[ { "english": "you", "dagbani": "a" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "He defeated you.", "dagbani": "O nyaŋ a." }, { "english": "Even if your dog runs fast, you don’t chase elephants with it.", "dagbani": "A baa yi zɔra, a bi mal’ o kariti wɔbiri." }, { "english": "make sure your clothes are always clean.", "dagbani": "chɛ ka a situra viɛli sahakam" }, { "english": "you [sg.], your [second person pron. singular, neutral]", "dagbani": "a" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "He defeated you.", "dagbani": "O nyaŋ a." }, { "english": "Even if your dog runs fast, you don’t chase elephants with it.", "dagbani": "A baa yi zɔra, a bi mal’ o kariti wɔbiri." }, { "english": "make sure your clothes are always clean.", "dagbani": "chɛ ka a situra viɛli sahakam." }, { "english": "wow!", "dagbani": "Ah!" }, { "english": "Ah! You have arrived (then)!", "dagbani": "A! a paaina!" }, { "english": "don't arrest them!", "dagbani": "di gbahi ba." }, { "english": "eternity, never", "dagbani": "abada" }, { "english": "That will never happen.", "dagbani": "Lala ku niŋ, hali abada" }, { "english": "he will never get it at all.", "dagbani": "ŋun’ kul ku nya ... hal abada" }, { "english": "you will never bear fruit again!", "dagbani": "a ku lan wali wala hal abada!" }, { "english": "thanks", "dagbani": "abarika" }, { "english": "abada", "dagbani": "abda" }, { "english": "thanks.", "dagbani": "abarika" }, { "english": "Oh!", "dagbani": "abaa" }, { "english": "For goodness sake shut up!", "dagbani": "Abba, chɛl vuri!" }, { "english": "oh!", "dagbani": "abba" }, { "english": "palm-nut, palm nuts", "dagbani": "abe" }, { "english": "oil palm", "dagbani": "abe·tia" }, { "english": "palmtrees", "dagbani": "abie tihi" }, { "english": "The righteous grow like an oil palm.", "dagbani": "Wuntizɔriba zoorimi kaman abie tia la" }, { "english": "they decorated the walls and depicted cherubs and images of palmtrees and blossoming flowers on them.", "dagbani": "bɛ mali dukpina ka ŋme chɛrubnim’ kɔtomsi mini abie tihi ni tipuma din yirigi ŋmahima pa di zuɣu" }, { "english": "balloon", "dagbani": "abinfuura" }, { "english": "panic, state of collapse brought on by fear", "dagbani": "abirima" }, { "english": "plantain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "friend", "dagbani": "abuya" }, { "english": "Tremble in fear, O Benjamin!", "dagbani": "Bɛnjamin zuliya lumiya abirima" }, { "english": "he threw them into a panic", "dagbani": "o chɛ ka bɛ lu abirima" }, { "english": "friend", "dagbani": "abuya" }, { "english": "female friend", "dagbani": "abuya" }, { "english": "Judgement Day", "dagbani": "alichiyama" }, { "english": "rank of officer of Dagomba gunmen", "dagbani": "Achiri" }, { "english": "that is true!, indeed!", "dagbani": "achiika" }, { "english": "Truly, Teacher! You say the truth.", "dagbani": "Karimba, achiika! A yɛli yɛlimaŋli" }, { "english": "Savelugu is indeed the town of choice for the sons of the Paramount Chief.", "dagbani": "Savuligu nyɛla Ya-Nabihi Tingahindili ni achiika." }, { "english": "The origin of the Fire-throwing is something the old people of Dagbong no longer know for certain.", "dagbani": "Buɣim tɔbu piligu nyɛla binshɛli Dagban’ ninkura ni bi lahi mi ni achiika." }, { "english": "verily, truly, in fact", "dagbani": "achiikatim" }, { "english": "verily verily, this is certainly true", "dagbani": "achiikatim yɛlimaŋli" }, { "english": "Verily, verily I am saying to you-all.", "dagbani": "Achiikatim yɛlimaŋli ka n yɛri ya" }, { "english": "box, 'chop-box'", "dagbani": "adaka" }, { "english": "Hakika", "dagbani": "ataa, yɛlimaŋli" }, { "english": "You can put the poles in the rings on the sides of the box and pick it up.", "dagbani": "yi ti zaŋ dapuhi maa tu bansi din be adaka maa luɣa ni la ni n-kpuɣiri li" }, { "english": "The things that are in the box are being beaten by the rain, so the things in", "dagbani": "Adaka bini bur' saa, kpalaŋ' bini di mal' karimbaani" }, { "english": "pledged amount", "dagbani": "adaashi" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "adata" }, { "english": "justice, equity", "dagbani": "adaalisi" }, { "english": "They acted/judged justly.", "dagbani": "Bɛ niŋ adaalisi." }, { "english": "a human being, humanity", "dagbani": "adaam" }, { "english": "person", "dagbani": "nira" }, { "english": "bag, bundle, luggage", "dagbani": "adiiku" }, { "english": "bag, bundle, luggage", "dagbani": "adiko" }, { "english": "bag, bundle, luggage", "dagbani": "adiku" }, { "english": "cloth in which travellers carry their kit", "dagbani": "adiiku tital’ la" }, { "english": "pick up your bundles from the ground", "dagbani": "kpuɣimiya yi daadiikunim’ tiŋgban’ ni" }, { "english": "handkerchief, headkerchief", "dagbani": "adiko" }, { "english": "religion", "dagbani": "adiini" }, { "english": "and had left his pagan way and followed the way of the Jews' religion.", "dagbani": "ka daa chɛ o chɛfiritali soli ka doli Yɛhudianim’ daadiini sol’ la" }, { "english": "In every religion they have special prayers for the sick.", "dagbani": "Adiini kam ni, bɛ mali la wunsuhigu gahinda n-suhiri tiri barinima." }, { "english": "People who have HIV or AIDS should not be afraid to go to religious teachers.", "dagbani": "Ninvuɣu shɛb bɛn mali HIV bee AIDS doro bi simdi ka bɛ zɔri dabiɛm ni adiini baŋdiba sani chɛndi." }, { "english": "HIV or AIDS", "dagbani": "HIV bee AIDS" }, { "english": "religious songs", "dagbani": "adiini yila" }, { "english": "religious leader, priest", "dagbani": "adiini karimba" }, { "english": "What will happen to the people, that will happen to the religious leader.", "dagbani": "Din ti yɛn niŋ niriba, dina nti yɛn niŋ adiini karimba" }, { "english": "religion", "dagbani": "adiini" }, { "english": "religious festival", "dagbani": "adiini chuɣu" }, { "english": "Religious Festivals", "dagbani": "Adiini churi" }, { "english": "theology", "dagbani": "adiini baŋsim" }, { "english": "priest", "dagbani": "maligumaana" }, { "english": "prayer", "dagbani": "adua" }, { "english": "prayer knows its owner", "dagbani": "Adua mi o lana." }, { "english": "prayers of intercession", "dagbani": "adua" }, { "english": "He offered prayer. (as an individual supplicating)", "dagbani": "O suhi adua." }, { "english": "formal prayer ceremony, Muslim prayer litany", "dagbani": "adua" }, { "english": "He offered prayer (as Muslim scholar)", "dagbani": "O niŋ adua." }, { "english": "horse of large size", "dagbani": "aliŋgurima" }, { "english": "Do the ablution and perform the prayers.", "dagbani": "Niŋmi aliwalla m-puhi jiŋli." }, { "english": "people of, followers, faith-community", "dagbani": "aliwumma" }, { "english": "The followers of the Prophet Jesus", "dagbani": "Anabi Issa daaliwumma" }, { "english": "joker, comedian", "dagbani": "aliwuriti" }, { "english": "conversation", "dagbani": "alizama" }, { "english": "they (opponents) had not heard their conversation", "dagbani": "bɛ daa bi wum bɛ daalizama maa" }, { "english": "converse", "dagbani": "alizama" }, { "english": "to strike up a conversation", "dagbani": "chibi alizama" }, { "english": "heaven, paradise", "dagbani": "alizanda" }, { "english": "when we were sacrificing to the Queen of Heaven and pouring libation to her.", "dagbani": "ti ni maani maligu tiri paɣa ŋun nyɛ naa alizanda ni la, ka boori kom bahir’ o" }, { "english": "we with him sit together in his throne in heaven.", "dagbani": "ti min’ o laɣim ʒini o nam ʒiishee alizanda ni" }, { "english": "If heaven’s path is grown over with grass, it means there are no good persons around.", "dagbani": "Alizanda soli bili mɔri, wuntizɔriba n-kani." }, { "english": "Paradise", "dagbani": "aljanna" }, { "english": "Friday", "dagbani": "Alizimba" }, { "english": "Friday", "dagbani": "Alizimma" }, { "english": "Friday", "dagbani": "Alizumba" }, { "english": "day of assembly", "dagbani": "al juma’ ah" }, { "english": "a spirit, genie, ghost", "dagbani": "alizini" }, { "english": "they thought that it was a spirit.", "dagbani": "bɛ yɛri ni alizini m-bala." }, { "english": "Touch me and see, a ghost hasn't got flesh and bones.", "dagbani": "Tabisimiya ma n-nya, dama alizini ka niŋgbuŋ mini kɔba." }, { "english": "They slaughtered their sons and daughters for demons.", "dagbani": "Bɛ daa zaŋ bɛ bidibisi mini bɛ bipuɣinsi n-kɔri ba ti alizinnima." }, { "english": "evil spirit", "dagbani": "alizin'biɛɣu" }, { "english": "He is driving away evil spirits.", "dagbani": "o kariti alizin’ biɛri bahiri" }, { "english": "to violently want/hate", "dagbani": "alizini boora/je" }, { "english": "I totally love him/her.", "dagbani": "N alizini boor' o." }, { "english": "I absolutely abhor him/her.", "dagbani": "N alizini je o." }, { "english": "disposition, mood", "dagbani": "alizin'biɛɣu" }, { "english": "a bad mood.", "dagbani": "alizin'biɛɣu" }, { "english": "He is in a bad mood.", "dagbani": "O d'alizin'biɛɣu n-yiɣsi." }, { "english": "a good mood", "dagbani": "alizin'suŋ" }, { "english": "I met him in good disposition.", "dagbani": "N chaŋmi tu o d'alizin'suŋ." }, { "english": "evil spirit", "dagbani": "alizimbiɛɣu" }, { "english": "The Lord let an evil spirit possess Saul.", "dagbani": "Yawɛ daa chɛ ka alizim’ biɛɣu ʒini’ Sool zuɣu." }, { "english": "the evil spirits begged Jesus urgently not to send them to perdition.", "dagbani": "balim Yisa pam ni o di kari ba kpɛhi bahiyoli shee" }, { "english": "I'm only a step away from death and what further use is my seniority to me?", "dagbani": "kpe ni kpe, ka buchi bɔ ka kpamdi lan yɛn ku ma?" }, { "english": "it will not serve any purpose", "dagbani": "di bi ku buchi shɛli" }, { "english": "Take counsel, but it won't succeed.", "dagbani": "Gbaamiya saawara, amaa di ku ku buchi." }, { "english": "money given to a dancer for drummers", "dagbani": "a contribution towards festivities" }, { "english": "You are chasing after a little flea.", "dagbani": "A kariti dolila buduli zaɣ’ bila." }, { "english": "shrub the roots of which are used as chew sticks.", "dagbani": "buduni" }, { "english": "shrubs [sp.] the roots of which are used as chew sticks.", "dagbani": "buduna" }, { "english": "to carry on the shoulders, in the arms.", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "they have the king who will pack up his belongings and carry them on his shoulder.", "dagbani": "bɛ naa ŋun be bɛ sani ni kahi o nɛma buɣi o bɔɣusapiŋ zuɣu" }, { "english": "I would carry it on my shoulder.", "dagbani": "n naan zaŋ li buɣi m bɔɣisapiŋ zuɣu" }, { "english": "Even if your wife is beautiful, you can’t be carrying her on your shoulders going around showing her to people.", "dagbani": "A paɣ’ yi viɛla a ku tooi buɣir’ o ginda wuhiri niriba." }, { "english": "Simeon took the child in his arms.", "dagbani": "Simiɔn daa deei bia maa buɣi" }, { "english": "when Paul started going up the steps, the soldiers picked him up and carried him.", "dagbani": "Pool ni daa ti gbaai dunodura dubu, tɔbbihi maa daa kpuɣ’ o mi buɣi" }, { "english": "carry", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "to embrace, hug, cuddle.", "dagbani": "daa" }, { "english": "he took the children in his arms.", "dagbani": "o daa kpuɣiri bihi maa buɣira" }, { "english": "to consult, as of soothsayer.", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "to consult a soothsayer", "dagbani": "buɣi baɣa" }, { "english": "practice divination.", "dagbani": "buɣi baɣiri" }, { "english": "he turned and rebuked the 'fairy' who was helping the girl to practice divination.", "dagbani": "o ŋmaligi tahi kpilikpariga ŋun daa sɔŋdi bipuɣiŋga maa ka o buɣiri baɣiri maa zuɣu" }, { "english": "soothsayer.", "dagbani": "baɣa" }, { "english": "soothsayers.", "dagbani": "baɣa tooi buɣira" }, { "english": "The diviner is able to tell others the cause of things, but what has killed his own child?", "dagbani": "bɔ n-ku baɣa bia?" }, { "english": "If a diviner is divining for you, you also divine for yourself.", "dagbani": "Baɣa yi buɣi a, a buɣirila a toli." }, { "english": "be intoxicated, drunk", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "He is drunk.", "dagbani": "O buɣiya" }, { "english": "you keep pouring more from your pot until they are drunk.", "dagbani": "yi kul boori yi lɔɣu pahiri hal ka bɛ ti nyu m-buɣi" }, { "english": "some people go hungry while others get drunk.", "dagbani": "kum mali shɛba ka shɛb’ mi nyu m-buɣi" }, { "english": "get drunk", "dagbani": "kuli" }, { "english": "drink liquor get drunk", "dagbani": "nyu (dam) buɣi" }, { "english": "X sobers up", "dagbani": "dam maa" }, { "english": "In the morning, when the wine had worn off.", "dagbani": "yi o ninni" }, { "english": "to be weary", "dagbani": "yi" }, { "english": "dislike", "dagbani": "je" }, { "english": "to hear", "dagbani": "wum" }, { "english": "to apply powder, dust with", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "to mulch, as of yams", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "to cover ones head with ash", "dagbani": "buɣi tampiligim" }, { "english": "dust yourselves with ashes and weep", "dagbani": "niŋ tampiligim buɣi yimaŋa n-kum" }, { "english": "to cover yam mounds with dry leaves", "dagbani": "buɣi nyubuɣiri" }, { "english": "save", "dagbani": "binajaɣirigu" }, { "english": "scarcity", "dagbani": "folo" }, { "english": "scare birds", "dagbani": "yahi" }, { "english": "scarlet", "dagbani": "ʒiɛfaa" }, { "english": "scatter", "dagbani": "fuɣiri" }, { "english": "save (as money)", "dagbani": "zali" }, { "english": "save, put sth. aside as 'savings'", "dagbani": "kpaɣisi" }, { "english": "saving, the act of saving money", "dagbani": "laɣisɔŋbu" }, { "english": "scatter (grain, dust)", "dagbani": "che" }, { "english": "scatter (tr./intr.)", "dagbani": "wurim" }, { "english": "saviour", "dagbani": "faara" }, { "english": "scattered, sparse", "dagbani": "yahayaha" }, { "english": "saw", "dagbani": "so" }, { "english": "scattering, flight", "dagbani": "wurigadaa" }, { "english": "saw (tool)", "dagbani": "su^nyina" }, { "english": "scatter things", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "saw off", "dagbani": "ŋmaai" }, { "english": "scattering, flight", "dagbani": "wurigadaa" }, { "english": "saw (tool)", "dagbani": "su^nyina" }, { "english": "scatter things", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "saw off", "dagbani": "ŋmaai" }, { "english": "scatter things about, litter", "dagbani": "fuɣim" }, { "english": "say", "dagbani": "yɛli" }, { "english": "scent, \"flavoured scent\"", "dagbani": "kamsi" }, { "english": "scent, smell", "dagbani": "nyom" }, { "english": "say!", "dagbani": "ye" }, { "english": "sceptre", "dagbani": "yɛlim" }, { "english": "saying", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "schnapps, alcoholic drink [type]", "dagbani": "bɔrinsa" }, { "english": "saying, speech", "dagbani": "yɛligu" }, { "english": "scab", "dagbani": "paɣili" }, { "english": "scabbard", "dagbani": "sutɔɣu" }, { "english": "scabies", "dagbani": "saŋkpani" }, { "english": "scab over a sore", "dagbani": "yukaɣinli" }, { "english": "school", "dagbani": "sikulu" }, { "english": "schoolboy/girl, pupil", "dagbani": "sikulu" }, { "english": "science", "dagbani": "tabibi" }, { "english": "scimitar", "dagbani": "baasali" }, { "english": "scissors", "dagbani": "maɣisi" }, { "english": "scooper (a small, curved knife used for scooping out a calabash)", "dagbani": "kɔriga" }, { "english": "scoop last drops of water from hole", "dagbani": "dɔhi" }, { "english": "scaffold, trestle", "dagbani": "dura" }, { "english": "scoop out", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "scoop last drops of water from hole", "dagbani": "dɔhi" }, { "english": "scaffold, trestle", "dagbani": "dura" }, { "english": "scoop out", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "scald, burn with hot water", "dagbani": "fuɣi" }, { "english": "scoop out contents (as of a calabash)", "dagbani": "kɔrigi" }, { "english": "scale/s (for weighing)", "dagbani": "saniya" }, { "english": "scoop up", "dagbani": "kɔri" }, { "english": "scales", "dagbani": "binzahindigu" }, { "english": "scoop up refuse", "dagbani": "kaɣisi" }, { "english": "scorch", "dagbani": "nyooi" }, { "english": "score (in game)", "dagbani": "di" }, { "english": "scruffy and thin", "dagbani": "piɛhiŋ" }, { "english": "scythe", "dagbani": "gɔrigu" }, { "english": "sea", "dagbani": "teku" }, { "english": "sea", "dagbani": "teeku" }, { "english": "sea", "dagbani": "ninchini" }, { "english": "scorpion", "dagbani": "nɔŋa" }, { "english": "scruffy and thin", "dagbani": "piɛhiŋ" }, { "english": "scythe", "dagbani": "gɔrigu" }, { "english": "sea", "dagbani": "teku" }, { "english": "sea", "dagbani": "teeku" }, { "english": "sea", "dagbani": "ninchini" }, { "english": "scorpion", "dagbani": "nɔŋa" }, { "english": "sea-bed, bottom of the water", "dagbani": "kɔtiŋa" }, { "english": "scorpion [sp.] (large, black)", "dagbani": "banandɔɣu" }, { "english": "seal (a ~ to close sth.)", "dagbani": "bintabindili" }, { "english": "scour", "dagbani": "nani" }, { "english": "seal, signature", "dagbani": "dalinli" }, { "english": "scout, intelligence officer", "dagbani": "tɔbipuɣisira" }, { "english": "seal sth.", "dagbani": "dalim" }, { "english": "scout, observe, watch", "dagbani": "chɛli" }, { "english": "seal up", "dagbani": "beei" }, { "english": "scramble, struggle for sth.", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "seam", "dagbani": "shɛrimia" }, { "english": "scrape", "dagbani": "kɔrisi" }, { "english": "scrape, graze", "dagbani": "laligi" }, { "english": "seams, joints", "dagbani": "kpatuɣa" }, { "english": "seam", "dagbani": "shɛrimia" }, { "english": "scrape", "dagbani": "kɔrisi" }, { "english": "scrape, graze", "dagbani": "laligi" }, { "english": "seams, joints", "dagbani": "kpatuɣa" }, { "english": "search", "dagbani": "bo" }, { "english": "search", "dagbani": "saasi" }, { "english": "scrape clear", "dagbani": "nyeei" }, { "english": "scrape out/off", "dagbani": "nyɛhi" }, { "english": "search a person or house", "dagbani": "vihi" }, { "english": "scrape the hair off the skin", "dagbani": "veei" }, { "english": "search personal effects", "dagbani": "kpaɣisi" }, { "english": "scrape up", "dagbani": "kɔri" }, { "english": "season, dry-season", "dagbani": "tinzani" }, { "english": "scrape with the finger", "dagbani": "viɛhi" }, { "english": "season, flavour", "dagbani": "nyaɣisa" }, { "english": "season of heat after the rainy season", "dagbani": "gbanʒiɛɣu" }, { "english": "scratch (as ~ a door (animals do))", "dagbani": "kɔri" }, { "english": "season of heat after the rainy season", "dagbani": "gbanʒiɛɣu" }, { "english": "scratch (as ~ a door (animals do))", "dagbani": "kɔri" }, { "english": "scratch (the ground with nails or claws)", "dagbani": "pari" }, { "english": "scratch, an itching place", "dagbani": "kɔri" }, { "english": "scratch off", "dagbani": "kɔrigi" }, { "english": "scratch sth. up", "dagbani": "parigi" }, { "english": "scratch the ground (birds, animals do)", "dagbani": "kuri" }, { "english": "scream", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "screech", "dagbani": "chahi" }, { "english": "screen-wire", "dagbani": "mantaŋkali" }, { "english": "screw (self, sth.) up", "dagbani": "zuŋ" }, { "english": "screwdriver", "dagbani": "peeŋkpaa" }, { "english": "seat", "dagbani": "ʒishee" }, { "english": "seat, chair", "dagbani": "kuɣa" }, { "english": "second-hand clothes", "dagbani": "batuleyaayɛri" }, { "english": "seat", "dagbani": "ʒishee" }, { "english": "seat, chair", "dagbani": "kuɣa" }, { "english": "second-hand clothes", "dagbani": "batuleyaayɛri" }, { "english": "second-in-command", "dagbani": "zuɣulaampaa" }, { "english": "second son (used after the father has deceased)", "dagbani": "zupali" }, { "english": "secret", "dagbani": "ashili" }, { "english": "secret", "dagbani": "ashiya" }, { "english": "secret", "dagbani": "gbini" }, { "english": "secret", "dagbani": "yɛlisɔɣirili" }, { "english": "screw up [lit.]", "dagbani": "ŋmɛli" }, { "english": "secret(ly)", "dagbani": "ŋmuŋmuni" }, { "english": "scribble", "dagbani": "gɔri" }, { "english": "secret, hidden", "dagbani": "sɔɣirili" }, { "english": "scribe", "dagbani": "gbansabira" }, { "english": "scribe", "dagbani": "gbaŋŋmara" }, { "english": "scripture", "dagbani": "Sabbu" }, { "english": "scrub", "dagbani": "nani" }, { "english": "scruffy, to be~", "dagbani": "piɛhi" }, { "english": "secret, mystery", "dagbani": "yɛmsɔɣirili" }, { "english": "scrub", "dagbani": "nani" }, { "english": "scruffy, to be~", "dagbani": "piɛhi" }, { "english": "secret, mystery", "dagbani": "yɛmsɔɣirili" }, { "english": "secret accusation", "dagbani": "munaafichi" }, { "english": "secret accuser", "dagbani": "munaafichi" }, { "english": "secret agreement, covenant, contract", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "secretary", "dagbani": "gbanŋmara" }, { "english": "secret injury", "dagbani": "gbansabira" }, { "english": "seed-bed, raised bed or ridge for plants", "dagbani": "vuɣu" }, { "english": "secret injury", "dagbani": "zamba" }, { "english": "secretive", "dagbani": "zimsili" }, { "english": "secretiveness", "dagbani": "zibisim" }, { "english": "seed for planting", "dagbani": "bimbirili" }, { "english": "seedling", "dagbani": "bilinli" }, { "english": "secret injury", "dagbani": "gbɔŋ^mara" }, { "english": "secretive", "dagbani": "zimsili" }, { "english": "secretive (verb)", "dagbani": "zimsi" }, { "english": "secretiveness", "dagbani": "zibisim" }, { "english": "to be secretive or close-mouthed", "dagbani": "zibisi" }, { "english": "secret language of youth", "dagbani": "dani" }, { "english": "secretly", "dagbani": "ashilo" }, { "english": "secretly (verb)", "dagbani": "sɔɣi" }, { "english": "self-help", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "seed-millet/guineacorn", "dagbani": "kabirili" }, { "english": "seed of ...", "dagbani": "biɛlinli" }, { "english": "seed of a tree", "dagbani": "tibiɛlinli" }, { "english": "seed of millet, cereal", "dagbani": "kabiɛlli" }, { "english": "seeds", "dagbani": "binʒia" }, { "english": "seeds [sp.]", "dagbani": "ayigali" }, { "english": "seed yam", "dagbani": "nyubirili" }, { "english": "seek", "dagbani": "bɔ" }, { "english": "seek (verb)", "dagbani": "bo" }, { "english": "section of a book", "dagbani": "litaafi" }, { "english": "securely", "dagbani": "kirikiri" }, { "english": "seer", "dagbani": "nyara" }, { "english": "secure sth.", "dagbani": "lo" }, { "english": "seesaw", "dagbani": "kanakana" }, { "english": "secure sth./sb. (by magical means)", "dagbani": "ba" }, { "english": "seesaw, teetertotter [Am.]", "dagbani": "solo" }, { "english": "security agent", "dagbani": "buɣibaa" }, { "english": "segment, joint", "dagbani": "kalli" }, { "english": "security guard, watchman", "dagbani": "waasimani" }, { "english": "sediment in dirty water", "dagbani": "kɔzina" }, { "english": "sediment in dirty water", "dagbani": "kɔzuna" }, { "english": "sediment of pito", "dagbani": "dakpiri" }, { "english": "seduce", "dagbani": "laɣi" }, { "english": "seduction", "dagbani": "marisa" }, { "english": "seduction", "dagbani": "bibi" }, { "english": "seize, snatch, catch hold of sth.", "dagbani": "gɔhi" }, { "english": "seize hold of", "dagbani": "nyɔɣi" }, { "english": "seize", "dagbani": "bibi" }, { "english": "snatch", "dagbani": "bibi" }, { "english": "catch hold of sth.", "dagbani": "bibigi" }, { "english": "seize hold of", "dagbani": "gɔhi" }, { "english": "seize with pincers", "dagbani": "gbabi" }, { "english": "select", "dagbani": "gahindili" }, { "english": "seductiveness", "dagbani": "kukolmahim" }, { "english": "seductive speaker", "dagbani": "naŋgbammalisimlana" }, { "english": "see", "dagbani": "pihi" }, { "english": "see", "dagbani": "nya" }, { "english": "see", "dagbani": "ya" }, { "english": "seed", "dagbani": "burili" }, { "english": "seed", "dagbani": "yaai" }, { "english": "seed", "dagbani": "biɛlim" }, { "english": "select, pick out, vote", "dagbani": "pii" }, { "english": "self", "dagbani": "binbirli" }, { "english": "self", "dagbani": "bira" }, { "english": "self, very self", "dagbani": "maŋ^maŋa" }, { "english": "self-congratulation (on ones wisdom)", "dagbani": "burili" }, { "english": "self-congratulation (on ones wisdom)", "dagbani": "maŋa" }, { "english": "self-congratulation (on ones wisdom)", "dagbani": "ninneesim" }, { "english": "self-control", "dagbani": "maŋgbaabu" }, { "english": "self-controlledness", "dagbani": "maŋgbibbutali" }, { "english": "seed- (e.g. seed-millet)", "dagbani": "biɛlli" }, { "english": "self-exertion", "dagbani": "kpaŋ^maŋtali" }, { "english": "seed, stone, of a fruit", "dagbani": "kpilli" }, { "english": "self-help", "dagbani": "maŋsɔŋsim" }, { "english": "self-importance", "dagbani": "nindua" }, { "english": "serve you (him, them ...) right!", "dagbani": "yɛm" }, { "english": "self-importance", "dagbani": "nyarimaŋtali" }, { "english": "self-important person", "dagbani": "nyarimaŋlana" }, { "english": "sensible person", "dagbani": "yɛndana" }, { "english": "selfishness", "dagbani": "diribarilim" }, { "english": "self-important person", "dagbani": "nyarimaŋlana" }, { "english": "sensible person", "dagbani": "yɛndana" }, { "english": "selfishness", "dagbani": "diribarilim" }, { "english": "sentence", "dagbani": "yɛtɔɣili" }, { "english": "selfish people", "dagbani": "diribarilimnima" }, { "english": "sentence, paragraph, line", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "sentry", "dagbani": "santili" }, { "english": "separate", "dagbani": "kilim" }, { "english": "selflessness", "dagbani": "maŋsiɣisibu" }, { "english": "self-regard", "dagbani": "nyarimaŋtali" }, { "english": "sell", "dagbani": "kɔhi" }, { "english": "separate things, to ~", "dagbani": "woligi" }, { "english": "seller", "dagbani": "kɔhira" }, { "english": "serenity", "dagbani": "gbim" }, { "english": "seller (of ...)", "dagbani": "kɔha" }, { "english": "sergeant", "dagbani": "saaje" }, { "english": "seller of sheep", "dagbani": "piɛkɔhira" }, { "english": "serenity", "dagbani": "gbim" }, { "english": "seller (of ...)", "dagbani": "kɔha" }, { "english": "sergeant", "dagbani": "saaje" }, { "english": "seller of sheep", "dagbani": "piɛkɔhira" }, { "english": "sergeant, officer", "dagbani": "sapasini" }, { "english": "sellers of doves", "dagbani": "ŋmaŋkɔhiriba" }, { "english": "sergeant-major", "dagbani": "salimanja" }, { "english": "sell meat", "dagbani": "duhi" }, { "english": "serious", "dagbani": "'biɛɣu" }, { "english": "sell off", "dagbani": "gbaɣiri" }, { "english": "serious (of a disease)", "dagbani": "'ʒiɛɣu" }, { "english": "semen", "dagbani": "dɔbilim" }, { "english": "serious, red, to be ~", "dagbani": "ʒiɛhi" }, { "english": "seriousness", "dagbani": "nimmoo" }, { "english": "send a person", "dagbani": "tim" }, { "english": "sermon", "dagbani": "timsim" }, { "english": "sermon (on Muslim special day)", "dagbani": "kutuba" }, { "english": "send a person", "dagbani": "tim" }, { "english": "sermon", "dagbani": "timsim" }, { "english": "sending, act of ~", "dagbani": "timsim" }, { "english": "sermon (on Muslim special day)", "dagbani": "kutuba" }, { "english": "Senegal coucal, bird [sp.]", "dagbani": "baɣimpiɔŋ" }, { "english": "serpent", "dagbani": "tiŋvurigu" }, { "english": "serrate", "dagbani": "chiri" }, { "english": "serval", "dagbani": "sulipiɛlli" }, { "english": "servant", "dagbani": "dapala" }, { "english": "servant", "dagbani": "kulinoolɔɣu" }, { "english": "senility", "dagbani": "kpamdi" }, { "english": "senior", "dagbani": "'kpeeni" }, { "english": "senior", "dagbani": "waazu" }, { "english": "senior brother", "dagbani": "biɛlikpɛma" }, { "english": "senior brother", "dagbani": "jɛmbia" }, { "english": "senior brother or sister", "dagbani": "dɔɣirikpɛma" }, { "english": "senior brother or sister", "dagbani": "nachima" }, { "english": "seniority", "dagbani": "kpamdi" }, { "english": "seniority", "dagbani": "naɣachima" }, { "english": "seniority", "dagbani": "kpamli" }, { "english": "seniority", "dagbani": "somanji" }, { "english": "senior son (of deceased man)", "dagbani": "gbɔŋlana" }, { "english": "senior son (of deceased man)", "dagbani": "yilibia" }, { "english": "senior to", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "senior to", "dagbani": "yiŋbia" }, { "english": "senior son (of deceased man)", "dagbani": "somanji" }, { "english": "senior son (of deceased man)", "dagbani": "gbɔŋlana" }, { "english": "senior to", "dagbani": "yilibia" }, { "english": "senior to", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "senior to", "dagbani": "yiŋbia" }, { "english": "senior wife", "dagbani": "paani" }, { "english": "servant, agent", "dagbani": "bidira" }, { "english": "senior woman of house", "dagbani": "walijira" }, { "english": "servant in a chief's house", "dagbani": "sambanbia" }, { "english": "sesame", "dagbani": "filasiko" }, { "english": "servant of God", "dagbani": "wundabili" }, { "english": "sense", "dagbani": "kookali" }, { "english": "serve", "dagbani": "yɛma" }, { "english": "serve you (him, them ...) right!", "dagbani": "manshaasi" }, { "english": "servitude, shameful servitude", "dagbani": "somanji" }, { "english": "sesame", "dagbani": "zinzam" }, { "english": "sexual intercourse, have", "dagbani": "nyɛbi" }, { "english": "sexually immoral person", "dagbani": "zinalana" }, { "english": "sesame", "dagbani": "zinzam" }, { "english": "sexual intercourse, have", "dagbani": "nyɛbi" }, { "english": "sexually immoral person", "dagbani": "zinalana" }, { "english": "sesame seeds", "dagbani": "buŋgu" }, { "english": "set (a trap)", "dagbani": "bari" }, { "english": "shackle", "dagbani": "bandi" }, { "english": "set (sun)", "dagbani": "silim" }, { "english": "shackle (sb.)", "dagbani": "ba" }, { "english": "set (sun does)", "dagbani": "lu" }, { "english": "shackle (sb. to ~)", "dagbani": "gbari" }, { "english": "set, 'sic', dogs, hunters onto prey", "dagbani": "piɛli" }, { "english": "set a fowl (put it to brood eggs)", "dagbani": "paɣi" }, { "english": "shade the eyes", "dagbani": "kaɣi" }, { "english": "set fire to", "dagbani": "taai" }, { "english": "shadow", "dagbani": "mahim" }, { "english": "shadow", "dagbani": "silinshia" }, { "english": "shade", "dagbani": "shihinshia" }, { "english": "set in (hot season)", "dagbani": "du" }, { "english": "set in (rains)", "dagbani": "sheei" }, { "english": "shadow", "dagbani": "mahim" }, { "english": "shadow", "dagbani": "silinshia" }, { "english": "set in (hot season)", "dagbani": "du" }, { "english": "set in", "dagbani": "shihinshia" }, { "english": "set in (rains)", "dagbani": "sheei" }, { "english": "set in order", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "set right", "dagbani": "mali" }, { "english": "set right", "dagbani": "shilinshia" }, { "english": "shake", "dagbani": "bintaɣindigu" }, { "english": "shake", "dagbani": "chɛɣisi" }, { "english": "shake", "dagbani": "dam" }, { "english": "set the teeth on edge", "dagbani": "nyam" }, { "english": "setting", "dagbani": "mahim" }, { "english": "setting", "dagbani": "sɔhi" }, { "english": "shake (of bottle, rattle, the arm in triumph)", "dagbani": "bintaɣindigu" }, { "english": "setting (jewellery)", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "settle business", "dagbani": "ku" }, { "english": "shake, nod the head", "dagbani": "gbaɣisi" }, { "english": "settled (as a matter in court), to be", "dagbani": "lu" }, { "english": "shake head, nod", "dagbani": "jiŋsi" }, { "english": "settle sb. in a place", "dagbani": "ʒili" }, { "english": "settled (as a matter in court), to be", "dagbani": "lu" }, { "english": "shake head, nod", "dagbani": "jiŋsi" }, { "english": "settle sb. in a place", "dagbani": "ʒili" }, { "english": "shake off", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "settle sth.", "dagbani": "maali" }, { "english": "shake out", "dagbani": "gbaɣiri" }, { "english": "set upright on sth", "dagbani": "tam" }, { "english": "shaker, rattle (musical)", "dagbani": "sayɛlim" }, { "english": "seven", "dagbani": "ayɔpɔin" }, { "english": "shake sth. off", "dagbani": "mihigi" }, { "english": "seventeen", "dagbani": "pinaayopɔin" }, { "english": "shake the hands", "dagbani": "vibi" }, { "english": "seventh month of the Dagomba year", "dagbani": "Kpɛŋzaalana" }, { "english": "seventy", "dagbani": "pihiyɔpɔin" }, { "english": "shaking, quaking", "dagbani": "damli" }, { "english": "sever at once", "dagbani": "tɔhigi" }, { "english": "seventy", "dagbani": "Kpɛŋzaalana" }, { "english": "shaking, quaking", "dagbani": "damli" }, { "english": "sever at once", "dagbani": "tɔhigi" }, { "english": "severe", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "severe, fierce", "dagbani": "yaɣiyaɣi" }, { "english": "shall", "dagbani": "ni" }, { "english": "shallow", "dagbani": "kpuɣili" }, { "english": "sewing-machine", "dagbani": "teela" }, { "english": "shame", "dagbani": "vidibo" }, { "english": "shame", "dagbani": "bo" }, { "english": "shame", "dagbani": "nyɛbili" }, { "english": "shame", "dagbani": "vi" }, { "english": "sex, have", "dagbani": "laɣim" }, { "english": "sexual (of woman)", "dagbani": "paɣa" }, { "english": "shame, putting someone to", "dagbani": "vidihibo" }, { "english": "sexual desire", "dagbani": "dagɔrilim" }, { "english": "shameful", "dagbani": "laalaata" }, { "english": "sexual desire", "dagbani": "dagɔrilim" }, { "english": "shameful", "dagbani": "laalaata" }, { "english": "shamelessness", "dagbani": "kavi" }, { "english": "shilling (10 pesewas)", "dagbani": "surigu" }, { "english": "shape", "dagbani": "sutɔɣu" }, { "english": "shape", "dagbani": "taɣinamsi" }, { "english": "shape", "dagbani": "tɔɣu" }, { "english": "shape, to take", "dagbani": "koligi" }, { "english": "shard", "dagbani": "'chee" }, { "english": "shard of calabash", "dagbani": "ŋmanchɛɣu" }, { "english": "share", "dagbani": "dini" }, { "english": "shea tree", "dagbani": "taaŋa" }, { "english": "temporary hut, market stall (IM)", "dagbani": "lunfa" }, { "english": "shed", "dagbani": "dihili" }, { "english": "shed feathers (fowl)", "dagbani": "gbimisi" }, { "english": "shed feathers (fowl)", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "shed leaves", "dagbani": "suui" }, { "english": "shed leaves", "dagbani": "tarili" }, { "english": "sheep", "dagbani": "piɛɣu" }, { "english": "sheep", "dagbani": "piɛ'" }, { "english": "male sheep (ram)", "dagbani": "piɛlaa" }, { "english": "sheep", "dagbani": "tarili" }, { "english": "share, own thing", "dagbani": "piɛ'" }, { "english": "sheep, male (ram)", "dagbani": "dini" }, { "english": "share out", "dagbani": "piɛlaa" }, { "english": "sheep-and-goats", "dagbani": "biŋkɔbbaligu" }, { "english": "sharing out (activity)", "dagbani": "tarili" }, { "english": "sheep pen, -fold", "dagbani": "napɔɣu" }, { "english": "sharp", "dagbani": "dirigu" }, { "english": "sheep-seller", "dagbani": "piɛkɔhira" }, { "english": "sharp (as of tools), to be", "dagbani": "di" }, { "english": "shekel", "dagbani": "mina" }, { "english": "sharp, irritant", "dagbani": "taai" }, { "english": "sharpen", "dagbani": "sahi" }, { "english": "shell", "dagbani": "shɛkal" }, { "english": "sharpen a tool by smithing", "dagbani": "tɛhi" }, { "english": "shell nuts", "dagbani": "kaɣisi" }, { "english": "shattered", "dagbani": "nahimmo" }, { "english": "shell", "dagbani": "wurimansain" }, { "english": "sharpen a tool by smithing", "dagbani": "tɛhi" }, { "english": "shell nuts", "dagbani": "kaɣisi" }, { "english": "shattered", "dagbani": "nahimmo" }, { "english": "shell of nut", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "shatter sth.", "dagbani": "wurisi" }, { "english": "shave", "dagbani": "pini" }, { "english": "shell of nut, egg", "dagbani": "wɔɣu" }, { "english": "shells", "dagbani": "pɔɣiri" }, { "english": "shelter", "dagbani": "gara" }, { "english": "shave, slice off", "dagbani": "gbaɣi" }, { "english": "shaven, clean-shaven head", "dagbani": "zuɣukpiini" }, { "english": "shelter attached to a house", "dagbani": "sampaa" }, { "english": "shaving of wood", "dagbani": "daburiga" }, { "english": "shepherd", "dagbani": "piɛgula" }, { "english": "shepherd-boy", "dagbani": "piɛkpara" }, { "english": "she, he [emphatic]", "dagbani": "ŋuna" }, { "english": "shepherding", "dagbani": "piɛgulibo" }, { "english": "shepherd-boy", "dagbani": "piɛkpara" }, { "english": "she, he [emphatic]", "dagbani": "ŋuna" }, { "english": "shepherding", "dagbani": "piɛgulibo" }, { "english": "she/he, her/him, his", "dagbani": "o" }, { "english": "shawm", "dagbani": "saambulɛleeŋa" }, { "english": "shea-butter", "dagbani": "kpakahili" }, { "english": "shield (calabash)", "dagbani": "kpaŋmani" }, { "english": "shield", "dagbani": "nyɔtaɣirigu" }, { "english": "shield", "dagbani": "bintaɣirigu" }, { "english": "sheanut", "dagbani": "kpiliŋga" }, { "english": "sheanut bran", "dagbani": "kpambirigu" }, { "english": "sheath", "dagbani": "binsurigu" }, { "english": "shift oneself", "dagbani": "tirisi" }, { "english": "sheanut bran", "dagbani": "kpambirigu" }, { "english": "sheath", "dagbani": "binsurigu" }, { "english": "shift oneself", "dagbani": "tirisi" }, { "english": "shilling (10 pesewas)", "dagbani": "sulinsi" }, { "english": "shin-bone", "dagbani": "biɛlaa" }, { "english": "shoulderblade", "dagbani": "beenkɔbili" }, { "english": "shoot (like a shooting star)", "dagbani": "vuɣi" }, { "english": "shoot (plant does)", "dagbani": "to" }, { "english": "shoot (plant does)", "dagbani": "neei" }, { "english": "shoot (the ~ of a plant)", "dagbani": "billi" }, { "english": "shoot (the ~ of a plant)", "dagbani": "nyalisi" }, { "english": "shoot (with) an arrow", "dagbani": "to" }, { "english": "shoot (with) an arrow", "dagbani": "nyeei" }, { "english": "shop, store", "dagbani": "feera" }, { "english": "shine (of brass, etc.)", "dagbani": "nyɛlisi" }, { "english": "shine on", "dagbani": "ne" }, { "english": "shin of animal", "dagbani": "bimbee" }, { "english": "shore", "dagbani": "duli" }, { "english": "shore", "dagbani": "kuligbiriŋ" }, { "english": "shins", "dagbani": "biɛhi" }, { "english": "shine on", "dagbani": "ne" }, { "english": "sitɔɣu", "dagbani": "shore" }, { "english": "shin of animal", "dagbani": "bimbee" }, { "english": "duli", "dagbani": "shore" }, { "english": "kuligbiriŋ", "dagbani": "shore" }, { "english": "shins", "dagbani": "biɛhi" }, { "english": "shore, coast", "dagbani": "kulinoli" }, { "english": "shiny", "dagbani": "'nyɛlisirili" }, { "english": "short", "dagbani": "jia" }, { "english": "ship", "dagbani": "ŋariŋ" }, { "english": "ship", "dagbani": "'jihi" }, { "english": "ship", "dagbani": "sitima" }, { "english": "ship", "dagbani": "'jiŋa" }, { "english": "ship", "dagbani": "shipu" }, { "english": "ship", "dagbani": "'ŋmaa" }, { "english": "ship", "dagbani": "shitima" }, { "english": "shipbuilder", "dagbani": "ŋariŋ^maana" }, { "english": "shirt", "dagbani": "kpariti" }, { "english": "short and stocky", "dagbani": "kpiliga" }, { "english": "shirt", "dagbani": "bindi" }, { "english": "shit-pot", "dagbani": "binduɣu" }, { "english": "shit-pot", "dagbani": "jiɣi" }, { "english": "shit-pot", "dagbani": "sɔhi" }, { "english": "shivering, trembling", "dagbani": "'sɔhirili" }, { "english": "wachi", "dagbani": "shivering, trembling" }, { "english": "wɔchi", "dagbani": "shivering, trembling" }, { "english": "shoe", "dagbani": "kubita" }, { "english": "shoe", "dagbani": "namdili" }, { "english": "shoemaker", "dagbani": "gbanzaba" }, { "english": "shoeses", "dagbani": "namdanima" }, { "english": "shoes [type]", "dagbani": "duntam" }, { "english": "shoe", "dagbani": "wɔchi" }, { "english": "shoe", "dagbani": "kubita" }, { "english": "shoe", "dagbani": "namdili" }, { "english": "shoemaker", "dagbani": "gbanzaba" }, { "english": "shoeses", "dagbani": "namdanima" }, { "english": "shoes [type]", "dagbani": "duntam" }, { "english": "shoe [type], wooden sandal, clog", "dagbani": "namdakuɣa" }, { "english": "shoo!", "dagbani": "namdakuɣa" }, { "english": "pool", "dagbani": "pooli" }, { "english": "shortage of food", "dagbani": "di-m-pooi" }, { "english": "shock", "dagbani": "gɔɣili" }, { "english": "shortage", "dagbani": "namo" }, { "english": "shirt [type]", "dagbani": "dansiki" }, { "english": "shiver", "dagbani": "kparigu" }, { "english": "short (be/become)", "dagbani": "ji" }, { "english": "shit", "dagbani": "daliya" }, { "english": "short and stout/strong", "dagbani": "jibiga" }, { "english": "short-cut", "dagbani": "sɔchibiga" }, { "english": "short cut (take)", "dagbani": "birigi" }, { "english": "short-horn, West African ~", "dagbani": "naɣiŋmaa" }, { "english": "shorts", "dagbani": "jinjɛm" }, { "english": "shorts (under-shorts)", "dagbani": "piɛto" }, { "english": "shorts", "dagbani": "jinjɛm" }, { "english": "shorts", "dagbani": "jinjɛŋŋmaa" }, { "english": "shorts", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "shorts (under-shorts)", "dagbani": "piɛto" }, { "english": "shorts, 'short pants' [Am.]", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "shortsighted", "dagbani": "tɛhijihilana" }, { "english": "shoulder", "dagbani": "bɔɣisapiŋ" }, { "english": "shoulder", "dagbani": "bɔɣu" }, { "english": "shoulder (as joint of meat)", "dagbani": "gabili" }, { "english": "shoulder (joint of meat)", "dagbani": "bɔɣigbini" }, { "english": "shoulderblade", "dagbani": "bɔɣisapinkɔbili" }, { "english": "shoulders", "dagbani": "bɔɣusapim" }, { "english": "shoulders", "dagbani": "baɣiri" }, { "english": "shrivel up (as a sick person)", "dagbani": "tiri" }, { "english": "shroud", "dagbani": "bɔɣiri" }, { "english": "shoulder sth., to", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "shout", "dagbani": "tahi" }, { "english": "shout", "dagbani": "bimpiɛlli" }, { "english": "shout", "dagbani": "kahiŋga" }, { "english": "shrub", "dagbani": "noombilnini" }, { "english": "shrub", "dagbani": "tutuɣu" }, { "english": "shoulder sth., to", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "shout", "dagbani": "tahi" }, { "english": "shout (noun)", "dagbani": "bimpiɛlli" }, { "english": "shout (noun)", "dagbani": "kahiŋga" }, { "english": "shrub", "dagbani": "noombilnini" }, { "english": "shrub", "dagbani": "tutuɣu" }, { "english": "shout angrily, quarrel, struggle", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "shrub of the mulberry family", "dagbani": "zolinli" }, { "english": "shout at in derision", "dagbani": "yɔhi" }, { "english": "shrubs and trees on riverbank", "dagbani": "jiriyuŋ" }, { "english": "shout of alarm", "dagbani": "kuhigu" }, { "english": "shrub used to cure boils", "dagbani": "maŋa" }, { "english": "shovel", "dagbani": "soobuli" }, { "english": "shovelling sand into tipper truck", "dagbani": "saabua" }, { "english": "show", "dagbani": "bilisi" }, { "english": "show", "dagbani": "wuhi" }, { "english": "show (emotion)", "dagbani": "zo" }, { "english": "show discontent", "dagbani": "sabisi" }, { "english": "shower (of rain)", "dagbani": "'yuɣiyuɣi1'" }, { "english": "shrub [sp.]", "dagbani": "atuʒiɛɣu" }, { "english": "show discontent", "dagbani": "sabisi" }, { "english": "shower (of rain)", "dagbani": "yuɣiyuɣi" }, { "english": "shrub [sp.]", "dagbani": "atuʒiɛɣu" }, { "english": "shrub", "dagbani": "balima" }, { "english": "shrub", "dagbani": "bibilitutuɣu" }, { "english": "shrub", "dagbani": "bim" }, { "english": "shrub", "dagbani": "birmia" }, { "english": "shrub", "dagbani": "buduni" }, { "english": "shrub", "dagbani": "buŋtibili" }, { "english": "shrub", "dagbani": "dazuli" }, { "english": "shower, light rain", "dagbani": "sayuɣiyuɣi" }, { "english": "shower, light rain", "dagbani": "gariʒiɛɣu" }, { "english": "showing off", "dagbani": "maɣam" }, { "english": "showing off", "dagbani": "gingaɣigoo" }, { "english": "show off", "dagbani": "golisi" }, { "english": "show off", "dagbani": "guluŋguŋ" }, { "english": "show off (giving money), compete", "dagbani": "futili" }, { "english": "show off (giving money), compete", "dagbani": "gbɛba" }, { "english": "show off one’s knowledge", "dagbani": "filigi" }, { "english": "show off one’s knowledge", "dagbani": "jɛŋkpibirigoo" }, { "english": "show sb. the way", "dagbani": "biɛli" }, { "english": "shrew", "dagbani": "dalimbundili" }, { "english": "shrew", "dagbani": "nantariga" }, { "english": "shrimp", "dagbani": "kuliyalim" }, { "english": "shrine (ancestral)", "dagbani": "wuni" }, { "english": "shrine (ancestral)", "dagbani": "kaa" }, { "english": "shrew", "dagbani": "dalimbundili" }, { "english": "shrew", "dagbani": "nantariga" }, { "english": "shrimp", "dagbani": "kuliyalim" }, { "english": "shrine (ancestral)", "dagbani": "wuni" }, { "english": "shrine (ancestral)", "dagbani": "kaa" }, { "english": "shrine (ancestral)", "dagbani": "kɔyɛm" }, { "english": "shrine (ancestral)", "dagbani": "kparipuhiga" }, { "english": "shrine (ancestral)", "dagbani": "lanjam" }, { "english": "shrine (ancestral)", "dagbani": "nabili" }, { "english": "shrine (ancestral)", "dagbani": "nɔbilinini" }, { "english": "shrine, area of", "dagbani": "buɣili" }, { "english": "shrine, area of", "dagbani": "noonini" }, { "english": "shrine of clan/family", "dagbani": "baɣayuli" }, { "english": "shrine of clan/family", "dagbani": "nyɔdali" }, { "english": "shrine of the earth-cult - 'a grove'", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "shrine of the earth-cult - 'a grove'", "dagbani": "ŋɔŋsuri" }, { "english": "shrine of traditional ritual, fetish", "dagbani": "buɣili" }, { "english": "shrine of traditional ritual, fetish", "dagbani": "ŋmanchee" }, { "english": "shrine-worshipper, traditional religionist, idolater", "dagbani": "pakurigu^nyindaa" }, { "english": "shrine-worshipper, traditional religionist, idolater", "dagbani": "buɣumaana" }, { "english": "shrine [type]", "dagbani": "tia" }, { "english": "shrink", "dagbani": "kpulim" }, { "english": "idolater", "dagbani": "pakurigu^nyindaa" }, { "english": "shrine", "dagbani": "buɣumaana" }, { "english": "shrink", "dagbani": "tia" }, { "english": "shrink, retract", "dagbani": "kpulim" }, { "english": "shrink, shrivel", "dagbani": "tiri" }, { "english": "shrink sth.", "dagbani": "gurim" }, { "english": "shrivel", "dagbani": "pumpɔnchia" }, { "english": "shrivel", "dagbani": "putarisalli" }, { "english": "shrivel", "dagbani": "sawɛni" }, { "english": "shrivel", "dagbani": "taaŋkɔro" }, { "english": "shrivel", "dagbani": "tikubilaakum" }, { "english": "shrivel", "dagbani": "valli" }, { "english": "shrivel", "dagbani": "wabisa" }, { "english": "shrug", "dagbani": "zuɣisi" }, { "english": "side, margin", "dagbani": "kpaŋa" }, { "english": "shun", "dagbani": "miri" }, { "english": "sidekick, henchman", "dagbani": "zuli" }, { "english": "shut", "dagbani": "yo" }, { "english": "side of sth.", "dagbani": "luɣili" }, { "english": "shut (as a book)", "dagbani": "pɔbi" }, { "english": "shut (esp. mouth)", "dagbani": "mum" }, { "english": "sidestep, swerve, dodge", "dagbani": "ŋmaɣi" }, { "english": "shut (as a book)", "dagbani": "pɔbi" }, { "english": "shut (esp. mouth)", "dagbani": "mum" }, { "english": "sidestep, swerve, dodge", "dagbani": "ŋmaɣi" }, { "english": "shut, close (eye does)", "dagbani": "kpabisi" }, { "english": "shut, closed", "dagbani": "lɔk" }, { "english": "sieve for dawadawa", "dagbani": "kpaliyɛriga" }, { "english": "shut, obstruct, block up", "dagbani": "kpari" }, { "english": "sieve [n.]", "dagbani": "mataŋkali" }, { "english": "shut sb. up in a room", "dagbani": "paɣi" }, { "english": "sigh", "dagbani": "siɣim" }, { "english": "sighing", "dagbani": "gombo" }, { "english": "sight, exhibition", "dagbani": "ninliha" }, { "english": "sign", "dagbani": "shɛhirili" }, { "english": "shut up", "dagbani": "shini" }, { "english": "sibling", "dagbani": "binjarigu" }, { "english": "shutter, window-~", "dagbani": "takɔrɔbila" }, { "english": "shut up", "dagbani": "shini" }, { "english": "sibling", "dagbani": "binjarigu" }, { "english": "v.", "dagbani": "ŋuhi" }, { "english": "shutter, window-~", "dagbani": "takɔrɔbila" }, { "english": "shuttle", "dagbani": "yaɣa" }, { "english": "n.", "dagbani": "shihirili" }, { "english": "sign, indication", "dagbani": "alama" }, { "english": "silent, be", "dagbani": "shini" }, { "english": "sibling (elder)", "dagbani": "biɛli" }, { "english": "silent, quiet, still", "dagbani": "fɔŋ" }, { "english": "sibling (immediate junior)", "dagbani": "napari" }, { "english": "silent, to be", "dagbani": "fɔhi" }, { "english": "sibling (younger, same sex)", "dagbani": "tizo" }, { "english": "silent and angry, sullen", "dagbani": "mɔrimɔri" }, { "english": "siblings, immediate close ~", "dagbani": "nyee" }, { "english": "silk", "dagbani": "nyɛpuɣu" }, { "english": "sibling third in line", "dagbani": "silinchi" }, { "english": "silk, fine fabric", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "sick, to be", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "sibling third in line", "dagbani": "nyɛpuɣu" }, { "english": "fine fabric", "dagbani": "silinchi" }, { "english": "to be sick", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "flowers of silk-cotton (false)", "dagbani": "vabipum" }, { "english": "sickle", "dagbani": "gɔrigu" }, { "english": "sickness", "dagbani": "barigu" }, { "english": "silk-cotton tree", "dagbani": "vabiga" }, { "english": "silver", "dagbani": "bariŋ" }, { "english": "silver", "dagbani": "dɔro" }, { "english": "similar", "dagbani": "ŋmahinli" }, { "english": "mild sickness", "dagbani": "niŋgbuŋgbaɣiribu" }, { "english": "resembling similar", "dagbani": "'ŋmahindili" }, { "english": "type of sickness", "dagbani": "kuʒiɛm" }, { "english": "to be similar to both", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "sick of", "dagbani": "nyɔni" }, { "english": "sick person", "dagbani": "bara" }, { "english": "to simmer", "dagbani": "fari" }, { "english": "sin", "dagbani": "alahachi" }, { "english": "sin", "dagbani": "naŋgban^yee" }, { "english": "sin", "dagbani": "alahichi" }, { "english": "sick of", "dagbani": "nyɔni" }, { "english": "sick person", "dagbani": "bara" }, { "english": "side", "dagbani": "lugilini" }, { "english": "simmer", "dagbani": "fari" }, { "english": "sin", "dagbani": "alahachi" }, { "english": "sin", "dagbani": "naŋgban^yee" }, { "english": "sin", "dagbani": "alahichi" }, { "english": "sin", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "sin, curse, error, forgetfulness", "dagbani": "tumi" }, { "english": "marks/blemishes of skin disease", "dagbani": "tumbiɛri" }, { "english": "side, by the ~, off to the ~", "dagbani": "lugilini" }, { "english": "side", "dagbani": "tuumbiɛɣu" }, { "english": "side, flank", "dagbani": "puluɣili" }, { "english": "side, flank (of the body)", "dagbani": "sapirigu" }, { "english": "sin, curse, error, forgetfulness", "dagbani": "tumi" }, { "english": "sister's child", "dagbani": "ŋahiŋga" }, { "english": "sistrum", "dagbani": "chaɣisa" }, { "english": "since (time)", "dagbani": "tun" }, { "english": "sit, brood (eggs)", "dagbani": "ŋuni" }, { "english": "since (time)", "dagbani": "ha" }, { "english": "sistrum", "dagbani": "chaɣisa" }, { "english": "sit, brood (eggs)", "dagbani": "ŋuni" }, { "english": "since (time)", "dagbani": "ha" }, { "english": "sit down", "dagbani": "ʒini" }, { "english": "sincerity", "dagbani": "suhuyini" }, { "english": "site of deserted house", "dagbani": "daboli" }, { "english": "sinew", "dagbani": "jilli" }, { "english": "sinew, gristle, roasted skin", "dagbani": "gbani" }, { "english": "sitting", "dagbani": "ʒiina" }, { "english": "sitting, to be", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "sinews", "dagbani": "jila" }, { "english": "sitting-place", "dagbani": "ʒiishee" }, { "english": "sing", "dagbani": "yili" }, { "english": "sitting room", "dagbani": "duʒiinigu" }, { "english": "singer", "dagbani": "baŋa" }, { "english": "situation", "dagbani": "biɛhigu" }, { "english": "sit up, stay up at night", "dagbani": "lihi" }, { "english": "six", "dagbani": "ayɔbu" }, { "english": "sixteen", "dagbani": "pinaayɔbu" }, { "english": "sixty", "dagbani": "pihiyobu" }, { "english": "size", "dagbani": "galisim" }, { "english": "six", "dagbani": "gani" }, { "english": "six", "dagbani": "ayɔbu" }, { "english": "sixteen", "dagbani": "pinaayɔbu" }, { "english": "sixty", "dagbani": "pihiyobu" }, { "english": "size", "dagbani": "galisim" }, { "english": "single", "dagbani": "gaŋa" }, { "english": "single, spinster, divorced woman", "dagbani": "paɣizilinli" }, { "english": "single file, to go in", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "singlemindedness", "dagbani": "suhuyini" }, { "english": "skewer, spit (with or without meat on it)", "dagbani": "furi" }, { "english": "sing to drum accompaniment", "dagbani": "bam" }, { "english": "sink", "dagbani": "fim" }, { "english": "skewer, to", "dagbani": "tu" }, { "english": "skewer for kebab", "dagbani": "chinchandibiga" }, { "english": "skilful, knowledgeable, experienced person", "dagbani": "shim" }, { "english": "sink in (mud, water)", "dagbani": "firi" }, { "english": "sink in, covered, (to be ~)", "dagbani": "lim" }, { "english": "sink in (mud, water)", "dagbani": "shim" }, { "english": "sink in, covered, (to be ~)", "dagbani": "firi" }, { "english": "skilful, to be", "dagbani": "gɔnaate" }, { "english": "skill", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "sink sth. in", "dagbani": "firi" }, { "english": "sinner", "dagbani": "alahichilana" }, { "english": "sinner", "dagbani": "tuumbiɛtumda" }, { "english": "sinner, bad person", "dagbani": "ninvuɣubiɛɣu" }, { "english": "sinuous, crooked", "dagbani": "gɔnagɔna" }, { "english": "sip", "dagbani": "fahim" }, { "english": "sip", "dagbani": "tuumbaŋsim" }, { "english": "skilled", "dagbani": "valigi" }, { "english": "skim", "dagbani": "dooi" }, { "english": "skim sth.", "dagbani": "pahi" }, { "english": "skin", "dagbani": "gbaŋ" }, { "english": "skin", "dagbani": "gbɔŋ" }, { "english": "skin", "dagbani": "fɔhi" }, { "english": "skin", "dagbani": "niŋgbuŋgbana" }, { "english": "skin", "dagbani": "fɔrigi" }, { "english": "skin", "dagbani": "shi" }, { "english": "skin", "dagbani": "vɔhi" }, { "english": "siphon", "dagbani": "vo" }, { "english": "Sir", "dagbani": "ndana" }, { "english": "sister", "dagbani": "tizo" }, { "english": "skin (of fruit, vegetable)", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "to swim", "dagbani": "shi" }, { "english": "to kill", "dagbani": "vɔhi" }, { "english": "siphon", "dagbani": "vo" }, { "english": "Sir", "dagbani": "ndana" }, { "english": "sister", "dagbani": "tizo" }, { "english": "skin (of fruit, vegetable)", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "skin, dried", "dagbani": "kɔɣinli" }, { "english": "skin, hide", "dagbani": "gbɔŋ" }, { "english": "skin, old, dried and wrinkled", "dagbani": "gbɔŋkɔɣu" }, { "english": "sister (boy's)", "dagbani": "tizɔpaɣa" }, { "english": "sister, small", "dagbani": "tizɔbila" }, { "english": "long sleeves", "dagbani": "firima^nyaɣima" }, { "english": "slang", "dagbani": "banakansilinli" }, { "english": "slang (of youths), pig-Latin", "dagbani": "dalinli" }, { "english": "slant", "dagbani": "danli" }, { "english": "to shave", "dagbani": "shɛlim" }, { "english": "skinning", "dagbani": "shiri" }, { "english": "slang (of youths), pig-Latin", "dagbani": "dalinli" }, { "english": "slang (of youths), pig-Latin", "dagbani": "baŋkalansilinli" }, { "english": "slant", "dagbani": "danli" }, { "english": "slant", "dagbani": "shɛlim" }, { "english": "skinning", "dagbani": "shiri" }, { "english": "slanting, (to be ~)", "dagbani": "gbili" }, { "english": "skin of an animal", "dagbani": "bingbaŋ" }, { "english": "slate", "dagbani": "kurisa" }, { "english": "skin rash", "dagbani": "taɣilima" }, { "english": "skins", "dagbani": "kɔri" }, { "english": "slaughter", "dagbani": "gbandi" }, { "english": "kurigu", "dagbani": "kɔrigili" }, { "english": "slaughter (of animals)", "dagbani": "je" }, { "english": "slaughterhouseman", "dagbani": "kɔrita" }, { "english": "slaughterhouseman", "dagbani": "zuɣuŋmaŋ" }, { "english": "slaughterhouseman", "dagbani": "zuɣuŋmɔŋ" }, { "english": "slaughtering", "dagbani": "sagbani" }, { "english": "slave", "dagbani": "mahawuta" }, { "english": "slaughterhouse", "dagbani": "n. mahawuta" }, { "english": "slaughtering", "dagbani": "n. sagbani" }, { "english": "slave", "dagbani": "n. saazuɣu" }, { "english": "slacken", "dagbani": "v. baligi" }, { "english": "slacken", "dagbani": "v. baai" }, { "english": "slacken", "dagbani": "v. gbaɣisi" }, { "english": "slacken", "dagbani": "v. waai" }, { "english": "slacken (sickness)", "dagbani": "n. afua" }, { "english": "slacken,", "dagbani": "v. waɣisi" }, { "english": "slacken sth.", "dagbani": "v. wɔɣisi" }, { "english": "slag, iron waste", "dagbani": "n. kuribindi" }, { "english": "slander", "dagbani": "n. zɔburigu" }, { "english": "slander", "dagbani": "n. wolishɛɣu" }, { "english": "skins, hides (of leather)", "dagbani": "pl. gbanzabigandi" }, { "english": "skirt", "dagbani": "n. waliga" }, { "english": "skirt", "dagbani": "v. chom" }, { "english": "skirt", "dagbani": "n. munaafichi" }, { "english": "skirt", "dagbani": "n. dabili" }, { "english": "slave, descendant of a slave", "dagbani": "n. sulinsi" }, { "english": "slave, domestic serf", "dagbani": "n. bilaa" }, { "english": "slave-born", "dagbani": "n. bilaa" }, { "english": "slave, descendant of a slave", "dagbani": "sulinsi" }, { "english": "slave, domestic serf", "dagbani": "bilaa" }, { "english": "slave-born", "dagbani": "bilaa" }, { "english": "slave-born child", "dagbani": "wulifu" }, { "english": "slavery", "dagbani": "dabitim" }, { "english": "slave woman's child", "dagbani": "kpasaŋa" }, { "english": "sleep", "dagbani": "gom" }, { "english": "sleep", "dagbani": "gbihi" }, { "english": "sleep (a short ~), a nap", "dagbani": "gɔŋmaa" }, { "english": "sleeper", "dagbani": "gɔgbihira" }, { "english": "sleepiness", "dagbani": "gom" }, { "english": "sleepiness", "dagbani": "gɔsima" }, { "english": "sleepiness", "dagbani": "munaafiɣisi" }, { "english": "sleepiness", "dagbani": "gɔyuunsi" }, { "english": "sleepiness", "dagbani": "nyaanzubo" }, { "english": "sleepiness", "dagbani": "nyaanzum" }, { "english": "sleeping (-room)", "dagbani": "'gbɛrili" }, { "english": "sleeping (-room)", "dagbani": "tiŋ^ŋmaŋ" }, { "english": "sleeping-mat", "dagbani": "bindoo" }, { "english": "sleeping-mat", "dagbani": "zamba" }, { "english": "sleeping-place", "dagbani": "dooshee" }, { "english": "sleeping place", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "slander, to", "dagbani": "yahi" }, { "english": "slanderer", "dagbani": "munaafichi" }, { "english": "sleeping-place", "dagbani": "dooshee" }, { "english": "slander, to", "dagbani": "yahi" }, { "english": "sleeping place", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "slanderer", "dagbani": "munaafichi" }, { "english": "sleeping-sickness", "dagbani": "garili" }, { "english": "slanderer", "dagbani": "munaafichilana" }, { "english": "slanderer", "dagbani": "munaafiɣisira" }, { "english": "sleeplessness", "dagbani": "gɔgaliga" }, { "english": "sleepless night, pass a ~", "dagbani": "gali ti^ŋmara" }, { "english": "sleeve", "dagbani": "bɔɣu" }, { "english": "sleeves, long-~", "dagbani": "bɔɣwɔɣila" }, { "english": "slender, thin", "dagbani": "baliga" }, { "english": "slice", "dagbani": "ŋmahi" }, { "english": "small and short, tiny", "dagbani": "gafugafu" }, { "english": "slosh, splash", "dagbani": "laŋsi" }, { "english": "slice off, shave", "dagbani": "gbaɣi" }, { "english": "slothful, to be", "dagbani": "yilim" }, { "english": "sloppily", "dagbani": "gafugafu" }, { "english": "slosh, splash", "dagbani": "laŋsi" }, { "english": "slice off, shave", "dagbani": "gbaɣi" }, { "english": "slothful, to be", "dagbani": "yilim" }, { "english": "slice sth.", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "slothfulness", "dagbani": "vinyaɣili" }, { "english": "slide (noun)", "dagbani": "wawuluŋ" }, { "english": "slide (verb)", "dagbani": "sarigi" }, { "english": "slide, to", "dagbani": "faai" }, { "english": "sloughed skin", "dagbani": "fuɣisili" }, { "english": "sliding, slipping", "dagbani": "sariginli" }, { "english": "slim, grow thin, lose weight", "dagbani": "dani" }, { "english": "sloughed skin of snake", "dagbani": "waɣifuɣisinli" }, { "english": "slim, thin (of a person)", "dagbani": "'balli" }, { "english": "slough the skin", "dagbani": "fuɣisi" }, { "english": "slim but smart (of persons)", "dagbani": "'lariŋga" }, { "english": "slow in one's actions, to be", "dagbani": "maha" }, { "english": "slim but smart (of persons)", "dagbani": "lariŋga" }, { "english": "slow in one's actions, to be", "dagbani": "maha" }, { "english": "slime (of snail)", "dagbani": "jolijoli" }, { "english": "sling (for throwing stones)", "dagbani": "kuɣilɔŋ" }, { "english": "slinger", "dagbani": "kuɣilɔnŋmɛra" }, { "english": "slingshot", "dagbani": "kpaya" }, { "english": "slingshot, catapult", "dagbani": "taaya" }, { "english": "slip (garment)", "dagbani": "mukuru" }, { "english": "slip, slide", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "slip, slide", "dagbani": "sarigi" }, { "english": "slip, to", "dagbani": "faai" }, { "english": "slip away", "dagbani": "dalim" }, { "english": "slip away", "dagbani": "ŋoli" }, { "english": "slip off, fall off", "dagbani": "kpaai" }, { "english": "slip out of place, become entangled, as a skein of thread", "dagbani": "surigi" }, { "english": "slipper", "dagbani": "kubita" }, { "english": "slip out of place, become entangled, as a skein of thread (verb)", "dagbani": "surigi" }, { "english": "slipper (noun)", "dagbani": "kubita" }, { "english": "slippery, sticky, slimy (to be ~) (verb)", "dagbani": "sala" }, { "english": "slippery (to be) (verb)", "dagbani": "saligi" }, { "english": "slippery (to be) (verb)", "dagbani": "sarigi" }, { "english": "slippery place (noun)", "dagbani": "sariginli" }, { "english": "slippery place with black clay (noun)", "dagbani": "boliŋga" }, { "english": "slippery substance, slime (noun)", "dagbani": "salim" }, { "english": "slipping, sliding (noun)", "dagbani": "sariginli" }, { "english": "slobber (adverb)", "dagbani": "biɛla" }, { "english": "slobber (adjective)", "dagbani": "joll" }, { "english": "slimy, sticky, slippery (to be ~) (verb)", "dagbani": "sala" }, { "english": "slimy, sticky, slippery (to be ~) (noun)", "dagbani": "nintɔgbali" }, { "english": "slimy, sticky, slippery (to be ~) (noun)", "dagbani": "balim" }, { "english": "slimy, sticky, slippery (to be ~) (adverb)", "dagbani": "baalim" }, { "english": "slime, slippery substance (noun)", "dagbani": "salim" }, { "english": "slimy (adverb)", "dagbani": "balim" }, { "english": "slimy (adverb)", "dagbani": "biɛla" }, { "english": "slimy (adverb)", "dagbani": "zaa" }, { "english": "slime", "dagbani": "balim" }, { "english": "slippery substance", "dagbani": "baalim" }, { "english": "slimy", "dagbani": "salim" }, { "english": "slow of action", "dagbani": "biɛla" }, { "english": "slow-wittedness", "dagbani": "suhutuntali" }, { "english": "slow-witted people", "dagbani": "suhutunanima" }, { "english": "slow-witted person", "dagbani": "suhutuŋlana" }, { "english": "sluggish", "dagbani": "'mahili" }, { "english": "sluggish, to be", "dagbani": "maha" }, { "english": "smack the lips", "dagbani": "taɣim" }, { "english": "small", "dagbani": "'baligu" }, { "english": "small", "dagbani": "'bila" }, { "english": "small", "dagbani": "bilifu" }, { "english": "small", "dagbani": "chirigili" }, { "english": "small", "dagbani": "choo" }, { "english": "small (in size or amount), to be", "dagbani": "pɔra" }, { "english": "small (in size or amount)", "dagbani": "pɔra" }, { "english": "small (of houses, etc.)", "dagbani": "'kpuɣili" }, { "english": "small, deficient, to be/become ~", "dagbani": "nuɣim" }, { "english": "small, make sth. ~", "dagbani": "filim" }, { "english": "small, smallish", "dagbani": "'liriŋga" }, { "english": "small, tiny", "dagbani": "'puɣu" }, { "english": "small and short, tiny", "dagbani": "chirinfu" }, { "english": "small child", "dagbani": "binnyiriŋga" }, { "english": "smallest chick of a hatching", "dagbani": "nɔsuɣudachee" }, { "english": "slope, downhill", "dagbani": "sirigili" }, { "english": "smock", "dagbani": "kparigu" }, { "english": "smock (with sleeves)", "dagbani": "binŋmaa" }, { "english": "smock", "dagbani": "kparigu" }, { "english": "smallest chick of a hatching", "dagbani": "nɔsuɣudachee" }, { "english": "smock (with sleeves)", "dagbani": "binŋmaa" }, { "english": "smallness", "dagbani": "pɔrilim" }, { "english": "smocks", "dagbani": "kpara" }, { "english": "small piece, to take", "dagbani": "burigi" }, { "english": "smallpox", "dagbani": "chaŋkpandi" }, { "english": "small quantity, sth. tiny", "dagbani": "shɛhira" }, { "english": "smock [type]", "dagbani": "bin^yɛrihaɣiri" }, { "english": "small river", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "smock", "dagbani": "biŋŋmaa" }, { "english": "small river", "dagbani": "fuɣu" }, { "english": "small sibling", "dagbani": "tuzobila" }, { "english": "small thing", "dagbani": "biŋkpiiŋa" }, { "english": "small units of", "dagbani": "baligu" }, { "english": "smart, elegant, to be", "dagbani": "valima" }, { "english": "smart, fashionable", "dagbani": "nyaɣi^nyaɣi" }, { "english": "smart, to be", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "smart, elegant, to be", "dagbani": "valima" }, { "english": "smart, fashionable", "dagbani": "nyaɣi^nyaɣi" }, { "english": "smart, to be", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "smart, to be [Am. = intelligent]", "dagbani": "tula" }, { "english": "smash", "dagbani": "buɣisi6" }, { "english": "smash, chop up", "dagbani": "saɣisim" }, { "english": "smash to pieces", "dagbani": "kabisi" }, { "english": "smash'", "dagbani": "ŋmirim" }, { "english": "smear", "dagbani": "laɣi" }, { "english": "smear", "dagbani": "ve" }, { "english": "smear, plaster, seal by besmearing", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "smearing", "dagbani": "viɛri" }, { "english": "smear sth.", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "smear sth.", "dagbani": "varim" }, { "english": "smell, scent", "dagbani": "baam" }, { "english": "smell, scent", "dagbani": "nyom" }, { "english": "smell, sniff, snuff", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "smell, scent", "dagbani": "yabili" }, { "english": "smock [type] ... valuable", "dagbani": "kpakuto" }, { "english": "smoke (as a fire)", "dagbani": "tuɣili" }, { "english": "smock [type]", "dagbani": "yabili" }, { "english": "valuable", "dagbani": "kpakuto" }, { "english": "smoke", "dagbani": "tuɣili" }, { "english": "smoke, make sth.", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "smoked (meat or fish)", "dagbani": "ŋɔra" }, { "english": "smoke fish", "dagbani": "ŋo" }, { "english": "smoke sth., to", "dagbani": "vili" }, { "english": "smoking", "dagbani": "ŋɔri" }, { "english": "smoky", "dagbani": "guliguli" }, { "english": "smooth", "dagbani": "polipoli" }, { "english": "smooth, sticky", "dagbani": "'salli" }, { "english": "smooth tongue, gentle speech", "dagbani": "zilimballi" }, { "english": "smoulder, burn sth. slowly", "dagbani": "ŋubi" }, { "english": "smudge, make a smudge", "dagbani": "tuɣili" }, { "english": "smut (disease of grain)", "dagbani": "naŋgom" }, { "english": "snack before a meal", "dagbani": "afirima" }, { "english": "snaggle-tooth", "dagbani": "nyingaŋ" }, { "english": "snail", "dagbani": "kɔte" }, { "english": "snack before a meal", "dagbani": "afirima" }, { "english": "snaggle-tooth", "dagbani": "nyingaŋ" }, { "english": "snail", "dagbani": "kɔte" }, { "english": "smell an odour", "dagbani": "nyɔhim" }, { "english": "smell of decay", "dagbani": "pihim" }, { "english": "smell offensively", "dagbani": "nyo" }, { "english": "smell of fish, to ~", "dagbani": "zahigi" }, { "english": "smell strongly", "dagbani": "zaha" }, { "english": "smithy, forge", "dagbani": "saviɣu" }, { "english": "smithy, forge metal", "dagbani": "kuri" }, { "english": "smell, stink", "dagbani": "pɔhigu" }, { "english": "smell of burnt animal matter", "dagbani": "kaliŋ" }, { "english": "snake", "dagbani": "tinvurigu" }, { "english": "snake", "dagbani": "wahu" }, { "english": "snake", "dagbani": "yuɣu" }, { "english": "snake, grass-snake", "dagbani": "baŋkom" }, { "english": "snakebite", "dagbani": "waɣidimli" }, { "english": "snake-bitten person", "dagbani": "waɣidimda" }, { "english": "snake, grass-snake", "dagbani": "yuɣu" }, { "english": "snakebite", "dagbani": "baŋkom" }, { "english": "snake-bitten person", "dagbani": "waɣidimli" }, { "english": "snake-catcher, -charmer", "dagbani": "waɣidimda" }, { "english": "snake charmer", "dagbani": "waɣigbahira" }, { "english": "snakes", "dagbani": "waɣigbahira" }, { "english": "snakes", "dagbani": "waɣigbahira" }, { "english": "soften, become soft after soaking", "dagbani": "wɔɣiri" }, { "english": "so, then", "dagbani": "waato" }, { "english": "So, then...", "dagbani": "to" }, { "english": "soak", "dagbani": "yuri" }, { "english": "snake [sp.]", "dagbani": "damakɔɣu" }, { "english": "snake [sp.]", "dagbani": "nɔchɛriga" }, { "english": "snake [sp.]", "dagbani": "sankuriginli" }, { "english": "snake [sp.]", "dagbani": "sheenwahu" }, { "english": "snake [sp.]", "dagbani": "waɣiʒiɛɣu" }, { "english": "snake [sp.] (long)", "dagbani": "waɣigabili" }, { "english": "snake [sp.] (poisonous)", "dagbani": "bamkparima" }, { "english": "snake [sp.] (venomous)", "dagbani": "ʒiɛrigu" }, { "english": "snake [sp.] (poisonous)", "dagbani": "bamkparima" }, { "english": "snake [sp.] (venomous)", "dagbani": "ʒiɛrigu" }, { "english": "snap finger on palm of hand (before chiefs)", "dagbani": "nyuhi" }, { "english": "soak in water", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "so and so", "dagbani": "zaɣala" }, { "english": "so-and-so much", "dagbani": "kaza" }, { "english": "soap", "dagbani": "chibo" }, { "english": "soap (local type)", "dagbani": "chibimaŋli" }, { "english": "soap (type)", "dagbani": "kulikuli" }, { "english": "soap-container", "dagbani": "chibitarigu" }, { "english": "soap for bathing", "dagbani": "chibisurili" }, { "english": "soar", "dagbani": "laali" }, { "english": "soar", "dagbani": "kparisi" }, { "english": "snare", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "so as to", "dagbani": "ni" }, { "english": "snares", "dagbani": "zana" }, { "english": "sob", "dagbani": "siɣisi" }, { "english": "sob", "dagbani": "zana" }, { "english": "snatch", "dagbani": "faɣisi" }, { "english": "snatch", "dagbani": "darigi" }, { "english": "social function", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "social function", "dagbani": "gbabigi" }, { "english": "snatch", "dagbani": "zana" }, { "english": "snatch", "dagbani": "faɣisi" }, { "english": "snatch", "dagbani": "gɔhi" }, { "english": "social function", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "social parasite, leech", "dagbani": "dandiɛɣu" }, { "english": "social welfare officer", "dagbani": "maligunaa" }, { "english": "sodomist", "dagbani": "nyirivɔ^nyɛbira" }, { "english": "sods, turves", "dagbani": "fuɣifuɣi" }, { "english": "sneeze", "dagbani": "firisi" }, { "english": "soft", "dagbani": "bali" }, { "english": "soft, be/become", "dagbani": "baligi" }, { "english": "soft, gentle", "dagbani": "'balli" }, { "english": "snot", "dagbani": "nyɛmari" }, { "english": "sneak around", "dagbani": "baɣisi" }, { "english": "sneak around, stalk", "dagbani": "momsi" }, { "english": "sniff", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "snort", "dagbani": "firisi" }, { "english": "snort", "dagbani": "wɔɣili" }, { "english": "soft, be/become ~", "dagbani": "baligi" }, { "english": "snot", "dagbani": "nyɛmari" }, { "english": "soft, gentle", "dagbani": "balli" }, { "english": "snuff", "dagbani": "nansara" }, { "english": "soft, pulpy", "dagbani": "luŋaluŋa" }, { "english": "snuff, powdered tobacco", "dagbani": "sara" }, { "english": "soft, thin, not solid", "dagbani": "liŋaliŋa" }, { "english": "snuff, to ~", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "soft, weak, faint", "dagbani": "ŋooi" }, { "english": "snuff box", "dagbani": "nansarichia" }, { "english": "soft and foamy", "dagbani": "puŋpuŋ" }, { "english": "snuffers", "dagbani": "kpihindisi" }, { "english": "soft and huge", "dagbani": "puŋguluŋ" }, { "english": "snuffers (for lamps)", "dagbani": "firilakpihindisi" }, { "english": "soft and sticky", "dagbani": "sam" }, { "english": "soft and huge", "dagbani": "puŋguluŋ" }, { "english": "snuffers (for lamps)", "dagbani": "firilakpihindisi" }, { "english": "soft and sticky", "dagbani": "sam" }, { "english": "snuffing (of flame)", "dagbani": "firilakpihindigu" }, { "english": "soft and torn (cloth becomes ~ )", "dagbani": "nuɣisi" }, { "english": "so", "dagbani": "lala" }, { "english": "soften (soil does)", "dagbani": "ŋɔhigi" }, { "english": "softly", "dagbani": "nyamm" }, { "english": "sometime", "dagbani": "dahinshɛli" }, { "english": "soggy", "dagbani": "gbati" }, { "english": "sometimes", "dagbani": "shɛlini" }, { "english": "soil", "dagbani": "atam" }, { "english": "somewhere", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "somewhere, anywhere", "dagbani": "shɛlipolo" }, { "english": "somewhere", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "soil (good, fertile)", "dagbani": "shɛlipolo" }, { "english": "soil, besmear sth.", "dagbani": "larim" }, { "english": "son", "dagbani": "bidibiga" }, { "english": "son-in-law", "dagbani": "deemba" }, { "english": "son of a chief", "dagbani": "nabia" }, { "english": "sonship", "dagbani": "bitali" }, { "english": "soil sth.", "dagbani": "varim" }, { "english": "soil good for a yam farm", "dagbani": "nyutam" }, { "english": "song", "dagbani": "yiliyiinili" }, { "english": "songbird", "dagbani": "saachir" }, { "english": "somewhere, anywhere", "dagbani": "taŋkpɔɣu" }, { "english": "solder", "dagbani": "yilli" }, { "english": "soldier", "dagbani": "dalima" }, { "english": "soiled, to be", "dagbani": "gbarim" }, { "english": "Somo, title of an elder", "dagbani": "Somo" }, { "english": "soot", "dagbani": "sooje" }, { "english": "son-in-law", "dagbani": "deemba" }, { "english": "shinadali", "dagbani": "son-in-law" }, { "english": "son of a chief", "dagbani": "nabia" }, { "english": "linjima", "dagbani": "son of a chief" }, { "english": "sonship", "dagbani": "bitali" }, { "english": "sooje", "dagbani": "sonship" }, { "english": "soot", "dagbani": "buɣumɔvilli" }, { "english": "soldier (traditional)", "dagbani": "tɔbbia" }, { "english": "daankaluŋ", "dagbani": "soldier (traditional)" }, { "english": "soldier, fellow", "dagbani": "tɔbbikpee" }, { "english": "kaluŋ", "dagbani": "soldier, fellow-" }, { "english": "soldiers, other ranks", "dagbani": "sapasinbihi" }, { "english": "sole", "dagbani": "napɔŋvɔɣu" }, { "english": "soot, charred material", "dagbani": "villi" }, { "english": "soot from cooking", "dagbani": "daaŋkaluŋ" }, { "english": "sole (of foot)", "dagbani": "puuni" }, { "english": "soothe", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "sole of the foot", "dagbani": "napompuuni" }, { "english": "soothe a child", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "solid", "dagbani": "giti" }, { "english": "balim", "dagbani": "solid" }, { "english": "soothe to sleep", "dagbani": "yoli" }, { "english": "solifuge", "dagbani": "paɣizɔritantulim" }, { "english": "solid", "dagbani": "giti" }, { "english": "solve", "dagbani": "mali" }, { "english": "solitary", "dagbani": "'gani" }, { "english": "soothsayer", "dagbani": "alikali" }, { "english": "soothe to sleep", "dagbani": "yoli" }, { "english": "solifuge", "dagbani": "paɣizɔritantulim" }, { "english": "soothsay, to", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "some", "dagbani": "shali" }, { "english": "solid", "dagbani": "balim" }, { "english": "solve", "dagbani": "baɣibuɣira" }, { "english": "some", "dagbani": "bɔha" }, { "english": "soothsayer", "dagbani": "'gaŋa" }, { "english": "soothsayer, diviner, expert", "dagbani": "kɔtiŋnɛrigu" }, { "english": "some.people", "dagbani": "'shɛbi" }, { "english": "soothsayer's deputy", "dagbani": "baɣisiwulana" }, { "english": "some", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "someone", "dagbani": "'so" }, { "english": "someday", "dagbani": "dahinshɛli" }, { "english": "somebody, anybody", "dagbani": "so" }, { "english": "soothsayer's stick", "dagbani": "baɣigbee" }, { "english": "soothsayer's object (type)", "dagbani": "baɣipee" }, { "english": "someday", "dagbani": "dahinshɛli" }, { "english": "soothsayer's stick", "dagbani": "baɣigbee" }, { "english": "someone", "dagbani": "'so" }, { "english": "soothsaying", "dagbani": "baɣibuɣibo" }, { "english": "soothsaying", "dagbani": "baɣiri" }, { "english": "some people", "dagbani": "shɛba" }, { "english": "something", "dagbani": "binshɛli" }, { "english": "sorcery", "dagbani": "bukpahitali" }, { "english": "something", "dagbani": "'shɛɣu" }, { "english": "something", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "sorcery", "dagbani": "bukpahigu" }, { "english": "sore", "dagbani": "biŋgoo" }, { "english": "sore (big, serious)", "dagbani": "karin^yaɣu" }, { "english": "sore (big, serious)", "dagbani": "karakara" }, { "english": "sore, boil", "dagbani": "nɔrili" }, { "english": "sore, boil", "dagbani": "kɔnchuuŋa" }, { "english": "sparkle", "dagbani": "narili" }, { "english": "sparkle", "dagbani": "ʒiɛrituɣirigu" }, { "english": "sparkle", "dagbani": "tɔrili" }, { "english": "soup without meat or fish", "dagbani": "ʒiɛlana" }, { "english": "soup", "dagbani": "yum" }, { "english": "soup [type]", "dagbani": "gumbɔɣu" }, { "english": "soup [type]", "dagbani": "guŋkaa" }, { "english": "soup", "dagbani": "yummaha" }, { "english": "sore (big, serious)", "dagbani": "guŋkaa" }, { "english": "sore", "dagbani": "karin^yaɣu" }, { "english": "sore, boil", "dagbani": "karakara" }, { "english": "sore", "dagbani": "nɔrili" }, { "english": "sore", "dagbani": "kɔnchuuŋa" }, { "english": "sore, mouth becomes ~", "dagbani": "yeei" }, { "english": "sore in anus", "dagbani": "chɛrisheeni" }, { "english": "sour (as of milk, not limes)", "dagbani": "mii" }, { "english": "sores", "dagbani": "mihili" }, { "english": "sour, make sth. ~", "dagbani": "mihi" }, { "english": "sour, to be", "dagbani": "mihi" }, { "english": "sore throat, hoarseness", "dagbani": "lɔŋshiliŋ" }, { "english": "sour water", "dagbani": "komihigu" }, { "english": "sorghum", "dagbani": "kaʒiɛɣu" }, { "english": "south", "dagbani": "kunkɔhibua" }, { "english": "sorrow", "dagbani": "toondi" }, { "english": "sorrow", "dagbani": "nandahima" }, { "english": "South", "dagbani": "naŋgbantom" }, { "english": "South, Southern Ghana", "dagbani": "nyɔŋ" }, { "english": "South", "dagbani": "suhugarigu" }, { "english": "sorrow", "dagbani": "toondi" }, { "english": "sorrow", "dagbani": "nandahima" }, { "english": "South", "dagbani": "naŋgbantom" }, { "english": "South, Southern Ghana", "dagbani": "nyɔŋ" }, { "english": "sorrowful person", "dagbani": "namdahimalana" }, { "english": "sorrowful person", "dagbani": "suugariglana" }, { "english": "sorrow or regret, expression of", "dagbani": "fabila" }, { "english": "sort", "dagbani": "tabo" }, { "english": "sort of", "dagbani": "balibu" }, { "english": "sort out", "dagbani": "gahim" }, { "english": "sort out (a problem)", "dagbani": "woligi" }, { "english": "soul", "dagbani": "nudirigu" }, { "english": "soul", "dagbani": "shia" }, { "english": "sound of", "dagbani": "kumsi" }, { "english": "sound of sth.", "dagbani": "damli" }, { "english": "sound of sth., news", "dagbani": "damli" }, { "english": "soup, stew", "dagbani": "ʒiɛri" }, { "english": "soup-ingredient", "dagbani": "ʒiɛvɔɣu" }, { "english": "soup made from kapok leaves", "dagbani": "guŋpa^nyaaŋa" }, { "english": "soup-pot", "dagbani": "ʒiɛbahiga" }, { "english": "soup-pot", "dagbani": "ʒiɛduɣu" }, { "english": "soup made from kapok leaves", "dagbani": "guŋpa^nyaaŋa" }, { "english": "soup-pot", "dagbani": "ʒiɛbahiga" }, { "english": "soup-pot", "dagbani": "ʒiɛduɣu" }, { "english": "soup-seasoning of fermented dawadawa seeds", "dagbani": "kpaligu" }, { "english": "southern Ghana, the South", "dagbani": "mɔɣuni" }, { "english": "southern Ghanaian", "dagbani": "Kambɔŋa" }, { "english": "sovereignty", "dagbani": "nam" }, { "english": "soup-whisk", "dagbani": "ʒiɛpiliŋga" }, { "english": "sow broadcast", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "sow seed the second time", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "soya beans", "dagbani": "salintuya" }, { "english": "soybeans", "dagbani": "salaŋtuya" }, { "english": "space", "dagbani": "paliti" }, { "english": "space, interval", "dagbani": "larigim" }, { "english": "space, room (for ...)", "dagbani": "palo" }, { "english": "spaced out one by one", "dagbani": "gandimgandim" }, { "english": "spacious", "dagbani": "'yaɣu" }, { "english": "space, room (for ...)", "dagbani": "palo" }, { "english": "spaced out one by one", "dagbani": "gandimgandim" }, { "english": "spacious", "dagbani": "'yaɣu" }, { "english": "spacious, wide", "dagbani": "pirigapaa" }, { "english": "spade", "dagbani": "soobuli" }, { "english": "Spain", "dagbani": "Speen" }, { "english": "span", "dagbani": "sankaŋli" }, { "english": "span", "dagbani": "saŋli" }, { "english": "spare, save sb.", "dagbani": "tiligi" }, { "english": "spare time", "dagbani": "dahinli" }, { "english": "sparkle", "dagbani": "biri" }, { "english": "sow, female pig", "dagbani": "kuruchunyaŋ" }, { "english": "soup-seasoning of fermented kapok seeds", "dagbani": "kantɔŋ" }, { "english": "soup-seasoning of fermented kapok seeds", "dagbani": "saafa" }, { "english": "sparrow", "dagbani": "jahinjɛya" }, { "english": "spell", "dagbani": "muhibba" }, { "english": "sparrowhawk", "dagbani": "baŋtooŋa" }, { "english": "spell, charm", "dagbani": "kabire" }, { "english": "spell, charm", "dagbani": "wubiga" }, { "english": "sparrow", "dagbani": "jahinjɛya" }, { "english": "spell", "dagbani": "muhibba" }, { "english": "sparrowhawk", "dagbani": "baŋtooŋa" }, { "english": "spell, charm", "dagbani": "kabire" }, { "english": "spell, magic", "dagbani": "shiriku" }, { "english": "sparse, scanty, meagre", "dagbani": "chaa" }, { "english": "spell'", "dagbani": "deei" }, { "english": "sparse, scattered", "dagbani": "yahayaha" }, { "english": "spell to drive away ghosts", "dagbani": "kariga" }, { "english": "spasms", "dagbani": "kpilinkpihi" }, { "english": "spell [type]", "dagbani": "tahiŋga" }, { "english": "spatter", "dagbani": "gbari" }, { "english": "spelt", "dagbani": "sipɛlit" }, { "english": "speak", "dagbani": "tɔɣisi" }, { "english": "spend freely", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "spend the night somewhere", "dagbani": "gbe" }, { "english": "speak, make a speech", "dagbani": "chiri" }, { "english": "spendthrift", "dagbani": "bo-nti-lɔbi" }, { "english": "speak by signs", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "speak", "dagbani": "chiri" }, { "english": "make a speech", "dagbani": "chiri" }, { "english": "speak by signs", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "spendthrift", "dagbani": "bo-nti-lɔbi" }, { "english": "sperm", "dagbani": "manii" }, { "english": "speaker, spokesman", "dagbani": "yɛtɔɣitɔɣira" }, { "english": "speaker, teller of", "dagbani": "'yɛra" }, { "english": "speak roughly to", "dagbani": "nyi" }, { "english": "spices", "dagbani": "suri" }, { "english": "spear", "dagbani": "kpani" }, { "english": "spice [type]", "dagbani": "musulo" }, { "english": "special", "dagbani": "'gahindili" }, { "english": "spider", "dagbani": "kusumbuli" }, { "english": "specialist", "dagbani": "baŋtooŋa" }, { "english": "species", "dagbani": "kpatinariga" }, { "english": "spider's web", "dagbani": "kpatinarizana" }, { "english": "spin (cotton)", "dagbani": "mi" }, { "english": "spinach", "dagbani": "aleefo" }, { "english": "spin (cotton)", "dagbani": "mi" }, { "english": "spinach", "dagbani": "aleefo" }, { "english": "spindle", "dagbani": "jɛni" }, { "english": "spindle (for fibre-spinning), thin shaft or spindle", "dagbani": "jɛndɔɣu" }, { "english": "speckled, multicoloured, striped", "dagbani": "pupoligu" }, { "english": "speckled, spotted", "dagbani": "liɣisi" }, { "english": "spindle, axle", "dagbani": "sipindili" }, { "english": "speckled hen", "dagbani": "nɔchichɛriga" }, { "english": "spine", "dagbani": "yaankɔbili" }, { "english": "spectacle, anything to be watched for pleasure", "dagbani": "nin^yula" }, { "english": "spectacles", "dagbani": "ninkpara" }, { "english": "spectator", "dagbani": "nin^yuuna" }, { "english": "spinner of cotton", "dagbani": "gummira" }, { "english": "spectator", "dagbani": "nin^yuuna" }, { "english": "spine, backbone", "dagbani": "yaankɔbili" }, { "english": "spinner of cotton", "dagbani": "gummira" }, { "english": "spinster, single, divorced woman", "dagbani": "paɣizilinli" }, { "english": "spirit", "dagbani": "yɛligu" }, { "english": "spirit", "dagbani": "yɛtɔɣili" }, { "english": "speechless with rage, to be", "dagbani": "mɔri" }, { "english": "speed", "dagbani": "tia" }, { "english": "speedily", "dagbani": "pilili" }, { "english": "speed of flow (of a spring, well)", "dagbani": "kɔbilinabili" }, { "english": "spirit-level", "dagbani": "lɛbuli" }, { "english": "spiritual preparation", "dagbani": "shimma" }, { "english": "spit", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "spit, skewer (with or without meat on it)", "dagbani": "nimdibiga" }, { "english": "spit", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "spit, skewer (with or without meat on it)", "dagbani": "nimdibiga" }, { "english": "spit, squirt from the mouth", "dagbani": "fuhi" }, { "english": "sprinkle, sprinkling, tiny pieces", "dagbani": "putɔɣu" }, { "english": "spotless", "dagbani": "kasi" }, { "english": "spite (in ~ of), even when", "dagbani": "aligayade" }, { "english": "spots, spotty", "dagbani": "pɔrisi" }, { "english": "spit out", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "spotted", "dagbani": "liɣisi" }, { "english": "spotted, patterned (to be ~)", "dagbani": "fuhi" }, { "english": "spittle", "dagbani": "nintɔri" }, { "english": "id. gandimgandim", "dagbani": "gandimgandim" }, { "english": "spotted, speckled", "dagbani": "liɣisi" }, { "english": "splash, slosh", "dagbani": "laŋsi" }, { "english": "spotted, to be ~", "dagbani": "chɛrisi" }, { "english": "spotted, speckled", "dagbani": "liɣisi" }, { "english": "splash, slosh", "dagbani": "laŋsi" }, { "english": "spotted, to be ~", "dagbani": "chɛrisi" }, { "english": "splash out, accidentally overflow", "dagbani": "pɔŋ" }, { "english": "sprain, fracture", "dagbani": "ŋmurigi" }, { "english": "splash water", "dagbani": "chiri" }, { "english": "sprained", "dagbani": "ŋmirigi" }, { "english": "spleen", "dagbani": "sabilɛɣu" }, { "english": "spray, sprinkle liquid from the mouth", "dagbani": "puhi" }, { "english": "spleen, swollen", "dagbani": "puluɣili" }, { "english": "spray sth.", "dagbani": "mihi" }, { "english": "splendour", "dagbani": "dariza" }, { "english": "spread", "dagbani": "deeli" }, { "english": "splinter", "dagbani": "dachɛni" }, { "english": "splinter (of wood)", "dagbani": "datoluŋga" }, { "english": "split", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "split", "dagbani": "wɔrigi" }, { "english": "spread (as liquid does)", "dagbani": "tɛli" }, { "english": "split (intransitive)", "dagbani": "bɔɣi" }, { "english": "split", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "spread (as liquid does)", "dagbani": "wɔrigi" }, { "english": "split (intransitive)", "dagbani": "tɛli" }, { "english": "spread (as news, disease)", "dagbani": "bɔɣi" }, { "english": "split firewood", "dagbani": "wuligi" }, { "english": "wood which has been chopped/split", "dagbani": "yɛligi" }, { "english": "spread (disease, fire)", "dagbani": "dawɔrili" }, { "english": "split piece (a ~)", "dagbani": "looi" }, { "english": "spread, as news", "dagbani": "bɔɣili" }, { "english": "split sth.", "dagbani": "wuli" }, { "english": "spread grass on roof", "dagbani": "vi" }, { "english": "spreading threateningly", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "split wood with an axe", "dagbani": "nyɛaa" }, { "english": "spread on", "dagbani": "wɔri" }, { "english": "spoil (child)", "dagbani": "kpam" }, { "english": "spread open", "dagbani": "meei" }, { "english": "split wood with an axe", "dagbani": "wɔri" }, { "english": "spread on", "dagbani": "vi" }, { "english": "spoil (child)", "dagbani": "kpam" }, { "english": "spread open", "dagbani": "meei" }, { "english": "spoil (trans./intrans.)", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "spread out", "dagbani": "lirim" }, { "english": "spoiled child", "dagbani": "bipɔŋ" }, { "english": "spoiling", "dagbani": "saɣiŋgu" }, { "english": "spread sth. out to air", "dagbani": "yabili" }, { "english": "spoilingly", "dagbani": "kpamsa" }, { "english": "spread to dry", "dagbani": "diɛli" }, { "english": "spoil plans", "dagbani": "zuɣim" }, { "english": "Spring (season)", "dagbani": "siɣili" }, { "english": "spoils, booty", "dagbani": "fɔɣiri" }, { "english": "spring (water does)", "dagbani": "puhigi" }, { "english": "spoilt (child)", "dagbani": "kpamdigu" }, { "english": "spring, fountain", "dagbani": "kɔbilinini" }, { "english": "spoilt, be (child)", "dagbani": "pooi" }, { "english": "spring, well", "dagbani": "biliga" }, { "english": "spring, fountain", "dagbani": "kɔbilinini" }, { "english": "spoilt, be (child)", "dagbani": "pooi" }, { "english": "spring, well", "dagbani": "biliga" }, { "english": "spokes", "dagbani": "sipuɣiti" }, { "english": "spokesman", "dagbani": "daanbaliya" }, { "english": "spokesman", "dagbani": "yɛtɔɣitɔɣira" }, { "english": "spoon", "dagbani": "dirigu" }, { "english": "spring from tree to tree", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "spring of water", "dagbani": "kɔbiliga" }, { "english": "spring of water", "dagbani": "kɔbilisirim" }, { "english": "spring up", "dagbani": "bilisi" }, { "english": "sporadic", "dagbani": "gandimgandim" }, { "english": "sprinkle, spray liquid from the mouth", "dagbani": "puhi" }, { "english": "spot, stain sth.", "dagbani": "liɣisi" }, { "english": "sprinkle, sprinkling, tiny pieces", "dagbani": "musimusi" }, { "english": "sprinkle a liquid", "dagbani": "yɔɣisi" }, { "english": "stand, base", "dagbani": "sashiriga" }, { "english": "sprinkle a liquid", "dagbani": "yɔɣisi" }, { "english": "stand, base", "dagbani": "sashiriga" }, { "english": "sprinkle a liquid", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "sprinkle a powdered material", "dagbani": "yuɣisi" }, { "english": "sprinkled with", "dagbani": "yuɣiyuɣi" }, { "english": "sprinkle liquids", "dagbani": "mihi" }, { "english": "sprinkle water", "dagbani": "wari" }, { "english": "sprout", "dagbani": "bilinli" }, { "english": "squirrel", "dagbani": "lariŋga" }, { "english": "squirt of saliva", "dagbani": "nintɔchiriga" }, { "english": "stab, pierce", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "stability", "dagbani": "bunzɔŋ" }, { "english": "sprout (plant does)", "dagbani": "to" }, { "english": "stable", "dagbani": "zaa" }, { "english": "sprout (the ~ of a plant)", "dagbani": "billi" }, { "english": "stability", "dagbani": "zaa" }, { "english": "stability", "dagbani": "bunzɔŋ" }, { "english": "sprout (plant does)", "dagbani": "to" }, { "english": "sprout (the ~ of a plant)", "dagbani": "billi" }, { "english": "stacte, gum-resin", "dagbani": "stakti" }, { "english": "sprout, branch out, regrow", "dagbani": "kpiri" }, { "english": "spur", "dagbani": "ʒahi" }, { "english": "spur", "dagbani": "tali" }, { "english": "spur (of fowls and game birds)", "dagbani": "taligu" }, { "english": "spurs", "dagbani": "chɛmi" }, { "english": "sputter (boiling gruel)", "dagbani": "gbari" }, { "english": "spy", "dagbani": "puɣisira" }, { "english": "spy out", "dagbani": "puɣisi" }, { "english": "square", "dagbani": "mɔɣilim" }, { "english": "square", "dagbani": "jeena" }, { "english": "stain on the character", "dagbani": "wulɛɣu" }, { "english": "stain sth.", "dagbani": "liɣisi" }, { "english": "stair", "dagbani": "dunɔdurili" }, { "english": "stairs", "dagbani": "tabitabi" }, { "english": "stalemate, impasse (to be in a ~)", "dagbani": "mili" }, { "english": "stair", "dagbani": "dunɔdurili" }, { "english": "stairs", "dagbani": "tabitabi" }, { "english": "stalemate, impasse (to be in a ~)", "dagbani": "mili" }, { "english": "stalemate to be a ~, tie, equal", "dagbani": "kpari" }, { "english": "stalk", "dagbani": "mulisi" }, { "english": "stalk (guineacorn/millet)", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "square, to be", "dagbani": "fiɛlim" }, { "english": "stalk, sneak around", "dagbani": "momsi" }, { "english": "squash, to", "dagbani": "marigi" }, { "english": "stalk, track", "dagbani": "baɣisi" }, { "english": "stalk, track", "dagbani": "puɣisi" }, { "english": "squashed, to be", "dagbani": "mɛrigi" }, { "english": "squat", "dagbani": "damdi" }, { "english": "squawk", "dagbani": "chiri" }, { "english": "stalk of millet", "dagbani": "kasana" }, { "english": "stalks split for basket- and mat-weaving", "dagbani": "kaɣishia" }, { "english": "squeeze", "dagbani": "dɔhi" }, { "english": "squeeze", "dagbani": "kahim" }, { "english": "stalks split for basket- and mat-weaving", "dagbani": "kaɣishia" }, { "english": "squeeze", "dagbani": "dɔhi" }, { "english": "stallion", "dagbani": "wɔridibiga" }, { "english": "squeeze, hold sb./sth. tight", "dagbani": "mirisi" }, { "english": "stammerer", "dagbani": "birigu" }, { "english": "stammering", "dagbani": "birlərim" }, { "english": "squeeze out (eyes)", "dagbani": "miri" }, { "english": "stance", "dagbani": "zaani" }, { "english": "squeeze out, drop, drip sth.", "dagbani": "du" }, { "english": "stand", "dagbani": "zani" }, { "english": "squeeze sth. out (as ointment/toothpaste from tube)", "dagbani": "mirigi" }, { "english": "squirrel", "dagbani": "sanshiriga" }, { "english": "stand, base", "dagbani": "binzaa" }, { "english": "stand, base for sth.", "dagbani": "tamdigu" }, { "english": "standard-bearer, war leader", "dagbani": "fariŋka" }, { "english": "steal (idiomatic)", "dagbani": "ŋmabi" }, { "english": "standing, to be", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "steal, take, capture", "dagbani": "kɔbi" }, { "english": "standing-place", "dagbani": "zaani" }, { "english": "steal away furtively", "dagbani": "guhim" }, { "english": "standing in line", "dagbani": "pe" }, { "english": "stealing", "dagbani": "tayiɣim" }, { "english": "stand in line (side-by-side)", "dagbani": "teei" }, { "english": "star", "dagbani": "ŋmariga" }, { "english": "star", "dagbani": "saŋmariga" }, { "english": "star, evening", "dagbani": "goli wulana" }, { "english": "stand aside", "dagbani": "tirisi" }, { "english": "standpipe", "dagbani": "pɔmpi" }, { "english": "stand sth. down", "dagbani": "zali" }, { "english": "stand sth. down", "dagbani": "zali" }, { "english": "star", "dagbani": "ŋmariga" }, { "english": "star, evening ~", "dagbani": "goli wulana" }, { "english": "steal sth., rob sb.", "dagbani": "zu" }, { "english": "stealthily, gently, calmly", "dagbani": "looloo" }, { "english": "stealthily, move ~", "dagbani": "lɔɣi" }, { "english": "stealthily, to move ~", "dagbani": "baɣisi" }, { "english": "stealthily, to move ~", "dagbani": "momsi" }, { "english": "steam", "dagbani": "mirigi" }, { "english": "steam-bath", "dagbani": "nyɛlimɔɣu" }, { "english": "stare at", "dagbani": "balisi" }, { "english": "steer (a boat)", "dagbani": "tuui" }, { "english": "starling", "dagbani": "kamaliga" }, { "english": "steering-wheel, 'steer'", "dagbani": "sitiya" }, { "english": "stench", "dagbani": "nyom" }, { "english": "step", "dagbani": "durili" }, { "english": "start afresh (trouble or pain)", "dagbani": "kpurigi" }, { "english": "stench", "dagbani": "maliga" }, { "english": "step", "dagbani": "pili" }, { "english": "start afresh (trouble or pain)", "dagbani": "durili" }, { "english": "step(s)", "dagbani": "kpurigi" }, { "english": "startled, to be", "dagbani": "dunɔdurili" }, { "english": "step, pace, yard (measurement)", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "start on a journey", "dagbani": "napɔn^yaaba" }, { "english": "step aside", "dagbani": "yiɣisi" }, { "english": "start something (especially trouble)", "dagbani": "birigi" }, { "english": "stepmother, woman guardian of a boy in a chief's house", "dagbani": "duulana" }, { "english": "start suddenly, open up", "dagbani": "bili" }, { "english": "state", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "station, petrol-~/gas-~/service-~", "dagbani": "pallturo" }, { "english": "step over", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "sterile", "dagbani": "ŋoo shɛli" }, { "english": "statue", "dagbani": "nyom" }, { "english": "station, petrol-~/gas-~/service-~", "dagbani": "pallturo" }, { "english": "step over", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "sterile", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "statue", "dagbani": "biŋŋmahindili" }, { "english": "sterile, infertile (to become ~)", "dagbani": "ŋolim" }, { "english": "stay", "dagbani": "ŋoli" }, { "english": "sterile, poor (earth becomes ~)", "dagbani": "jaai" }, { "english": "steward", "dagbani": "kuku" }, { "english": "stay (like that)", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "stewpot", "dagbani": "ʒiɛduɣu" }, { "english": "stay awake", "dagbani": "gaani" }, { "english": "stick (crossed - used in roofing house)", "dagbani": "dajitɔŋli" }, { "english": "steadfastness", "dagbani": "ʒiɛyimtali" }, { "english": "steadfast person", "dagbani": "asansalana" }, { "english": "steady!", "dagbani": "lihi" }, { "english": "steal", "dagbani": "milim" }, { "english": "stick (piece of)", "dagbani": "jambɔŋ" }, { "english": "stick (small), twig", "dagbani": "dabaligu" }, { "english": "stick (small ~)", "dagbani": "dibiga" }, { "english": "sticker, a ~", "dagbani": "bintabindili" }, { "english": "stick-in-the-mud", "dagbani": "puunoo" }, { "english": "stick of wood", "dagbani": "dagaŋa" }, { "english": "stink, bad smell", "dagbani": "nyom" }, { "english": "stick to", "dagbani": "tabili" }, { "english": "stink, smell", "dagbani": "pɔhigu" }, { "english": "stick used to beat down grass to make visible the boundaries of a farm", "dagbani": "fandɔɣu" }, { "english": "stink-bug", "dagbani": "balimbiɛɣu" }, { "english": "boundaries of a farm", "dagbani": "fandɔɣu" }, { "english": "sticky", "dagbani": "dabidabi" }, { "english": "stink-bug", "dagbani": "balimbiɛɣu" }, { "english": "stinking", "dagbani": "gbarigbari" }, { "english": "stinking", "dagbani": "dabidabi" }, { "english": "stinking", "dagbani": "luɣiluɣi" }, { "english": "stinking", "dagbani": "'pɔŋ" }, { "english": "stinking", "dagbani": "'dabisili" }, { "english": "stinking, the smell of fish", "dagbani": "baɣibaɣi" }, { "english": "stinking", "dagbani": "joll" }, { "english": "stir", "dagbani": "nyimm" }, { "english": "stir", "dagbani": "tabataba" }, { "english": "stir", "dagbani": "dam" }, { "english": "stir (rotary)", "dagbani": "pilim" }, { "english": "sticky, muddy", "dagbani": "samasama" }, { "english": "stir, swish sth.", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "sticky, slippery, slimy (to be ~)", "dagbani": "sala" }, { "english": "stir a person's anger", "dagbani": "kparisi" }, { "english": "sticky, smooth", "dagbani": "'salli" }, { "english": "stirred, excited, to be", "dagbani": "jam" }, { "english": "sticky, sticking", "dagbani": "'tabinli" }, { "english": "sticky, smooth", "dagbani": "'salli" }, { "english": "stirred, excited, to be", "dagbani": "jam" }, { "english": "sticky, sticking", "dagbani": "'tabinli" }, { "english": "stirring-stick for t.z", "dagbani": "saɣivuɣili" }, { "english": "sticky and soft", "dagbani": "sam" }, { "english": "stirrup", "dagbani": "alikaafi" }, { "english": "sticky drops, to form", "dagbani": "joligi" }, { "english": "stiff", "dagbani": "nyam" }, { "english": "stiff, hard", "dagbani": "'kpeeni" }, { "english": "stiff, hard to stir, indigestible", "dagbani": "jiŋ" }, { "english": "stir up (an animal)", "dagbani": "walim" }, { "english": "stiff, to be", "dagbani": "jin" }, { "english": "stifle, prevent (growth)", "dagbani": "girim" }, { "english": "stocky, pudgy", "dagbani": "jinjini" }, { "english": "still", "dagbani": "na" }, { "english": "still", "dagbani": "shɛrimia" }, { "english": "stocky, short and ~", "dagbani": "kpiliga" }, { "english": "still, silent, quiet", "dagbani": "fɔŋ" }, { "english": "stoic, not revealing feeling, to be", "dagbani": "zilima" }, { "english": "still, yet, then", "dagbani": "nan" }, { "english": "still-born child, miscarriage", "dagbani": "zaŋbahi" }, { "english": "stomach", "dagbani": "puuni" }, { "english": "sting", "dagbani": "dim" }, { "english": "sting (pepper or sore)", "dagbani": "ŋubi" }, { "english": "stomach (external)", "dagbani": "puli" }, { "english": "stomach (internal)", "dagbani": "pua" }, { "english": "sting", "dagbani": "dim" }, { "english": "sting (pepper or sore)", "dagbani": "ŋubi" }, { "english": "stomach (external)", "dagbani": "puli" }, { "english": "stomach (internal)", "dagbani": "pua" }, { "english": "stinginess", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "stingy", "dagbani": "shimmi" }, { "english": "stomach-ache (acute)", "dagbani": "wɔpuuni" }, { "english": "stomach-ache (general)", "dagbani": "shimilana" }, { "english": "stomach muscles", "dagbani": "pugbana" }, { "english": "sting [noun]", "dagbani": "dimli" }, { "english": "stink", "dagbani": "'zurili" }, { "english": "stink [verb]", "dagbani": "dim" }, { "english": "stink [verb 2]", "dagbani": "fihi" }, { "english": "stink [verb 3]", "dagbani": "nyɔni" }, { "english": "stomach pains, rumbles", "dagbani": "kpuligi" }, { "english": "stone", "dagbani": "kuɣili" }, { "english": "stone [alternative]", "dagbani": "taŋkuɣili" }, { "english": "stone (hard type)", "dagbani": "ʒinyee" }, { "english": "stone (white, edible)", "dagbani": "farinkasa" }, { "english": "stone, pebble", "dagbani": "nyoliŋga" }, { "english": "strength", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "strength", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "stone (white, edible)", "dagbani": "farinkasa" }, { "english": "stone, pebble", "dagbani": "nyoliŋga" }, { "english": "straighten sth.", "dagbani": "teei" }, { "english": "stone, 'pip' [Brit.], 'pit' [Am.] of a fruit", "dagbani": "kpilli" }, { "english": "straight line", "dagbani": "chɛriga" }, { "english": "stonecarver", "dagbani": "kuɣikpɛra" }, { "english": "straightly", "dagbani": "dɛde" }, { "english": "stones", "dagbani": "kuɣa" }, { "english": "straight on", "dagbani": "tibi" }, { "english": "stone [Br.] of fruit", "dagbani": "kpili" }, { "english": "strain, filter", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "stony place", "dagbani": "tɛriŋ" }, { "english": "strainer, fish-trap", "dagbani": "tee" }, { "english": "stony soil", "dagbani": "tɛruŋ" }, { "english": "strainer for tea", "dagbani": "timantaŋkali" }, { "english": "stool", "dagbani": "kuɣa" }, { "english": "stool for Yaan-Naa", "dagbani": "bolon" }, { "english": "stoop", "dagbani": "strain sth. v. te" }, { "english": "stool", "dagbani": "kuɣa" }, { "english": "stool for Yaan-Naa", "dagbani": "bolon" }, { "english": "stoop", "dagbani": "kurim" }, { "english": "strain something", "dagbani": "te" }, { "english": "strand of fibre, elastic", "dagbani": "miɣu" }, { "english": "strand of fibre, elastic", "dagbani": "kuri" }, { "english": "strange", "dagbani": "saani" }, { "english": "strange", "dagbani": "ŋuniya" }, { "english": "stranger", "dagbani": "zino" }, { "english": "to strangle", "dagbani": "ŋmɛli" }, { "english": "to stop", "dagbani": "salim" }, { "english": "to stop", "dagbani": "zani" }, { "english": "to stop (growth)", "dagbani": "girim" }, { "english": "stop doing something", "dagbani": "che" }, { "english": "to stop someone or something", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "stoop down", "dagbani": "ŋuni" }, { "english": "strap, handle", "dagbani": "goligu" }, { "english": "straps", "dagbani": "gbantolima" }, { "english": "straw", "dagbani": "kaɣabihi" }, { "english": "straw, hay, 'horse-grass'", "dagbani": "wɔrimɔri" }, { "english": "storage place", "dagbani": "kambɔŋ" }, { "english": "stop sb./sth.", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "straw, hay, 'horse-grass'", "dagbani": "wɔrimɔri" }, { "english": "storage place", "dagbani": "kambɔŋ" }, { "english": "straw basket with a cover", "dagbani": "leefe" }, { "english": "store", "dagbani": "fiɛraa" }, { "english": "store, shop", "dagbani": "feera" }, { "english": "store sth.", "dagbani": "sɔŋ" }, { "english": "storm", "dagbani": "sanʒiɛɣu" }, { "english": "storm", "dagbani": "ʒiɛɣu" }, { "english": "story", "dagbani": "lahibali" }, { "english": "stout, strong", "dagbani": "kunkuni" }, { "english": "stout, thick, big", "dagbani": "'kpaɣinli" }, { "english": "stout, to be", "dagbani": "bara" }, { "english": "stout/strong, short", "dagbani": "'jibiga" }, { "english": "straight, to be", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "straight, to be", "dagbani": "tu" }, { "english": "straight, upright", "dagbani": "cha" }, { "english": "straighten", "dagbani": "dahim" }, { "english": "straighten", "dagbani": "doli" }, { "english": "straw bracelet", "dagbani": "kpari" }, { "english": "straight, upright", "dagbani": "tu" }, { "english": "straighten", "dagbani": "cha" }, { "english": "straw bracelet", "dagbani": "kpari" }, { "english": "stray, go astray", "dagbani": "ʒiɛhi" }, { "english": "stray, ownerless cow", "dagbani": "naɣizino" }, { "english": "stray in the bush", "dagbani": "da" }, { "english": "streaks", "dagbani": "bomaboma" }, { "english": "streaky", "dagbani": "bomaboma" }, { "english": "stream", "dagbani": "kulibɔŋ" }, { "english": "stream", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "stream, brook", "dagbani": "virili" }, { "english": "stream, water-channel, canal, runnel", "dagbani": "kɔsoli" }, { "english": "street", "dagbani": "palli" }, { "english": "strength", "dagbani": "gabili" }, { "english": "strength", "dagbani": "kɔbili" }, { "english": "strength", "dagbani": "kpiɔŋ" }, { "english": "strength", "dagbani": "kpuŋkpani" }, { "english": "strength", "dagbani": "yaa" }, { "english": "strength, fortitude", "dagbani": "yiko" }, { "english": "striving", "dagbani": "moli" }, { "english": "strength, fortitude", "dagbani": "yiko" }, { "english": "study", "dagbani": "moli" }, { "english": "strength, fortitude", "dagbani": "yaburiga" }, { "english": "stroke, caress", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "strength, power", "dagbani": "moliga" }, { "english": "strokes of a whip", "dagbani": "barazim" }, { "english": "strength, power, potency", "dagbani": "kpɛŋ" }, { "english": "strong", "dagbani": "daha" }, { "english": "strengthen", "dagbani": "kpaŋsi" }, { "english": "stretch", "dagbani": "dabisa" }, { "english": "stretch", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "stretch", "dagbani": "gbɛli" }, { "english": "stretch", "dagbani": "doli" }, { "english": "stretch", "dagbani": "'kpɛŋ" }, { "english": "stretch, as rope or thread", "dagbani": "bahi" }, { "english": "strong, stout", "dagbani": "kunkuni" }, { "english": "stretch, prolong", "dagbani": "darigi" }, { "english": "strong, to be", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "stretched", "dagbani": "bar" }, { "english": "strong, stout", "dagbani": "kunkuni" }, { "english": "stretch, prolong", "dagbani": "darigi" }, { "english": "strong, to be", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "stretched", "dagbani": "bar" }, { "english": "strong-headedness, obstinacy, curmudgeonliness", "dagbani": "zuɣukpɛŋ" }, { "english": "stretcher", "dagbani": "amaŋka" }, { "english": "stretch out (e.g. the arm)", "dagbani": "teei" }, { "english": "stretch out the hand", "dagbani": "tiri" }, { "english": "strife", "dagbani": "taawaye" }, { "english": "striga", "dagbani": "bɔchaa" }, { "english": "strongly", "dagbani": "kiŋkiŋ" }, { "english": "strongly", "dagbani": "kirikiri" }, { "english": "strongly, fast, securely", "dagbani": "kirikiri" }, { "english": "strong person", "dagbani": "ninkpɛŋ" }, { "english": "strong person", "dagbani": "kpiɔŋlana" }, { "english": "strike, be/go on", "dagbani": "taai" }, { "english": "strike, refusal to work", "dagbani": "taawaye" }, { "english": "string", "dagbani": "mia" }, { "english": "strike", "dagbani": "wubilim" }, { "english": "strike, be/go on", "dagbani": "taai" }, { "english": "strike, refusal to work", "dagbani": "taawaye" }, { "english": "string", "dagbani": "mia" }, { "english": "strings used to lace a luŋa", "dagbani": "lundia" }, { "english": "string a bow", "dagbani": "vooi" }, { "english": "string beads, to", "dagbani": "tu" }, { "english": "stringed musical instrument player", "dagbani": "zum" }, { "english": "string used to sew the skin to the lunkuɣira", "dagbani": "lundishɛriga" }, { "english": "striped, multicoloured, speckled", "dagbani": "pupoligu" }, { "english": "stripes", "dagbani": "wɔɣirili" }, { "english": "strip", "dagbani": "ŋme" }, { "english": "strip leaves off", "dagbani": "wɔbi" }, { "english": "strip off leaves", "dagbani": "wabisi" }, { "english": "strip of land, narrow", "dagbani": "saɣiliŋga" }, { "english": "struggle", "dagbani": "mɔriga" }, { "english": "strip off leaves", "dagbani": "wabisi" }, { "english": "strip of land, narrow", "dagbani": "saɣiliŋga" }, { "english": "struggle", "dagbani": "mɔriga" }, { "english": "struggle, quarrel, shout angrily", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "struggle for something", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "struggle together", "dagbani": "kpulim" }, { "english": "struggle with", "dagbani": "va" }, { "english": "strut", "dagbani": "viili" }, { "english": "strut along", "dagbani": "golisi" }, { "english": "stubble, clumps of roots and stalks of dry grass", "dagbani": "mɔgbini" }, { "english": "stubborn", "dagbani": "galiŋ" }, { "english": "stubborn, obstinate, rebellious", "dagbani": "'galɔŋ" }, { "english": "stud bull", "dagbani": "naɣilaatoli" }, { "english": "student", "dagbani": "karimbia" }, { "english": "strip somebody, tear something off", "dagbani": "fuɣi" }, { "english": "stripy", "dagbani": "bomaboma" }, { "english": "student", "dagbani": "karimbia" }, { "english": "strip sb.", "dagbani": "kariŋbia" }, { "english": "tear sth. off", "dagbani": "fuɣi" }, { "english": "stripy", "dagbani": "bomaboma" }, { "english": "student, be a ~", "dagbani": "karim" }, { "english": "strive", "dagbani": "walim" }, { "english": "student of the Koran", "dagbani": "alimaʒiri" }, { "english": "strive for", "dagbani": "mo" }, { "english": "study", "dagbani": "karim" }, { "english": "study", "dagbani": "wolim" }, { "english": "stuff", "dagbani": "bin^nyara" }, { "english": "suicide", "dagbani": "bin^nyara" }, { "english": "succeed, be right, correct", "dagbani": "lu" }, { "english": "succeed, come next after", "dagbani": "pa" }, { "english": "succeed sb.", "dagbani": "deei" }, { "english": "stuffed up, constipated, to be", "dagbani": "fahi" }, { "english": "success", "dagbani": "nasara" }, { "english": "stuff up, patch", "dagbani": "fahi" }, { "english": "success (as in winning a court case)", "dagbani": "nasara" }, { "english": "success", "dagbani": "nasara" }, { "english": "stuff up, patch", "dagbani": "fahi" }, { "english": "struggle to do something, walk with difficulty as a result of a heavy load one is carrying", "dagbani": "naɣisi" }, { "english": "successful, to be", "dagbani": "lɔrigi" }, { "english": "stumble", "dagbani": "tu" }, { "english": "stumbling block", "dagbani": "kuɣutuurili" }, { "english": "stump", "dagbani": "gbirili" }, { "english": "stump", "dagbani": "mundili" }, { "english": "stump of tree", "dagbani": "tigbirigu" }, { "english": "stunted", "dagbani": "'guruŋga" }, { "english": "successively, one after another", "dagbani": "parapara" }, { "english": "such and such (amount)", "dagbani": "yaakaza" }, { "english": "such and such (place)", "dagbani": "yaakaza" }, { "english": "suck", "dagbani": "mɔɣi" }, { "english": "suckle", "dagbani": "mɔɣisi" }, { "english": "a fetish-dog", "dagbani": "buɣibaa" }, { "english": "a fetish-dog", "dagbani": "buɣubaa" }, { "english": "fetish-dogs", "dagbani": "buɣibahi" }, { "english": "fetish-dogs", "dagbani": "buɣubahi" }, { "english": "a witch-finder, agent of a fetish who points out wrongdoers, a security agent", "dagbani": "buɣibaa" }, { "english": "a witch-finder, agent of a fetish who points out wrongdoers, a security agent", "dagbani": "buɣubaa" }, { "english": "one capable of detecting witches", "dagbani": "buɣibaa" }, { "english": "one capable of detecting witches", "dagbani": "buɣubaa" }, { "english": "call together all the prophets of Baal, all his worshipers, and all his priests", "dagbani": "laɣimmiya Baal buɣibahi min’ o jɛmdiba ni o tindaannim’ zaa na" }, { "english": "locally-made gunpowder", "dagbani": "buɣibuɣi" }, { "english": "lower price, cheaper", "dagbani": "buɣibuɣi" }, { "english": "fine-ground, into little pieces", "dagbani": "buɣibuɣi" }, { "english": "it will grind him fine like flour", "dagbani": "di ni nɛm o buɣibuɣi kaman zim la" }, { "english": "proud, exaggerated", "dagbani": "buɣibuɣi" }, { "english": "Where is your big talk now?", "dagbani": "Ka a noli buɣibuɣi la lee be ya pumpɔŋɔ?" }, { "english": "a nature or ancestral deity, fetish shrine", "dagbani": "buɣili" }, { "english": "If a 'god' cries, it is its priest who makes it cry.", "dagbani": "niriba tusa ayopɔin bɛn na bi jɛm buɣili." }, { "english": "7000 people who have never worshipped the god Baal.", "dagbani": "kari bɛ buɣa ka jiɣiri biɛɣu neebu zuɣu." }, { "english": "(they) prayed to their shrines and waited anxiously for the dawn.", "dagbani": "bɛ daa kari bɛ buɣa ka jiɣiri biɛɣu neebu zuɣu." }, { "english": "he was cursing David by his gods.", "dagbani": "o daa kar'o buɣa bahiri David zuɣu." }, { "english": "The gods of the tortoises are not the gods of the hyenas.", "dagbani": "Kuɣidashɛɣu din tabili tia ni leei buɣili." }, { "english": "The stone that is leaning against a tree will turn into a traditional shrine for worship.", "dagbani": "Buɣ’ tikpira ku yɛli wum." }, { "english": "A deaf god will not hear someone begging for help.", "dagbani": "mali buɣili / buɣili malibu" }, { "english": "to sacrifice to a shrine / 'idolatry'", "dagbani": "bilim buɣuli" }, { "english": "her with a new baby", "dagbani": "IM" }, { "english": "to call upon a fetish to harm a wrong-doer", "dagbani": "kum buɣili" }, { "english": "to visit a fetish and drink fetish concoction so that it will rid ne of evil-doing (such as witchcraft)", "dagbani": "nyu buɣili" }, { "english": "to make a promise or vow to a fetish", "dagbani": "puli buɣili" }, { "english": "swear by a fetish", "dagbani": "po buɣili" }, { "english": "to die", "dagbani": "zaŋ ... nuu dihi buɣa tiŋa" }, { "english": "Naa Gbewaa turned his toes up.", "dagbani": "Gbewaa ni daa kani n-naai," }, { "english": "After Naa Gbewaa had passed away", "dagbani": "--" }, { "english": "area where the shrine is located", "dagbani": "--" }, { "english": "buɣuduɣu; buɣibaa.", "dagbani": "--" }, { "english": "idolatry, traditional worship", "dagbani": "buɣijɛmbo" }, { "english": "the pagan shrines that King Solomon had built east of Jerusalem", "dagbani": "Izraɛl Naa Sulemaana ni daa me buɣijɛmbo luɣ’ shɛŋa zali Jɛrusalɛm wulimpuhili polo" }, { "english": "fetish-worshipper, follower of traditional religion", "dagbani": "buɣijɛmda" }, { "english": "fetish-worshippers, followers of traditional religion", "dagbani": "buɣijɛmdiba" }, { "english": "fetish-worshippers, followers of traditional religion", "dagbani": "buɣijɛmdiba" }, { "english": "cowards and the faithless and wicked and murderers and sexually immoral people and soothsayers and idolaters and liars all.", "dagbani": "ni halibiɛrinima ni ninvuɣukuriba ni zinniŋdiba ni baɣibuɣiriba ni buɣijɛmdiba ni ʒiŋmariba zaa" }, { "english": "a small bell, pellet-bell", "dagbani": "buɣilimbuɣilimbila" }, { "english": "Pl: small bells, pellet-bells", "dagbani": "buɣilimbuɣilimbihi" }, { "english": "between all round.", "dagbani": "buɣulimbuɣuliŋa" }, { "english": "such and such (place)", "dagbani": "yaakaza" }, { "english": "suck", "dagbani": "mɔɣi" }, { "english": "suckle", "dagbani": "mɔɣisi" }, { "english": "suckling, baby", "dagbani": "bimɔɣiriga" }, { "english": "stupid", "dagbani": "'libigirili" }, { "english": "sudden cry", "dagbani": "kuŋa" }, { "english": "suddenly", "dagbani": "yiɣi" }, { "english": "suddenly", "dagbani": "yim" }, { "english": "stunted in growth", "dagbani": "dabiriga" }, { "english": "stunt sth. in growth", "dagbani": "girim" }, { "english": "stunt sth. in growth", "dagbani": "tɔŋsim" }, { "english": "suddenly, without notice", "dagbani": "puu" }, { "english": "suddenly, without notice", "dagbani": "bili" }, { "english": "sue", "dagbani": "sam" }, { "english": "sue", "dagbani": "saguya" }, { "english": "suffer", "dagbani": "namsi" }, { "english": "suffer", "dagbani": "tu" }, { "english": "stupidity", "dagbani": "jɛrilim" }, { "english": "stupid person", "dagbani": "zuku" }, { "english": "suffer a shock", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "stutter, speak imperfectly", "dagbani": "gaɣim" }, { "english": "sufferer", "dagbani": "namdahimalana" }, { "english": "sufferer", "dagbani": "wahalalana" }, { "english": "stutterer", "dagbani": "birigu" }, { "english": "stutter, speak imperfectly", "dagbani": "gaɣim" }, { "english": "sufferer", "dagbani": "namdahimalana" }, { "english": "sufferer", "dagbani": "wahalalana" }, { "english": "stutterer", "dagbani": "birigu" }, { "english": "stuttering", "dagbani": "birilim" }, { "english": "suffering", "dagbani": "kam" }, { "english": "suffering", "dagbani": "masifa" }, { "english": "stye (on the eyelid)", "dagbani": "nimbilipiɛm" }, { "english": "stye (on the eyelid)", "dagbani": "mashiifa" }, { "english": "subdistrict", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "subdistrict", "dagbani": "muzaaba" }, { "english": "submarine", "dagbani": "sitima" }, { "english": "submarine", "dagbani": "nahiŋgu" }, { "english": "submerge", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "submerge", "dagbani": "nandahima" }, { "english": "subscribe", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "subscribe", "dagbani": "tom" }, { "english": "subscription", "dagbani": "tɔto" }, { "english": "subscription", "dagbani": "wahala" }, { "english": "subsequently", "dagbani": "naanyi" }, { "english": "suffering, harm", "dagbani": "chuuta" }, { "english": "subside (of a swelling)", "dagbani": "walim" }, { "english": "sufficient for, to be", "dagbani": "yihi" }, { "english": "subsidy", "dagbani": "yolisim" }, { "english": "subside (of a swelling)", "dagbani": "walim" }, { "english": "sufficient for, to be", "dagbani": "yihi" }, { "english": "subsidy", "dagbani": "yolisim" }, { "english": "substance, fulness", "dagbani": "puli" }, { "english": "sugar-ant", "dagbani": "danyɔŋ" }, { "english": "substitute", "dagbani": "pirim" }, { "english": "sugar-cane", "dagbani": "dakanda" }, { "english": "suburb", "dagbani": "yakpaŋa" }, { "english": "suicide", "dagbani": "sichiri" }, { "english": "suicide", "dagbani": "maŋkubu" }, { "english": "suitable", "dagbani": "simda" }, { "english": "support, maintain sb.", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "suitable, to be", "dagbani": "tu" }, { "english": "support, supporting-stone", "dagbani": "kpɛliŋa" }, { "english": "suitor of a widow", "dagbani": "pakɔbɔra" }, { "english": "supporter", "dagbani": "nyaanzaana" }, { "english": "sulfur [Am.]", "dagbani": "chilibi" }, { "english": "supporter, protector", "dagbani": "tabira" }, { "english": "supporter", "dagbani": "nyaanzaana" }, { "english": "sulfur", "dagbani": "chilibi" }, { "english": "supporter, protector", "dagbani": "tabira" }, { "english": "sullen, silent and angry", "dagbani": "mɔrimɔri" }, { "english": "supporters", "dagbani": "nyaannima" }, { "english": "supporters", "dagbani": "nyaaŋanima" }, { "english": "sulphur", "dagbani": "chilibi" }, { "english": "sulphur", "dagbani": "farinwuta" }, { "english": "summons", "dagbani": "sama" }, { "english": "summons", "dagbani": "sam" }, { "english": "suppose", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "Supreme leader/owner", "dagbani": "tolana" }, { "english": "sure", "dagbani": "tabata" }, { "english": "summons (-fee)", "dagbani": "sam" }, { "english": "surface", "dagbani": "yaaŋa" }, { "english": "summon sb.", "dagbani": "boli" }, { "english": "surface, facet, face, of an object", "dagbani": "nini" }, { "english": "sump for collecting urine in sleeping room", "dagbani": "dumbiliga" }, { "english": "surge, move forward, roll on like waves", "dagbani": "daai" }, { "english": "sun", "dagbani": "wuliŋa" }, { "english": "surge, move forward, roll on like waves", "dagbani": "daai" }, { "english": "dumbiliga", "dagbani": "n." }, { "english": "sun", "dagbani": "wuliŋa" }, { "english": "surgery, operation", "dagbani": "apolasa" }, { "english": "surpass", "dagbani": "wuntaŋa" }, { "english": "wuntɔɣu", "dagbani": "fubigi" }, { "english": "sun, hot ~", "dagbani": "wuntantɔɣu" }, { "english": "Sunday", "dagbani": "Alahari" }, { "english": "surplus", "dagbani": "wuntampuhili" }, { "english": "sunrise, late ~", "dagbani": "wuntampolli" }, { "english": "sunset", "dagbani": "di-ka-guui" }, { "english": "surprise", "dagbani": "gari" }, { "english": "sunlight, weak", "dagbani": "wuntammahili" }, { "english": "sunrise", "dagbani": "fibigi" }, { "english": "lɛbigi", "dagbani": "surprise" }, { "english": "surprise, to take sb. by ~", "dagbani": "pirim" }, { "english": "surprise, to ~ sb.", "dagbani": "libigi" }, { "english": "wuliŋluhili", "dagbani": "surprise sb., catch sb. redhanded" }, { "english": "findi", "dagbani": "n." }, { "english": "wuntanluhili", "dagbani": "n." }, { "english": "surprise sb., catch sb. redhanded", "dagbani": "wuliŋluhili" }, { "english": "surrender sth. to a person in an angry mood", "dagbani": "wuntanluhili" }, { "english": "sunset, the dying minutes of", "dagbani": "wuntanʒiɛli" }, { "english": "sun-shade", "dagbani": "katayua" }, { "english": "surreptitiously", "dagbani": "sɔasɔa" }, { "english": "superintendent (of police)", "dagbani": "sabitina" }, { "english": "surround", "dagbani": "gili" }, { "english": "superiority", "dagbani": "kpeengarigu" }, { "english": "supervise", "dagbani": "lihi" }, { "english": "supine", "dagbani": "yuli" }, { "english": "surrounded with", "dagbani": "nyaɣim" }, { "english": "surrounding", "dagbani": "kɔɣilikɔɣili" }, { "english": "supine, lying on the back", "dagbani": "yɛliga" }, { "english": "surveyor", "dagbani": "safia" }, { "english": "supine, lying on the back", "dagbani": "kɔɣilikɔɣili" }, { "english": "surrounding", "dagbani": "yɛpiɛliga" }, { "english": "surveyor", "dagbani": "yɛliga" }, { "english": "supper, dinner, 't.z.-eating'", "dagbani": "safia" }, { "english": "suspect", "dagbani": "saɣidihili" }, { "english": "supper in a chief's house", "dagbani": "gando" }, { "english": "suspend, hold in abeyance", "dagbani": "zali" }, { "english": "supplicate", "dagbani": "suhi" }, { "english": "suspended, to be", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "support", "dagbani": "tabi" }, { "english": "suspicion", "dagbani": "siɣa" }, { "english": "support (in a dispute)", "dagbani": "nyaanzaana" }, { "english": "suspicious", "dagbani": "zilisirili" }, { "english": "swagger", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "swallow (bird)", "dagbani": "sakpaleeŋa" }, { "english": "swelling, abscess", "dagbani": "mɔrilim" }, { "english": "swallow (bird)", "dagbani": "sakpaleeŋa" }, { "english": "swelling, abscess", "dagbani": "mɔrilim" }, { "english": "swallow, gulp down", "dagbani": "vali" }, { "english": "swelling, carbuncle", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "swamp", "dagbani": "baa" }, { "english": "swelling, lump, pain", "dagbani": "kpaɣa" }, { "english": "swamp, marsh", "dagbani": "saŋ" }, { "english": "swelling in the glands of the groin", "dagbani": "kaliwali" }, { "english": "swamp-ebony tree", "dagbani": "gaa" }, { "english": "swelling in the groin", "dagbani": "parawa" }, { "english": "swarm", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "swelling in the joints, arthritis", "dagbani": "kambɔŋgbara" }, { "english": "swell shut (eye does)", "dagbani": "kpabisi" }, { "english": "swarm (as insects do)", "dagbani": "waɣi" }, { "english": "swell up", "dagbani": "mɔri" }, { "english": "swarm (insects)", "dagbani": "gubi" }, { "english": "swarm (as insects do)", "dagbani": "waɣi" }, { "english": "swell up", "dagbani": "mɔri" }, { "english": "swarm (insects)", "dagbani": "gubi" }, { "english": "swarm (insects)", "dagbani": "piri" }, { "english": "swarm, gather together round", "dagbani": "me" }, { "english": "swerve, dodge, sidestep", "dagbani": "ŋmaɣi" }, { "english": "swarm, to", "dagbani": "gbulim" }, { "english": "swift (bird)", "dagbani": "sakpaleeŋa" }, { "english": "swarm over", "dagbani": "mɛhim" }, { "english": "swiftly", "dagbani": "balibali" }, { "english": "swim", "dagbani": "duɣi" }, { "english": "sway", "dagbani": "laali" }, { "english": "sway-backed, to be", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "swimmer", "dagbani": "kɔduɣira" }, { "english": "swimmer", "dagbani": "kom" }, { "english": "swear an oath", "dagbani": "pɔri" }, { "english": "sweat", "dagbani": "po" }, { "english": "swimmer (expert)", "dagbani": "kulilia" }, { "english": "swimmer (expert)", "dagbani": "woligu" }, { "english": "swimming", "dagbani": "duɣili" }, { "english": "sweat-fly", "dagbani": "tabilalaa" }, { "english": "sweep", "dagbani": "kali" }, { "english": "swing", "dagbani": "gahi" }, { "english": "swing", "dagbani": "koli" }, { "english": "swimming", "dagbani": "duɣili" }, { "english": "sweat-fly", "dagbani": "tabilalaa" }, { "english": "swing", "dagbani": "kali" }, { "english": "swing, wave sth", "dagbani": "gahi" }, { "english": "swing", "dagbani": "koli" }, { "english": "swing around", "dagbani": "viili" }, { "english": "sweet (as sugar), to be", "dagbani": "malisa" }, { "english": "sweetheart", "dagbani": "mam" }, { "english": "sweetheart, girlfriend, concubine", "dagbani": "Dagbampaɣa" }, { "english": "sweetness", "dagbani": "malisim" }, { "english": "sweet potato, 'yam'", "dagbani": "wulijo" }, { "english": "sweets", "dagbani": "takparikpaɣsi" }, { "english": "sweet talk", "dagbani": "naŋgbammalisim" }, { "english": "sweet-talker", "dagbani": "naŋgbammalisimlana" }, { "english": "sweet tooth, desire for sweets", "dagbani": "takparikpaɣsi" }, { "english": "sweet smelling", "dagbani": "vim" }, { "english": "sweet-talker", "dagbani": "naŋgbammalisimlana" }, { "english": "sweet tooth, desire for sweets", "dagbani": "takparikpaɣsi" }, { "english": "swimming the art of", "dagbani": "kɔduɣili" }, { "english": "swimming", "dagbani": "vinyaɣiluŋa" }, { "english": "sweepings", "dagbani": "saɣiri" }, { "english": "sweet", "dagbani": "lana" }, { "english": "sweet v.", "dagbani": "vili" }, { "english": "swing around (dress)", "dagbani": "laali" }, { "english": "swing from", "dagbani": "lali" }, { "english": "swing [n.]", "dagbani": "solo" }, { "english": "swish, stir sth.", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "switch, whip", "dagbani": "fiɛbiga" }, { "english": "swollen", "dagbani": "'mɔriŋ" }, { "english": "swoop", "dagbani": "pɔbili" }, { "english": "swoop", "dagbani": "silim" }, { "english": "swoop (bird of prey)", "dagbani": "pɔbi" }, { "english": "sword", "dagbani": "takɔbi" }, { "english": "swordbelt", "dagbani": "amiira" }, { "english": "sword belt", "dagbani": "amiila" }, { "english": "swords", "dagbani": "takɔbiri" }, { "english": "swordsman", "dagbani": "takɔbchɛra" }, { "english": "swordsman", "dagbani": "takɔbi^nyaɣira" }, { "english": "v.", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "sword belt", "dagbani": "amiila" }, { "english": "swords", "dagbani": "takɔbiri" }, { "english": "swordsman", "dagbani": "takɔbchɛra" }, { "english": "swordsman", "dagbani": "takɔbi^nyaɣira" }, { "english": "talisman", "dagbani": "shihirili" }, { "english": "syphilitic sore or ulcer", "dagbani": "yummaha" }, { "english": "sympathy", "dagbani": "nambɔsili" }, { "english": "syphilitic sores in the mouth", "dagbani": "tahiga" }, { "english": "sympathy", "dagbani": "nambɔzɔbo" }, { "english": "syphilitic sores in the nose", "dagbani": "dirigu" }, { "english": "syphilis", "dagbani": "bariga" }, { "english": "syringe (for enema)", "dagbani": "duula" }, { "english": "traditional birth attendant", "dagbani": "dɔɣisira" }, { "english": "t.z", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "take a small amount of", "dagbani": "nyi" }, { "english": "take a small piece", "dagbani": "burigi" }, { "english": "t.z", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "take a small amount", "dagbani": "nyi" }, { "english": "take a small piece", "dagbani": "burigi" }, { "english": "t.z. (hot)", "dagbani": "saɣituliga" }, { "english": "take away", "dagbani": "yihi" }, { "english": "t.z. ball/portion of", "dagbani": "saɣibɔrili" }, { "english": "take a wife to her husband", "dagbani": "kulisi" }, { "english": "t.z. old", "dagbani": "saɣikurili" }, { "english": "take by force, 'confiscate'", "dagbani": "fa" }, { "english": "t.z. pot", "dagbani": "saɣiduɣu" }, { "english": "take by surprise", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "t.z. refuser", "dagbani": "saɣichiha" }, { "english": "take down what is hanging", "dagbani": "yiligi" }, { "english": "t.z. without broth", "dagbani": "sagali" }, { "english": "take from a quantity", "dagbani": "tooi" }, { "english": "table", "dagbani": "teebuli" }, { "english": "take leave, bid farewell", "dagbani": "chɛbisi" }, { "english": "take from a quantity", "dagbani": "tooi" }, { "english": "table", "dagbani": "teebuli" }, { "english": "take leave, bid farewell", "dagbani": "chɛbisi" }, { "english": "table, chart", "dagbani": "chaati" }, { "english": "take off (clothes)", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "tablet (medicinal)", "dagbani": "tikpilli" }, { "english": "take off (clothes, shirt)", "dagbani": "yeei" }, { "english": "taboo", "dagbani": "chihili" }, { "english": "take off (nether garment/s)", "dagbani": "ganigi" }, { "english": "take off hat", "dagbani": "piligi" }, { "english": "taboo (cease to be ~)", "dagbani": "gbeei" }, { "english": "take out anything (e.g. from liquids)", "dagbani": "yaai" }, { "english": "tadpole", "dagbani": "gulilu" }, { "english": "take out of", "dagbani": "yihi" }, { "english": "tadpole", "dagbani": "kpuŋkpumi" }, { "english": "tadpole", "dagbani": "polobila" }, { "english": "taffy [Am.]", "dagbani": "aleewa" }, { "english": "tail", "dagbani": "zuli" }, { "english": "tailor", "dagbani": "shɛshɛriga" }, { "english": "gululu", "dagbani": "n. kpuŋkpumi" }, { "english": "n. polobila", "dagbani": "taffy [Am.] n. aleewa" }, { "english": "tail", "dagbani": "n. zuli" }, { "english": "tailor", "dagbani": "n. shɛshɛriga" }, { "english": "n. teela", "dagbani": null }, { "english": "taint", "dagbani": "v. gabisi" }, { "english": "take", "dagbani": "v. deei" }, { "english": "v. mali", "dagbani": null }, { "english": "v. zaŋ", "dagbani": null }, { "english": "take (a photograph)", "dagbani": "v. yaai" }, { "english": "take, steal, capture", "dagbani": "v. kɔbi" }, { "english": "take a bit of food", "dagbani": "v. juhi" }, { "english": "02/01/20", "dagbani": null }, { "english": "take root", "dagbani": "v. baai" }, { "english": "take sb./sth. home", "dagbani": "v. kulisi" }, { "english": "take sb./sth. in", "dagbani": "v. kpɛhi" }, { "english": "take sb. to ...", "dagbani": "v. tahi" }, { "english": "take shape", "dagbani": "v. koligi" }, { "english": "take the place of another", "dagbani": "v. taɣi" }, { "english": "take up", "dagbani": "v. kpuɣi" }, { "english": "tale-bearer", "dagbani": "n. tiŋ^ŋmara" }, { "english": "tale-bearer, gossip", "dagbani": "n. tikuba" }, { "english": "talebearing", "dagbani": "n. tikum" }, { "english": "take up", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "tale-bearer", "dagbani": "tiŋ^ŋmara" }, { "english": "tale-bearer, gossip", "dagbani": "tikuba" }, { "english": "talebearing", "dagbani": "tikum" }, { "english": "tale-bearing", "dagbani": "baachali" }, { "english": "tale-teller", "dagbani": "Dagbambia" }, { "english": "talisman", "dagbani": "gurim" }, { "english": "talisman for a horse", "dagbani": "wɔrisabili" }, { "english": "target", "dagbani": "bua" }, { "english": "teacher", "dagbani": "wɔɣiwɔɣi" }, { "english": "talk", "dagbani": "yɛlitɔɣili" }, { "english": "target", "dagbani": "kpakpa" }, { "english": "talk, empty/excessive", "dagbani": "naŋgbammalim" }, { "english": "tarpaulin", "dagbani": "tanti" }, { "english": "talkative", "dagbani": "'yɛlivɔrili" }, { "english": "tart, astringent (to be)", "dagbani": "garisa" }, { "english": "talkative person", "dagbani": "yɛtɔɣigbaliŋlana" }, { "english": "tassel of corn", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "tart, astringent (to be)", "dagbani": "garisa" }, { "english": "talkative person", "dagbani": "yɛtɔɣigbaliŋlana" }, { "english": "tassel of corn", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "talkative person (youth)", "dagbani": "yɛlivɔra" }, { "english": "tassel of maize", "dagbani": "kpɔɣu" }, { "english": "talking-drum", "dagbani": "timpani" }, { "english": "tassel of the corn (maize) plant", "dagbani": "kpari" }, { "english": "tassels", "dagbani": "zusa" }, { "english": "tassels (ideophone)", "dagbani": "waɣawaɣa" }, { "english": "taste", "dagbani": "lam" }, { "english": "taste (liquid)", "dagbani": "vooi" }, { "english": "taste (adj.)", "dagbani": "'wɔɣinli" }, { "english": "taste and try", "dagbani": "nyahi" }, { "english": "taste and try (adj.)", "dagbani": "'wɔɣu" }, { "english": "tall, red hat", "dagbani": "mulifu" }, { "english": "tall, to be", "dagbani": "wɔɣa" }, { "english": "Tamale (place)", "dagbani": "Tamale" }, { "english": "Tamale (verb)", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "tamarind", "dagbani": "puha" }, { "english": "tamarind (noun)", "dagbani": "puhiga" }, { "english": "tamarind (noun version 2)", "dagbani": "puhuga" }, { "english": "tall, to be", "dagbani": "wɔɣa" }, { "english": "tamarind", "dagbani": "puha" }, { "english": "tamarind fruit", "dagbani": "puhuri" }, { "english": "tamarisk", "dagbani": "tamarisik" }, { "english": "tambourine", "dagbani": "chaɣisa" }, { "english": "tambourine", "dagbani": "guŋgombila" }, { "english": "tambourines", "dagbani": "gungombihi" }, { "english": "tame (to~, to be ~)", "dagbani": "saligi" }, { "english": "tame, to be", "dagbani": "maha" }, { "english": "tame, to be", "dagbani": "maai" }, { "english": "tamed, to be/become", "dagbani": "baligi" }, { "english": "tangle, be entangled", "dagbani": "shɛbi" }, { "english": "tap, 'faucet' [Am.]", "dagbani": "pɔmpizuɣu" }, { "english": "tap", "dagbani": "pɔmpi" }, { "english": "tape(-recorder)", "dagbani": "tipu" }, { "english": "taper, be trapezoidal (a rectangle does)", "dagbani": "mɔɣisi" }, { "english": "tape-recorder", "dagbani": "tɛpu" }, { "english": "tapering", "dagbani": "choo" }, { "english": "tapeworm", "dagbani": "garili" }, { "english": "tape-recorder", "dagbani": "tɛpu" }, { "english": "tapering", "dagbani": "choo" }, { "english": "tapeworm", "dagbani": "garili" }, { "english": "taste first", "dagbani": "vuri" }, { "english": "tasteless", "dagbani": "pɛti" }, { "english": "taster", "dagbani": "lama" }, { "english": "tasty", "dagbani": "nyaɣisa" }, { "english": "tasty (Gh. 'sweet')", "dagbani": "nyaɣisili" }, { "english": "tattered", "dagbani": "chɛrili" }, { "english": "tattered clothing", "dagbani": "binchɛrili" }, { "english": "tattoo", "dagbani": "chaɣachaɣa" }, { "english": "tattoo, cut marks on the body", "dagbani": "chihi" }, { "english": "tattoo, tribal mark", "dagbani": "chihili" }, { "english": "tatty (hair)", "dagbani": "yirim" }, { "english": "tax", "dagbani": "farigu" }, { "english": "tax", "dagbani": "lampoo" }, { "english": "tax, customs duty", "dagbani": "farigu" }, { "english": "tax-collection", "dagbani": "farigudeebu" }, { "english": "tax-collector", "dagbani": "farigudeera" }, { "english": "taxi", "dagbani": "sabinsi" }, { "english": "taxi", "dagbani": "taɣizii" }, { "english": "tax-collection", "dagbani": "farigudeebu" }, { "english": "tax-collector", "dagbani": "farigudeera" }, { "english": "taxi", "dagbani": "sabinsi" }, { "english": "taxi", "dagbani": "taɣizii" }, { "english": "TB, tuberculosis", "dagbani": "kɔhimpiɛligu" }, { "english": "tea", "dagbani": "tii" }, { "english": "teach", "dagbani": "wuhi" }, { "english": "teacher", "dagbani": "chichi" }, { "english": "teacher", "dagbani": "karimba" }, { "english": "teacher, office of ~", "dagbani": "karimbatali" }, { "english": "termite-heap", "dagbani": "kariŋba" }, { "english": "teller, speaker of ...", "dagbani": "yɛra" }, { "english": "teller, speaker of ...", "dagbani": "sowuhira" }, { "english": "tell fables, tales", "dagbani": "salim" }, { "english": "tell lies, lie", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "tell out (news, message)", "dagbani": "yihi" }, { "english": "teach somebody something", "dagbani": "baŋsi" }, { "english": "temper", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "teak", "dagbani": "aluura" }, { "english": "tell out (news, message)", "dagbani": "yihi" }, { "english": "teach somebody something", "dagbani": "baŋsi" }, { "english": "temper", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "teak", "dagbani": "aluura" }, { "english": "temper, bad-temper", "dagbani": "suhuyiɣisili" }, { "english": "tear", "dagbani": "ŋmaɣu" }, { "english": "temperature", "dagbani": "biisim" }, { "english": "tear (flesh or fibre)", "dagbani": "tooi" }, { "english": "temperature (to have a ~), hot (to be ~)", "dagbani": "duɣi" }, { "english": "tear (of cloth)", "dagbani": "karigi" }, { "english": "tear, be torn", "dagbani": "chahi" }, { "english": "temple (in Bible)", "dagbani": "jɛmbu duu" }, { "english": "tear-drop", "dagbani": "nintam" }, { "english": "temple, side of the face", "dagbani": "tapaɣa" }, { "english": "tear of tissues due to childbirth", "dagbani": "ŋmɔɣu" }, { "english": "temporarily engaged, to be", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "tear of tissues due to childbirth", "dagbani": "ŋmɔɣu" }, { "english": "temporarily engaged, to be", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "tear piece of material", "dagbani": "cheei" }, { "english": "temporary, improvised", "dagbani": "kpurikpuri" }, { "english": "tear repeatedly (as cloth)", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "tempt", "dagbani": "yɔhim" }, { "english": "tears", "dagbani": "zahim" }, { "english": "tear sth.", "dagbani": "chahi" }, { "english": "temptation", "dagbani": "yɔhiŋ" }, { "english": "tear sth. away", "dagbani": "kpɔɣi" }, { "english": "ten", "dagbani": "pia" }, { "english": "tear sth. off, strip, remove by force", "dagbani": "fuɣi" }, { "english": "tenant", "dagbani": "hayalana" }, { "english": "tease", "dagbani": "chɛhi" }, { "english": "tenderise", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "tendon", "dagbani": "jiliga" }, { "english": "tendon", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "tendon", "dagbani": "jiligu" }, { "english": "tendon", "dagbani": "jilli" }, { "english": "tenderise", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "tenderise", "dagbani": "chɛrisi" }, { "english": "tendon", "dagbani": "jiliga" }, { "english": "tendon (verb)", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "tendon (verb)", "dagbani": "jiligi" }, { "english": "tendon (verb)", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "tendon (noun)", "dagbani": "jiligu" }, { "english": "tendon (noun)", "dagbani": "jilli" }, { "english": "tease out cotton", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "tease out cotton (plural)", "dagbani": "dashɛbira" }, { "english": "tea-strainer", "dagbani": "timantaŋkali" }, { "english": "teat, nipple", "dagbani": "bihinoli" }, { "english": "tense, uncomfortable, confused state of affairs", "dagbani": "zuɣizuɣi" }, { "english": "teenager", "dagbani": "nachimbila" }, { "english": "teenager (male)", "dagbani": "bisariŋga" }, { "english": "teetertotter [Am.], seesaw", "dagbani": "solo" }, { "english": "telecommunications, telephone", "dagbani": "tangalamfo" }, { "english": "telegram", "dagbani": "tangaram" }, { "english": "telephone", "dagbani": "talifom" }, { "english": "telephone", "dagbani": "tarifom" }, { "english": "telephone, telecommunications", "dagbani": "tangalamfo" }, { "english": "telegram", "dagbani": "tangaram" }, { "english": "telephone", "dagbani": "talifom" }, { "english": "telephone", "dagbani": "tarifom" }, { "english": "telephone, telecommunications", "dagbani": "tangalamfo" }, { "english": "telephone line, wire", "dagbani": "mia" }, { "english": "television", "dagbani": "tarivisa" }, { "english": "tell", "dagbani": "nyahi" }, { "english": "tell", "dagbani": "tɔɣisi" }, { "english": "tent", "dagbani": "suɣili" }, { "english": "tent", "dagbani": "tanti" }, { "english": "ten times", "dagbani": "bupia" }, { "english": "tent-peg", "dagbani": "dasara" }, { "english": "terebinth", "dagbani": "tɛribint" }, { "english": "terminal, neutralising, wasting", "dagbani": "'kua" }, { "english": "terminate", "dagbani": "bahi" }, { "english": "termite", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambiɛɣu" }, { "english": "termite", "dagbani": "yabili" }, { "english": "termite-heap", "dagbani": "tambiɛɣikpani" }, { "english": "termites", "dagbani": "yaba" }, { "english": "termite-heap", "dagbani": "tambiɛɣikpani" }, { "english": "termites", "dagbani": "yaba" }, { "english": "termites (little white ones)", "dagbani": "wurikɔɣu" }, { "english": "that (is)", "dagbani": "bala" }, { "english": "termites (winged)", "dagbani": "chɛmi" }, { "english": "termite [sp.]", "dagbani": "yɔbili" }, { "english": "terrify", "dagbani": "varisi" }, { "english": "territory", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "that (quote)", "dagbani": "ka" }, { "english": "that, this", "dagbani": "dini" }, { "english": "that, those", "dagbani": "dina" }, { "english": "terror", "dagbani": "suhuzɔhigu" }, { "english": "that ... (quote)", "dagbani": "ni" }, { "english": "test", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "thatch", "dagbani": "teesi" }, { "english": "thatch, loose straw for", "dagbani": "bahima" }, { "english": "thatch", "dagbani": "zahim" }, { "english": "thatch covering of a free-standing wall", "dagbani": "mɔpilli" }, { "english": "thatch", "dagbani": "zahim" }, { "english": "loose straw for thatch", "dagbani": "bahima" }, { "english": "thatch covering of a free-standing wall", "dagbani": "mɔpilli" }, { "english": "thatch covering of a free-standing wall", "dagbani": "gomparigu" }, { "english": "test, examination", "dagbani": "tɛsi" }, { "english": "test, prove, try", "dagbani": "pɔhi" }, { "english": "thatching-grass", "dagbani": "mɔbaha" }, { "english": "test, trial, experiment", "dagbani": "pɔhili" }, { "english": "thatching-'needle'", "dagbani": "karikandiga" }, { "english": "thatching-'needle'", "dagbani": "karikpandiga" }, { "english": "Testament, (the Old ~) (Jewish) Law", "dagbani": "Atuura" }, { "english": "testicle", "dagbani": "lana" }, { "english": "testimony", "dagbani": "shɛhira" }, { "english": "testing", "dagbani": "zahinda" }, { "english": "test the priming of a gun", "dagbani": "wuɣisi" }, { "english": "test the strength of sth.", "dagbani": "dahim" }, { "english": "that fellow", "dagbani": "dilana" }, { "english": "test the strength of sth.", "dagbani": "dahim" }, { "english": "that fellow", "dagbani": "dilana" }, { "english": "that", "dagbani": "dimba" }, { "english": "texture", "dagbani": "kom" }, { "english": "thank", "dagbani": "paɣi" }, { "english": "thank", "dagbani": "puhi" }, { "english": "thanks", "dagbani": "abarika" }, { "english": "thanks", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "thanks", "dagbani": "abarika" }, { "english": "thanks", "dagbani": "amazara" }, { "english": "thanks", "dagbani": "barika" }, { "english": "that's it!", "dagbani": "hee" }, { "english": "thanks (visit to express ~)", "dagbani": "adashi" }, { "english": "thanks, thanksgiving", "dagbani": "puhigu" }, { "english": "that", "dagbani": "dimbala" }, { "english": "that", "dagbani": "la" }, { "english": "that", "dagbani": "maa" }, { "english": "that", "dagbani": "la" }, { "english": "that", "dagbani": "maa" }, { "english": "that", "dagbani": "ŋɔ" }, { "english": "the Almighty", "dagbani": "Kpɛŋzaalana" }, { "english": "the Devil", "dagbani": "Sintani" }, { "english": "thee", "dagbani": "a·" }, { "english": "thee", "dagbani": "a" }, { "english": "their", "dagbani": "ban" }, { "english": "their", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "them", "dagbani": "bana" }, { "english": "them", "dagbani": "ban" }, { "english": "Thanks!", "dagbani": "taali" }, { "english": "their", "dagbani": "ban" }, { "english": "them", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "them", "dagbani": "bana" }, { "english": "Thanks!", "dagbani": "taali" }, { "english": "Thanks! - expression of thanksgiving", "dagbani": "taali" }, { "english": "text-book (Islamic)", "dagbani": "daridari" }, { "english": "thanks", "dagbani": "katurigu" }, { "english": "thanks", "dagbani": "lani" }, { "english": "themselves", "dagbani": "bɛmaŋ^maŋa" }, { "english": "then", "dagbani": "ha" }, { "english": "then", "dagbani": "na" }, { "english": "then", "dagbani": "naanyi" }, { "english": "then, at that time", "dagbani": "dinsaha" }, { "english": "then, that (distant) time", "dagbani": "sa" }, { "english": "then, that day", "dagbani": "dindali" }, { "english": "thirst", "dagbani": "sakpuɣu" }, { "english": "then, therefore", "dagbani": "diŋwuna" }, { "english": "thigh (as joint of meat)", "dagbani": "gbalipuɣili" }, { "english": "then, yet, still", "dagbani": "nan'" }, { "english": "then, therefore", "dagbani": "diŋwuna" }, { "english": "thigh (as joint of meat)", "dagbani": "gbalipuɣili" }, { "english": "then, yet, still", "dagbani": "nan" }, { "english": "thigh (joint of meat)", "dagbani": "gbalipaɣa" }, { "english": "the pot on which sacrifice is offered to deceased", "dagbani": "thigh of animal" }, { "english": "thigh of animal", "dagbani": "bingbalipuɣili" }, { "english": "there", "dagbani": "twins" }, { "english": "twins", "dagbani": "jaduɣu" }, { "english": "thighs", "dagbani": "gbaya" }, { "english": "thin", "dagbani": "adj. 'kɔɣu" }, { "english": "thin (adv.)", "dagbani": "kpɛha" }, { "english": "thin (adj.)", "dagbani": "'kpaɣisili" }, { "english": "there, yonder", "dagbani": "sa" }, { "english": "there/here it is", "dagbani": "n-nyɛ" }, { "english": "therefore (cj.)", "dagbani": "dinzuɣu" }, { "english": "these (pl.)", "dagbani": "bana" }, { "english": "they (pn.)", "dagbani": "ban" }, { "english": "they (pl.)", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "therefore", "dagbani": "dinŋuna" }, { "english": "therefore", "dagbani": "dinŋunŋuna" }, { "english": "they", "dagbani": "ban" }, { "english": "they", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "these", "dagbani": "bana" }, { "english": "thin (become)", "dagbani": "wabisi" }, { "english": "thin (be very ~)", "dagbani": "gaŋsi" }, { "english": "thin (of mortar or gruel)", "dagbani": "yiligi" }, { "english": "thin (to become ~)", "dagbani": "faɣisi" }, { "english": "thin (very ~)", "dagbani": "wab" }, { "english": "thin, fine (of things)", "dagbani": "'balli" }, { "english": "thin, gaunt, lean", "dagbani": "viɛbiluŋ" }, { "english": "thin, lean, to become ~", "dagbani": "nɔŋsi" }, { "english": "thin, lean, to grow ~", "dagbani": "shilim" }, { "english": "thin, light, agile", "dagbani": "nyaŋilaŋ" }, { "english": "thick (as gruel)", "dagbani": "dill" }, { "english": "thin, light, miserable looking", "dagbani": "nyaŋnyaŋ" }, { "english": "thick (as gruel)", "dagbani": "dill" }, { "english": "thin, light, miserable looking", "dagbani": "nyaŋnyaŋ" }, { "english": "thick (as the bush)", "dagbani": "zibigi" }, { "english": "thin, long-legged person", "dagbani": "ŋmɛlinŋmee" }, { "english": "thick (of liquids)", "dagbani": "diɣidiɣi" }, { "english": "thin, slim (of a person)", "dagbani": "balli" }, { "english": "thin, soft, not solid", "dagbani": "liŋaliŋa" }, { "english": "thin, to be", "dagbani": "kɔɣisi" }, { "english": "thick, stout, big", "dagbani": "kpaɣinli" }, { "english": "thin/lean, to grow ~", "dagbani": "darim" }, { "english": "thick, viscous", "dagbani": "gbarigbari" }, { "english": "thin and scruffy", "dagbani": "piɛhiŋ" }, { "english": "thicken (liquid does)", "dagbani": "gburisim" }, { "english": "thick, viscous", "dagbani": "gbarigbari" }, { "english": "thin and scruffy", "dagbani": "piɛhiŋ" }, { "english": "thicken (liquid does)", "dagbani": "gburisim" }, { "english": "thin and weak looking (of persons)", "dagbani": "noli" }, { "english": "thicket of afzelia africana", "dagbani": "kpalisɔɣu" }, { "english": "thing", "dagbani": "buni" }, { "english": "thickness", "dagbani": "barilim" }, { "english": "thief", "dagbani": "nayiɣa" }, { "english": "thievery", "dagbani": "tayiɣim" }, { "english": "thigh", "dagbani": "tayiɣa" }, { "english": "things", "dagbani": "bin^nyara; bin^yɛra" }, { "english": "think (erroneously), believe", "dagbani": "mi" }, { "english": "think about, consider", "dagbani": "zam" }, { "english": "thin person", "dagbani": "ninvuɣilaa" }, { "english": "thin", "dagbani": "gbalipini" }, { "english": "think about, consider", "dagbani": "zam" }, { "english": "thin person", "dagbani": "gbali" }, { "english": "thin porridge", "dagbani": "ninvuɣilaa" }, { "english": "thirst", "dagbani": "kɔ^nyuri" }, { "english": "thirteen", "dagbani": "pinaata" }, { "english": "thunder", "dagbani": "varisigu" }, { "english": "threat", "dagbani": "varisi" }, { "english": "thirty", "dagbani": "pihita" }, { "english": "threaten", "dagbani": "varisi" }, { "english": "this", "dagbani": "dimbɔŋɔ" }, { "english": "threaten (of a storm)", "dagbani": "vu" }, { "english": "this", "dagbani": "ŋɔ" }, { "english": "threaten (storm ~s)", "dagbani": "ku" }, { "english": "this, that", "dagbani": "dini" }, { "english": "this, these", "dagbani": "dina" }, { "english": "three", "dagbani": "ta" }, { "english": "this person", "dagbani": "ŋumbɔŋɔ" }, { "english": "this very ...", "dagbani": "ŋoliŋɔ" }, { "english": "thither", "dagbani": "ha" }, { "english": "three", "dagbani": "ata" }, { "english": "this person", "dagbani": "ŋumbɔŋɔ" }, { "english": "this very ...", "dagbani": "ŋoliŋɔ" }, { "english": "thither", "dagbani": "ha" }, { "english": "Thompson's gazelle", "dagbani": "molifu" }, { "english": "thorn", "dagbani": "goo" }, { "english": "thorns", "dagbani": "gɔhi" }, { "english": "thresh", "dagbani": "kuri" }, { "english": "thresh grain", "dagbani": "bu" }, { "english": "threshing, the beating of millet", "dagbani": "kaburi" }, { "english": "threshing-floor", "dagbani": "kabɔɣili" }, { "english": "threshing-stick", "dagbani": "kaburidɔɣu" }, { "english": "thorn-tree", "dagbani": "gɔtia" }, { "english": "thorntrees", "dagbani": "gɔhi" }, { "english": "thrive", "dagbani": "nɔni" }, { "english": "thoroughly", "dagbani": "viɛn^yɛliŋga" }, { "english": "those", "dagbani": "bana" }, { "english": "v.", "dagbani": "nani" }, { "english": "throat", "dagbani": "kukoli" }, { "english": "thoroughly", "dagbani": "viɛn^yɛliŋga" }, { "english": "those", "dagbani": "bana" }, { "english": "throat", "dagbani": "kukoli" }, { "english": "throat", "dagbani": "kukolimahigu" }, { "english": "throat (inner throat)", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "throats", "dagbani": "bɛmbɔŋɔ" }, { "english": "throats", "dagbani": "dinnima" }, { "english": "throes of death", "dagbani": "talim" }, { "english": "those (others)", "dagbani": "la" }, { "english": "throng", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "those who", "dagbani": "ban" }, { "english": "through the medium of", "dagbani": "wunni" }, { "english": "thou", "dagbani": "a·" }, { "english": "throw", "dagbani": "a" }, { "english": "thought", "dagbani": "tamaha" }, { "english": "thought, intention", "dagbani": "anifu" }, { "english": "throw away", "dagbani": "bahi" }, { "english": "throw away (solids)", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "throw away (solids)", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "thought, intention", "dagbani": "anifu" }, { "english": "throw out the chest", "dagbani": "lirigi" }, { "english": "thousands", "dagbani": "tusa" }, { "english": "thumb", "dagbani": "nubililɔɣu" }, { "english": "thumb-ring", "dagbani": "tɔbili" }, { "english": "thrash", "dagbani": "bu" }, { "english": "thump", "dagbani": "kuri" }, { "english": "thread", "dagbani": "gali" }, { "english": "thought", "dagbani": "anifu" }, { "english": "thread a needle", "dagbani": "tu" }, { "english": "threads", "dagbani": "gaya" }, { "english": "thunder", "dagbani": "kum" }, { "english": "thunderbolt", "dagbani": "sakumsi" }, { "english": "times (N times, with numeral)", "dagbani": "satahiŋga" }, { "english": "thunder", "dagbani": "kum" }, { "english": "thunder", "dagbani": "sakumsi" }, { "english": "thunderbolt", "dagbani": "sakpani" }, { "english": "Thursday", "dagbani": "Alamihi" }, { "english": "thus", "dagbani": "muɣiliŋga" }, { "english": "times (N times, with numeral)", "dagbani": "satahiŋga" }, { "english": "tight", "dagbani": "tahi" }, { "english": "to be tight", "dagbani": "kimsi" }, { "english": "thus, in this way", "dagbani": "haka" }, { "english": "to be tight (as clothes)", "dagbani": "muɣi" }, { "english": "tighten", "dagbani": "ŋ-ŋɔ" }, { "english": "to tighten", "dagbani": "kirisi" }, { "english": "to tighten (chain)", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "to tighten (chain)", "dagbani": "vooi" }, { "english": "to tighten a bow string", "dagbani": "guri" }, { "english": "tightly", "dagbani": "amaŋa" }, { "english": "thus, in that way", "dagbani": "lala" }, { "english": "tightening-strips of guŋgɔŋ drum", "dagbani": "gbandarigra" }, { "english": "thy", "dagbani": "a·" }, { "english": "thyself", "dagbani": "a" }, { "english": "thy", "dagbani": "amaŋa" }, { "english": "thyself", "dagbani": "amaŋ^maŋa" }, { "english": "tighten sth.", "dagbani": "kirisi" }, { "english": "tightly", "dagbani": "amaŋa" }, { "english": "Tilley-lamp, pressure lamp", "dagbani": "gaasi" }, { "english": "tick", "dagbani": "bankaŋa" }, { "english": "till the soil, hoe", "dagbani": "ko" }, { "english": "tilt", "dagbani": "zani" }, { "english": "tick (insect)", "dagbani": "baŋkaŋa" }, { "english": "ticket", "dagbani": "gbihi" }, { "english": "ticket", "dagbani": "gbili" }, { "english": "ticket", "dagbani": "gbambila" }, { "english": "ticket", "dagbani": "gbiligi" }, { "english": "ticket", "dagbani": "n.gbɔŋ" }, { "english": "ticket", "dagbani": "gbuli" }, { "english": "ticket", "dagbani": "tigiti" }, { "english": "ticket", "dagbani": "gbuligi" }, { "english": "ticket", "dagbani": "n.tiɣiti" }, { "english": "ticket", "dagbani": "ziligi" }, { "english": "tick larva", "dagbani": "baŋkaŋfiiŋa" }, { "english": "tickle", "dagbani": "kiŋkiŋ" }, { "english": "tilted, not straight", "dagbani": "'gbuluŋ" }, { "english": "tilt or incline (as a heavy load)", "dagbani": "nyaɣili" }, { "english": "tilt or incline (as a heavy load)", "dagbani": "zani" }, { "english": "timber", "dagbani": "nɔchɛriga" }, { "english": "timber", "dagbani": "dakuɣu" }, { "english": "timber (Br.)", "dagbani": "taabo" }, { "english": "timber", "dagbani": "nyaɣiri" }, { "english": "tick [sp.]", "dagbani": "nɔchɛriga" }, { "english": "timber", "dagbani": "dakuɣu" }, { "english": "timber (Br.)", "dagbani": "taabo" }, { "english": "tidily", "dagbani": "sariasaria" }, { "english": "timber, 'lumber' [Am.]", "dagbani": "timba" }, { "english": "timber, piece of", "dagbani": "mundili" }, { "english": "tie", "dagbani": "le" }, { "english": "timber market", "dagbani": "dakɔhigu" }, { "english": "timber [type], wawa", "dagbani": "wawa" }, { "english": "tie, be tied up", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "tie, equal, be a stalemate", "dagbani": "kpari" }, { "english": "tie, wind thread on a spool", "dagbani": "kolisi" }, { "english": "tie a juju to keep people", "dagbani": "bari" }, { "english": "tie a knot", "dagbani": "gbini" }, { "english": "tie around", "dagbani": "vili" }, { "english": "tie-beam in building", "dagbani": "dapulli" }, { "english": "tie tightly (as a bandage)", "dagbani": "vimsi" }, { "english": "tie up", "dagbani": "kahi" }, { "english": "tie up", "dagbani": "saha" }, { "english": "tie-beam in building", "dagbani": "dapulli" }, { "english": "tie tightly (as a bandage)", "dagbani": "vimsi" }, { "english": "tie up", "dagbani": "kahi" }, { "english": "tie up", "dagbani": "saha" }, { "english": "tie up", "dagbani": "tam" }, { "english": "time (a period of time)", "dagbani": "wakariti" }, { "english": "time (o'clock)", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "time(s)", "dagbani": "dahima" }, { "english": "time, by this ~", "dagbani": "ŋ-ŋɔ" }, { "english": "time, this very ~", "dagbani": "tasaha" }, { "english": "times", "dagbani": "yim yim" }, { "english": "times", "dagbani": "yimyim" }, { "english": "tie up in a bundle", "dagbani": "guri" }, { "english": "times (N-times, with numeral)", "dagbani": "ʒii" }, { "english": "tiger-nut", "dagbani": "nansaɣili" }, { "english": "times (N times, with numeral)", "dagbani": "ʒiibu-" }, { "english": "to carve wood or stone, to fashion, plane sth.", "dagbani": "tilim" }, { "english": "to carve wood or stone, to fashion, plane sth.", "dagbani": "tilim" }, { "english": "times (with numeral)", "dagbani": "nabili" }, { "english": "times (with numeral)", "dagbani": "napɔŋ" }, { "english": "times, 'x' (with number)", "dagbani": "siɣimsiɣim" }, { "english": "times, 'x' (with number)", "dagbani": "siɣim" }, { "english": "time-wasting", "dagbani": "tuunkua" }, { "english": "tin", "dagbani": "tahili" }, { "english": "tindana (title)", "dagbani": "zullana" }, { "english": "tinder", "dagbani": "gumdi" }, { "english": "tired, weak, faint", "dagbani": "pabigi" }, { "english": "tired, weak, old, to be ~", "dagbani": "ŋɔhigi" }, { "english": "tire sb", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "tire sb. (impersonal)", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "tiresomeness", "dagbani": "wumsim" }, { "english": "tithe", "dagbani": "fifinyiiŋa" }, { "english": "tiniest bit, least bit of ...", "dagbani": "muriga" }, { "english": "tiresomeness", "dagbani": "wumsim" }, { "english": "tithe", "dagbani": "fifinyiiŋa" }, { "english": "tiniest bit, least bit of ...", "dagbani": "muriga" }, { "english": "title-holders, princes and elders", "dagbani": "wɔrizɔhinima" }, { "english": "title in the Dagomba military", "dagbani": "Afum" }, { "english": "title of a court elder", "dagbani": "Kpanalana" }, { "english": "tint a cloth", "dagbani": "waai" }, { "english": "tiny", "dagbani": "zaka" }, { "english": "title, accolade for the Kpanalana", "dagbani": "Maasu" }, { "english": "Tinfu (military title)", "dagbani": "tinfu" }, { "english": "tiniest", "dagbani": "wum" }, { "english": "title of respect", "dagbani": "ba" }, { "english": "tiny", "dagbani": "chirigili" }, { "english": "to", "dagbani": "firiŋga" }, { "english": "to", "dagbani": "'nyiriŋga" }, { "english": "to", "dagbani": "ni" }, { "english": "tiny, small", "dagbani": "puɣu" }, { "english": "to/from sb.", "dagbani": "sani" }, { "english": "tiny, small and short", "dagbani": "chirinfu" }, { "english": "tiny bit of, smidgeon", "dagbani": "tafirili" }, { "english": "toad", "dagbani": "pololi" }, { "english": "tiny pieces, a sprinkle, sprinkling", "dagbani": "musimusi" }, { "english": "toadstool", "dagbani": "malɛɣu" }, { "english": "tin [Br.], can", "dagbani": "kuŋkɔŋ" }, { "english": "toadstool [sp.]", "dagbani": "kunduŋyoli" }, { "english": "tip", "dagbani": "nyoo" }, { "english": "toad [sp.]", "dagbani": "gbansaŋa" }, { "english": "tip, end", "dagbani": "nyoli" }, { "english": "to and fro", "dagbani": "balibali" }, { "english": "tip of a yam", "dagbani": "nyu^nyoli" }, { "english": "toast, roast", "dagbani": "chim" }, { "english": "tip over", "dagbani": "gbihi" }, { "english": "tobacco", "dagbani": "nansara" }, { "english": "tobacco", "dagbani": "gbili" }, { "english": "tobacco", "dagbani": "sara" }, { "english": "tobacco", "dagbani": "gbiligi" }, { "english": "tobacco", "dagbani": "taba" }, { "english": "tipper-truck", "dagbani": "tipa" }, { "english": "tipper-truck", "dagbani": "tabili" }, { "english": "tobacco", "dagbani": "nansara" }, { "english": "tobacco", "dagbani": "gbili" }, { "english": "tobacco", "dagbani": "sara" }, { "english": "tobacco", "dagbani": "gbiligi" }, { "english": "tipper-truck", "dagbani": "tipa" }, { "english": "tipper-truck", "dagbani": "tabili" }, { "english": "tipper-truck", "dagbani": "gbanjein" }, { "english": "tobacco (powdered, ground)", "dagbani": "nansarizim" }, { "english": "tip to a messenger", "dagbani": "takubsi" }, { "english": "tobacco (powdered ~ ), snuff", "dagbani": "sara" }, { "english": "tired", "dagbani": "ja" }, { "english": "tobacco-flower", "dagbani": "fule" }, { "english": "tired, be", "dagbani": "viɛrigi" }, { "english": "tobacco-pipe", "dagbani": "tabaduɣu" }, { "english": "tired, old, weak, worn out (to grow ~)", "dagbani": "jabigi" }, { "english": "tobacco-seller", "dagbani": "tabikɔhira" }, { "english": "tired, to be", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "today", "dagbani": "zunzuŋo" }, { "english": "toothpaste (in tube)", "dagbani": "mirigili" }, { "english": "tooth which replaces a milktooth", "dagbani": "nyinzua" }, { "english": "toddling", "dagbani": "taratara" }, { "english": "toe", "dagbani": "napombila" }, { "english": "toffee", "dagbani": "aleewa" }, { "english": "top (of sth.)", "dagbani": "zuɣusaa" }, { "english": "together", "dagbani": "taba" }, { "english": "to be on top", "dagbani": "pani" }, { "english": "together, do something", "dagbani": "laɣim" }, { "english": "topaz, a type of jewel", "dagbani": "topaz" }, { "english": "together, to do something", "dagbani": "gbulim" }, { "english": "topic", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "Torah", "dagbani": "Atuura" }, { "english": "together, to do", "dagbani": "gbulim" }, { "english": "topic", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "topic", "dagbani": "banjira" }, { "english": "Torah", "dagbani": "Atuura" }, { "english": "Torah", "dagbani": "bimbɔɣili" }, { "english": "torch", "dagbani": "tɔkilee" }, { "english": "torch", "dagbani": "mɔɣuni" }, { "english": "torch (Br.)", "dagbani": "laati" }, { "english": "toilet", "dagbani": "tomato(es)" }, { "english": "tomb", "dagbani": "siliga" }, { "english": "torch (flaming)", "dagbani": "mɔkpalli" }, { "english": "torch, flashlight [Am.], 'torchlight'", "dagbani": "tɔchilee" }, { "english": "tom-cat, male cat", "dagbani": "jɛŋkunlɔɣu" }, { "english": "tomorrow", "dagbani": "biɛɣuni" }, { "english": "torn", "dagbani": "'chɛɣu" }, { "english": "torn", "dagbani": "'tɔhima" }, { "english": "torn", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "torn", "dagbani": "sa" }, { "english": "torn, be/get", "dagbani": "chɛhi" }, { "english": "tongs", "dagbani": "daaŋa" }, { "english": "torn, be", "dagbani": "chahi" }, { "english": "tongs", "dagbani": "gbabo" }, { "english": "tornado", "dagbani": "saʒiɛɣu" }, { "english": "tornado", "dagbani": "ʒiɛɣu" }, { "english": "tongs", "dagbani": "daaŋa" }, { "english": "torn, be", "dagbani": "chahi" }, { "english": "tongs", "dagbani": "gbabo" }, { "english": "tornado", "dagbani": "saʒiɛɣu" }, { "english": "n.", "dagbani": "ʒiɛɣu" }, { "english": "tongs, charcoal", "dagbani": "saligbabirisi" }, { "english": "tongue", "dagbani": "zilinli" }, { "english": "torn piece of sth.", "dagbani": "'chɛrili" }, { "english": "tongue-restraint, impediment to speaking", "dagbani": "zilinjilli" }, { "english": "tongues", "dagbani": "zilima" }, { "english": "tonne", "dagbani": "tɔn" }, { "english": "tonsilitis", "dagbani": "diligu" }, { "english": "too", "dagbani": "mi" }, { "english": "too, also", "dagbani": "gba" }, { "english": "tortoise", "dagbani": "kpakpili" }, { "english": "tortuous", "dagbani": "'golima" }, { "english": "to sift (flour)", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "tossing in sleep, restlessness", "dagbani": "dɔbee" }, { "english": "total", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "totally, one and all", "dagbani": "chisimam" }, { "english": "touch", "dagbani": "neeni" }, { "english": "total", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "totally, one and all", "dagbani": "chisimam" }, { "english": "touch", "dagbani": "neeni" }, { "english": "touch", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "touch", "dagbani": "sani" }, { "english": "tooth", "dagbani": "kɔpaliga" }, { "english": "tooth", "dagbani": "shihi" }, { "english": "tooth", "dagbani": "nyaŋ" }, { "english": "touch sb.", "dagbani": "parisi" }, { "english": "touch with the hand", "dagbani": "tabisi" }, { "english": "tooth, snaggle ~, protruding ~", "dagbani": "nyingaŋ" }, { "english": "tough, to be", "dagbani": "bara" }, { "english": "toothache", "dagbani": "nyinvɔɣu" }, { "english": "toward", "dagbani": "tɔɣi" }, { "english": "towards", "dagbani": "nyindaa" }, { "english": "towards, to face, turn/go ~", "dagbani": "kpa" }, { "english": "nyindaa (noun)", "dagbani": "nyindaa" }, { "english": "polo (noun)", "dagbani": "polo" }, { "english": "towards ..., to face, turn/go (verb)", "dagbani": "kpa" }, { "english": "towel (noun)", "dagbani": "bɔdua" }, { "english": "trading, itinerant (noun)", "dagbani": "dazɔhigu" }, { "english": "tower (noun)", "dagbani": "piyoli" }, { "english": "tradition (noun)", "dagbani": "kali" }, { "english": "traditional (adjective)", "dagbani": "'wɔɣinli" }, { "english": "town (noun)", "dagbani": "yɛlikurili" }, { "english": "town (noun)", "dagbani": "fɔntiŋa" }, { "english": "traditional priest (noun)", "dagbani": "baɣayulilana" }, { "english": "traditional religionist, shrine-worshipper, \"idolater\" (noun)", "dagbani": "buɣumaana" }, { "english": "trailer (pulled behind a vehicle) (noun)", "dagbani": "zuli" }, { "english": "train (verb)", "dagbani": "wumsi" }, { "english": "town, some other (noun)", "dagbani": "tinshee" }, { "english": "town-guards (plural noun)", "dagbani": "taŋgaasi" }, { "english": "train", "dagbani": "yaŋɔ" }, { "english": "town, some other", "dagbani": "tinshee" }, { "english": "train", "dagbani": "wumsi" }, { "english": "town-guards", "dagbani": "ziliji" }, { "english": "town-guards (plural)", "dagbani": "taŋgaasi" }, { "english": "train, protect against evil", "dagbani": "tiɣisi" }, { "english": "townsman, city-folk", "dagbani": "fɔnnira" }, { "english": "trainee, work-seeker", "dagbani": "tuumbɔhinda" }, { "english": "trace, follow", "dagbani": "dolisi" }, { "english": "training", "dagbani": "maŋdahimbu" }, { "english": "trachea", "dagbani": "kukollaa" }, { "english": "train up a child", "dagbani": "wubisi" }, { "english": "track", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "traitor", "dagbani": "nyaan^yira" }, { "english": "track(s)", "dagbani": "nabili" }, { "english": "trample", "dagbani": "no" }, { "english": "track, stalk", "dagbani": "baɣisi" }, { "english": "trample on", "dagbani": "taai" }, { "english": "track of snake", "dagbani": "vulo" }, { "english": "transfer", "dagbani": "tom" }, { "english": "track sb.", "dagbani": "biɛhi" }, { "english": "trample on", "dagbani": "taai" }, { "english": "track of snake", "dagbani": "vulo" }, { "english": "transfer", "dagbani": "tom" }, { "english": "track somebody", "dagbani": "biɛhi" }, { "english": "transfer (to another place)", "dagbani": "looi" }, { "english": "tractor", "dagbani": "tarata" }, { "english": "trade", "dagbani": "tarata" }, { "english": "transform oneself", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "transgression, sin", "dagbani": "zunubi" }, { "english": "transgression, sin", "dagbani": "dabara" }, { "english": "transient worker", "dagbani": "ayuɣuba" }, { "english": "transient worker", "dagbani": "daabiligu" }, { "english": "trade in foodstuffs", "dagbani": "sooche" }, { "english": "trade in yams", "dagbani": "teeŋku" }, { "english": "trader", "dagbani": "daabia" }, { "english": "trader", "dagbani": "soochɛlana" }, { "english": "translate", "dagbani": "leei" }, { "english": "translate, interpret, copy something", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "transplant", "dagbani": "sa" }, { "english": "soothsayer", "dagbani": "soochɛlana" }, { "english": "translate", "dagbani": "leei" }, { "english": "translate, interpret, copy something", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "transplant", "dagbani": "sa" }, { "english": "transport (e.g. in vehicle)", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "transvestite, lesbian", "dagbani": "awazakari" }, { "english": "trap, set a ~", "dagbani": "guri" }, { "english": "trap, snare", "dagbani": "bimbarigu" }, { "english": "to be trapezoidal, taper (a rectangle does)", "dagbani": "mɔɣisi" }, { "english": "trader (in ...)", "dagbani": "kɔha" }, { "english": "itinerant trader", "dagbani": "dazɔha" }, { "english": "trader, person who buys and sells animals", "dagbani": "bɔjua" }, { "english": "trap [type]", "dagbani": "gbara" }, { "english": "trash (Am.)", "dagbani": "saɣiri" }, { "english": "travail", "dagbani": "dantɔŋ" }, { "english": "trap, snare", "dagbani": "daabilim" }, { "english": "try, test", "dagbani": "kahi" }, { "english": "wait", "dagbani": "walisi" }, { "english": "trap [type]", "dagbani": "gbara" }, { "english": "trash (Am.)", "dagbani": "saɣiri" }, { "english": "travail", "dagbani": "dantɔŋ" }, { "english": "trade secret", "dagbani": "gbinliriga" }, { "english": "trading", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "travail, be in labour", "dagbani": "wolim" }, { "english": "travel", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "traveller", "dagbani": "sɔchɛnda" }, { "english": "travelling person, person who has not fixed home", "dagbani": "gbanzaliŋga" }, { "english": "tray", "dagbani": "ninvuɣichandigu" }, { "english": "tray", "dagbani": "jɛŋgbɛyɔɣirili" }, { "english": "tray", "dagbani": "parante" }, { "english": "tray", "dagbani": "kaliwa" }, { "english": "tray, metal", "dagbani": "tahipɔŋ" }, { "english": "tray, of raffia", "dagbani": "pɔŋ" }, { "english": "treacherous thing", "dagbani": "varisigu" }, { "english": "tray, metal", "dagbani": "tahipɔŋ" }, { "english": "tray, of raffia", "dagbani": "pɔŋ" }, { "english": "treacherous thing", "dagbani": "varisigu" }, { "english": "treachery", "dagbani": "aliguso" }, { "english": "treading", "dagbani": "nɔra" }, { "english": "tread upon", "dagbani": "no kpaɣiriga" }, { "english": "treasure", "dagbani": "azichi" }, { "english": "treasurer", "dagbani": "laɣigula" }, { "english": "treat (medically)", "dagbani": "tibi" }, { "english": "treatment, cure", "dagbani": "tibili" }, { "english": "treble voice", "dagbani": "kukollaa" }, { "english": "tree", "dagbani": "guliŋguŋ" }, { "english": "tree (general)", "dagbani": "tia" }, { "english": "treble voice", "dagbani": "kukollaa" }, { "english": "tree", "dagbani": "guliŋguŋ" }, { "english": "tree", "dagbani": "kuliŋgbuluŋ" }, { "english": "tree (general)", "dagbani": "tia" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "tipaɣiri" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "tipɔɣu" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "kpuliga" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "kpuŋkpaŋku^ŋmɛli" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "lanjiŋa" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "lɛliŋga" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "mimiiŋa" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "naanʒili" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "ŋampoo" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "pulimpuŋ" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "pulimpuŋ" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "sagbe" }, { "english": "tree root", "dagbani": "ti^nyaɣili" }, { "english": "tree root", "dagbani": "saŋkpantɛɣu" }, { "english": "trees and shrubs on riverbank", "dagbani": "jiriyuŋ" }, { "english": "trees and shrubs on riverbank", "dagbani": "sinsabiga" }, { "english": "treestump", "dagbani": "tigbirigu" }, { "english": "treestump", "dagbani": "tan^yibiga" }, { "english": "tree-trunk, log", "dagbani": "dakuɣu" }, { "english": "tree-trunk, log", "dagbani": "tarimguli" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "balinyiri" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "bukpuŋ" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "chincheeŋa" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "daŋkuŋa" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "filasiko" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "gahiŋgoligu" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "galinʒiɛɣu" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "balinyiri" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "bukpuŋ" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "chincheeŋa" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "daŋkuŋa" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "filasiko" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "gahiŋgoligu" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "galinʒiɛɣu" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "galinʒiɛ^nyaŋ" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "gampiliga" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "tipiɛliga" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "walapuɣu" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "yokaɣiŋga" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "yokepale" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "yoliga" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "yualega" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "yuriŋga" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "zabila" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "zaŋguriŋ" }, { "english": "trigger, lock of a flintlock gun", "dagbani": "zaaŋkuŋa" }, { "english": "tree [sp.] (bearing edible berries)", "dagbani": "jɛŋgbiringa" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "zolikurigu" }, { "english": "tree [sp.] (small)", "dagbani": "sɔɣilahiriga" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "ʒagoli" }, { "english": "tree [sp.], aphrodisiac, 'mandrake'", "dagbani": "ʒaŋguruŋ" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "ʒiɛgoli" }, { "english": "tree [sp.], aphrodisiac, 'mandrake'", "dagbani": "ʒagoli" }, { "english": "tree [sp.], Lannea, 'bush-grape'", "dagbani": "ʒiɛgoli" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "sinsabipiɛɣu" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "ʒugulikɔŋga" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "ʒugulikukui" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "paliga" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "bagalua" }, { "english": "tree [type]", "dagbani": "bariŋgbuni" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "kpaɣiliga" }, { "english": "dawadawa plural", "dagbani": "dɔvihi" }, { "english": "tremble", "dagbani": "jiɣi" }, { "english": "tremble", "dagbani": "sɔhigi" }, { "english": "tremble (from fear)", "dagbani": "zuɣisi" }, { "english": "tremble with fear", "dagbani": "zɔhi" }, { "english": "trembling, shivering", "dagbani": "sɔhirili" }, { "english": "trench", "dagbani": "galinʒiɛlaa" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "tikpurili" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "bɛnzaŋa" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "bupuŋga" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "buruguni" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "dazuli" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "ŋmaaŋkpihiga" }, { "english": "trench", "dagbani": "galinʒiɛlaa" }, { "english": "trembling, shivering", "dagbani": "sɔhirili" }, { "english": "tremble with fear", "dagbani": "zɔhi" }, { "english": "tremble with fear", "dagbani": "gabiliga" }, { "english": "trembling, shivering", "dagbani": "'sɔhirili" }, { "english": "trembling, shivering", "dagbani": "galinʒiɛlaa" }, { "english": "trench", "dagbani": "gampili^nyaŋ" }, { "english": "trestle, scaffold", "dagbani": "dura" }, { "english": "trestle, scaffold", "dagbani": "gomancheen" }, { "english": "trial, experiment", "dagbani": "dabara" }, { "english": "trial, experiment", "dagbani": "gɔpiɛliga" }, { "english": "trial, test, experiment", "dagbani": "pɔhili" }, { "english": "trial, test, experiment", "dagbani": "gɔʒee" }, { "english": "trial, test, experiment", "dagbani": "gbiriga" }, { "english": "trial, test, experiment", "dagbani": "jiriyuŋ" }, { "english": "trial, test, experiment", "dagbani": "kɔrilangbɔŋ" }, { "english": "trial, test, experiment", "dagbani": "kukpaliyoo" }, { "english": "trial, test, experiment", "dagbani": "bɔɣili" }, { "english": "tribal marks", "dagbani": "naŋgbantoma" }, { "english": "tribal marks [type]", "dagbani": "akanza" }, { "english": "tribal mark [type]", "dagbani": "tapalli" }, { "english": "tribal rite", "dagbani": "kali" }, { "english": "tribal rite", "dagbani": "birili" }, { "english": "tribal rite", "dagbani": "kpaɣiligu" }, { "english": "tribe", "dagbani": "kpaɣiriga" }, { "english": "tribe, ethnic group", "dagbani": "balli" }, { "english": "tribe, ethnic group", "dagbani": "kpaliga" }, { "english": "birili", "dagbani": "n. birili" }, { "english": "tribe", "dagbani": "n. kpaɣiligu" }, { "english": "tribe", "dagbani": "n. kpaɣiriga" }, { "english": "ethnic group", "dagbani": "n. balli" }, { "english": "tribe", "dagbani": "n. kpaliga" }, { "english": "race", "dagbani": "n. zuliya" }, { "english": "tributary", "dagbani": "n. kpalisɔɣu" }, { "english": "tributary", "dagbani": "n. kpiŋŋɔɣu" }, { "english": "tributary", "dagbani": "n. kulidaa" }, { "english": "tributary", "dagbani": "n. mumɔɣili" }, { "english": "tributary of river", "dagbani": "n. bimbali" }, { "english": "tributary source", "dagbani": "n. kulidanaali" }, { "english": "tribute received", "dagbani": "n. laara" }, { "english": "trichiasis, disease of the eye-lashes", "dagbani": "n. niŋkatirisi" }, { "english": "trick", "dagbani": "n. aleewa" }, { "english": "trick", "dagbani": "v. ŋmaɣi" }, { "english": "trick", "dagbani": "n. siɣirili" }, { "english": "trick cyclist", "dagbani": "n. bankɔɣisi" }, { "english": "trickery", "dagbani": "n. fɔnbilim" }, { "english": "trickery", "dagbani": "n. shia" }, { "english": "aleewa", "dagbani": "n. aleewa" }, { "english": "to believe", "dagbani": "v. ŋmaɣi" }, { "english": "whistle", "dagbani": "n. siɣirili" }, { "english": "trick cyclist", "dagbani": "n. bankɔɣisi" }, { "english": "coat", "dagbani": "n. shɛɣu" }, { "english": "trickery", "dagbani": "n. fɔnbilim" }, { "english": "stool", "dagbani": "n. shia" }, { "english": "cyclone", "dagbani": "n. yɛŋkiŋkabina" }, { "english": "proverb", "dagbani": "n. wolifaa" }, { "english": "trifle, joke (a ~)", "dagbani": "n. faluvaɣili" }, { "english": "story", "dagbani": "n. zuɣubiɛtia" }, { "english": "trigger, lock of a flintlock gun", "dagbani": "n. chɛribo" }, { "english": "trim", "dagbani": "biɛhi" }, { "english": "try", "dagbani": "taɣinda" }, { "english": "true", "dagbani": "wɔhi" }, { "english": "true, to be", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "to trip", "dagbani": "tu" }, { "english": "real", "dagbani": "maŋli" }, { "english": "to be true/to become true", "dagbani": "pali" }, { "english": "truly", "dagbani": "tuui" }, { "english": "yes", "dagbani": "achiikatim" }, { "english": "quickly", "dagbani": "laabira" }, { "english": "trip along neatly, jingle", "dagbani": "sarisi" }, { "english": "truly", "dagbani": "lɔsbidi" }, { "english": "troops, in", "dagbani": "gbilligbilli" }, { "english": "trip along neatly, jingle", "dagbani": "laabira" }, { "english": "troops, in", "dagbani": "lɔsbidi" }, { "english": "trot (of a horse)", "dagbani": "yo" }, { "english": "trouble", "dagbani": "waaʒibu" }, { "english": "truly!", "dagbani": "achiika" }, { "english": "trumpet", "dagbani": "gbɛɣu" }, { "english": "trouble, bad matters, disaster", "dagbani": "yɛlibiɛɣu" }, { "english": "ajaaba", "dagbani": "n." }, { "english": "troublemaker", "dagbani": "atɔpusi" }, { "english": "trumpeter", "dagbani": "kikapiɛbira" }, { "english": "troublemaker in a clan", "dagbani": "danŋmara" }, { "english": "trouble, worry", "dagbani": "nyɛ^nyɔnigu" }, { "english": "trouble-maker, one who causes trouble", "dagbani": "sababulana" }, { "english": "trunk (elephant's)", "dagbani": "nuu" }, { "english": "trunk (of tree, lower)", "dagbani": "mundili" }, { "english": "trust", "dagbani": "karifa" }, { "english": "truss, cloth used to tie elephantiasis of scrotum", "dagbani": "chiso" }, { "english": "trumpet", "dagbani": "kika'" }, { "english": "yahansel", "dagbani": "danŋmara" }, { "english": "trouble, worry", "dagbani": "nyɛ^nyɔnigu" }, { "english": "clothes", "dagbani": "chiso" }, { "english": "whale", "dagbani": "wahala" }, { "english": "fat", "dagbani": "fitiina" }, { "english": "person", "dagbani": "ganyina" }, { "english": "tab", "dagbani": "miisim" }, { "english": "care", "dagbani": "yɛligu" }, { "english": "tables", "dagbani": "yelli" }, { "english": "hornet", "dagbani": "tiŋ^ŋmara" }, { "english": "name", "dagbani": "naani" }, { "english": "name", "dagbani": "tiŋ^ŋmara" }, { "english": "trouble-maker, one who causes trouble", "dagbani": "tiŋ^ŋmara" }, { "english": "troublemaker in a clan", "dagbani": "sababulana" }, { "english": "troublemaking", "dagbani": "danŋmara" }, { "english": "trouble sb.", "dagbani": "tuɣiligu" }, { "english": "troublesome", "dagbani": "muɣisi" }, { "english": "troublesome, quarrelsome person", "dagbani": "'kpɛŋ" }, { "english": "troublesome, to be", "dagbani": "gaɣigaɣilana" }, { "english": "trough", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "trousers", "dagbani": "kɔ^nyuribini" }, { "english": "trust, believe", "dagbani": "jinjɛm" }, { "english": "trusted", "dagbani": "hada" }, { "english": "trousers, pantaloon, baggy", "dagbani": "kpalaŋa" }, { "english": "trowel, digging-stick", "dagbani": "jinjɛnlani" }, { "english": "truck", "dagbani": "kulagaa" }, { "english": "truck [Am.]", "dagbani": "tɔroko" }, { "english": "02/01/20", "dagbani": "loori" }, { "english": "n. yɛdalana", "dagbani": "yiɛmɛlana" }, { "english": "trowel, digging-stick", "dagbani": "kulagaa" }, { "english": "truck", "dagbani": "tɔroko" }, { "english": "truck [Am.]", "dagbani": "loori" }, { "english": "trusted friend", "dagbani": "amiini" }, { "english": "trusteeship", "dagbani": "amaana" }, { "english": "trust in God, faith", "dagbani": "imaani" }, { "english": "trusting person", "dagbani": "yɛdaniŋda" }, { "english": "trustworthiness", "dagbani": "naani" }, { "english": "trustworthy person", "dagbani": "yɛdalana" }, { "english": "truth", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "truth", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "truth", "dagbani": "hada" }, { "english": "truth", "dagbani": "waaʒibu" }, { "english": "truth", "dagbani": "yɛlimaŋli" }, { "english": "truthful", "dagbani": "yɛlimaŋyɛra" }, { "english": "truthfully", "dagbani": "chibi" }, { "english": "truthfulness", "dagbani": "yɛlimaŋtali" }, { "english": "truthful person", "dagbani": "yɛlimaŋlilana" }, { "english": "try", "dagbani": "wolisi" }, { "english": "truthful person", "dagbani": "yɛlimaŋlilana" }, { "english": "try", "dagbani": "wolisi" }, { "english": "try, experiment, test", "dagbani": "pɔhi" }, { "english": "twin, child who is a twin", "dagbani": "alifuzaa" }, { "english": "turncoat, hypocrite \"person who secretly gives support to two opposing parties\"", "dagbani": "viɛbiga" }, { "english": "try, make a trial of", "dagbani": "lam" }, { "english": "try hard", "dagbani": "nahim" }, { "english": "try to", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "try to attain", "dagbani": "mo" }, { "english": "try to do sth. when you feel weak", "dagbani": "bam" }, { "english": "tsetse fly", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "T-shirt", "dagbani": "sooti" }, { "english": "tuber, \"edible root like a potato\"", "dagbani": "nyiriginli" }, { "english": "tuberculosis", "dagbani": "kɔhindɔtɔntɔn" }, { "english": "tuberculosis", "dagbani": "paɣikɔhiŋgu" }, { "english": "tuber, edible root like a potato", "dagbani": "nyiriginli" }, { "english": "tuberculosis", "dagbani": "kɔhindɔtɔntɔn" }, { "english": "tuberculosis", "dagbani": "paɣikɔhiŋgu" }, { "english": "tuberculosis, TB", "dagbani": "kɔhimpiɛligu" }, { "english": "tuberculosis of cattle", "dagbani": "sapuɣu" }, { "english": "tuberculosis of the cheek", "dagbani": "kparimbuli" }, { "english": "tubular", "dagbani": "mulinli" }, { "english": "tucked-up shirt", "dagbani": "kola" }, { "english": "tuck something in the cheek", "dagbani": "kpili" }, { "english": "Tuesday", "dagbani": "Atalata" }, { "english": "tug-of-war", "dagbani": "dindaara" }, { "english": "tug-of-war", "dagbani": "salangbarigbari" }, { "english": "tumble", "dagbani": "giligi" }, { "english": "turning", "dagbani": "lɛbira" }, { "english": "turn inside out", "dagbani": "lirigi" }, { "english": "turn of a woman to cook for the household", "dagbani": "duɣili" }, { "english": "turning", "dagbani": "lɛbira" }, { "english": "turn inside out", "dagbani": "lirigi" }, { "english": "turn of a woman to cook for the household", "dagbani": "duɣili" }, { "english": "turn off (when driving, walking) 'branch'", "dagbani": "golim" }, { "english": "turn over, roll and shift a little", "dagbani": "biligi" }, { "english": "turn sth. into ...", "dagbani": "lɛbi" }, { "english": "turn sth. into sth.", "dagbani": "goligi" }, { "english": "turn sth. over", "dagbani": "biligi" }, { "english": "turn sth. over (roasted yams), inside-out (clothes)", "dagbani": "lɛbi" }, { "english": "turquoise", "dagbani": "tɛkɔisi" }, { "english": "turquoise, bluey-green", "dagbani": "pupoligu" }, { "english": "turret", "dagbani": "piyoli" }, { "english": "turtle", "dagbani": "namɛŋ" }, { "english": "turtle, box- [Am.]", "dagbani": "kpakpili" }, { "english": "turtle [Br.]", "dagbani": "meeŋa" }, { "english": "tusk", "dagbani": "wɔbi^nyini" }, { "english": "turtle", "dagbani": "piyoli" }, { "english": "turtle, box- [Am.]", "dagbani": "namɛŋ" }, { "english": "turtle [Br.]", "dagbani": "kpakpili" }, { "english": "tusk", "dagbani": "meeŋa" }, { "english": "tusk (of bushpig, hippopotamus, elephant)", "dagbani": "wɔbi^nyini" }, { "english": "tumbler", "dagbani": "nyindaa" }, { "english": "tumbler, glass for drinking, cup", "dagbani": "jashee" }, { "english": "twelfth month in the Dagomba year", "dagbani": "Chimsi" }, { "english": "tune, give the pitch of drums", "dagbani": "dahim" }, { "english": "twelve", "dagbani": "twɛlbh" }, { "english": "turban", "dagbani": "bantabiga" }, { "english": "Turkey", "dagbani": "Tɛki" }, { "english": "turkey", "dagbani": "tɔrɔtɔro" }, { "english": "turkey-buzzard [Am.]", "dagbani": "juɣu" }, { "english": "turmoil", "dagbani": "gadama" }, { "english": "turn", "dagbani": "lɛbi" }, { "english": "turn", "dagbani": "ŋmaligi" }, { "english": "turn (soil)", "dagbani": "pilim" }, { "english": "turn (sth./sb.) into", "dagbani": "leei" }, { "english": "turmoil", "dagbani": "gadama" }, { "english": "turn", "dagbani": "lɛbi" }, { "english": "turn", "dagbani": "ŋmaligi" }, { "english": "turn (soil)", "dagbani": "pilim" }, { "english": "turn (sth./sb.) into", "dagbani": "leei" }, { "english": "turn away", "dagbani": "biri" }, { "english": "num", "dagbani": "pinaayi" }, { "english": "twelve o'clock", "dagbani": "agbaa" }, { "english": "twenty", "dagbani": "pisi" }, { "english": "Twi, Fante, Akan", "dagbani": "Kambɔnsili" }, { "english": "twice", "dagbani": "buyi" }, { "english": "twig", "dagbani": "dibiga" }, { "english": "twig, small stick", "dagbani": "dabaligu" }, { "english": "twigs of the dawadawa tree", "dagbani": "dɔvihi" }, { "english": "twin", "dagbani": "jaa" }, { "english": "twin", "dagbani": "libili" }, { "english": "twin (names given)", "dagbani": "Dawuni" }, { "english": "twin, child who is a twin", "dagbani": "jabila" }, { "english": "turn back", "dagbani": "ziligi" }, { "english": "twine for tying", "dagbani": "lom" }, { "english": "twins", "dagbani": "unconcern" }, { "english": "turn back", "dagbani": "ziligi" }, { "english": "twine for tying", "dagbani": "lom" }, { "english": "two hundred cedis", "dagbani": "kpalaŋa" }, { "english": "twin-shrine", "dagbani": "jaa" }, { "english": "twins", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "twin whose parent is also a twin", "dagbani": "samanjaa" }, { "english": "twist", "dagbani": "balibu" }, { "english": "unconcern", "dagbani": "jahi" }, { "english": "twist", "dagbani": "goligi" }, { "english": "type", "dagbani": "balli" }, { "english": "type of", "dagbani": "ŋmɛli" }, { "english": "type of gun", "dagbani": "sarimana" }, { "english": "twist (a rope)", "dagbani": "kahim" }, { "english": "typewrite", "dagbani": "dihi" }, { "english": "twist, warp", "dagbani": "naɣilim" }, { "english": "typewriter", "dagbani": "dihirintoli" }, { "english": "twisted person (mentally)", "dagbani": "tɛhitilalana" }, { "english": "two hundred cedis (100 'pounds')", "dagbani": "kɔbiga" }, { "english": "typewriter", "dagbani": "dihirintoli" }, { "english": "typewriter", "dagbani": "sabirintoli" }, { "english": "twisted person (mentally)", "dagbani": "tɛhitilalana" }, { "english": "twist fibre", "dagbani": "milisi" }, { "english": "two", "dagbani": "ayi" }, { "english": "tyre", "dagbani": "kɔba" }, { "english": "umbilical cord", "dagbani": "nyuɣu" }, { "english": "udder of animals", "dagbani": "bihigu" }, { "english": "umbrella", "dagbani": "katayua" }, { "english": "ugly", "dagbani": "balɔrigu" }, { "english": "umbrella of state", "dagbani": "lɛm" }, { "english": "ugly, to be", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "ulcer", "dagbani": "bintɔrigu" }, { "english": "ulcer", "dagbani": "biŋgoo" }, { "english": "ulcer", "dagbani": "goo" }, { "english": "ulcer", "dagbani": "kalinyaɣu" }, { "english": "ulcer", "dagbani": "kumpini" }, { "english": "ulcer", "dagbani": "kumpirini" }, { "english": "ulcer", "dagbani": "tɔrili" }, { "english": "ulcer", "dagbani": "yum" }, { "english": "ulcer", "dagbani": "jee" }, { "english": "unable, not be able to", "dagbani": "kɔŋ" }, { "english": "unable, to be", "dagbani": "tarigi" }, { "english": "unable, to be", "dagbani": "tarigi" }, { "english": "unattractive, old person", "dagbani": "jabiluŋ" }, { "english": "unbutton", "dagbani": "gaai" }, { "english": "uncertain", "dagbani": "tabataba" }, { "english": "uncircumcised penis", "dagbani": "yokoligu" }, { "english": "uncircumcision", "dagbani": "yokoligu" }, { "english": "uncle", "dagbani": "ŋahiba" }, { "english": "uncle, father's elder brother", "dagbani": "bakpɛma" }, { "english": "ulcerate", "dagbani": "to" }, { "english": "ulcers, induced by scratching", "dagbani": "kɔte" }, { "english": "uncle, father's younger brother", "dagbani": "bapira" }, { "english": "ululate", "dagbani": "kpalim" }, { "english": "ululating cry of praise/triumph, women's ~", "dagbani": "kpaliŋga" }, { "english": "ululate", "dagbani": "kpalim" }, { "english": "ululating cry of praise/triumph, women's", "dagbani": "kpaliŋga" }, { "english": "ululating woman", "dagbani": "kpaliŋga" }, { "english": "ululation (of women)", "dagbani": "kuŋa" }, { "english": "unclean, make sth. ~", "dagbani": "gabisi" }, { "english": "unclear, whitish", "dagbani": "fuu" }, { "english": "uncomfortable", "dagbani": "saɣisaɣi" }, { "english": "uncomfortable, confused state of affairs, tense", "dagbani": "zuɣizuɣi" }, { "english": "unconcern", "dagbani": "baɣaka" }, { "english": "uncontrollable, wild, defiant, unrest of mind", "dagbani": "kaɣilim" }, { "english": "unfloored room", "dagbani": "duduhugu" }, { "english": "uncontrollable, wild, rough (to be ~)", "dagbani": "yɛrim" }, { "english": "unfloored room", "dagbani": "duduhugu" }, { "english": "uncontrollable, wild, rough (to be ~)", "dagbani": "yɛrim" }, { "english": "uncooperative person", "dagbani": "niŋkuunsilana" }, { "english": "unforgiving people", "dagbani": "halikpɛmanima" }, { "english": "uncover", "dagbani": "piligi" }, { "english": "ungenerous", "dagbani": "shimilana" }, { "english": "uncovered, lid-less", "dagbani": "zaɣiyari" }, { "english": "ungird, remove garment around the waist", "dagbani": "sooi" }, { "english": "uncovered, without a cover/lid", "dagbani": "'yaŋ" }, { "english": "ungrateful", "dagbani": "gutulu" }, { "english": "undecided, to be", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "unhang sth", "dagbani": "yiligi" }, { "english": "undecided, to be ~", "dagbani": "birisi" }, { "english": "unhappiness", "dagbani": "suhusaɣiŋgu" }, { "english": "under (locative)", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "under (verb)", "dagbani": "vii" }, { "english": "undecided", "dagbani": "birisi" }, { "english": "to be", "dagbani": "birisi" }, { "english": "unhappiness", "dagbani": "suhusaɣiŋgu" }, { "english": "under", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "under", "dagbani": "vii" }, { "english": "unhook, get sth. off a hook", "dagbani": "gaai" }, { "english": "under (sth. enclosing)", "dagbani": "lɔŋni" }, { "english": "unicorn", "dagbani": "yɔɣibee" }, { "english": "under, beneath sth. enclosing", "dagbani": "lɔŋni" }, { "english": "unidentified, unreliable, displaced person", "dagbani": "paliyaɣu" }, { "english": "undercut, hollowed-out banks", "dagbani": "gbiriŋkaba" }, { "english": "undermining of character", "dagbani": "zamba" }, { "english": "uniform, matching clothes", "dagbani": "yaayi" }, { "english": "underneath", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "unimportance", "dagbani": "tariŋ" }, { "english": "underpants", "dagbani": "piɛto" }, { "english": "unimportance, being low-class", "dagbani": "taruŋ" }, { "english": "unimportance", "dagbani": "tariŋ" }, { "english": "underpants", "dagbani": "piɛto" }, { "english": "unimportance, being low-class", "dagbani": "taruŋ" }, { "english": "underpart of an animal", "dagbani": "paliga" }, { "english": "unimportant", "dagbani": "bia" }, { "english": "unimportant", "dagbani": "faluŋ" }, { "english": "under-shorts", "dagbani": "piɛto" }, { "english": "underpants", "dagbani": "tarima" }, { "english": "underskirt", "dagbani": "mukuru" }, { "english": "understand", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "understand", "dagbani": "wum" }, { "english": "underwear", "dagbani": "kpalaŋa" }, { "english": "underwear", "dagbani": "kpalaŋbandili" }, { "english": "underwear", "dagbani": "kpalaŋnyirichoo" }, { "english": "underwear, men's traditional ~", "dagbani": "yaanɛmo" }, { "english": "underwear", "dagbani": "tariŋ" }, { "english": "unimportant person", "dagbani": "dabiriga" }, { "english": "uninvited, senseless, without limit", "dagbani": "pau" }, { "english": "unite/conspire against sb., oppose, defect", "dagbani": "kili" }, { "english": "unite", "dagbani": "kili" }, { "english": "unity", "dagbani": "yirɛyire" }, { "english": "undignified, wretched", "dagbani": "yirɛyire" }, { "english": "undress", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "undress", "dagbani": "yeei" }, { "english": "uneducated", "dagbani": "zuɣusabilli" }, { "english": "unequal, uneven", "dagbani": "fɔhi" }, { "english": "uneven, unequal", "dagbani": "fɔhi" }, { "english": "unfaithfulness", "dagbani": "anyibi" }, { "english": "unfamiliar", "dagbani": "saani" }, { "english": "unfamiliar matter", "dagbani": "yɛlisaani" }, { "english": "unfermented pito", "dagbani": "dakahili" }, { "english": "undeservedly", "dagbani": "munaali" }, { "english": "undigested food in animals", "dagbani": "puri" }, { "english": "undigested food in animals (variant)", "dagbani": "gubi" }, { "english": "unkempt, untidy, to be ~", "dagbani": "yuɣim" }, { "english": "unless", "dagbani": "faashee" }, { "english": "unless", "dagbani": "shee" }, { "english": "unkempt, untidy, to be ~", "dagbani": "gubi" }, { "english": "unload sb.", "dagbani": "suui" }, { "english": "unlock sth., be unlocked", "dagbani": "kparigi" }, { "english": "unmotivated action", "dagbani": "yolimyolim" }, { "english": "unnatural event", "dagbani": "alahaziba" }, { "english": "unreliability", "dagbani": "ayiinsi" }, { "english": "unreliable, unidentified, displaced person", "dagbani": "paliyaɣu" }, { "english": "unrest of mind", "dagbani": "ninsabiga" }, { "english": "unripe", "dagbani": "kahili" }, { "english": "up and ...", "dagbani": "va" }, { "english": "'kaha", "dagbani": "kaha" }, { "english": "unroll", "dagbani": "kpabigi" }, { "english": "upon", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "unroofed room", "dagbani": "dukulijini" }, { "english": "upon, to be ~", "dagbani": "pa" }, { "english": "unripe", "dagbani": "kaha" }, { "english": "unroll", "dagbani": "kpabigi" }, { "english": "upon", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "unroofed room", "dagbani": "dukulijini" }, { "english": "upon, to be ~", "dagbani": "pa" }, { "english": "unsettle (dust or impurities in water)", "dagbani": "gbirigi" }, { "english": "upper arm", "dagbani": "bɔɣu" }, { "english": "unset trap", "dagbani": "barigi" }, { "english": "upper limb", "dagbani": "nuu" }, { "english": "unsheath", "dagbani": "ŋooi" }, { "english": "upright, straight", "dagbani": "cha" }, { "english": "unsteadily", "dagbani": "chɛlachɛla" }, { "english": "uprightness", "dagbani": "biɛritibitali" }, { "english": "uprightness", "dagbani": "bilichinsi" }, { "english": "unsteadily, walking ~", "dagbani": "taratara" }, { "english": "unsteady, unsteadily", "dagbani": "baŋabaŋa" }, { "english": "upright on sth., to be", "dagbani": "tam" }, { "english": "unstick sth.", "dagbani": "tabigi" }, { "english": "uprising", "dagbani": "bilibili" }, { "english": "upright on sth., to be", "dagbani": "tam" }, { "english": "unstick sth.", "dagbani": "tabigi" }, { "english": "uprising", "dagbani": "bilibili" }, { "english": "untidy, unkempt, to be", "dagbani": "yuɣim" }, { "english": "uproar", "dagbani": "vuɣu" }, { "english": "uproot", "dagbani": "saai" }, { "english": "untie", "dagbani": "larigi" }, { "english": "untie", "dagbani": "lɛrigi" }, { "english": "untie", "dagbani": "sibi" }, { "english": "untie", "dagbani": "lɔrigi" }, { "english": "untie", "dagbani": "sibigi" }, { "english": "untie", "dagbani": "vuɣi" }, { "english": "untie, release bow or trap", "dagbani": "gurigi" }, { "english": "untie, set free", "dagbani": "gaai" }, { "english": "untie a knot", "dagbani": "gbinigi" }, { "english": "untrue", "dagbani": "faashee" }, { "english": "uproot!", "dagbani": "saami" }, { "english": "upset", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "upset (a boat)", "dagbani": "kpaai" }, { "english": "upset", "dagbani": "hal" }, { "english": "upset sb.", "dagbani": "galim" }, { "english": "upset", "dagbani": "naɣila" }, { "english": "upset sth.", "dagbani": "giligi" }, { "english": "until", "dagbani": "shee" }, { "english": "upside down (be/turn sth ~)", "dagbani": "tiligi" }, { "english": "upside down", "dagbani": "tabataba" }, { "english": "upset sth.", "dagbani": "naɣila" }, { "english": "turn sth. upside down", "dagbani": "giligi" }, { "english": "upside down", "dagbani": "tiligi" }, { "english": "shee", "dagbani": "prep." }, { "english": "turn upside down", "dagbani": "tabataba" }, { "english": "prep.", "dagbani": "shee" }, { "english": "turn sth. upside down", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "untrustworthiness", "dagbani": "anyibi" }, { "english": "upstairs", "dagbani": "jirambisa" }, { "english": "untrustworthy person", "dagbani": "gutulu" }, { "english": "urgent, pressing", "dagbani": "'mii" }, { "english": "untruth", "dagbani": "ziri" }, { "english": "urgent problem", "dagbani": "sangali" }, { "english": "urge sb.", "dagbani": "kpaŋsi" }, { "english": "untying", "dagbani": "larigibu" }, { "english": "urinal", "dagbani": "shinshiɛɣu" }, { "english": "unusual, wonderful", "dagbani": "nani" }, { "english": "urinate", "dagbani": "duni" }, { "english": "unweaned child", "dagbani": "bimɔɣiriga" }, { "english": "unwind", "dagbani": "galiŋ" }, { "english": "urine", "dagbani": "dulim" }, { "english": "urinate", "dagbani": "duni" }, { "english": "urinate", "dagbani": "vuhi" }, { "english": "unweaned child", "dagbani": "bimɔɣiriga" }, { "english": "unwind", "dagbani": "galiŋ" }, { "english": "urine", "dagbani": "dulim" }, { "english": "unwind (as, grass from a bundle)", "dagbani": "wɔbigi" }, { "english": "us", "dagbani": "ti" }, { "english": "unwind (as a bandage)", "dagbani": "viligi" }, { "english": "use", "dagbani": "juusi" }, { "english": "unwrap", "dagbani": "kpabigi" }, { "english": "up", "dagbani": "yunsi" }, { "english": "up", "dagbani": "pɔbigi" }, { "english": "use, make use of", "dagbani": "mali" }, { "english": "loc.", "dagbani": "saazuɣu" }, { "english": "used to, acquainted with, to be", "dagbani": "saligi" }, { "english": "loc.", "dagbani": "zuɣusaa" }, { "english": "used to, get used to sth.", "dagbani": "giri" }, { "english": "used to, to be", "dagbani": "mili" }, { "english": "vegetable", "dagbani": "kamli [sp.] (small)" }, { "english": "uselessness", "dagbani": "chɔɣinsi" }, { "english": "uselessness", "dagbani": "nin^yolim" }, { "english": "used to, to be ~", "dagbani": "mili" }, { "english": "vegetable", "dagbani": "kamli" }, { "english": "uselessness", "dagbani": "chɔɣinsi" }, { "english": "uselessness", "dagbani": "nin^yolim" }, { "english": "used to, usually", "dagbani": "yi" }, { "english": "usefulness", "dagbani": "alfaani" }, { "english": "useless stuff", "dagbani": "binchɔɣifu" }, { "english": "usefulness", "dagbani": "alifani" }, { "english": "useless [in the negative]", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "useless", "dagbani": "anfaani" }, { "english": "use sth.", "dagbani": "yuusi" }, { "english": "use sth.", "dagbani": "anuura" }, { "english": "use sth.", "dagbani": "buchi" }, { "english": "use sth.", "dagbani": "bukaata" }, { "english": "use sth.", "dagbani": "waaʒibu" }, { "english": "useless", "dagbani": "chɔɣifu" }, { "english": "useless", "dagbani": "chɔɣiŋgu" }, { "english": "useless", "dagbani": "yoli" }, { "english": "useless life/behaviour", "dagbani": "ninvuɣuyɔtali" }, { "english": "uselessly", "dagbani": "yoli" }, { "english": "use up", "dagbani": "zaŋ" }, { "english": "use up", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "utensils", "dagbani": "bin^nyara" }, { "english": "uterine kin", "dagbani": "mayilinima" }, { "english": "uterine kinsman", "dagbani": "dɔɣinto" }, { "english": "use up", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "utensils", "dagbani": "bin^nyara" }, { "english": "uterine kin", "dagbani": "mayilinima" }, { "english": "uterine kinsman", "dagbani": "dɔɣinto" }, { "english": "utter, complete (falsehood)", "dagbani": "pɛb" }, { "english": "utterance", "dagbani": "yɛtɔɣili" }, { "english": "utterly", "dagbani": "kahikahi" }, { "english": "vacancy, room (-for-sb., e.g. in lorry)", "dagbani": "polo" }, { "english": "value", "dagbani": "buchi" }, { "english": "vacation", "dagbani": "liifu" }, { "english": "vacation, holidays (educational)", "dagbani": "paasi" }, { "english": "vaccinate", "dagbani": "chihi" }, { "english": "vaccination", "dagbani": "chihiro-chihiro" }, { "english": "value sth.", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "vanish", "dagbani": "bɔrigi" }, { "english": "vagina", "dagbani": "nyiriga" }, { "english": "value sth.", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "valve", "dagbani": "valifu" }, { "english": "vanish", "dagbani": "bɔrigi" }, { "english": "vanish", "dagbani": "lili" }, { "english": "vanish", "dagbani": "yiɣi" }, { "english": "vanish", "dagbani": "nyiriga" }, { "english": "vain", "dagbani": "'yoli" }, { "english": "vain desire", "dagbani": "yɛliyura" }, { "english": "valley", "dagbani": "vinvamli" }, { "english": "valley", "dagbani": "vumvamli" }, { "english": "valley", "dagbani": "yiɣisi" }, { "english": "vanishing 'medicine'", "dagbani": "paɣili" }, { "english": "vanishing medicine', invisibility charm", "dagbani": "liliga" }, { "english": "vapour", "dagbani": "gulisigu" }, { "english": "vapour", "dagbani": "yilim" }, { "english": "variance with, to be at ~", "dagbani": "nyɛrigi" }, { "english": "variance with, to be at ~", "dagbani": "yiliŋ" }, { "english": "variegated", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "valley (small ~)", "dagbani": "naɣiruŋ" }, { "english": "valley in mountains", "dagbani": "zolɔŋ" }, { "english": "valleys", "dagbani": "anuura" }, { "english": "variety", "dagbani": "balibu" }, { "english": "variety", "dagbani": "tatabo" }, { "english": "variety", "dagbani": "zolɔŋ" }, { "english": "vault, dome", "dagbani": "'falafala" }, { "english": "vault, dome", "dagbani": "yilima" }, { "english": "valleys", "dagbani": "anuura" }, { "english": "variety", "dagbani": "balibu" }, { "english": "variety", "dagbani": "tatabo" }, { "english": "variety", "dagbani": "zolɔŋ" }, { "english": "vault, dome", "dagbani": "falafala" }, { "english": "vault, tomb", "dagbani": "siliga" }, { "english": "valuables, ingredients, requisites", "dagbani": "bimbɔrigu" }, { "english": "vegetable", "dagbani": "ʒiɛvɔɣu" }, { "english": "vegetable (small)", "dagbani": "kantoo" }, { "english": "vegetables, soup-ingredients", "dagbani": "ʒiɛri" }, { "english": "village", "dagbani": "tiŋa" }, { "english": "village", "dagbani": "tiŋkpaŋa" }, { "english": "vegetation", "dagbani": "mɔbiligu" }, { "english": "veil", "dagbani": "sariga" }, { "english": "villager", "dagbani": "tiŋkpannira" }, { "english": "veils", "dagbani": "sarisi" }, { "english": "villain", "dagbani": "jiligu" }, { "english": "villain", "dagbani": "ʒisoli" }, { "english": "villain", "dagbani": "alikilana" }, { "english": "villain", "dagbani": "bilikɔɣino" }, { "english": "vine", "dagbani": "zomia" }, { "english": "vein", "dagbani": "jiligu" }, { "english": "villain", "dagbani": "alikilana" }, { "english": "village", "dagbani": "bilikɔɣino" }, { "english": "vine [sp.]", "dagbani": "zomia" }, { "english": "velvet cloth", "dagbani": "ago" }, { "english": "violate, disregard a taboo", "dagbani": "gbeei" }, { "english": "venereal(ly), woman's sex", "dagbani": "paɣa" }, { "english": "violence", "dagbani": "damli" }, { "english": "violence", "dagbani": "gadama" }, { "english": "venereal disease [sp.]", "dagbani": "mahigu" }, { "english": "venereal disease [sp.]", "dagbani": "girigiri" }, { "english": "venomous snake [sp.]", "dagbani": "dunduɣu" }, { "english": "venture", "dagbani": "tilim" }, { "english": "veranda", "dagbani": "lunfa" }, { "english": "veranda", "dagbani": "varanda" }, { "english": "veranda, porch", "dagbani": "kazala" }, { "english": "verge", "dagbani": "naŋgban^yee" }, { "english": "verily", "dagbani": "achiikatim" }, { "english": "verily", "dagbani": "kiŋkansi" }, { "english": "violence, naked force", "dagbani": "kpeenchichibili" }, { "english": "viper", "dagbani": "gariŋga" }, { "english": "virgin", "dagbani": "paɣipiɛliga" }, { "english": "violence, naked force", "dagbani": "kiŋkansi" }, { "english": "viper", "dagbani": "kpeenchichibili" }, { "english": "virgin", "dagbani": "gariŋga" }, { "english": "virgin (to be ~)", "dagbani": "paɣipiɛliga" }, { "english": "virginity", "dagbani": "pali" }, { "english": "virginity", "dagbani": "paɣipalitali" }, { "english": "virginity", "dagbani": "paɣipiɛlitali" }, { "english": "vermilion", "dagbani": "ʒiɛfaa" }, { "english": "verse (of the Qur'an)", "dagbani": "aya" }, { "english": "vertebræ", "dagbani": "yaaŋkɔbili" }, { "english": "very (much)", "dagbani": "pam" }, { "english": "very, very much", "dagbani": "hal" }, { "english": "very difficult", "dagbani": "dachɛri" }, { "english": "very much", "dagbani": "fini" }, { "english": "very much", "dagbani": "yiruŋ" }, { "english": "very much, very well", "dagbani": "fio" }, { "english": "very near", "dagbani": "yomayoma" }, { "english": "very slight attachment (physical or social)", "dagbani": "dabili" }, { "english": "virgin land, uncultivated", "dagbani": "ŋariga" }, { "english": "virgin land, uncultivated", "dagbani": "dabili" }, { "english": "virility", "dagbani": "paɣisarilim" }, { "english": "virus", "dagbani": "ŋariga" }, { "english": "v. kaai", "dagbani": "dabilim" }, { "english": "viscous, thick", "dagbani": "binneembila" }, { "english": "visible (slightly)", "dagbani": "gbarigbari" }, { "english": "vision", "dagbani": "pihapiha" }, { "english": "vision, apparition", "dagbani": "shihirili" }, { "english": "visit", "dagbani": "ʒii" }, { "english": "visitor", "dagbani": "kaai" }, { "english": "visual memory, power of observation", "dagbani": "sana" }, { "english": "vivacious", "dagbani": "ninkpali" }, { "english": "very slight penetration", "dagbani": "dabili" }, { "english": "very small", "dagbani": "'lomli" }, { "english": "viverrine", "dagbani": "'nyiriŋga" }, { "english": "vessel", "dagbani": "zini" }, { "english": "vestibule", "dagbani": "laa" }, { "english": "vocal chords", "dagbani": "zɔntua" }, { "english": "voice", "dagbani": "kukɔlijilli" }, { "english": "voice", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "viverrine", "dagbani": "zini" }, { "english": "vessel", "dagbani": "laa" }, { "english": "vestibule", "dagbani": "zɔntua" }, { "english": "vocal chords", "dagbani": "kukɔlijilli" }, { "english": "voice", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "vestments, costume, attire", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "vibration", "dagbani": "ziɣiziɣi" }, { "english": "victor", "dagbani": "nasaridira" }, { "english": "victory", "dagbani": "nasara" }, { "english": "voice, lost voice", "dagbani": "kukolishiluŋ" }, { "english": "voices", "dagbani": "kukɔya" }, { "english": "vole", "dagbani": "nyɔŋli" }, { "english": "volition, whim, injustice", "dagbani": "suhuyurilim" }, { "english": "volume", "dagbani": "kundi" }, { "english": "vulgar talk", "dagbani": "yɛtɔɣikaha" }, { "english": "vulture", "dagbani": "ti" }, { "english": "vultures", "dagbani": "juri" }, { "english": "vomit voluntarily, spit out", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "vomit", "dagbani": "tɔra" }, { "english": "vote", "dagbani": "vooti" }, { "english": "vow", "dagbani": "juɣu" }, { "english": "vow", "dagbani": "pii" }, { "english": "vulva", "dagbani": "pani" }, { "english": "vulva", "dagbani": "nɔpoli" }, { "english": "vow", "dagbani": "juɣu" }, { "english": "vulture", "dagbani": "jukaŋgba" }, { "english": "vulva", "dagbani": "pani" }, { "english": "walking stick", "dagbani": "jaaŋgbee" }, { "english": "wade in a river or stream", "dagbani": "siɣi" }, { "english": "walkingstick of senior chiefs, sceptre", "dagbani": "damli" }, { "english": "wafers", "dagbani": "karikaa" }, { "english": "walk proudly (e.g. male turkey)", "dagbani": "golisi" }, { "english": "walk slowly in a dull manner/in pain", "dagbani": "gurisi" }, { "english": "walk stoopingly", "dagbani": "guhim" }, { "english": "walk slowly in a dull manner/in pain", "dagbani": "gurisi" }, { "english": "walk stoopingly", "dagbani": "guhim" }, { "english": "wages", "dagbani": "yɔri" }, { "english": "wall", "dagbani": "dankale" }, { "english": "wait", "dagbani": "kpari" }, { "english": "wall", "dagbani": "dikili" }, { "english": "wall", "dagbani": "dikpuni" }, { "english": "wait for", "dagbani": "guhi" }, { "english": "wall", "dagbani": "gooni" }, { "english": "wait for", "dagbani": "guli" }, { "english": "wake", "dagbani": "birini" }, { "english": "wake", "dagbani": "gu" }, { "english": "wall (city-wall)", "dagbani": "goondaa" }, { "english": "wake", "dagbani": "yuli" }, { "english": "wall-decoration", "dagbani": "goonpariga" }, { "english": "walled town", "dagbani": "birini" }, { "english": "wake sb. up", "dagbani": "neei" }, { "english": "wall of room", "dagbani": "dukpini" }, { "english": "wake up", "dagbani": "neei" }, { "english": "walls", "dagbani": "nɛ" }, { "english": "wake-up call, reveille", "dagbani": "kuŋyiɣisili" }, { "english": "wander", "dagbani": "go" }, { "english": "wander in the bush", "dagbani": "chaŋ" }, { "english": "want", "dagbani": "bo" }, { "english": "walk arrogantly, flaunt one's wealth", "dagbani": "ye" }, { "english": "walk as if there is something in the anus", "dagbani": "gɔɣi" }, { "english": "walk fast", "dagbani": "gaɣim" }, { "english": "walk freely", "dagbani": "zuɣi" }, { "english": "walking on the hands", "dagbani": "gam" }, { "english": "walkingstick", "dagbani": "naasangalli" }, { "english": "war", "dagbani": "dangbee" }, { "english": "war chief", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "watercourses", "dagbani": "mushiiba" }, { "english": "war, to make", "dagbani": "tɔbu" }, { "english": "war-alarm drumbeat", "dagbani": "tuhiri" }, { "english": "war chief Kambɔŋ Naa", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "warcry", "dagbani": "fanfantua" }, { "english": "warder", "dagbani": "tɔbchiriga" }, { "english": "wasps' nest", "dagbani": "tɔbuchiriga" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "dagaŋa" }, { "english": "watercourses", "dagbani": "war chief Kambɔŋ Naa" }, { "english": "warcry", "dagbani": "tɔbchiriga" }, { "english": "warder", "dagbani": "n. tɔbuchiriga" }, { "english": "wasps' nest", "dagbani": "n. dagaŋa" }, { "english": "wasp [sp.]", "dagbani": "n. tabibi" }, { "english": "n. tabilakpia", "dagbani": "n. zambu" }, { "english": "waste away (body)", "dagbani": "v. sheei" }, { "english": "n. dugula", "dagbani": "waste of time pl. chilima" }, { "english": "ward off", "dagbani": "v. taɣi" }, { "english": "n. tuunkua", "dagbani": "ward off curse v. fulisi" }, { "english": "n. vilima", "dagbani": "war dress n. gbɔɣino" }, { "english": "waste sth.", "dagbani": "v. saɣim" }, { "english": "war-leader, standard-bearer", "dagbani": "n. fariŋka" }, { "english": "waste time", "dagbani": "v. chilim" }, { "english": "warm", "dagbani": "adj. 'tulli" }, { "english": "id. zaliŋ", "dagbani": "warm" }, { "english": "v. vilim", "dagbani": "wasting, neutralising, terminal" }, { "english": "adj. 'kua", "dagbani": "warm (of the weather), to be v. tula" }, { "english": "wasting, neutralising, terminal", "dagbani": "zaliŋ" }, { "english": "warm (of the weather), to be", "dagbani": "kua" }, { "english": "watch, keep guard on sb.", "dagbani": "piɛli" }, { "english": "warm oneself (by a fire)", "dagbani": "wuɣisi" }, { "english": "watch, keep watch over", "dagbani": "guli" }, { "english": "warm self at the fire", "dagbani": "nyɛli" }, { "english": "watch, observe, scout", "dagbani": "chɛli" }, { "english": "warning", "dagbani": "saɣisigu" }, { "english": "watch, timepiece", "dagbani": "agogo" }, { "english": "warning of a mishap", "dagbani": "nyimsigu" }, { "english": "watch carefully", "dagbani": "cho" }, { "english": "warn of some mishap", "dagbani": "nyimsi" }, { "english": "watch closely", "dagbani": "puɣisi" }, { "english": "warp, twist", "dagbani": "naɣilim" }, { "english": "watchman", "dagbani": "gula" }, { "english": "warn of some mishap", "dagbani": "nyimsi" }, { "english": "watch closely", "dagbani": "puɣisi" }, { "english": "warp, twist", "dagbani": "naɣilim" }, { "english": "watchman", "dagbani": "gula" }, { "english": "warri board or playing-place", "dagbani": "wolibɔŋ" }, { "english": "warrior", "dagbani": "kambɔŋa" }, { "english": "watchman, security guard", "dagbani": "waasimani" }, { "english": "watchman, town-watchman", "dagbani": "tiŋgula" }, { "english": "water (garden)", "dagbani": "mihi" }, { "english": "warrior (traditional)", "dagbani": "tɔbbia" }, { "english": "water (to ~ animals)", "dagbani": "nyuhi" }, { "english": "warthog", "dagbani": "dee" }, { "english": "water, liquid, juice", "dagbani": "kom" }, { "english": "wary, to be", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "water a garden", "dagbani": "yɔɣisi" }, { "english": "wash anything", "dagbani": "paɣi" }, { "english": "wary, to be", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "water a garden", "dagbani": "yɔɣisi" }, { "english": "wash anything", "dagbani": "paɣi" }, { "english": "water a garden, to", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "wash away", "dagbani": "kpihim" }, { "english": "water beetle", "dagbani": "zuŋguli^ŋmaarigu" }, { "english": "wash clothes", "dagbani": "ŋmurigi" }, { "english": "water-bottle, gourd", "dagbani": "kɔgaɣili" }, { "english": "washerwoman, woman doing laundry", "dagbani": "paɣipaɣira" }, { "english": "washing-implement, something to wash with", "dagbani": "paɣiriga" }, { "english": "washing place", "dagbani": "shinshiɛɣu" }, { "english": "washing-water", "dagbani": "kɔpaɣirim" }, { "english": "wash off (as plaster on a wall)", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "wasp", "dagbani": "vulinvuŋa" }, { "english": "waterbuck", "dagbani": "gbɛɣu" }, { "english": "waterbuck, male", "dagbani": "gbɛdibiga" }, { "english": "wasp", "dagbani": "tabilankpia" }, { "english": "waterbuck, male", "dagbani": "gbɛdibiga" }, { "english": "waterbucks", "dagbani": "gbɛri" }, { "english": "water-calabash", "dagbani": "kɔchuɣu" }, { "english": "water-channel, stream, canal, runnel", "dagbani": "kɔsoli" }, { "english": "water-container", "dagbani": "kɔbahiga" }, { "english": "watercourse", "dagbani": "kɔpurim" }, { "english": "watercourse, flowing water", "dagbani": "kɔzɔrim" }, { "english": "water-drawer", "dagbani": "kɔŋɔŋda" }, { "english": "we", "dagbani": "ti" }, { "english": "water for washing", "dagbani": "kɔpaɣirim" }, { "english": "we, us, ours [emphatic/contrastive]", "dagbani": "tinima" }, { "english": "waterhole", "dagbani": "kɔbɔɣili" }, { "english": "weak", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "wear out (of metal)", "dagbani": "fuŋ" }, { "english": "weak", "dagbani": "loko" }, { "english": "weak", "dagbani": "'gbariŋ" }, { "english": "waterhole", "dagbani": "kɔbɔɣili" }, { "english": "weak", "dagbani": "gbariŋ" }, { "english": "fun", "dagbani": "fuŋ" }, { "english": "waterholes", "dagbani": "kulisi" }, { "english": "weak (financially), to become ~", "dagbani": "vooi" }, { "english": "watermelon", "dagbani": "watamilo" }, { "english": "weak, cowardly man", "dagbani": "dɔ^nyaŋ" }, { "english": "water mixed with porridge and sugar for drinking", "dagbani": "kɔbihirili" }, { "english": "weak, faint, tired", "dagbani": "pabigi" }, { "english": "weak, tired, old, to be ~", "dagbani": "ŋɔhigi" }, { "english": "water-place", "dagbani": "kulibɔŋ" }, { "english": "weak, tired, old, worn out (to grow ~)", "dagbani": "jabigi" }, { "english": "water-place", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "weak, to be", "dagbani": "gbarigi" }, { "english": "water-pot", "dagbani": "yuli" }, { "english": "water-pot (for chiefs)", "dagbani": "kɔbaŋa" }, { "english": "Bugum. first month in the Dagomba year: month of the fire festival.", "dagbani": "Buɣim" }, { "english": "fire", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "fire came out of the rock.", "dagbani": "buɣim daa yi tampiŋ maa ni na" }, { "english": "here is the fire and the (fire-)wood.", "dagbani": "Buɣim\nmini dari m-bɔŋɔ" }, { "english": "furnace", "dagbani": "zuɣuri buɣim" }, { "english": "burn (not deliberate)", "dagbani": "buɣim ‘di" }, { "english": "Can a person carry fire (on shoulder)", "dagbani": "Nir’ ni tooi zaŋ buɣim buɣi ka di ku di o situra?" }, { "english": "and not burn his clothes?", "dagbani": "Di saha n-nyɛ yiliyiiniba gba dii yiini bɛ yila yɛri" }, { "english": "Fire burned me in the bush so I ran home...", "dagbani": "Buɣim di ma mɔɣu nika n zo n-kuli n ya" }, { "english": "Then the singers also are singing their songs, that", "dagbani": "buɣim ni din ya" }, { "english": "you will be burned up.", "dagbani": "Kulim dari bugim ni!" }, { "english": "Feed the fire with wood!", "dagbani": "Tɔhinima naɣikpariba mini salinyɔriba gba kpaŋmi bɛmaŋa n-kpihiri bɛ buɣima." }, { "english": "wood!", "dagbani": "Tɔhinima naɣikpariba mini salinyɔriba gba kpaŋmi bɛmaŋa n-kpihiri bɛ buɣima." }, { "english": "Hunters, cattle-herders and charcoal-burners also should be careful to put out their fires.", "dagbani": "nyo buɣim" }, { "english": "kindle, light a fire", "dagbani": "o pa (li) dari zuɣu n-nyo li buɣim" }, { "english": "he put (it) on the wood and set fire to it.", "dagbani": "shɛli yi guui zani hal ni biɛɣ’ asiba, yin’ zaŋmiya li nyo buɣim" }, { "english": "the whole town caught fire and burned.", "dagbani": "tiŋ’ maa zaa taai la buɣim diri" }, { "english": "set fire to.", "dagbani": "niŋ buɣim" }, { "english": "he put it on the wood but didn't set fire to it.", "dagbani": "o pa dari zuɣu ka ku niŋ buɣim niŋ li" }, { "english": "take (bring) fire.", "dagbani": "mooi buɣim" }, { "english": "bring a burning coal or ember to light a new fire.", "dagbani": "m-mooi bimbini maa zuɣu buɣim m-pal' li" }, { "english": "brought fire from the altar and filled it.", "dagbani": "buɣim moori taha fire-pans." }, { "english": "'flame(s)'.", "dagbani": "buɣim nɛm" }, { "english": "the flame of the fire caught the altar.", "dagbani": "buɣim maa buɣim nɛm daa kpuɣi bimbini maa" }, { "english": "'flame'.", "dagbani": "buɣim noli" }, { "english": "'flaming torch'.", "dagbani": "buɣim mɔkpalli" }, { "english": "a flaming torch came ... between.", "dagbani": "buɣim mokpalli daa kana ti kpe ... sunsuuni a" }, { "english": "'burning charcoal, charcoal fire'.", "dagbani": "buɣim sala, buɣimsala" }, { "english": "it is like burning charcoal that you pile on their heads.", "dagbani": "ŋmanila buɣim sala ka a zaŋ pa bɛ zuɣuri ni" }, { "english": "smoke.", "dagbani": "nyɔhi" }, { "english": "smoke and flame.", "dagbani": "nyɔhi ni buɣim niɛm" }, { "english": "Hell, the judgement place of suffering.", "dagbani": "digi" }, { "english": "Hell-fire.", "dagbani": "azaaba buɣim" }, { "english": "You accursed ones, go and enter the fire of Hell.", "dagbani": "Yinim’ bahiyolinim’ ŋɔ, wariya ti kpe azaaba buɣim" }, { "english": "You accursed ones, go and enter the fire of Hell.", "dagbani": "kpe azaaba buɣim" }, { "english": "fire-festival.", "dagbani": "Bugum" }, { "english": "including the lights of bicycles and lorries", "dagbani": "Note" }, { "english": "If you hear that no one has ever entered the landlord’s room with a fire torch, it is because a snake has not entered it.", "dagbani": "A yi wum ni buɣim bi kpɛri yidana duu, wahu m-bi kpe." }, { "english": "to 'throw fire', celebrate the Fire-Festival", "dagbani": "to6 buɣim" }, { "english": "soft", "dagbani": "buɣimata" }, { "english": "bird", "dagbani": "buɣimmolanigu" }, { "english": "bird", "dagbani": "buɣimmolarigu" }, { "english": "flame", "dagbani": "buɣimnɛm" }, { "english": "long-crested helmet-shrike", "dagbani": "buɣimmolarisi" }, { "english": "flame", "dagbani": "buɣimnɛm" }, { "english": "burning charcoal, a charcoal fire", "dagbani": "buɣimsala" }, { "english": "I took half of the wood and made a fire and roasted bread and meat on the coals and ate.", "dagbani": "N zaŋla dari maa pirigili mali buɣim n-zaŋ bɔrɔbɔro mini nimdi she di buɣimsala ni ŋubi" }, { "english": "'live' coals, burning coals", "dagbani": "buɣim sal' neɔŋ/nɛma" }, { "english": "one of the Seraphs took hold of a live coal.", "dagbani": "maa ni yino ŋun daa gbib’ buɣim sal’ neɔŋ" }, { "english": "Go ... and bring live coals.", "dagbani": "Cham’ ... nti mooi buɣimsal’ nɛma" }, { "english": "Let burning coals fall upon them.", "dagbani": "Chɛ ka buɣim salinɛma lu bɛ zuɣu." }, { "english": "weak, to be", "dagbani": "gbarigi" }, { "english": "water-pot", "dagbani": "yuli" }, { "english": "water-pot (for chiefs)", "dagbani": "kɔbaŋa" }, { "english": "weaken", "dagbani": "chɔɣinsi" }, { "english": "water-pot/-gourd", "dagbani": "kɔyuli" }, { "english": "waterseller", "dagbani": "kom lana" }, { "english": "weak from hunger, be", "dagbani": "viɛbigi" }, { "english": "waterselling", "dagbani": "ŋmaligili" }, { "english": "weakness", "dagbani": "chɔɣinsi" }, { "english": "weakness", "dagbani": "gbariginsim" }, { "english": "water-source", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "water-storage pot, cistern", "dagbani": "kɔduɣu" }, { "english": "weakness, loss, (of voice)", "dagbani": "shiluŋ" }, { "english": "water-turtle", "dagbani": "meeŋa" }, { "english": "weak point", "dagbani": "faɣafaɣashee" }, { "english": "watery", "dagbani": "saa" }, { "english": "wateryam", "dagbani": "nawɔɣu" }, { "english": "water-turtle [Am.]", "dagbani": "meeŋa" }, { "english": "weak point", "dagbani": "faɣafaɣashee" }, { "english": "watery", "dagbani": "saa" }, { "english": "wateryam nawɔɣu", "dagbani": "nyuwɔɣu" }, { "english": "wattle of a cock", "dagbani": "lamli" }, { "english": "wattles", "dagbani": "lama" }, { "english": "wave", "dagbani": "wahi" }, { "english": "wave (on water)", "dagbani": "kɔgbaŋ" }, { "english": "wave, swing sth.", "dagbani": "gahi" }, { "english": "waves", "dagbani": "kɔpaliga" }, { "english": "wawa, timber [type]", "dagbani": "wawa" }, { "english": "way", "dagbani": "palo" }, { "english": "way", "dagbani": "soli" }, { "english": "way", "dagbani": "sɔ-7" }, { "english": "way of doing sth.", "dagbani": "soli" }, { "english": "way of life", "dagbani": "soli" }, { "english": "wayside", "dagbani": "sɔkpaŋa" }, { "english": "wealth", "dagbani": "buni" }, { "english": "wealth", "dagbani": "gbinzim" }, { "english": "wealth", "dagbani": "niima" }, { "english": "wealth", "dagbani": "nyamma" }, { "english": "wealth-charm, medicine said to make people rich", "dagbani": "lukuri" }, { "english": "wealthiness", "dagbani": "azichitali" }, { "english": "wealth-charm, medicine said to make people rich", "dagbani": "nyamma" }, { "english": "wealthiness", "dagbani": "lukuri" }, { "english": "wealthy person", "dagbani": "azichitali" }, { "english": "wealthy person", "dagbani": "azichilana" }, { "english": "weapon", "dagbani": "bidibbini" }, { "english": "wear (leaves, skins)", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "wear (sth. fitting extremities - ring, shoes, bangle, etc.)", "dagbani": "piri" }, { "english": "wear, put on", "dagbani": "ye" }, { "english": "wear away a channel", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "weariness", "dagbani": "jɛlinsi" }, { "english": "weariness", "dagbani": "wumsim" }, { "english": "wear out (of metal)", "dagbani": "kaɣisi" }, { "english": "waywardness", "dagbani": "biriginsim" }, { "english": "weary, be", "dagbani": "viɛbigi" }, { "english": "weary, tired, to be", "dagbani": "je" }, { "english": "well dug by dynamite", "dagbani": "yihim" }, { "english": "weary, be", "dagbani": "viɛbigi" }, { "english": "weary, tired, to be", "dagbani": "je" }, { "english": "weed [sp.]", "dagbani": "lukpɔɣu" }, { "english": "weed [sp.]", "dagbani": "suligu^nyinyaɣu" }, { "english": "weary, to be", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "weave", "dagbani": "gbarigi" }, { "english": "weed [type]", "dagbani": "buɣu" }, { "english": "week", "dagbani": "wuɣi" }, { "english": "week, market-week", "dagbani": "dakulo" }, { "english": "weave mats", "dagbani": "pam" }, { "english": "weaver", "dagbani": "kpalua" }, { "english": "weaver", "dagbani": "bakɔi" }, { "english": "week after", "dagbani": "naba dali" }, { "english": "weaver-bird", "dagbani": "kpalua" }, { "english": "weep", "dagbani": "kumsi" }, { "english": "weep", "dagbani": "kum" }, { "english": "weavers", "dagbani": "kpaluhi" }, { "english": "weeping, crying", "dagbani": "kunkuma" }, { "english": "weaver's beater", "dagbani": "kpɛli" }, { "english": "weaver's bobbin", "dagbani": "kukoliga" }, { "english": "weigh sth.", "dagbani": "zahim" }, { "english": "weaver's beater", "dagbani": "kpɛli" }, { "english": "weaver's bobbin", "dagbani": "kukoliga" }, { "english": "weigh something", "dagbani": "zahim" }, { "english": "weaver's comb", "dagbani": "kpɛli" }, { "english": "web", "dagbani": "saliga" }, { "english": "web", "dagbani": "tibisim" }, { "english": "web", "dagbani": "zana" }, { "english": "web", "dagbani": "gbambiɛɣu" }, { "english": "wedding", "dagbani": "amiliya" }, { "english": "wedding gift", "dagbani": "kaada" }, { "english": "Welcome!", "dagbani": "maraba" }, { "english": "Welcome!", "dagbani": "kaara" }, { "english": "welcome!", "dagbani": "atuu" }, { "english": "welcome!", "dagbani": "loolo" }, { "english": "wedding-guests", "dagbani": "amiliyanima" }, { "english": "wedge", "dagbani": "guri" }, { "english": "wedge for a hoe", "dagbani": "saɣisiga" }, { "english": "wedge for a hoe", "dagbani": "sahirigu" }, { "english": "welder", "dagbani": "lichɛlichɛ" }, { "english": "welfare officer", "dagbani": "maligunaa" }, { "english": "well", "dagbani": "kirikiri" }, { "english": "wedge into (as into wood)", "dagbani": "ŋaɣisi" }, { "english": "wedge into gap", "dagbani": "shɛbisi" }, { "english": "well", "dagbani": "kirikiri" }, { "english": "wedge into (as into wood)", "dagbani": "ŋaɣisi" }, { "english": "wedge into gap", "dagbani": "shɛbisi" }, { "english": "Wednesday", "dagbani": "Alarabu" }, { "english": "weed", "dagbani": "do" }, { "english": "weed, to", "dagbani": "ko" }, { "english": "weed, to", "dagbani": "sibi" }, { "english": "weed, to ~", "dagbani": "dɔhi" }, { "english": "weed, with a hoe", "dagbani": "pahi" }, { "english": "weed/s", "dagbani": "mɔɣu" }, { "english": "weed badly", "dagbani": "jaɣiri" }, { "english": "weed burnt to drive away mosquitoes", "dagbani": "duuŋ^mam" }, { "english": "weeding (final ~ of farm)", "dagbani": "gbankurugu" }, { "english": "weeding (last ~ of farm)", "dagbani": "gbaŋkurigu" }, { "english": "weeds", "dagbani": "kabakaba" }, { "english": "well, nicely", "dagbani": "kolikoli" }, { "english": "well", "dagbani": "viɛluŋ" }, { "english": "well", "dagbani": "viɛn^yɛla" }, { "english": "well, nicely", "dagbani": "viɛn^yɛliŋga" }, { "english": "well, nicely", "dagbani": "kolikoli" }, { "english": "well, nicely", "dagbani": "viɛluŋ" }, { "english": "well, nicely", "dagbani": "viɛn^yɛla" }, { "english": "well, spring", "dagbani": "biliga" }, { "english": "well, spring", "dagbani": "kɔbiliga" }, { "english": "to be well", "dagbani": "maha" }, { "english": "well-built", "dagbani": "'lomli" }, { "english": "well done!", "dagbani": "gbaagba" }, { "english": "well done!", "dagbani": "mbo" }, { "english": "well done!", "dagbani": "mfaa" }, { "english": "well done!", "dagbani": "tabaarikalla" }, { "english": "well dug by dynamite", "dagbani": "daamati" }, { "english": "well in a town, not deeply dug", "dagbani": "loko" }, { "english": "whether", "dagbani": "walachi" }, { "english": "whether", "dagbani": "walla" }, { "english": "to be well", "dagbani": "simdi" }, { "english": "whew! (exclamation of relief at narrow escape)", "dagbani": "kaasa" }, { "english": "well to, to be", "dagbani": "bilisi" }, { "english": "whew! (exclamation of relief at narrow escape)", "dagbani": "simdi" }, { "english": "well up", "dagbani": "kaasa" }, { "english": "west", "dagbani": "wulinluhili" }, { "english": "which", "dagbani": "din" }, { "english": "which", "dagbani": "wunluhili" }, { "english": "which", "dagbani": "kan" }, { "english": "which", "dagbani": "wuntanluhili" }, { "english": "western (Senegal) hartebeest", "dagbani": "zɔbuŋa" }, { "english": "wet", "dagbani": "'mahigu" }, { "english": "wet, to be/become ~", "dagbani": "mahigi" }, { "english": "whaaat?", "dagbani": "boo" }, { "english": "what.s?", "dagbani": "bɔnima" }, { "english": "what?", "dagbani": "kuŋ" }, { "english": "which?", "dagbani": "dim" }, { "english": "whim, volition, injustice", "dagbani": "suhuyurilim" }, { "english": "whimper", "dagbani": "kpam" }, { "english": "whinny (horse)", "dagbani": "firisi" }, { "english": "whip", "dagbani": "fiɛbiga" }, { "english": "whip, beat with a switch", "dagbani": "fiɛbi" }, { "english": "whipper, one who whips", "dagbani": "fiɛbira" }, { "english": "whips", "dagbani": "fiɛbisi" }, { "english": "whatever", "dagbani": "kabo" }, { "english": "whip [type]", "dagbani": "barazim" }, { "english": "what sort?", "dagbani": "bɔtaa" }, { "english": "what sort of people ...?", "dagbani": "bɔnima" }, { "english": "whirl a spindle, top", "dagbani": "wahi" }, { "english": "What the ...?", "dagbani": "wula" }, { "english": "whirlwind", "dagbani": "pɔhimʒiɛpiliŋga" }, { "english": "wheat", "dagbani": "alikama" }, { "english": "wheel", "dagbani": "sahinʒiɛpiliŋga" }, { "english": "wheedling", "dagbani": "kukolimahim" }, { "english": "wheat", "dagbani": "sahinʒiɛpiliŋga" }, { "english": "wheel", "dagbani": "alikama" }, { "english": "wheedling", "dagbani": "kukolimahim" }, { "english": "whisk", "dagbani": "pilim" }, { "english": "whisk", "dagbani": "gbali" }, { "english": "whiskers of an animal", "dagbani": "naŋgbantuhi" }, { "english": "whiskers of an animal", "dagbani": "kalinli" }, { "english": "whisper", "dagbani": "ŋumsi" }, { "english": "wheel (a bike)", "dagbani": "bili" }, { "english": "whispering", "dagbani": "ŋumaŋuma" }, { "english": "wheel (of vehicle)", "dagbani": "napɔŋ" }, { "english": "whistle", "dagbani": "vuli" }, { "english": "wheels", "dagbani": "kalima" }, { "english": "wheels", "dagbani": "wia" }, { "english": "wheeze", "dagbani": "fiifii" }, { "english": "wheeze", "dagbani": "yua" }, { "english": "wheeziness", "dagbani": "fiɛfiɛ" }, { "english": "when", "dagbani": "dindina" }, { "english": "when (introducing a subordinate clause)", "dagbani": "ni" }, { "english": "where?", "dagbani": "yapolo" }, { "english": "where? (which town/country)", "dagbani": "tiŋkani" }, { "english": "whet", "dagbani": "sahi" }, { "english": "whistle", "dagbani": "buusa" }, { "english": "whistle, to", "dagbani": "vulim" }, { "english": "whistling", "dagbani": "vuliŋga" }, { "english": "white", "dagbani": "vuuna" }, { "english": "white", "dagbani": "laɣilaɣi" }, { "english": "white", "dagbani": "piɛliga" }, { "english": "white", "dagbani": "piɛligu" }, { "english": "immaculate", "dagbani": "paratɛtɛ" }, { "english": "white, to be", "dagbani": "piɛla" }, { "english": "white ant", "dagbani": "bibiɛlim" }, { "english": "white ant", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "white ant", "dagbani": "ninvuɣubiɛtali" }, { "english": "white ant", "dagbani": "putɔɣu" }, { "english": "white ant", "dagbani": "tambiɛɣu" }, { "english": "white man", "dagbani": "Nasara" }, { "english": "wickedness, ill-temper", "dagbani": "suhuyoli" }, { "english": "white-man, non-African", "dagbani": "Silimiŋa" }, { "english": "wide", "dagbani": "n/a" }, { "english": "whiten", "dagbani": "paligi" }, { "english": "wickedness, ill-temper", "dagbani": "suhuyoli" }, { "english": "white-man, non-African", "dagbani": "Silimiŋa" }, { "english": "wide", "dagbani": "yɛlima" }, { "english": "whiten", "dagbani": "paligi" }, { "english": "white-person, European", "dagbani": "batule" }, { "english": "whitewash", "dagbani": "kalo" }, { "english": "wide, open", "dagbani": "gbau" }, { "english": "wide, spacious", "dagbani": "pirigapaa" }, { "english": "wide, to be", "dagbani": "yɛlima" }, { "english": "widen (as a road)", "dagbani": "yɛligi" }, { "english": "wideopen, open wide", "dagbani": "yali" }, { "english": "white water lilies", "dagbani": "kulichi" }, { "english": "widow", "dagbani": "dakoli" }, { "english": "whitish, unclear", "dagbani": "fuu" }, { "english": "widower", "dagbani": "dakoli" }, { "english": "whitlow, boil", "dagbani": "saŋkpangoo" }, { "english": "widowerhood", "dagbani": "dakolim" }, { "english": "who?", "dagbani": "saŋkpani" }, { "english": "who?", "dagbani": "kani" }, { "english": "who-all?", "dagbani": "banima" }, { "english": "wife", "dagbani": "duulana" }, { "english": "whoever", "dagbani": "kabaabo" }, { "english": "whoever, everyone who", "dagbani": "ŋunkam" }, { "english": "widowhood", "dagbani": "pakolim" }, { "english": "width", "dagbani": "yɛliŋ" }, { "english": "wife (senior ~ [of chief])", "dagbani": "paani" }, { "english": "wife, first-wed ~", "dagbani": "paɣitaa" }, { "english": "wife, status and behaviour of", "dagbani": "munimuni" }, { "english": "wholesale-lot", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "wholly", "dagbani": "jilli" }, { "english": "whole", "dagbani": "yilipaɣa" }, { "english": "wife of a chief (most recent)", "dagbani": "kom lana" }, { "english": "completely", "dagbani": "zaa" }, { "english": "wholly", "dagbani": "yidaanpaɣitali" }, { "english": "wholly", "dagbani": "jilli" }, { "english": "wife of a chief (most recent)", "dagbani": "kom lana" }, { "english": "wholly", "dagbani": "zaa" }, { "english": "wife of chief", "dagbani": "napaɣa" }, { "english": "whoopingcough", "dagbani": "kɔhimnyɛtɔŋtɔŋ" }, { "english": "whooping cough", "dagbani": "kɔhindɔtɔntɔn" }, { "english": "wife of chief, office and responsibilities of", "dagbani": "napaɣiligu" }, { "english": "whooping cough (epithet)", "dagbani": "jɛni" }, { "english": "wife of chief", "dagbani": "napaɣitali" }, { "english": "why...?", "dagbani": "napaɣa" }, { "english": "why?", "dagbani": "wula" }, { "english": "wick", "dagbani": "bɔzuɣu" }, { "english": "wicked", "dagbani": "mia" }, { "english": "wickedness", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "wife who is related in blood to her husband", "dagbani": "dɔɣiripaɣa" }, { "english": "wild", "dagbani": "nɛli" }, { "english": "wild, to become (horse does)", "dagbani": "gali" }, { "english": "wild, uncontrollable, defiant", "dagbani": "kaɣilim" }, { "english": "wild, uncontrollable, rough (to be)", "dagbani": "yɛrim" }, { "english": "wild animal, dangerous beast", "dagbani": "bingbaarigu" }, { "english": "wild beans 'horse-beans'", "dagbani": "wɔribaŋli" }, { "english": "wild animal, dangerous beast", "dagbani": "bingbaarigu" }, { "english": "wild beans 'horse-beans'", "dagbani": "wɔribaŋli" }, { "english": "wild cherry", "dagbani": "lilinli" }, { "english": "wilderness", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "wilderness (an uninhabited place)", "dagbani": "mɔɣu" }, { "english": "wild goat", "dagbani": "yɔbua" }, { "english": "wild plant", "dagbani": "bulimbuɣu" }, { "english": "will", "dagbani": "daani" }, { "english": "wipe, cleanse", "dagbani": "pali" }, { "english": "wipe off", "dagbani": "nyahi" }, { "english": "wipe out", "dagbani": "kpihim" }, { "english": "wipe out /away", "dagbani": "nyɛhi" }, { "english": "wire", "dagbani": "yubu" }, { "english": "wire gauze", "dagbani": "mataŋkali" }, { "english": "wireless set", "dagbani": "walansi" }, { "english": "will (a person's ~)", "dagbani": "suhuyubu" }, { "english": "yubu", "dagbani": "n." }, { "english": "wire gauze", "dagbani": "mataŋkali" }, { "english": "yurilim", "dagbani": "n." }, { "english": "wireless set", "dagbani": "walansi" }, { "english": "will (a person's ~)", "dagbani": "suhuyubu" }, { "english": "wire-netting", "dagbani": "waya" }, { "english": "will, to ~", "dagbani": "yu" }, { "english": "wisdom, deep-thoughts", "dagbani": "tɛhizilinli" }, { "english": "win, score (in game)", "dagbani": "di" }, { "english": "wisdom, hidden ~", "dagbani": "yɛmsɔɣirili" }, { "english": "wind", "dagbani": "pɔhim" }, { "english": "wisdom of old age", "dagbani": "kpamli" }, { "english": "wind (anal)", "dagbani": "binfam" }, { "english": "wise, to be", "dagbani": "neei" }, { "english": "wind, tie thread on a spool", "dagbani": "kolisi" }, { "english": "wiseman", "dagbani": "yɛndana" }, { "english": "windfall", "dagbani": "naɣinaɣi" }, { "english": "wise person,", "dagbani": "tɛhizilimalana" }, { "english": "window", "dagbani": "takɔro" }, { "english": "wish", "dagbani": "bo" }, { "english": "window-shutter", "dagbani": "takɔrɔbila" }, { "english": "wish,", "dagbani": "yu" }, { "english": "wise person", "dagbani": "tɛhizilimalana" }, { "english": "window", "dagbani": "takɔro" }, { "english": "wish", "dagbani": "bo" }, { "english": "window-shutter", "dagbani": "takɔrɔbila" }, { "english": "windpipe", "dagbani": "yubu" }, { "english": "windpipe", "dagbani": "yurilim" }, { "english": "wind-pipe", "dagbani": "kukollaa" }, { "english": "wine", "dagbani": "wain" }, { "english": "wineskin", "dagbani": "dakoligu" }, { "english": "wine tapper", "dagbani": "datɔɣira" }, { "english": "wing", "dagbani": "kpiŋkpaŋa" }, { "english": "wings of insect", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "wingtip, pinion-feather", "dagbani": "kpuŋkpaŋ^nyoli" }, { "english": "wink", "dagbani": "kahim" }, { "english": "wink, winking of the eye", "dagbani": "ninkahimbo" }, { "english": "winnow", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "winnow", "dagbani": "yɛli" }, { "english": "winnower", "dagbani": "kayeena" }, { "english": "winnowing", "dagbani": "kayeeni" }, { "english": "winnowing-place", "dagbani": "kabɔɣili" }, { "english": "wishful thinking, daydream", "dagbani": "kpatinaribumbila" }, { "english": "winnowing-place", "dagbani": "kabɔɣili" }, { "english": "wishful thinking, daydream", "dagbani": "kpatinaribumbila" }, { "english": "wit", "dagbani": "yɛm" }, { "english": "witch", "dagbani": "sɔnya" }, { "english": "witch-child (seized by chief)", "dagbani": "bilaa" }, { "english": "witch-finder", "dagbani": "buɣibaa" }, { "english": "witch-fire", "dagbani": "sɔbuɣim" }, { "english": "with (accompaniment)", "dagbani": "ni" }, { "english": "with (instrument)", "dagbani": "ni" }, { "english": "withdraw", "dagbani": "fɔhi" }, { "english": "withdraw", "dagbani": "kilim" }, { "english": "withdraw, be withdrawn (as a rule or a law), to", "dagbani": "fiɛhi" }, { "english": "be", "dagbani": "vuui" }, { "english": "withdraw, change position in warri game", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "worker", "dagbani": "paɣidɔɣiso" }, { "english": "womb", "dagbani": "pua" }, { "english": "worker", "dagbani": "be" }, { "english": "withdraw, change position in warri game", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "womb", "dagbani": "paɣidɔɣiso" }, { "english": "womb", "dagbani": "pua" }, { "english": "withdraw a remark", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "wither", "dagbani": "puli" }, { "english": "wither", "dagbani": "waai" }, { "english": "wither", "dagbani": "zaɣi" }, { "english": "without, being ~", "dagbani": "kalinsi" }, { "english": "without", "dagbani": "bidɔɣirisurigu" }, { "english": "womb of animals", "dagbani": "binvili" }, { "english": "wonder", "dagbani": "lahazibu" }, { "english": "wonder", "dagbani": "lahizibu" }, { "english": "without cover", "dagbani": "yaɣu" }, { "english": "without notice, suddenly", "dagbani": "puu" }, { "english": "wonder, amazement", "dagbani": "alahaziba" }, { "english": "without sth., to be", "dagbani": "kɔŋ" }, { "english": "wonder, debate internally", "dagbani": "bilisi" }, { "english": "with sb.", "dagbani": "sani" }, { "english": "wonder, marvel", "dagbani": "waaʒibu" }, { "english": "witness", "dagbani": "shahara" }, { "english": "wonder, to", "dagbani": "biɛhim" }, { "english": "with sb. loc.", "dagbani": "sani" }, { "english": "wonder, marvel", "dagbani": "waaʒibu" }, { "english": "witness", "dagbani": "shahara" }, { "english": "wonder, to", "dagbani": "biɛhim" }, { "english": "wonder, 'wonderful thing'", "dagbani": "alahaziba" }, { "english": "witnessing", "dagbani": "shɛhiradibo" }, { "english": "wonderful, unusual", "dagbani": "nani" }, { "english": "wizard", "dagbani": "bukpaha" }, { "english": "wood (piece of ~)", "dagbani": "dɔɣu" }, { "english": "wood gatherer", "dagbani": "dakabira" }, { "english": "wood-dresser", "dagbani": "dakpɛra" }, { "english": "wood dust that is caused by borer-beetles", "dagbani": "dundum" }, { "english": "woodland", "dagbani": "yo6" }, { "english": "woodpecker", "dagbani": "tiyɔchɛrigu" }, { "english": "woe", "dagbani": "azaaba" }, { "english": "wood-pile", "dagbani": "daaŋkpali" }, { "english": "woodland", "dagbani": "mbusim" }, { "english": "woe", "dagbani": "azaaba" }, { "english": "woodland", "dagbani": "yo6" }, { "english": "woodpecker", "dagbani": "tiyɔchɛrigu" }, { "english": "wood-pile", "dagbani": "daaŋkpali" }, { "english": "woodpile", "dagbani": "dapaa" }, { "english": "woe!", "dagbani": "mbusum" }, { "english": "woeful person", "dagbani": "mbusumlana" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "asare" }, { "english": "woman", "dagbani": "bidɔɣira" }, { "english": "woman", "dagbani": "paɣa" }, { "english": "woman (old)", "dagbani": "paɣi^nyaŋkurugu" }, { "english": "woman, Dagomba", "dagbani": "Dagbampaɣa" }, { "english": "woman, old", "dagbani": "pakurigu" }, { "english": "woman, young", "dagbani": "paɣisaribila" }, { "english": "womanhood", "dagbani": "paɣitali" }, { "english": "wood-pile", "dagbani": "daankpali" }, { "english": "woods", "dagbani": "tibɔŋ" }, { "english": "woodworm, borer-beetle", "dagbani": "dundum" }, { "english": "woodworm-dust", "dagbani": "kufo" }, { "english": "wool", "dagbani": "piɛkɔbiri" }, { "english": "woollen material", "dagbani": "wuli" }, { "english": "woolly", "dagbani": "wulu" }, { "english": "word", "dagbani": "yɛligu" }, { "english": "word", "dagbani": "yɛtɔɣili" }, { "english": "work", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "work", "dagbani": "tuma" }, { "english": "woman in household", "dagbani": "yilipaɣa" }, { "english": "word", "dagbani": "wulu" }, { "english": "work", "dagbani": "yɛligu" }, { "english": "work", "dagbani": "yɛtɔɣili" }, { "english": "work", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "work", "dagbani": "tuma" }, { "english": "woman in household", "dagbani": "yilipaɣa" }, { "english": "womanservant", "dagbani": "dabipaɣa" }, { "english": "work, do sth.", "dagbani": "tum" }, { "english": "woman's firstborn", "dagbani": "paɣisaridɔɣim" }, { "english": "work, hard, heavy, tedious", "dagbani": "tuunkpɛŋ" }, { "english": "woman who has just given birth", "dagbani": "paɣidɔɣisa" }, { "english": "worker", "dagbani": "tumtumda" }, { "english": "worker, fellow", "dagbani": "tuntumda" }, { "english": "wrist", "dagbani": "tumtumdikpee" }, { "english": "worthless", "dagbani": "'fini" }, { "english": "worthless", "dagbani": "galiŋ" }, { "english": "worthless", "dagbani": "'yoli" }, { "english": "work out cotton", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "works", "dagbani": "tuntumsa" }, { "english": "worthlesses", "dagbani": "galima" }, { "english": "work out cotton", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "worthlessly", "dagbani": "yiriŋ" }, { "english": "world", "dagbani": "dunia" }, { "english": "wound", "dagbani": "daŋa" }, { "english": "wound", "dagbani": "daŋa" }, { "english": "wormwood", "dagbani": "kɔtɔɣu" }, { "english": "wrap", "dagbani": "mili" }, { "english": "worn out", "dagbani": "kpiuŋ" }, { "english": "to be worn out", "dagbani": "saligi" }, { "english": "wrap (e.g. a cloth)", "dagbani": "kpabi" }, { "english": "to grow worn out, weak, tired, old", "dagbani": "jabigi" }, { "english": "wrap around", "dagbani": "vili" }, { "english": "worries", "dagbani": "fabila" }, { "english": "wrapping, bandage", "dagbani": "viligu" }, { "english": "worries, cares", "dagbani": "fukumsi" }, { "english": "wrap up", "dagbani": "pɔbi" }, { "english": "worry", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "wrestle", "dagbani": "va" }, { "english": "a trouble, worry", "dagbani": "nyɛ^nyɔnigu" }, { "english": "be anxious, worry", "dagbani": "jiɣinda" }, { "english": "worry, bother [n.]", "dagbani": "kaɣiligu" }, { "english": "complain to oneself", "dagbani": "fabili" }, { "english": "worry about", "dagbani": "jiɣi" }, { "english": "worry sb.", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "worry, complain to oneself", "dagbani": "fabili" }, { "english": "worry about", "dagbani": "jiɣi" }, { "english": "worry sb.", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "worry sb.", "dagbani": "nahim" }, { "english": "worse circumstance than the other person mentioned, to be in", "dagbani": "taɣitaɣi" }, { "english": "worse circumstance than the other person mentioned, to be in", "dagbani": "mo" }, { "english": "wrestling", "dagbani": "moli" }, { "english": "wrestling", "dagbani": "vali" }, { "english": "wrestling-ring", "dagbani": "vagɔɣu" }, { "english": "wretched, miserable to be", "dagbani": "vilim" }, { "english": "wretched, undignified", "dagbani": "yirɛyire" }, { "english": "wretched/poor, to be/become", "dagbani": "guhi" }, { "english": "wretchedness", "dagbani": "fini" }, { "english": "wriggle", "dagbani": "niɣilim" }, { "english": "worsen, get worse", "dagbani": "duui" }, { "english": "wriggle, writhe", "dagbani": "ŋmuɣim" }, { "english": "worship", "dagbani": "jɛm" }, { "english": "wring", "dagbani": "ŋmuri" }, { "english": "wring", "dagbani": "jɛm" }, { "english": "wring out", "dagbani": "kahim" }, { "english": "wring out", "dagbani": "puhi" }, { "english": "wriggle, writhe", "dagbani": "ŋmuɣim" }, { "english": "worship (verb)", "dagbani": "jɛm" }, { "english": "wring", "dagbani": "ŋmuri" }, { "english": "wring out", "dagbani": "kahim" }, { "english": "wrinkle", "dagbani": "vo" }, { "english": "wrinkle (variant)", "dagbani": "vooi" }, { "english": "worship a deity", "dagbani": "maali" }, { "english": "worship at shrines", "dagbani": "buɣijɛmbo" }, { "english": "wrinkled", "dagbani": "gurimagurima" }, { "english": "worshippable", "dagbani": "jɛmdili" }, { "english": "wrinkle something", "dagbani": "gurim" }, { "english": "worshipper", "dagbani": "jɛmda" }, { "english": "wrinkling", "dagbani": "gurimbu" }, { "english": "worth", "dagbani": "anuura" }, { "english": "wrist", "dagbani": "nuchee" }, { "english": "write", "dagbani": "sabi" }, { "english": "writing", "dagbani": "sabiri" }, { "english": "writer", "dagbani": "gbansabira" }, { "english": "writing, Moslem style", "dagbani": "sabili" }, { "english": "writer (of ...)", "dagbani": "sabira" }, { "english": "writing board", "dagbani": "woliga" }, { "english": "firefly", "dagbani": "buɣimtitia" }, { "english": "'seeing stars' - \"apparent sparks one sees when one is slapped in the face\"", "dagbani": "buɣimtitihi" }, { "english": "bird (fetish bird whose cry in the night portends either good fortune or ill fortune)", "dagbani": "buɣinooŋa" }, { "english": "to measure, compare with, test, evaluate", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "How many lexemes bee n-zaŋ o nutali buɣisi sagbana yɛliŋ or measure the breadth of the sky with the palm of his hand. [ISA 40:12]", "dagbani": "buɣisi bee n-zaŋ o nutali buɣisi sagbana yɛliŋ" }, { "english": "A snake doesn't lie there while you measure it with a cornstalk.", "dagbani": "Wahu bi doya ka bɛ lan buɣisiri kaɣili." }, { "english": "The carpenter measures with a line and makes an outline with a marker.", "dagbani": "kapinta mi zaŋ o bimbuɣisirigu n-teei li buɣisi dɔɣu zaŋ bimboorigu m-booi booi li" }, { "english": "all your life there will be no king to compare with you.", "dagbani": "bɛ ku zaŋ na’ so m-buɣis’ a hal ni a nyɛvili tariga" }, { "english": "Compare their divinatory responses with what I say.", "dagbani": "Zaŋmi bɛ ni buɣisi yɛli shɛm maa buɣisi n ni yɛli shɛm." }, { "english": "Two or three prophets should speak, and the others should weigh carefully what is said.", "dagbani": "niriba ata bee ayi tɔɣisi; ka chɛ ka bɛn kpalim buɣisi bɛ ni yɛli shɛm maa." }, { "english": "Investigate me, and if I never did it then I won't be arrested.", "dagbani": "Buɣisi ti ma ka n bi mi (niŋ), di zuɣu bɛ ku gbaai ma." }, { "english": "to guess correctly", "dagbani": "buɣisi chirigi" }, { "english": "test, compare", "dagbani": "buɣisi nya" }, { "english": "whom will you compare me or count me equal?", "dagbani": "daa buɣisi Naawuni ni bɛ nya" }, { "english": "they put God to the test.", "dagbani": "A-daa-pun-nya ku lan buɣisi." }, { "english": "Once bitten, twice shy.", "dagbani": "A ni buɣisi shɛm ŋɔ ka daɣila ayodin yi pooi niri niŋgbuna ni di ni tooi chɛ ka dɔro shɛli gbaag’ o?" }, { "english": "How you measure out to give to your neighbours.", "dagbani": "Yi ni buɣisiri n tiri yi tab’ shɛm" }, { "english": "to guess correctly", "dagbani": "yi tab’ shɛm" }, { "english": "be incomparable", "dagbani": "ka buɣisibu" }, { "english": "the incomparable riches of Christ.", "dagbani": "Masia daazichi din ka buɣisibu" }, { "english": "a strong wind", "dagbani": "pɔhim kpiɔŋ din piligiri yiya mini shikuriti ni feera duri ka di ka buɣisibu" }, { "english": "which un-roofs houses, schools and stores in an unprecedented way.", "dagbani": "Ka di ka zaŋ-buɣsi." }, { "english": "perfectly. Lit: it has no take-and-compare.", "dagbani": "ŋmahim ‘compare’." }, { "english": "bee", "dagbani": "bɔ ka nir’ lee yɛn zaŋ Naawuni ŋmahindi" }, { "english": "what can a person compare with God or what can he find to resemble him?", "dagbani": "bɔ ka nir’ lee yɛn zaŋ o buɣisi?" }, { "english": "zahim, maɣisi ‘measure’.", "dagbani": "Bɛ yi mali bɛmaŋ’ m-maɣisiri taba, ka mali bɛmaŋ’ buɣisiri taba" }, { "english": "When they use each other to measure and compare each other.", "dagbani": "paɣisi." }, { "english": "a measuring device/instrument", "dagbani": "bimbuɣisirigu" }, { "english": "a measuring device/instrument", "dagbani": "binbuɣsirigu" }, { "english": "they took their measuring equipment and threw it in the water to measure the depth of the water.", "dagbani": "bɛ daa zaŋ bimbuɣisirigu bahi kom ni ni bɛ zahim kom maa ziliŋ" }, { "english": "I was given a measuring-rod.", "dagbani": "be daa zaŋ bimbuɣisirigu din ŋmani jaaŋgbee ti ma" }, { "english": "a measurer like a walkingstick.", "dagbani": "kapinta mi zaŋ o bimbuɣisirigu n-teei li buɣisi" }, { "english": "The carpenter measures with a line and makes an outline with a marker.", "dagbani": "dɔɣu ka zaŋ bimboorigu m-booi booi li" }, { "english": "speak by signs, gesture.", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "They asked by signs.", "dagbani": "Bɛ buɣisi bɔhiri" }, { "english": "He made signs to indicate that he wanted something to write with.", "dagbani": "O buɣisi ni o bɔr'la bin'shɛɣu n' o sabi la" }, { "english": "they asked his father Zechariah by signs ... And he for his part made signs that they should give him paper.", "dagbani": "bɛ daa buɣisi bɔh’ o ba Zakaria ... Ka o mi buɣisi yɛli ba ni bɛ tim’ o gbaŋ" }, { "english": "Nobody else", "dagbani": "So bi lahi buɣisi n' o bɔh' o bɔhigu" }, { "english": "had his hand up to ask a question.", "dagbani": " kpuɣi malifa m buɣisi tia ‘to aim at, level arms’" }, { "english": "bilisi, wuhi", "dagbani": "Sim, tiri." }, { "english": "state", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "affirm", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "assume", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "suppose", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "I want to use an example from everyday life to illustrate this.", "dagbani": "bɔri ni n zaŋla ninsala yɛla buɣisi yɛlli ŋɔ" }, { "english": "As you will suppose.", "dagbani": "A ni buɣisi shɛm maa." }, { "english": "perfectly", "dagbani": "ka di ka zaŋ buɣisi" }, { "english": "to try to, have the courage to, dare", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "He didn't dare to get up again.", "dagbani": "O bi lan buɣisi yiɣibu." }, { "english": "And no one dared to ask him any more questions.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ nyaaŋa ka so daa bi lan buɣisi ni o bɔh’ o bɔhigu yaha." }, { "english": "Lit: and it has no 'try-it-out'.", "dagbani": "a ni buɣisi chɛm maa ka di ka zaŋ buɣsi perfectly." }, { "english": "Man proposes, God disposes.", "dagbani": "Naawuni su niŋbu (niŋsim)." }, { "english": "Human beings are in charge of attempting, but God is in charge of activation.", "dagbani": "Lit: Human beings are in charge of\nattempting, but God is in charge of activation." }, { "english": "to manage, bear sth.", "dagbani": "di daa nyɛla" }, { "english": "It was trouble that was unbearable.", "dagbani": "di daa nyɛla wahala din ka buɣisibu" }, { "english": "to divine, soothsay, give a response to a client.", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "They will divine.", "dagbani": "Zaŋmi bɛ ni buɣisi yɛli shɛm" }, { "english": "response to a client.", "dagbani": "buɣisi n ni yɛli shɛm" }, { "english": "to smash", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "to give a name, name after somebody", "dagbani": "buɣisiɣi" }, { "english": "bark-cloth, funeral head-dress made of bark cloth and worn by the eldest son or daughter of the deceased", "dagbani": "buɣu" }, { "english": "they won't have nice clothes to wear, but rather 'sackcloth'.", "dagbani": "bɛ ku mali binyɛr’ viɛla yɛra, naɣila buri" }, { "english": "Take off your sacking loincloth and your sandals.", "dagbani": "Pirigim’ a buɣu ŋɔ min’ a namda ŋɔ" }, { "english": "you-all must weep and complain and shave your heads and put on sackcloths.", "dagbani": "yi kummi ka fabili, ka pini zuɣukpina, ka pili buri" }, { "english": "You covered my head with sackcloth.", "dagbani": "A piligi buɣu n zuɣu ni" }, { "english": "gird on sackcloth", "dagbani": "buri" }, { "english": "Because of this, gird yourselves with sackcloth.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ zuɣu somiya buri" }, { "english": "he tore his garment and dressed in rough cloth around his waist.", "dagbani": "o daa toog’ o binyɛrigu, ka zaŋ buɣu so o shee ni n-kum o bia maa" }, { "english": "cloth [type], velvet", "dagbani": "chinchini" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "ago" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "atampa" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "bunu" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "dafumaata" }, { "english": "kente-cloth", "dagbani": "kante" }, { "english": "red cloth, felt", "dagbani": "mulifu" }, { "english": "silk cloth", "dagbani": "sinichi" }, { "english": "'felt'", "dagbani": "sinichi 'silk cloth'" }, { "english": "a hat made from budzu and worn by a Regent and the eldest surviving daughter of a deceased chief", "dagbani": "tuhiŋmambuɣu" }, { "english": "weed [sp.] with a bulb beneath the ground.", "dagbani": "buɣu Pl: buri." }, { "english": "witch finder.", "dagbani": "buɣubaa See main entry: buɣibaa." }, { "english": "a jester, buffoon.", "dagbani": "buɣubee Pl: buɣubɛhi." }, { "english": "pot [type] (for ancestral worship).", "dagbani": "buɣuduɣu Pl: buɣuduɣiri." }, { "english": "a bell. bicycle bell, horse bell, &c.", "dagbani": "buɣulimbuɣuliŋa Variant: buɣuliŋbuɣuliŋ; buɣulimbuɣuliŋga; buɣuliŋa. Pl: buɣulimbuɣulinsi." }, { "english": "a shrine-worshipper, traditional religionist, 'idolater'.", "dagbani": "buɣumaana" }, { "english": "bird [sp.], nightjar. Macrodipteryx vexillarius, Macrodipteryx longipennis.", "dagbani": "buɣumlaligu" }, { "english": "soot", "dagbani": "buɣumɔvilli" }, { "english": "flame", "dagbani": "buɣumʒiɛm" }, { "english": "naked flame", "dagbani": "buɣumʒiɛm" }, { "english": "goatskin", "dagbani": "bugbɔŋ" }, { "english": "boiled, steamed yam, ampesi", "dagbani": "buhili" }, { "english": "steamed yam slices", "dagbani": "buhili" }, { "english": "beg food or anything", "dagbani": "buhim" }, { "english": "parasite, sponge", "dagbani": "buhim" }, { "english": "parasitism", "dagbani": "buhimbu" }, { "english": "brittle", "dagbani": "buhuŋ" }, { "english": "parasitism", "dagbani": "buhimbu" }, { "english": "brittle", "dagbani": "buhuŋ" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "bukalibila" }, { "english": "hyæna (epithet)", "dagbani": "bukaalibili" }, { "english": "value, usefulness", "dagbani": "bukaata" }, { "english": "He is useless.", "dagbani": "O ka bukaali." }, { "english": "You have much more value than birds!", "dagbani": "Yi mali bukaata pam gari noonsi!" }, { "english": "the blacksmith forges a weapon fit for its work.", "dagbani": "machɛli kuriti bidibbini din ni ku di bukaata" }, { "english": "he refused to do anything useful.", "dagbani": "o daa zaɣisila bukaata kam kubu" }, { "english": "he refused to do anything useful but just ambushed the paths and robbed people of their possessions.", "dagbani": "daa zaɣisila bukaata kam kubu, ka daa naɣi kuli gurila soya n-fari niriba buni n-dira" }, { "english": "be useful to X, fulfil X's needs.", "dagbani": "ku X bukaata" }, { "english": "Abu has done nothing today.", "dagbani": "Abu bi ku bukaali zuŋɔ." }, { "english": "business, matter, concern.", "dagbani": "bukaata" }, { "english": "My enemies", "dagbani": "N dimnim’ maa" }, { "english": "X is getting on with his (own) business", "dagbani": "X ku X bukaata" }, { "english": "A hunter also can make a fire in the bush and be busy with his business and not put it out.", "dagbani": "Tɔha gba tooi maani buɣim mɔɣu ni n-kuri o bukaatanima ka bi kpihiri li" }, { "english": "book", "dagbani": "buku" }, { "english": "books", "dagbani": "bukunima" }, { "english": "wizard", "dagbani": "bukpaha" }, { "english": "The chief of wizards finished destroying the millet farm, but he cannot finish destroying the grass.", "dagbani": "Bukpaha naa naai chi ku naai mɔri." }, { "english": "No one of you must ... consult any kind of diviner.", "dagbani": "Yi ni so miri ka o ti .. buɣiri baɣa bee n-nyɛ bɔha bee bukpaha" }, { "english": "Saul had previously driven sorcerers and fire-dancers out of all the land of Israel.", "dagbani": "baɣa, bɔha,\njinwara, laasabuniŋda, takatibinim." }, { "english": "He practiced sorcery and divination, and he consulted with mediums and psychics.", "dagbani": "daa buɣiri baɣisi, ka chani bukpahinim’ mini takatibinim’ ni\njinwariba sani" }, { "english": "witch-finder.", "dagbani": "laɣimmiya" }, { "english": "call together all the", "dagbani": "Baal buɣibahi min’ o jɛmdiba ni o tindaannim’ zaa na" }, { "english": "prophets of Baal, all his worshipers, and all his priests", "dagbani": "buɣibaa." }, { "english": "sorcery, divination", "dagbani": "bukpahigu" }, { "english": "I will remove divination from among you and there will be no more soothsayers.", "dagbani": "N ni ti yihi bukpahigu yi kɔbili ni, ka baɣisi ti ku lan beni." }, { "english": "practise sorcery", "dagbani": "wa bukpahigu" }, { "english": "he was practising sorcery and flaunting himself as some great one", "dagbani": "o daa warila bukpahigu ka wuhir’ omaŋa ni o nyɛla wɔɣirili" }, { "english": "sorcery, divination", "dagbani": "bukpahigu" }, { "english": "sorcery, divination", "dagbani": "bukpahitali" }, { "english": "he had astonished them with his magic", "dagbani": "o bukpahitali maa tabibi tuma niŋ ba alahiziba pam" }, { "english": "tree [sp.] used for rafters and poles, and which is poisonous to animals", "dagbani": "bukpuŋ" }, { "english": "tree [sp.] used for rafters and poles, and which is poisonous to animals", "dagbani": "bukpuŋa" }, { "english": "How many times do I have to tell you ... ?", "dagbani": "Siɣimsiɣim bula ka n kul yɛr’ a ... ?" }, { "english": "how many times can my brother offend against me and I forgive him?", "dagbani": "bula ka m mabia lee yɛn tum ma taali ka n kul chɛri paŋd’ o?" }, { "english": "a he-goat with curved legs", "dagbani": "bulakɔte" }, { "english": "billy goat", "dagbani": "bulaa" }, { "english": "measles", "dagbani": "bulaa" }, { "english": "goat sacrificed after the death of person", "dagbani": "buli" }, { "english": "to overeat/drink, be 'stuffed', eat and drink too much", "dagbani": "bulim" }, { "english": "When I am hungry I cannot farm, and when I eat too much I cannot farm.", "dagbani": "m-bulim ku tooi ko." }, { "english": "harness bells", "dagbani": "bulimbuɣilinsi" }, { "english": "the harness bells of the horses will be inscribed", "dagbani": "bɛ ni ti sab’ pa yuri bulimbuɣilinsi zuɣu" }, { "english": "wild plant", "dagbani": "bulimbuɣu" }, { "english": "custard apple", "dagbani": "bulimbuɣu" }, { "english": "The fruits of the bulimbudzu bush that are gotten during the rainy season are not examined closely.", "dagbani": "Sheen' bulimbuɣu bi vihira." }, { "english": "anything a person will reject on close examination", "dagbani": "sheen' bulimbuɣu" }, { "english": "a pretty girl", "dagbani": "bulimbuɣu" }, { "english": "cold", "dagbani": "bull" }, { "english": "depth, deepest part of river", "dagbani": "bulli" }, { "english": "depth, deepest part of river", "dagbani": "bula" }, { "english": "A small calabash that is blest will go into the deepest part of the river.", "dagbani": "Alibarika ŋmambil’ pan siɣi bulli ni." }, { "english": "They mounted up to the heavens and went down to the depths.", "dagbani": "Bɛ daa yiɣi du zuɣusaa ha n-lab’ ti lu bulli ni." }, { "english": "He created the oceans and put them in their places.", "dagbani": "O daa nam bula niŋ di biɛhigu shɛhi." }, { "english": "a grave, the grave", "dagbani": "bulli" }, { "english": "a grave, the grave", "dagbani": "bula" }, { "english": "oceans and put them in their places.", "dagbani": "PSA 33:7" }, { "english": "a grave, the grave.", "dagbani": "a" }, { "english": "a reservoir, concentration of", "dagbani": "a" }, { "english": "Bimbilla is a concentration area for yam.", "dagbani": "Bimbilla nyɛla nyuya bulli ni." }, { "english": "granary", "dagbani": "bulli" }, { "english": "blouse", "dagbani": "buloosu" }, { "english": "bullfrog", "dagbani": "buluɣu" }, { "english": "large pepper", "dagbani": "buluŋ" }, { "english": "blue", "dagbani": "buluu" }, { "english": "blue (plural)", "dagbani": "buluunima" }, { "english": "blue counter", "dagbani": "buluu la" }, { "english": "blue ones", "dagbani": "buluunim la" }, { "english": "indigo", "dagbani": "nuɣiso" }, { "english": "light-blue", "dagbani": "dafua" }, { "english": "donkey-rider", "dagbani": "bumbara" }, { "english": "donkey-riders", "dagbani": "bumbariba" }, { "english": "If he should see horseriders in pairs, or donkeyriders or camelriders.", "dagbani": "O yi ti nya waribariba ayiyi bee bumbariba bee laakumbariba." }, { "english": "darkness, gloom, pitch darkness", "dagbani": "bumbɔni" }, { "english": "darkness, gloom, pitch darkness", "dagbani": "bimbɔŋ ni" }, { "english": "some people sat in darkness and gloom.", "dagbani": "Shɛb’ daa ʒila zibisim mini bumbɔn’ ni" }, { "english": "we want light, but are in deepest darkness.", "dagbani": "ti bɔri neesim, amaa ka bela bumbɔn’ ni" }, { "english": "rich person", "dagbani": "bundana" }, { "english": "rich person", "dagbani": "bundamba" }, { "english": "rich person", "dagbani": "bundaamba" }, { "english": "a young man who is a rich person or a poor person.", "dagbani": "nachimbil’ so ŋun nyɛ bundana bee faralana" }, { "english": "is difficult for a rich person to enter the kingdom of heaven.", "dagbani": "Dinzuɣu ka bɛ leei wɔɣira ni bundaamba." }, { "english": "So they become rich and important people.", "dagbani": "Yi pun niŋ bundaannima!" }, { "english": "You have already become rich!", "dagbani": "Yi pun niŋ bundaannima!" }, { "english": "plant", "dagbani": "buni" }, { "english": "riches, wealth, abundant possessions", "dagbani": "buni" }, { "english": "he just did nothing but lie in wait by the roads and rob people of their wealth and take possession of it.", "dagbani": "daa naɣi kuli gurila soya n-fari niriba buni n-dira." }, { "english": "You used your wisdom and knowledge to seek riches for yourself.", "dagbani": "A yɛm min’ a baŋsim maa ka a zaŋ bo buni ti amaŋa" }, { "english": "Abram had great wealth.", "dagbani": "Ibram daa mali buni pam." }, { "english": "He had animals", "dagbani": "O daa mali biŋkɔbiri" }, { "english": "The shea tree is very useful to the Dagomba, and Dagomba women make a lot of money out of it.", "dagbani": "Taaŋa ŋɔ mali anfaani pam n-ti Dagbamba, Dagbam' paɣaba nyari buni pam di ni." }, { "english": "He became something that is no longer alive.", "dagbani": "O niŋ bun kun ka." }, { "english": "passed away", "dagbani": "niŋ buni kuŋ ka" }, { "english": "bundana; bini.", "dagbani": "bundana; bini." }, { "english": "female donkey", "dagbani": "jenny" }, { "english": "mule", "dagbani": "buntaaŋa" }, { "english": "mules", "dagbani": "buntaansi" }, { "english": "Absalom ... escaped riding a mule, and the mule was taking him under a big ackee tree.", "dagbani": "ba o buntaaŋa zɔra, ka buntaaŋa maa daa ti yɛn zaŋ o gari puhi’ titali" }, { "english": "horses and mules and camels and donkeys.", "dagbani": "buntaansi ni laakumnim’ ni bunsi" }, { "english": "wild ass", "dagbani": "buntaaŋa" }, { "english": "like a wild ass that wanders alone.", "dagbani": "kaman yɔɣuni buntaaŋa ŋun gɔr’ o ko la" }, { "english": "cloth", "dagbani": "bunu" }, { "english": "heavy black cloth, imported from Zhugu (??) in Togo with a few white stripes and loose (? fringed [TN]) ends worn by men", "dagbani": "bunu" }, { "english": "cloth [type], velvet", "dagbani": "chinchini" }, { "english": "bark-cloth", "dagbani": "buɣu" }, { "english": "red cloth, felt", "dagbani": "mulifu" }, { "english": "silk cloth", "dagbani": "sinichi" }, { "english": "kente-cloth", "dagbani": "kante" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "dafumaata" }, { "english": "cloth", "dagbani": "buna" }, { "english": "five times", "dagbani": "bunu" }, { "english": "Five times the Jews flogged me.", "dagbani": "Siɣimsiɣim bunu ka Yɛhudianim fiɛb’ ma." }, { "english": "a fold, stable, pen (for animals)", "dagbani": "bunzɔŋ" }, { "english": "animal yard and stable-rooms just inside entrance to big compound", "dagbani": "bunzɔŋ ku zaɣisi bua" }, { "english": "The goat pen will not refuse a goat.", "dagbani": "Bunzɔŋ ku zaɣisi bua." }, { "english": "If you haven't slept in the hen's house, you won't know that hens fart.", "dagbani": "A yi bi gbɛri bunzɔŋ ni a bi mi ni noonsi n-nyɛri binfam" }, { "english": "It is the same thing that kills the sheep", "dagbani": "Binshɛɣu din kuri binkɔbiri bunzɔŋ ni di saɣindi bɛ gbandi." }, { "english": "in the pen that spoils their skins.", "dagbani": "zɔŋ." }, { "english": "nanny-goat", "dagbani": "bunyaŋ" }, { "english": "female goat", "dagbani": "bunyaŋ" }, { "english": "he should get a female goat without blemish to make a sacrifice.", "dagbani": "ŋun’ bom bunyaŋ ŋun ka dalinli m-mali sara" }, { "english": "He chose 200 nanny-goats and 20 billy-goats.", "dagbani": "O daa piila bunyama kɔbisiyi mini bulahi pisi" }, { "english": "something fearful", "dagbani": "buŋ" }, { "english": "donkey", "dagbani": "buŋa" }, { "english": "Donkey (Plural)", "dagbani": "bunsi" }, { "english": "[Samaritan] put him [wounded man] to ride on his [Samaritan's] own donkey.", "dagbani": "zaŋ o balisi omaŋmaŋ' buŋa" }, { "english": "They first have to fit with a bit before they will obey their masters' will.", "dagbani": "wɔhu bee buŋa ... bɛ ni zaŋdi galigɛ n-lɛri shɛb’ pɔi ka bɛ naanyi tumdi bɛ laamba yubu la horse or donkey ..." }, { "english": "A donkey needs a bridle.", "dagbani": "buŋ’ simdi langami" }, { "english": "They need to fit a halter and bridle on the donkey before it can be useful.", "dagbani": "bɛ ni shɛb’ daa zaŋ bunsi n-chaŋ ti ʒiri bɛ" }, { "english": "some of them used donkeys to carry their corn", "dagbani": "kawana" }, { "english": "male donkey, 'jack'", "dagbani": "bundoɣu" }, { "english": "a male donkey colt", "dagbani": "bundibbila" }, { "english": "every firstborn male donkey, you must replace it with a sheep", "dagbani": "zal’ o zaani" }, { "english": "a jenny, female donkey", "dagbani": "bunnyaŋ" }, { "english": "you will find a donkey tied up with her colt beside her", "dagbani": "yi ni nya bunnyaŋ min’ o bia ka bɛ loya" }, { "english": "sesame seeds", "dagbani": "buŋgu" }, { "english": "It is the potsherd that is red hot that is used to roast sesame seeds.", "dagbani": "Sali din mooi, dini n-shɛri buŋgu." }, { "english": "he sows seeds which are nili and sesame.", "dagbani": "o biritila o bimbira din nyɛ nili mini buŋgu" }, { "english": "It is because of the itching that I get from the husks of millet that I use my yam farm to plant sesame.", "dagbani": "Zawurugu zuɣu ka mani zaŋ m bɔɣu pari buŋgu." }, { "english": "you give tithes of pepper, sesame and nili.", "dagbani": "zaka" }, { "english": "He doesn't use a big flail to thresh sesame.", "dagbani": "O bi zaŋdi kaburi jaambon’ titali buri buŋgu" }, { "english": "donkey-herder/ herdsman", "dagbani": "buŋgula" }, { "english": "shrub (sp.) 'donkey’s ear'", "dagbani": "buŋtibili" }, { "english": "a heavy load 'donkey-load'", "dagbani": "buŋʒili" }, { "english": "ten times 'He changed my pay ten times.'", "dagbani": "bupia" }, { "english": "a tithe 'ten-ways division inside, one piece per.'", "dagbani": "zaɣi yiniyini" }, { "english": "tree [sp.] Erythrophloeum africanum.", "dagbani": "bupuŋga" }, { "english": "pieces, crumbs, leftovers.", "dagbani": "burabura" }, { "english": "wild bulb [sp]. grated and used for food.", "dagbani": "buri" }, { "english": "beating, hitting.", "dagbani": "buri" }, { "english": "(you) are fighting and punching each other.", "dagbani": "yi zabiri buri taba buri biɛɣu" }, { "english": "the words of a fool also earn him a beating.", "dagbani": "jɛrigu noli ni yɛtɔɣa lan bɔri buri tir’ o" }, { "english": "what God has ordained", "dagbani": "buri" }, { "english": "a mallet used for beating cloth", "dagbani": "buribia" }, { "english": "to take a small piece", "dagbani": "burigi" }, { "english": "a little bit of ... , fragment, crumb", "dagbani": "buriginli" }, { "english": "food-scraps", "dagbani": "bindir'burisa" }, { "english": "food-fragments", "dagbani": "bindir'burisa" }, { "english": "broken bread and fish-fragments", "dagbani": "bɔrobɔro chɛhi mini zimburisa" }, { "english": "food-scraps", "dagbani": "burisa" }, { "english": "He wanted to eat the rich man's food-scraps which fell on the ground.", "dagbani": "bundan’ maa bindir’ burisa din luri tiŋa" }, { "english": "log on which clothes are placed for beating", "dagbani": "burili" }, { "english": "seed", "dagbani": "burili" }, { "english": "fragment, bit, piece", "dagbani": "burili" }, { "english": "Christmas", "dagbani": "Burinya" }, { "english": "crumbs", "dagbani": "'burisa" }, { "english": "fragments", "dagbani": "'burisi" }, { "english": "to beat into little bits, crumble", "dagbani": "burisi" }, { "english": "I pounded and trampled them like mud in the streets.", "dagbani": "N daa burisi ba ka no n-taai ba kaman soli zuɣu batibati la." }, { "english": "and small houses fall, shattered", "dagbani": "yiya bihi mi lu m-burisiburisi" }, { "english": "to pieces.", "dagbani": "kuriti ni ŋmɛri burisiri binshɛɣukam" }, { "english": "iron strikes and shatters everything.", "dagbani": "burigi. burigi; burisi zimburisa." }, { "english": "a brush", "dagbani": "burɔsu" }, { "english": "tree", "dagbani": "buruguni" }, { "english": "so many", "dagbani": "bushɛm" }, { "english": "so many times", "dagbani": "siɣimsiɣim bushɛm" }, { "english": "so many times", "dagbani": "yimyim bushɛm" }, { "english": "so many times", "dagbani": "yimyim paai shɛm" }, { "english": "So many times He rescued them.", "dagbani": "ba bahi So many times He rescued them." }, { "english": "I myself, Paul, repeatedly tried so many times to come.", "dagbani": "maŋmaŋ’ kpaŋ mmaŋ’ gari yimyim bushɛm ni n kana" }, { "english": "so many times I have wanted to gather you like a hen gathers her chicks under her wings.", "dagbani": "noo ni laɣind’ o bihi niŋdi o kpinkpana ni shɛm la yimyim paai shɛm ka n kul bɔri ni n laɣim ya kaman" }, { "english": "pocket, 'packet'", "dagbani": "aliziifo" }, { "english": "pocket, 'packet'", "dagbani": "aliʒifu" }, { "english": "pocket, 'packet'", "dagbani": "aziifu" }, { "english": "pockets, 'packets'", "dagbani": "aziifunima" }, { "english": "palm-oil", "dagbani": "alleeɣi" }, { "english": "palm-oil", "dagbani": "aleji" }, { "english": "fortune, fate", "dagbani": "alɔbo" }, { "english": "fortune, fate", "dagbani": "alobu" }, { "english": "fortunes, fates", "dagbani": "alɔbonima" }, { "english": "fortunes, fates", "dagbani": "alɔbunima" }, { "english": "fortunes, fates", "dagbani": "lɔbonima" }, { "english": "fortunes, fates", "dagbani": "lɔbunima" }, { "english": "Whoever despises his chance puts him/herself into trouble.", "dagbani": "daalɔbu kpɛrila ganyina ni." }, { "english": "X's due", "dagbani": "daalɔbo ‘X's due’" }, { "english": "plague, epidemic, ill-fate, calamity.", "dagbani": "alɔbo" }, { "english": "the plague in the dark.", "dagbani": "alɔbo din be zibisim ni" }, { "english": "the plague which fell on the Egyptians falls on you.", "dagbani": "alɔbo din daa lu Ijiptinim’ zuɣu la tatabo lu yi zuɣu" }, { "english": "You must make these models of the tumours and of the mice that are ravaging your country.", "dagbani": "yi niŋ alɔbo shɛŋa mini jɛŋgbar’ shɛb’ bɛn bahi yi tiŋgbani ŋɔ yoli maa kɔtomsi" }, { "english": "calamity falls on me all day, every day", "dagbani": "alɔbo n-lu n zuɣu dabisi muni puuni zaa" }, { "english": "Calamities come one after another.", "dagbani": "Alɔbɔnima n-doli taba" }, { "english": "Your good luck is still to come.", "dagbani": "Adaalɔbo na be nyaaŋa" }, { "english": "a lucky person", "dagbani": "alɔbulana" }, { "english": "aloes", "dagbani": "aloosi" }, { "english": "perfumed powder that they call myrrh and aloes and cassia", "dagbani": "tulaale zin’ shɛŋa bɛ ni booni mɛɛr mini aloosi ni kaasia" }, { "english": "take myrrh and aloe tree sap and anoint him", "dagbani": "zaŋ mɛɛr maa mini aloo tia sum maa n-niŋ o" }, { "english": "teak tree", "dagbani": "aluura" }, { "english": "reddish dye", "dagbani": "aluura" }, { "english": "pink colour", "dagbani": "aluura" }, { "english": "an enemy", "dagbani": "amachia" }, { "english": "small dried fish", "dagbani": "amani" }, { "english": "herring", "dagbani": "amani" }, { "english": "thyself", "dagbani": "amaŋa" }, { "english": "stretcher", "dagbani": "amaŋka" }, { "english": "were carrying the sick on their beds and stretchers.", "dagbani": "amaŋmaŋa" }, { "english": "carriage [type]. From: (Eng.) Note: hammock", "dagbani": "amaŋmaŋa" }, { "english": "thyself.", "dagbani": "amaŋmaŋa" }, { "english": "Thanks! - expression of thanksgiving.", "dagbani": "amashera" }, { "english": "N'a sɔha, amazara Thank you for yesterday's favour (or hospitality).", "dagbani": "amashera" }, { "english": "thanks.", "dagbani": "amazara" }, { "english": "(See main entry: amashera.)", "dagbani": "amashera" }, { "english": "but.", "dagbani": "amaa" }, { "english": "But he came.", "dagbani": "Ma o daa kana." }, { "english": "Dagban' tinsi maa daa pun beni, amaa Tindaanim n-daa lee su ŋa.", "dagbani": "If you are suffering and do not include a Dagomba, he will blame you for it; but if you are eating and leave him out, he will not blame you." }, { "english": "the towns of Dagbong were already there, but the Earthpriests controlled them.", "dagbani": "Dagban' tinsi maa daa pun beni, amaa Tindaanim n-daa lee su ŋa." }, { "english": "Lala saha kuli ʒɛmi n-ti bia kam, amaa ka lee pa", "dagbani": "1) but also, but at the same time" }, { "english": "That stage sets in for every child, but it doesn't last long.", "dagbani": "saha wɔɣinli." }, { "english": "if (they) reject me and put faith in their shrines, but yet come to a prophet.", "dagbani": "bɛ yi zaɣisi ma ka niŋ bɛ buɣa yɛda, amaa ka ka anabi maa sanna" }, { "english": "The Lord said to Moses \"... come and I will send you to Pharaoh...\" But Moses said to God ...", "dagbani": "(Yawɛ daa yɛli Musa, “...kamna ka n ti tim a Firawuna sani...”) Amaa ka Musa yɛli Naawuni ..." }, { "english": "they", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "are unwilling to follow the way of truth, but rather follow the way of wickedness.", "dagbani": "bi bɔri ni bɛ doli yɛlimaŋli soli, amaa ka dolila tuumbiɛtali soli" }, { "english": "double, dual, times, twice.", "dagbani": "buyi" }, { "english": "the money you would use to hire paid workers. [DEU 15:18]", "dagbani": "di gari a ni di yɛn zaŋ laɣ’ shɛli bu padiriba paa ʒii buyi" }, { "english": "You divided the sea in two and let your people go on dry land and cross. [NEH 9:11]", "dagbani": "A daa pirigi teeku buyi ka chɛ ka a niriba doli tiŋgban’ kuŋ zuɣu du" }, { "english": "in two groups, two-by-two.", "dagbani": "buyi zuɣu" }, { "english": "goats' room, sheepfold", "dagbani": "buzɔŋ" }, { "english": "goats' rooms, sheepfolds", "dagbani": "buzɔna" }, { "english": "But I have other sheep that are not in this fold.", "dagbani": "Amaa m mali piɛ’ shɛba ka bɛ ka buzɔŋ ŋɔ ni" }, { "english": "I don't want bulls from your kraals or goats from your stables.", "dagbani": "n bi bɔri yi naɣikpahini naɣilahi bee yi buzɔna ni buhi." }, { "english": "cattleyard", "dagbani": "naɣikpaa" }, { "english": "whistle", "dagbani": "buusa" }, { "english": "ampesi", "dagbani": "buusa" }, { "english": "whistle", "dagbani": "buusa" }, { "english": "straight, upright", "dagbani": "cha" }, { "english": "dusky", "dagbani": "chabachaba" }, { "english": "lumpy (of liquid, having lumps inside)", "dagbani": "chabachaba" }, { "english": "pagan", "dagbani": "chafira" }, { "english": "tattoo", "dagbani": "chaɣachaɣa" }, { "english": "to grip, grasp", "dagbani": "chaɣi" }, { "english": "He gripped his wife's throat.", "dagbani": "O chaɣi o paɣa kukoli." }, { "english": "completely, never again", "dagbani": "chaɣibi" }, { "english": "I will never go there again.", "dagbani": "M napɔŋ chaɣibi." }, { "english": "jingles, rattles, sistra", "dagbani": "chaɣila" }, { "english": "The costume they wear to dance this dance (Baamaaya) is 'whiskers', jingles, skirt and ??", "dagbani": "Situri shɛŋa bɛ ni mali wari waa ŋɔ n-nyɛ: lɔm, chaɣila, mukuru mini ŋmaansuliga." }, { "english": "tambourine", "dagbani": "guŋgombila" }, { "english": "(they) held tambourines.", "dagbani": "(bɛ daa) gbibi gungombihi din mali chaɣisa" }, { "english": "to faint, pass out, feel faint as result of having imbibed sth.", "dagbani": "chaɣili" }, { "english": "to be in a coma", "dagbani": "chaɣili" }, { "english": "a rattle, sistrum, tambourine", "dagbani": "chaɣisa" }, { "english": "his daughter was the first one to meet him on the way, and she was holding jingles and shaking them and dancing.", "dagbani": "o bipuɣiŋga n-daa daŋ o soli tuhibu na n-gbib’ chɛɣisa chɛɣisiri ka wari waa." }, { "english": "women were ... playing musical instruments and shaking shakers and dancing.", "dagbani": "paɣiba daa ... ŋmɛri biŋkumda ka chaɣisiri chaɣisanim’ wari waa" }, { "english": "tambourine", "dagbani": "guŋgombila" }, { "english": "(they) held\ntambourines", "dagbani": "gbibi gungombihi din mali chaɣisa" }, { "english": "Lit: small drums which have jingles", "dagbani": "gbibi gungombihi din mali chaɣisa" }, { "english": "chaɣisi", "dagbani": "Variant: chɛɣisi. Pl: chaɣisira." }, { "english": "shake (of bottle, rattle)", "dagbani": "Gaɣili din pali bi chaɣisira, gaɣ’ sɔɣu n-chaɣisira." }, { "english": "Empty barrels make the most noise.", "dagbani": "The gourd that is full doesn’t shake, it is the one that is not full that shakes." }, { "english": "I would have farewelled you joyfully and played fiddles and shaken rattles and sung songs for you.", "dagbani": "N naan chɛbis’ a ni suhupiɛlli, ka ŋme goonjinim’ ka chaɣisi sayɛya ka yili yila niŋ a." }, { "english": "his daughter was the first one to meet him on the way, and she was holding jingles and shaking them and dancing.", "dagbani": "n-gbib’ chɛɣisa chɛɣisiri ka wari waa." }, { "english": "They hang a rattling quiver on him (horse).", "dagbani": "Bɛ zaŋ lɔɣu din chaɣisira n-nyaɣil’ o" }, { "english": "Bandɔɣu ni o yi yi saazuɣu n-chaɣisi lu tiŋ’ na, so yi bi paɣi o, ŋun’ ni paɣi omaŋa.", "dagbani": "The lizard says that if it jumps down from above and falls to the ground, it will praise itself if no one else" }, { "english": "does so.", "dagbani": "chadzisi" }, { "english": "does so.", "dagbani": "chaɣisa" }, { "english": "chaɣisi", "dagbani": "to become weak, poor" }, { "english": "chaɣisira", "dagbani": "plural form of chaɣisi" }, { "english": "to lose one's strength, weaken, lose strength (of decoctions)", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "to be ruined", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "to lose fertility (e.g. land)", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "It is like a dry land which is exhausted and there is no water there.", "dagbani": "Di bemi kaman tiŋgban’ kuŋ din chaɣisi ka kom ka nimaani la" }, { "english": "The soil's fertility had...", "dagbani": "Tiŋgbaŋ kulim daa chaɣisi" }, { "english": "been exhausted", "dagbani": "jaai" }, { "english": "sn", "dagbani": "chaai" }, { "english": "to jump down, to leap", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "(broken-off) part", "dagbani": "chaɣu" }, { "english": "to tear, to be torn", "dagbani": "chahi" }, { "english": "They got food and put it into old sacks which were split and mended.", "dagbani": "Bɛ daa bola bindira niŋ bɔto kura din chahi ka bɛ liɣiliɣi li" }, { "english": "to tear sth., tear to pieces", "dagbani": "ŋmani lɛla ni yi ŋubi chahi situra shɛli like a garment chewed to pieces by insects" }, { "english": "I will tear these veils of yours", "dagbani": "N ni lan chahi yi sarisi ŋɔ" }, { "english": "to cry in a shrill voice, make noise like bird, screech", "dagbani": "chahi" }, { "english": "they shriek and gnash their teeth.", "dagbani": "bɛ chahirimi, ka dimdi bɛ nyina" }, { "english": "as soon as he saw Jesus, he shrieked.", "dagbani": "o ni daa nya Yisa ka o chahi pam" }, { "english": "birth water", "dagbani": "chahinchɛɣu" }, { "english": "the rope used to anchor the skin on a guŋgǤŋ drum", "dagbani": "chahiriga" }, { "english": "yam", "dagbani": "chamba" }, { "english": "yams", "dagbani": "chamnima" }, { "english": "flying ant, termite, 'moth'", "dagbani": "chami" }, { "english": "termite", "dagbani": "chɛmi" }, { "english": "termite", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "termite", "dagbani": "danyɔŋ" }, { "english": "termite", "dagbani": "guli" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliyiili" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliŋgua" }, { "english": "termite", "dagbani": "gurigurilo" }, { "english": "termite", "dagbani": "salinsaa" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambaɣiŋga" }, { "english": "termite", "dagbani": "tikuliŋkua" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambiɛɣu" }, { "english": "small white termite", "dagbani": "wurikɔɣu" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yɔbili" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yabili" }, { "english": "rank of officer of Dagomba gunmen", "dagbani": "Champɔŋ" }, { "english": "In the military set up of some towns the holder of this title is the third in command ... after Kambon-Naa and Achiri.", "dagbani": "Adu" }, { "english": "Champɔŋ", "dagbani": "rank of officer of Dagomba gunmen" }, { "english": "In the military set up of some towns the holder of this title is the third in command ... after Kambon-Naa and Achiri.", "dagbani": "Adu" }, { "english": "Yendi market (epithet).", "dagbani": "Champu n.pr." }, { "english": "formation.", "dagbani": "chana n." }, { "english": "See main entry: chaŋ. going.", "dagbani": "chandi" }, { "english": "walk.", "dagbani": "chaŋ" }, { "english": "I was the one who taught the Ephraimites to walk.", "dagbani": "mani n-daa wuhi Ifriimnim’ chandi [HOS 11:3]" }, { "english": "If you drive away a blind person into the fallen millet stalks, you will", "dagbani": "A kari zom’ n-kpɛhi kaɣa ni a ni nya o chandi." }, { "english": "see how he/she walks (straight or crooked).", "dagbani": "chaŋ chɛlachɛla" }, { "english": "faith has opened your eyes.", "dagbani": "yɛda niŋbu neeg" }, { "english": "He went for a walk.", "dagbani": "O chaŋ o chandi." }, { "english": "I went out into the world and went and roamed.", "dagbani": "N yila dunia ni na, n chaŋmi ti gɔŋgo ka chaŋchaŋ gili di ni." }, { "english": "sleep-walking", "dagbani": "gbihira chɛna" }, { "english": "go for a walk, be on your way", "dagbani": "go" }, { "english": "I am just going round complaining the whole day.", "dagbani": "kul chani gindi n-fabinda dabisi muni puuni zaa" }, { "english": "(he was) going round naked and barefoot.", "dagbani": "chani o zaɣim ni napɔn zaŋa" }, { "english": "He went away, went on his journey.", "dagbani": "O chaŋ o chandi." }, { "english": "go away", "dagbani": "Chɛm a chɛndi!" }, { "english": "go straight", "dagbani": "chaŋ tibi" }, { "english": "first come first served(?) ‘unexpected food for someone, food being eaten on ones arrival (IM)", "dagbani": "tuuli" }, { "english": "meet by coincidence", "dagbani": "chaŋ chirigi" }, { "english": "to happen", "dagbani": "to" }, { "english": "How come?", "dagbani": "Di chaŋ wula?" }, { "english": "Why am I discouraged?", "dagbani": "Ka di chaŋ wula ka nandahima mali ma pam?" }, { "english": "until; as far as", "dagbani": "zàŋ cháŋ" }, { "english": "to take away; carry away", "dagbani": "zaŋ X chaŋ" }, { "english": "about, concerning", "dagbani": "zaŋ chaŋ X (polo)" }, { "english": "we are not in ignorance about his plots.", "dagbani": "ti bi be ʒilinsi ni zaŋ chaŋ o yikombiɛri tuma la polo" }, { "english": "an intermediary, go-between", "dagbani": "chamlana" }, { "english": "smallpox", "dagbani": "chaŋkpandi" }, { "english": "completely (variant)", "dagbani": "chap; chappi; chab" }, { "english": "improvement after sickness", "dagbani": "chaa" }, { "english": "be improved after sickness", "dagbani": "niŋ chaa" }, { "english": "meagre, scanty, sparse", "dagbani": "chaa" }, { "english": "His sickness is better.", "dagbani": "O dɔro maa niŋ chaa." }, { "english": "The crowd is scanty.", "dagbani": "Zama maa bela chaa." }, { "english": "to finish cropping (fruit-tree)", "dagbani": "chaai" }, { "english": "The fool says the okro has finished fruiting, but it is still bearing fruit.", "dagbani": "Jɛrigu yɛliya ni mana chaaya ashee di na wandimi." }, { "english": "to exhaust the essence of herbs", "dagbani": "chaai" }, { "english": "to be exhausted (soil)", "dagbani": "chaai" }, { "english": "like dry land with exhausted soil", "dagbani": "kaman tiŋgbaŋ’ kuŋ din tam chaai la" }, { "english": "to improve after sickness, get better", "dagbani": "chaai" }, { "english": "charge (legally), accuse", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "charge, amount to pay", "dagbani": "chaaji" }, { "english": " • fare on vehicle", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "to accuse (legal)", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "to charge sb., tell sb. the fare", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "a string bag", "dagbani": "chaaka" }, { "english": "a cheque, 'check' [Am.]", "dagbani": "chaaki" }, { "english": "a chart, table", "dagbani": "chaati" }, { "english": "Make a chart to show your own height and the heights of the members of your class.", "dagbani": "Malimi chaati ka di wuhiri a mini yi karɔŋ zɔŋ ni bihi wɔɣilim ni nyɛ shɛm." }, { "english": "Five boys were playing a game with matchboxes.", "dagbani": "Bihi anu, n-daa mali manchisi wɔri n-diɛmdi diɛma." }, { "english": "cut grass", "dagbani": "che mɔri" }, { "english": "Don't you-people be going to cut grass for", "dagbani": "Di lan chaŋya ti chɛ mɔri na ti ti ba" }, { "english": "to hamstring X", "dagbani": "che n-chihi X jila" }, { "english": "he hamstrung the rest of the horses.", "dagbani": "o daa chɛ n-chihi wɔr’ shɛb’ bɛn kpalim zaa jila" }, { "english": "cut X off, surround.", "dagbani": "che X kpe ni kpe" }, { "english": "while Saul was cutting off all the escape routes for David and his men so that he could catch them.", "dagbani": "saha shɛli Sool ni daa ti chɛ ŋun’ Dauda min’ o niriba maa kpe ni kpe ni o gbahi ba la." }, { "english": "to hamstring.", "dagbani": "fiɛbi" }, { "english": "harvest millet, harvest by cutting whole stalk", "dagbani": "Dunia atam biya zaa ka di chɛbu saha paai." }, { "english": "Take your sickle and reap, because the time to reap has come, for the harvest of the earth is ripe.", "dagbani": "Zaŋm' a gɔrigu maa n-tim di ni n-chɛ." }, { "english": "birds... don't sow or reap or have granaries.", "dagbani": "noonsi... bi birita waamaa n-chɛra; bɛ mi ka kambɔna" }, { "english": "You sow a lot, but only get", "dagbani": "Yi biriti pampam, amaa ka ti chɛrila biɛlabiɛla." }, { "english": "harvest yams (dig up)", "dagbani": "chɛhi (nyuya)" }, { "english": "ŋahi", "dagbani": "taba, kawana" }, { "english": "ŋmaai, cheei", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "sow", "dagbani": "biri" }, { "english": "there will always be seedtime and harvest, cool time and hot time, rainy season and harmattan day and night.", "dagbani": "biribu saha mini chɛbu saha ni maasim saha ni tulim saha ni shɛɣu saha ni kikaa saha ni wuntaŋ’ ni mini yuŋ kul ni beni" }, { "english": "treat X with contempt", "dagbani": "ʒiɛm X" }, { "english": "How long will these people treat me with contempt?", "dagbani": "Bɔ saha ka niriba ŋɔ lee yɛn chɛ ma ʒiɛmbu?" }, { "english": "to leave alone, behind", "dagbani": "chɛ" }, { "english": "the woman left her waterpot standing there and went back to town.", "dagbani": "paɣ’ maa daa chɛ o kochuɣu zali nimaani ka lab’ fɔŋ ni" }, { "english": "they left their nets and followed him.", "dagbani": "bɛ daa dii chɛ bɛ lansi maa ka dol’ o" }, { "english": "they throw you out away from your tomb like", "dagbani": "bɛ zaŋ nyini bahila katiŋ’ kaman bimpɔŋ la ka chɛ a gballi" }, { "english": "Let's leave it at then.", "dagbani": "Ti chɛl lala yɔɣu?" }, { "english": "we (should) dig small channels for a distance behind our bathrooms and the water will follow them and go away from the bathrooms.", "dagbani": "ti gbi bɔɣibihi wɔɣila ti shinshɛri nyaansi, ka kom doli li chana, ka chɛ shinshɛri maa we." }, { "english": "leave (and) go back; forsake", "dagbani": "che labi" }, { "english": "leftovers, remains after a meal", "dagbani": "di ka che" }, { "english": "children left behind after death", "dagbani": "wa" }, { "english": "Haran died before his father, in the town of his birth, Ur.", "dagbani": "Haran daa ti kani ka chɛ o ba, o dɔɣiritiŋ’ din daa nyɛ Ur" }, { "english": "Leave the work on God's temple in peace.", "dagbani": "Chɛliya Naawuni jɛmbu duu tuma maa baalim" }, { "english": "How long are you going to keep us in suspense?", "dagbani": "biɛhiŋ?" }, { "english": "divorce", "dagbani": "che doo/paɣa" }, { "english": "reign", "dagbani": "che tuma" }, { "english": "be different apart from Y", "dagbani": "be ... ko ka che Y" }, { "english": "he is set apart from sinners", "dagbani": "o be o ko ka chɛ alahichinima" }, { "english": "forgive (lit. 'leave (and) lend')", "dagbani": "che paŋ" }, { "english": "forgiveness", "dagbani": "chɛ m-paŋ" }, { "english": "Forgive me.", "dagbani": "Chɛl n taali." }, { "english": "Forgive my secret offence.", "dagbani": "Chɛli n daashilɔni taali." }, { "english": "leave (sth.) behind", "dagbani": "che bahi" }, { "english": "Leave it alone!", "dagbani": "Chɛla!" }, { "english": "Leave it alone!", "dagbani": "Chɛliya!" }, { "english": "separate, divide", "dagbani": "woli" }, { "english": "to stop, abstain from", "dagbani": "satahinsi" }, { "english": "the thunder and hailstones stopped, and the rain slackened off.", "dagbani": "satahinsi maa mini sakuɣa maa daa chɛ, ka saa maa baai" }, { "english": "Deception which brings a person into sin is unavoidable.", "dagbani": "Biriginsim din ni kpɛhi nira alahichi ni ku chɛ" }, { "english": "desist", "dagbani": "che" }, { "english": "they could not cause them to stop building.", "dagbani": "bɛ daa bi tooi chɛ ka bɛ chɛ mɛbu" }, { "english": "he threw the stick and it hit the tree", "dagbani": "bɔ saha ka a dimnim’ maa lee yɛn chɛ a labu" }, { "english": "when will your enemies leave off laughing at you? [PSA 74:10]", "dagbani": "Chɛla!/Chɛliya!" }, { "english": "2) Stop!, Stop doing it!", "dagbani": "Chɛla!/Chɛliya!" }, { "english": "He nevertheless chose me. Lit: he did not abstain from choosing me because of that.", "dagbani": "KO O bi che ma piibu di zugu." }, { "english": "don't fuss about that, 'anyway'", "dagbani": "chɛli(ya) di zaa" }, { "english": "That's enough of that! Now go ... [ACT 9:15]", "dagbani": "Chɛli di zaa ha ka chaŋ" }, { "english": "wait a little", "dagbani": "chɛl pɔi" }, { "english": "wait a little", "dagbani": "chɛl pɔi" }, { "english": "remethre", "dagbani": "che nti" }, { "english": "grant, cause, allow that ...", "dagbani": "che ka" }, { "english": "Let them bring a little water so you can wash your feet.", "dagbani": "Chɛliya ka bɛ niŋ kom biɛla tin ya na ka yi paɣi yi naba" }, { "english": "your having come out of slavery to doing sin makes", "dagbani": "yi ni yi alahichi tumbu dabitim ni la zuɣu chɛ ka yi yipa leela wuntia daba" }, { "english": "it possible for you now to become slaves to righteousness.", "dagbani": "Romanum 6:18" }, { "english": "Let's call the young woman here and find out.", "dagbani": "Chɛ ka ti boli paɣisarili maa na nti bɔh’ o nya." }, { "english": "he didn't have them knock down the places where they worshipped idols.", "dagbani": "o daa lee bi chami ka bɛ wurim bɛ ni daa jɛmdi buɣa luɣ’ shɛŋa la" }, { "english": "the Lord caused fire to come and burn up the", "dagbani": "Yawɛ daa chɛ ka buɣim kana ti taai di nimdi maa" }, { "english": "meat", "dagbani": "di che" }, { "english": "'so that; 'it causes...'", "dagbani": "din che" }, { "english": "'for that reason", "dagbani": "di(n)zuɣu che ka" }, { "english": "because of that", "dagbani": "di zuɣu daa chɛ ka" }, { "english": "as a result, the people of Egypt were all in a terrible way.", "dagbani": "Ijipti tiŋgbɔŋ ni nim’ ... gbarigi zaa" }, { "english": "A causes, makes possible B", "dagbani": "A zuɣu che ka B" }, { "english": "his blood enabled people to receive salvation.", "dagbani": "o ʒim zuɣu chɛ ka niriba nya tiliginsim" }, { "english": "from, apart from ..., in contrast to ...", "dagbani": "ka chɛ" }, { "english": "do sth. to the exclusion of sb.", "dagbani": "ka che X" }, { "english": "Hide me from wicked people.", "dagbani": "Sɔɣim’ ma ka chɛ ninvuɣ’ biɛri" }, { "english": "as the heavens are higher than the earth.", "dagbani": "Zuɣusaa ni ndu ka chɛ tiŋgbani shɛm" }, { "english": "light in the clouds of the sky to separate the day from the night;", "dagbani": "di yaaya so yuri ka chɛ so" }, { "english": "don't show favouritism to one person over another.", "dagbani": "di yaaya so yuri ka chɛ so" }, { "english": "Lit: don't choose out sb. and love (them) and leave sb.", "dagbani": "Di saha ka" }, { "english": "Then prophet Abraham slaughtered the ram instead of the child.", "dagbani": "di saha ka anabi Ibrahima daa zaŋ piɛlaa maa kɔrigi ka chɛ bii maa." }, { "english": "I your servant will stay", "dagbani": "mani a dabili ŋɔ kpalim leegi n dan’ dabili ka chɛ bia maa" }, { "english": "and become my lord's slave in place of the boy.", "dagbani": "kuu n-kun a ponsara kpahi yuɣisi duku ti bia." }, { "english": "distinguish X from Y", "dagbani": "woligi X ka che Y" }, { "english": "No one could distinguish the sound of joyful shouting from the sound of weeping.", "dagbani": "daa naan ku tooi woligi suhupiɛlli tahigu vuri ka chɛ kuhigu vuri maa." }, { "english": "It is not necessary to make a difference between the child's food and what the rest", "dagbani": "Di bi tu ni a dii woligiri bia bindirigu di ko, ka chɛri yili maa zaa ni diri bindiri shɛli." }, { "english": "When he separated the Israelites from the tribe of Judah.", "dagbani": "O ni daa woligi Izraɛlnim’ bahi ka chɛ Juda zuliya saha shɛli maa." }, { "english": "it's breadth was nearly metres.", "dagbani": "di yɛliŋ mi chɛ biɛla ni di niŋ mita ayi." }, { "english": "it's breadth was nearly metres.", "dagbani": "ayi" }, { "english": "to scatter (grain, dust)", "dagbani": "che" }, { "english": "(he) was going along cursing as he went and throwing stones at him and showering him with dirt", "dagbani": "dol’ o\nchani tur’ o, ka labir’ o kuɣa, ka toori taŋkpagu chɛr’ o" }, { "english": "leftovers", "dagbani": "chɛba" }, { "english": "flints", "dagbani": "chɛba" }, { "english": "pustules", "dagbani": "chɛba" }, { "english": "a large pancake", "dagbani": "chɛballi" }, { "english": "flint (for striking fire)", "dagbani": "chɛbili" }, { "english": "flint of flintlock musket / tinder (probably errors)", "dagbani": "chɛbili" }, { "english": "flint (type of stone)", "dagbani": "chɛbili" }, { "english": "The mighty man will become tinder and his work a spark.", "dagbani": "Ninvuɣ’ shɛb’ bɛn mali yaa ni ŋmanila gumdi, ka bɛ tuma be kaman chɛbili la." }, { "english": "(turned) the flinty cliff into a welling spring", "dagbani": "kozɔrim yi chɛbili kuɣili ni na" }, { "english": "X has no means of support.", "dagbani": "chɛbili" }, { "english": "knob, pustule", "dagbani": "chɛbili" }, { "english": "a stirrup", "dagbani": "chɛbili" }, { "english": "an anklet with bells", "dagbani": "chɛbisa" }, { "english": "to take leave, bid farewell", "dagbani": "chɛbisi" }, { "english": "We took leave of each other.", "dagbani": "Ti chɛbisi taba." }, { "english": "I would have farewelled you joyfully and", "dagbani": "N naan chɛbis’ a ni suhupiɛlli, ka ŋme goonjinim’ ka chaɣisi sayɛya ka yili yila niŋ a." }, { "english": "played fiddles and shaken rattles and sung songs for you.", "dagbani": "To, m mabihi, n chɛbisiri ya mi ŋɔ." }, { "english": "OK, my brethren, I am saying good-bye.", "dagbani": "Jaŋa naba chɛbisi baa ma kuyili." }, { "english": "The monkey will not go to the funeral house of the dog’s mother.", "dagbani": "ŋun’ kpalim ni o chɛbisi salo maa. O ni daa chɛbisi ba naai ... he stayed to dismiss the crowd." }, { "english": "After he had sent them away ...", "dagbani": "[MRK 6:45-6]" }, { "english": "After he had sent them away ...", "dagbani": "..." }, { "english": "to give parting present.", "dagbani": "..." }, { "english": "He’s not given me anything.", "dagbani": "O bi chɛbisi ma." }, { "english": "a bicycle", "dagbani": "chɛche" }, { "english": "So he must sit there while you get a bicycle, motorbike or car to take him home.", "dagbani": "Dinzuɣu di tuya ka o ʒini nimaani, ka yi bɔ cheche, motoo bee loori n kpuɣ'o kuna yiŋa." }, { "english": "Pl: bicycles", "dagbani": "chɛchɛnima" }, { "english": "Variant: cheche.", "dagbani": "chɛche" }, { "english": "Syn: a bicycle", "dagbani": "baasikuri" }, { "english": "motorbike", "dagbani": "chɛchɛbuɣim" }, { "english": "motorbike", "dagbani": "chechebuɣum" }, { "english": "moto", "dagbani": "chɛchɛbuɣim" }, { "english": "moto", "dagbani": "chechebuɣum" }, { "english": "motor", "dagbani": "chɛchɛbuɣim" }, { "english": "motor", "dagbani": "chechebuɣum" }, { "english": "bicycle(-of)-fire", "dagbani": "chɛchɛbuɣim" }, { "english": "bicycle(-of)-fire", "dagbani": "chechebuɣum" }, { "english": "charioteer", "dagbani": "chɛchɛbumbara" }, { "english": "He will take your sons and make them serve in his chariots and with his cavalry, and they will run before his chariot.", "dagbani": "ni ti zaŋ yi bidibisi niŋ chɛchɛbumbariba mini wɔribariba, ka bɛ be o chɛchɛbuŋ’ tooni" }, { "english": "wheeled•vehicle-donkey-rider", "dagbani": "chɛchɛbumbara" }, { "english": "charioteer", "dagbani": "chɛchɛbumbariba" }, { "english": "wheeled•vehicle-donkey-rider", "dagbani": "chɛchɛbumbariba" }, { "english": "chariot", "dagbani": "chɛchɛbuŋ" }, { "english": "charioteer", "dagbani": "wɔribariba" }, { "english": "charioteer", "dagbani": "chɛchɛbunduhira" }, { "english": "charioteer", "dagbani": "chɛchɛbunduhira" }, { "english": "charioteer (plural)", "dagbani": "chɛchɛbunduhiriba" }, { "english": "I will use you to attack the chariot and kill the charioteer.", "dagbani": "Nyini ka n zaŋ ŋme wurim chɛchɛbuŋa, ka ku chɛchɛbunduhira." }, { "english": "all Pharaoh's horses and chariots and charioteers.", "dagbani": "Firawuna yuri zaa min’ o chɛchɛbunsi ni o chɛchɛbunduhiriba la zaa" }, { "english": "chariot", "dagbani": "chɛchɛbuŋ" }, { "english": "chariot", "dagbani": "chɛchɛbuŋa" }, { "english": "chariots", "dagbani": "chɛchɛbunsi" }, { "english": "(you) use the clouds as your chariot.", "dagbani": "zaŋ sagbana leeg’ a chɛchɛbuŋa" }, { "english": "he should go and sit in his number-two chariot.", "dagbani": "o kpe n-ʒini o chɛchɛbuŋ’ din pah’ ayi puuni" }, { "english": "And their chariots sank into the mud", "dagbani": "Ka bɛ chɛchɛbunsi daa firi bayaɣiti ni n-kɔŋ chandi" }, { "english": "couldn't move", "dagbani": "chɛchɛbumbara" }, { "english": "couldn't move", "dagbani": "chɛchɛbunduhira" }, { "english": "?? mixed colours.", "dagbani": "'chɛchɛrigu" }, { "english": "Three cheers for the red, white and black.", "dagbani": "chɛrisi." }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "chɛchito" }, { "english": "heathen, pagan", "dagbani": "chɛfira" }, { "english": "you should look on him as a pagan.", "dagbani": "nyin’ lihim’ o kaman chɛfira" }, { "english": "The book of Daniel was written when a pagan king was oppressing the Jews.", "dagbani": "Bɛ daa sabi Daniɛl Litaafi ŋɔ la saha shɛli chɛfir’ na’ so ni daa muɣisiri Yɛhudianima" }, { "english": "you yourself will die in a land of pagans.", "dagbani": "amaŋmaŋ’ ni ti kpi chɛfirinim’ tiŋgban’ ni" }, { "english": "Note: kaafira", "dagbani": "(Ha.)" }, { "english": "Note: kaafir :: where does the chǫ- come from?", "dagbani": "(Ar.)" }, { "english": "heathenism, paganism", "dagbani": "chɛfiritali" }, { "english": "heathenism, paganism", "dagbani": "chɛfirisili" }, { "english": "and had left his pagan way and followed the way of the Jews' religion.", "dagbani": "ka daa chɛ o chɛfiritali soli ka doli Yɛhudianim’ daadiini sol’ la" }, { "english": "The Evils of the Pagan Life.", "dagbani": "Chɛfiritali biɛhigu zaɣibiɛtali yɛla" }, { "english": "pagan.", "dagbani": "chɛfura" }, { "english": "jingles, rattles, sistra.", "dagbani": "chɛɣisa" }, { "english": "shake", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "broken piece", "dagbani": "chɛɣu" }, { "english": "variant", "dagbani": "chieɣu" }, { "english": "fragment", "dagbani": "chiɛɣu" }, { "english": "torn, broken", "dagbani": "'chɛɣu" }, { "english": "a torn one", "dagbani": "zaɣa chɛɣu" }, { "english": "broken", "dagbani": "'chiɛɣu" }, { "english": "salute", "dagbani": "chɛgbɛ" }, { "english": "harvest (yams)", "dagbani": "chɛhi" }, { "english": "harvest millet (cut whole stalk)", "dagbani": "che (chi)" }, { "english": "to tear up, be/get torn", "dagbani": "chɛhi" }, { "english": "It has torn.", "dagbani": "Di chɛhiya." }, { "english": "It (a bag) is torn.", "dagbani": "Di chɛhirimi." }, { "english": "they ... caught a lot of fish, so much that their nets began to break.", "dagbani": "bɛ daa ... gbahi zahim pam, hal ka bɛ lansi maa ti pili chɛhibu" }, { "english": "Can't Flay and Can't Hold let the hide get torn.", "dagbani": "Bi baŋ shibu mini bi baŋ gbaabu n-chɛ ka gbaŋ chɛhira." }, { "english": "to cry in shrill voice", "dagbani": "chɛhi" }, { "english": "thick porridge", "dagbani": "chɛkparawa" }, { "english": "leave!", "dagbani": "chɛla" }, { "english": "unsteadily", "dagbani": "chɛlachɛla" }, { "english": "to scout, observe, watch", "dagbani": "chɛli" }, { "english": "to go after", "dagbani": "chɛli" }, { "english": "pair of spurs", "dagbani": "chɛmi" }, { "english": "The speech of the wise is like horse-spurs.", "dagbani": "Yɛndan’ yɛtɔɣa ŋmanila wahu chɛmi" }, { "english": "flying ants.", "dagbani": "chɛmi" }, { "english": "an intermediary, matchmaker, \"person who goes looking for a wife for a man\"", "dagbani": "chɛmlana" }, { "english": "forgiveness", "dagbani": "che-m-paŋ" }, { "english": "forgiveness", "dagbani": "che-m-paŋ" }, { "english": "zinc", "dagbani": "chɛmsi" }, { "english": "zinc", "dagbani": "chamsi" }, { "english": "zinc", "dagbani": "chimsa" }, { "english": "Tiŋkpaŋ’ bandɔɣu bi simdi ka o baŋ chɛmsi.", "dagbani": "It is not fitting for a village lizard to get to know about zinc roofing sheets." }, { "english": "going.", "dagbani": "chɛndi" }, { "english": "See main entry: chaŋ.", "dagbani": "chɛndi" }, { "english": "change, small money.", "dagbani": "chɛnji" }, { "english": "Note: 'change' when you paid a large-denomination coin or note/bill is balansi ??", "dagbani": "chɛnji" }, { "english": "Syn: laɣibaligu; laɣipiɛliga.", "dagbani": "chɛnji" }, { "english": "From: (Eng.)", "dagbani": "chɛnji" }, { "english": "a fast walk", "dagbani": "chɛnkpɛma" }, { "english": "flint", "dagbani": "chɛribo" }, { "english": "flints", "dagbani": "chɛribonima" }, { "english": "Like how black rock is harder than a flint.", "dagbani": "tampiŋ sabinli ni kpɛm’ gari chɛribokuɣili shɛm" }, { "english": "He caused water to flow for you to drink from the flinty rock.", "dagbani": "O daa chɛ ka kom yi chɛribo kuɣa ni na ka yi nyu" }, { "english": "Use flint knives to circumcise the Israelites.", "dagbani": "Zaŋm’ chɛribo kuɣa mali pilima n-guni Izraɛlnima" }, { "english": "the lock of a flintlock gun, trigger, \"the cock of a gun\"", "dagbani": "chɛribo malifa" }, { "english": "partially, halfheartedly", "dagbani": "chɛrichɛri" }, { "english": "church", "dagbani": "chɛrichi" }, { "english": "straight line. marking boundaries. beei cheriga ‘cut, mark a line’", "dagbani": "chɛriga" }, { "english": "You should mark a line round the mountain and don't let anyone cross over it.", "dagbani": "Di simdi ka a daa beei chɛriga gili zoli maa, ka di chɛ ka so baai yaɣ’ li You should mark a line round the mountain and don't let anyone cross over it. [EXO 19:12]" }, { "english": "ladle, small calabash with", "dagbani": "chɛriga" }, { "english": "Variant: should be chǫriga/chǫrisi or chǫrigu/chǫriti", "dagbani": "chɛriti" }, { "english": "long handle", "dagbani": "Chɛriga din dam" }, { "english": "The ladle that is used to stir pig’s broth is the same one that is used to stir cow’s broth.", "dagbani": "kurchu bim dini ka bɛ zaŋ dam naɣ’ bim." }, { "english": "Broth", "dagbani": "dam" }, { "english": "They removed also the pots, shovels, snuffers, tossing-bowls, saucers.", "dagbani": "Bɛ daa kpuɣi duɣuri mini soobuya ni buɣim kpihiri bina ni taha ni chɛriti." }, { "english": "Snuff", "dagbani": "kpihiri" }, { "english": "Pots", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "Shovels", "dagbani": "duɣuri" }, { "english": "Tossing-bowls", "dagbani": "soobuya" }, { "english": "Saucers", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "Porridge-ladle", "dagbani": "ŋmangbaa" }, { "english": "and it is used to fetch soup", "dagbani": "?? check picture" }, { "english": "in bits", "dagbani": "chɛriguchɛrigu" }, { "english": "an executioner", "dagbani": "chɛrilana" }, { "english": "tattered, ragged", "dagbani": "chɛrili" }, { "english": "they went to the king's storeroom and got torn clothing", "dagbani": "bɛ chaŋ nayili nɛma duu nti zaŋ situr’ chɛra" }, { "english": "broken, torn piece of sth", "dagbani": "chɛra" }, { "english": "if a wild animal catches the beast concerned, he must bring the remains as evidence.", "dagbani": "shɛhira" }, { "english": "ant [sp.] harmless, black", "dagbani": "chɛrili" }, { "english": "Ants are creatures of little strength, yet they store up their food in the early-rains time; [PRO 305]", "dagbani": "Chɛrili nyɛla bɛn ka yaa, amaa bɛ nyari bindirigu diri siɣili saha." }, { "english": "to chop/break into minute pieces", "dagbani": "chɛrisi" }, { "english": "whoever falls on the stone will be broken to pieces.", "dagbani": "ŋunkam lu kuɣili maa zuɣu ni chɛrisichɛrisi" }, { "english": "the storm blew so fiercely that the big ship was likely to break up.", "dagbani": "sanʒiɛɣu maa ʒiɛbu kpiɔŋ daa galisi pam hal ka ŋarin titali maa ti be kaman di yɛn chɛrisimi la" }, { "english": "to tear to pieces", "dagbani": "chɛrisi" }, { "english": "He will snatch you up from your house and tear", "dagbani": "o ni to n-kpuɣ’ a a yiŋ’ puuni yi nti chɛris’ a" }, { "english": "you to pieces. ", "dagbani": "o mal’ o daanya nyinyɛri min’ o kuriti nyina n-dimdi chɛrisir’ o ni gbahiri" }, { "english": "he used his bronze claws and iron teeth to bite and tear everything he caught.", "dagbani": "binshɛɣukam" }, { "english": "to be spotted", "dagbani": "chɛrisi" }, { "english": "spotted (plural)", "dagbani": "chɛrisira" }, { "english": "similar: spotted", "dagbani": "bomaboma" }, { "english": "similar: spotted", "dagbani": "bɔribɔri" }, { "english": "similar: spotted", "dagbani": "'fufuhigu" }, { "english": "similar: spotted", "dagbani": "gandimgandim" }, { "english": "similar: spotted", "dagbani": "fuhi" }, { "english": "similar: spotted", "dagbani": "liɣisi" }, { "english": "similar: spotted", "dagbani": "pɔrisi" }, { "english": "spotted", "dagbani": "'chɛchɛrigu" }, { "english": "sore in anus.", "dagbani": "chɛrisheeni" }, { "english": "cherub", "dagbani": "chɛrub" }, { "english": "Pl: cherubim.", "dagbani": "Pl: chɛrubinima." }, { "english": "Variant: cherub.", "dagbani": "Variant: chɛrubnima." }, { "english": "he rode upon a cherub and flew.", "dagbani": "o daa ba chɛrub yiɣi" }, { "english": "O King and God of Israel, you who sit above the cherubs.", "dagbani": "Naa ni Izraɛl Naawuni ŋun ʒi Chɛrubinim’ zuɣusaa ŋɔ" }, { "english": "collect burning charcoal from between the cherubs.", "dagbani": "nɛma chɛrubnima maa sunsuuni" }, { "english": "Cabbage", "dagbani": "כרוב" }, { "english": "Charcoal", "dagbani": "chɛulo" }, { "english": "Pl: charcoals", "dagbani": "Pl: chɛulɔnima" }, { "english": "hinge", "dagbani": "chɛulɔnim" }, { "english": "gold hinges which fit the doors of the Holy Place in God's Temple", "dagbani": "salima chɛulɔnim din gbib' Naawuni jɛmbu duu puuni Luɣ' Kasi shee la pununim" }, { "english": "As a door turns back and forth on its hinges, so the lazy person turns over in bed.", "dagbani": "Kaman chɛulɔnim’ ni kul gbibi punu ka di viini gindi shɛm la, lala ka vinyaɣilan’ gba be o garo zuɣu." }, { "english": "person turns over in bed.", "dagbani": "?? borrowed word" }, { "english": "green parrot", "dagbani": "chee" }, { "english": "corn parrot", "dagbani": "chee" }, { "english": "Senegal yellow-bellied parrot.", "dagbani": "chee" }, { "english": "sherd", "dagbani": "'chee" }, { "english": "shard", "dagbani": "'chee" }, { "english": "broken piece of earthenware or calabash or piece of any material", "dagbani": "'chee" }, { "english": "Not the smallest quantity of water is there.", "dagbani": "Ko' chee kani." }, { "english": "a broken dish", "dagbani": "salichee" }, { "english": "they collected seven baskets of bread fragments and crumbled fish that were left over.", "dagbani": "bɛ daa laɣisi bɔrobɔro chɛhi mini zimburisa din guui pali piɛr’ ayopɔin" }, { "english": "a roan horse (\"bay\" IM)", "dagbani": "chee" }, { "english": "the cry of a guineafowl", "dagbani": "chee" }, { "english": "instep of the foot", "dagbani": "chee" }, { "english": "Pl: chɛhi", "dagbani": "chee" }, { "english": "another guinea fowl understands it", "dagbani": "chee" }, { "english": "a church, the Church", "dagbani": "cheechi" }, { "english": "a church, the Church", "dagbani": "chɛɛchi" }, { "english": "a church, the Church", "dagbani": "chɛrichi" }, { "english": "a church, the Church", "dagbani": "tooji" }, { "english": "churches", "dagbani": "cheechinima" }, { "english": "churches", "dagbani": "chɛɛchnima" }, { "english": "I wrote a letter to the church", "dagbani": "N daa sabi\ngbaŋ ti cheechi na" }, { "english": "Paul founded a church there", "dagbani": "Pool daa piligila chɛɛchi nimaani" }, { "english": "The people of the churches which are in Asia are greeting you", "dagbani": "Cheechinim’ din be Ɛsha tiŋgbɔŋ ni nim’ puhiri ya" }, { "english": "the letters written to", "dagbani": "bɛ ni daa sabi gban' shɛŋa ti chɛɛchinima ayopɔni" }, { "english": "the seven churches.", "dagbani": "Jɔn sabi n-ti Ɛfɛsus Cheechi" }, { "english": "John Writes to the Church of/at Ephesus.", "dagbani": "tooji." }, { "english": "to tear, cut piece of material, fray", "dagbani": "cheei" }, { "english": "to tear, cut piece of material, fray", "dagbani": "chee" }, { "english": "Can't Flay and Can't Hold will tear the hide.", "dagbani": "O cheei omaŋmaŋ kpalibu Bi baŋ shibu mini bi baŋ gbaabu bɛn shirila cheeri." }, { "english": "like a tailor does to stop it from fraying.", "dagbani": "kaman teela ni niŋdi shɛm la din ni chɛ ka di ku chee" }, { "english": "When you buy iodised salt, tear its plastic.", "dagbani": "A yi da ayodin yɛlim na nyin cheemi di lɔba maa ka kpaa li n-niŋ luɣuluɣu bee kunkɔŋ ni" }, { "english": "bag and pour it in a bottle or tin-can.", "dagbani": "bɛ daa yɛl’ taba, “Di chɛliya ka ti chee’ li" }, { "english": "they said to each other \"Let's not tear it ...", "dagbani": "ti chee’ li" }, { "english": "to despair", "dagbani": "bɔɣiri chee kom" }, { "english": "'The king of Babylon will become paralysed with fear when he hears news of their coming.'", "dagbani": "Babilɔn naa wum bɛ yɛla, ka o bɔɣiri ni chee kom." }, { "english": "The Lord has torn the robe of the kingship of", "dagbani": "Yawɛ darigi cheei Izraɛl nam kparibu a sani" }, { "english": "Israel away from you.", "dagbani": "laŋ’ maa daa bi cheei" }, { "english": "the net didn't tear.", "dagbani": "chinchin’ shɛli din daa yili" }, { "english": "the cloth which hung in the middle of God's worship room tore from its top down to its bottom.", "dagbani": "Naawuni jɛmbu duu sunsuuni la daa cheei di zuɣusaa hal ti siɣi di tiŋli" }, { "english": "to release (water), break dam", "dagbani": "cheei" }, { "english": "Starting a quarrel is like breaching a dam.", "dagbani": "zaba piligu ŋmanila bɛ ni yi cheei kom bahi la" }, { "english": "X becomes disheartened", "dagbani": "X baɣiri cheei kom" }, { "english": "the courage of the people melted and flowed away like water, and they were afraid.", "dagbani": "Izraɛlnim' baɣiri ni daa cheei kom, ka dabiɛm gbahi ba" }, { "english": "to burst (as of a boil)", "dagbani": "cheei" }, { "english": "well, thank you very much!", "dagbani": "amaachakoo" }, { "english": "Sahara desert", "dagbani": "amaada" }, { "english": "but", "dagbani": "amaada" }, { "english": "dance [type]", "dagbani": "amaajiro n." }, { "english": "dance of young boys and girls similar to the simpa dance", "dagbani": "amaajiro n." }, { "english": "leader of the dance", "dagbani": "jɛbɔ" }, { "english": "trusteeship", "dagbani": "amaana" }, { "english": "holding, keeping, administering something for another", "dagbani": "amaana" }, { "english": "entrust", "dagbani": "niŋ amaana" }, { "english": "trusting", "dagbani": "amaana" }, { "english": "good faith", "dagbani": "amanah" }, { "english": "embezzling, corruption", "dagbani": "amaana" }, { "english": "to embezzle", "dagbani": "di amaana" }, { "english": "misappropriate trust funds", "dagbani": "amaana" }, { "english": "embezzler", "dagbani": "amaana dira" }, { "english": "break confidence, defraud", "dagbani": "mali/di amaana" }, { "english": "the poor, the weak, handicapped, small children", "dagbani": "amaasachina" }, { "english": "the poor, the weak, handicapped, small children (plural)", "dagbani": "amaasachinanima" }, { "english": "amethyst, a type of jewel", "dagbani": "amɛtisit" }, { "english": "in the third row a jacinth, an agate and an amethyst", "dagbani": "ka zaŋ jeesint mini agɛt ni amɛtisit m-pe taba kul’ shɛli din pahir’ ata" }, { "english": "Amen.", "dagbani": "Ami." }, { "english": "Praise the Lord.", "dagbani": "Paɣimiya Yawɛ sahakam." }, { "english": "Amen, amen.", "dagbani": "Ami, ami." }, { "english": "And everyone answered 'Amen!'.", "dagbani": "Ka sokam garigi yɛli, 'Ami!'." }, { "english": "bride", "dagbani": "amiliya" }, { "english": "wedded wife", "dagbani": "amiliya paɣa" }, { "english": "You should only have intercourse with the wife you have married.", "dagbani": "A golidi a daamiliya paɣa konko." }, { "english": "Isn't it good to listen to people's advice when you want to choose a marriage-partner?", "dagbani": "Di viɛli ni nira wumdi niriba saɣisigu a yi yɛn pii a daamiliya doo bee paɣa?" }, { "english": "bridegroom", "dagbani": "ango" }, { "english": "bridegroom and his bride", "dagbani": "amiliya ango min' o daamiliya" }, { "english": "The bride belongs to the bridegroom.", "dagbani": "Ŋun su amiliya n-nyɛ ango; amaa ango zo so ŋun be o sani wumd’ o yɛtɔɣa nyari suhupiɛlli" }, { "english": "The friend who attends the bridegroom waits and listens for him, and is full of joy.", "dagbani": "The bride belongs to the bridegroom. The friend who attends the bridegroom waits and listens for him, and is full of joy." }, { "english": "bridegroom", "dagbani": "amiliya yidana" }, { "english": "Those...", "dagbani": "Bɛn tu ni bɛ beni ka lahabali ŋɔ ti n-nyɛ amiliya yidana" }, { "english": "marriage, wedding", "dagbani": "amiliya" }, { "english": "the wedding household's wine was not enough for them.", "dagbani": "amiliya yilinim’ maa wain daa ti pooi ba" }, { "english": "they will have sorrow and regret in their married life.", "dagbani": "bɛ yen malila suhusaɣiŋgu ni yolitim bɛ amiliya bebu puuni" }, { "english": "have a wedding - with Muslim or Christian", "dagbani": "amiliya ‘have a wedding - with Muslim or Christian" }, { "english": "ceremony", "dagbani": "gbana din tiri" }, { "english": "marriage license", "dagbani": "amiliya" }, { "english": "papers which give them authority to have a wedding.", "dagbani": "ni bɛ lo amiliya" }, { "english": "get married", "dagbani": "niŋ amilia" }, { "english": "If a man has just recently got married.", "dagbani": "Doo yi na yoli niŋ amiliya" }, { "english": "dissolve marriage, divorce", "dagbani": "lɔrigi amiliya" }, { "english": "a man writes a divorce-certificate.", "dagbani": "doo sabirila amiliya lɔrigibu" }, { "english": "divorce a wife", "dagbani": "yihi paɣa" }, { "english": "divorce-certificate.", "dagbani": "amiliya lɔrigibu" }, { "english": "he should give her a divorce certificate and send her away.", "dagbani": "gbaŋ ka yih’ o" }, { "english": "a bride", "dagbani": "namarya" }, { "english": "to cut, chop, chip, peck", "dagbani": "cheei" }, { "english": "The hen pecks at its young ones to put them under its wings.", "dagbani": "bihi niŋdi o jɔɣu ni." }, { "english": "chain (bicycle-~)", "dagbani": "cheeni" }, { "english": "grains, millet", "dagbani": "kahu" }, { "english": "calabash [type]", "dagbani": "chia" }, { "english": "Pl: chihi. n. a very small round gourd used as a measure for milk or as a snuff-box", "dagbani": "chihi" }, { "english": "Milk gourds vary in size, but not in whiteness.", "dagbani": "Bihim chihi garila tab’ barilim di bi gari tab’ piɛlim." }, { "english": "an inkwell", "dagbani": "tadabo chia" }, { "english": "to chip out, bore, pierce.", "dagbani": "chibi" }, { "english": "Little drops of rain will penetrate the ground.", "dagbani": "Sa baligu ni chib’ tiŋa." }, { "english": "bore a hole", "dagbani": "chibi voli" }, { "english": "you shall take an awl and pierce a hole through his ear to the door.", "dagbani": "n-chib’ li voli" }, { "english": "they climbed on top of the room and made a hole exactly above.", "dagbani": "(bɛ) daa dula duu maa zuɣusaa nti chib’ voli Yisa zuɣusaa diɛde" }, { "english": "Jesus", "dagbani": "Yisuh" }, { "english": "pierce window (in a wall)", "dagbani": "chibi takɔro" }, { "english": "cut borderline of a yam field through grass", "dagbani": "chibi nyutam" }, { "english": "X is seriously affected by", "dagbani": "chibi X" }, { "english": "The child is very ill", "dagbani": "Dɔro chibi bia maa." }, { "english": "He is very healthy", "dagbani": "Alaaee chibi o." }, { "english": "to strike up a conversation", "dagbani": "chibi alizama" }, { "english": "to strike up a conversation", "dagbani": "chɔhi, diribi·voli, kuhi, luɣi." }, { "english": "inject, inoculate", "dagbani": "chibi, chihiro-chihiro" }, { "english": "When they inoculate a child against measles, the child's body will become strong and protect him from measles.", "dagbani": "Di yi lee ka bɛ chibi bia gbankɔɣu chihiro-chihiro, bia maa niŋgbuna yɛn niŋla kpiɔŋ ka gu o ka chɛ gbankɔɣu doro." }, { "english": "exactly; truthfully", "dagbani": "chibi" }, { "english": "\"a magic power for shooting arrows\" (IM)", "dagbani": "chibili" }, { "english": "local soap", "dagbani": "chibimaŋli" }, { "english": "bathsoap", "dagbani": "chibisurili" }, { "english": "a vessel in which soap is kept", "dagbani": "chibitarigu" }, { "english": "soap", "dagbani": "chibo" }, { "english": "If I use soap to wash myself and cleanse my hands with lye.", "dagbani": "N yi zaŋ chibo paɣi mmaŋa, ka zaŋ bɔchaa paɣi n nuhi" }, { "english": "Use soap to wash your hands and everything that you touch your eyes with very well.", "dagbani": "Paɣimi a nuhi mini binshɛɣukam a ni mali niŋdi a nina ni viɛnyɛla ni chibo." }, { "english": "make soap", "dagbani": "duɣi chibo" }, { "english": "This tree (baobab) and its fruit-shells can both make lye which is used for soap-making and also to cure boils.", "dagbani": "Tia ŋɔ (tua) mini di wala waɣiri zaa tooi niŋdi bochaa ka bɛ mali duɣiri chibo ka lam mali tibiri yɔɣu." }, { "english": "Women use its wood and kapok-pod shells and burn them into lye to make soap.", "dagbani": "Paɣaba mali di dari mini guŋgun’ wɔɣisi n-nyɔri bochaa n-duɣiri chibo." }, { "english": "ultimately", "dagbani": "(Port.)" }, { "english": "would you believe it", "dagbani": "sabun ?!" }, { "english": "See", "dagbani": "chibimaŋli; chibitarigu." }, { "english": "fish trap made of grass or reeds", "dagbani": "chichaɣa" }, { "english": "fish traps made of grass or reeds", "dagbani": "chichaɣisi" }, { "english": "termite, white ant", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "termites, white ants", "dagbani": "chichaɣa" }, { "english": "flying ant, termite", "dagbani": "chami" }, { "english": "termite", "dagbani": "chɛrili" }, { "english": "termite", "dagbani": "guli" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliyiili" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliŋgua" }, { "english": "termite", "dagbani": "gurigurilo" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambaɣiŋga" }, { "english": "termite", "dagbani": "tikuliŋkua" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambiɛɣu" }, { "english": "small white termite", "dagbani": "wurikɔɣu" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yɔbili" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yabili" }, { "english": "unfertile land, acidic land", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "a fowl of mixed colours", "dagbani": "chichɛrigu" }, { "english": "quiet, noiselessly and motionlessly", "dagbani": "chichi" }, { "english": "(they) turn their backs and ignore each other until morning", "dagbani": "bɛ lɛbi bɛ nyaansi biri taba n-dɔya chichi hal ka biɛɣu ti neei" }, { "english": "be very quiet", "dagbani": "fo chichi" }, { "english": "they just lay there in silence, not moving (dead bodies)", "dagbani": "bɛ kul fomi doya chichi" }, { "english": "The dog barks at a mortar but the mortar stands there silently.", "dagbani": "Baa wahi toli, toli ŋuni chichi." }, { "english": "there was silence in heaven for half an hour.", "dagbani": "alizanda ni binshɛɣukam kul fomi chichi." }, { "english": "quiet, noiseless and motionless.", "dagbani": "chichi" }, { "english": "Still waters run deep.", "dagbani": "Kɔchichi zɔri la tiŋli." }, { "english": "Fair Havens.", "dagbani": "Luɣ' Chichi Shee" }, { "english": "teacher.", "dagbani": "chichi" }, { "english": "footsteps", "dagbani": "chichiba" }, { "english": "to jump from sth.", "dagbani": "chiɣisi" }, { "english": "He jumped down.", "dagbani": "O chiɣisi n-lu tiŋa." }, { "english": "jump, fly", "dagbani": "yiɣi" }, { "english": "jump up", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "to deny, refuse, refute", "dagbani": "chihi" }, { "english": "He denied knowledge of him.", "dagbani": "O chihi ni o bi mi o." }, { "english": "He denied having said anything.", "dagbani": "O chihi ni o bi yɛli shɛli." }, { "english": "you will deny three times that you know me.", "dagbani": "a ni ti chihi siɣimsiɣim buta ni a bi mi ma." }, { "english": "Peter denied in the sight of them all, saying \"I don't know what you're", "dagbani": "Pita chihi bɛ zaa nini maa ni yɛli, 'Man’ bi baŋ a ni yɛli shɛm maa gbinni." }, { "english": "They no longer have any excuse.", "dagbani": "bɛ taali maa ni" }, { "english": "He hates me.", "dagbani": "O chihiri ma mi." }, { "english": "Even though the monkey repents, it will never taboo corn.", "dagbani": "Jaŋa niŋ tuuba ku chihi kariwana." }, { "english": "to be taboo, forbidden. Jaande, miriya ka yi tum din chihiri shɛli n ni je.", "dagbani": "Oh, don't do what is taboo which I hate. [JER 44:4] (13)" }, { "english": "These are the birds you are forbidden to eat ... and the ostrich, the hawk, the egret.", "dagbani": "Noombihi shɛb’ yi ni yɛn chihiri dibu m-bɔŋɔ.. ni taataa ni gbarizam ni laɣipiɛliga" }, { "english": "It's forbidden, taboo.", "dagbani": "chihira." }, { "english": "He does not know good manners.", "dagbani": "O bi mi din chihira." }, { "english": "It's forbidden for anyone to eat it.", "dagbani": "Di chihira ni so ŋub'li." }, { "english": "Why are they doing what is taboo?", "dagbani": "Bɔ n niŋ ka bɛ niŋdi din chihira?" }, { "english": "the people's sins which offended his heart.", "dagbani": "niriba maa tuumbiɛ’ shɛŋa din kul chihir’ o suhu" }, { "english": "to break a law, commandment.", "dagbani": "alahichi tumbu nyɛla zaligu chihibu committing sin is breaking the law. [1JN 3:4]" }, { "english": "to explain oneself.", "dagbani": "chihi noli" }, { "english": "Paul began to speak in his own defence saying", "dagbani": "chih’ omaŋ’ noli yɛra" }, { "english": "to break (of rope). break (long thin object like rope, thread)", "dagbani": "chihi" }, { "english": "The rope broke.", "dagbani": "Mii maa chihiya." }, { "english": "He broke a rope.", "dagbani": "O chihi gabiga." }, { "english": "the ropes which bound him suddenly snapped in pieces.", "dagbani": "mi’ shɛŋa din daa lo o maa zaa di chihichihi" }, { "english": "I will pull them (wristbands) and snap them off your hands.", "dagbani": "N ni dari chihi li yi nuhi" }, { "english": "join together", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "tear membrane", "dagbani": "chahi" }, { "english": "cloth", "dagbani": "di mihi" }, { "english": "ship", "dagbani": "tana" }, { "english": "its rigging is snapped and its sails torn", "dagbani": "it(ship')s rigging is snapped and its sails torn" }, { "english": "to hamstring X", "dagbani": "chihi" }, { "english": "he hamstrung the rest of the horses", "dagbani": "(o daa) chɛ n-chihi wɔr’ shɛb’ bɛn kpalim zaa jila" }, { "english": "be heart-broken; be conscious of guilt", "dagbani": "chihi suhu" }, { "english": "John the Baptiser's message made King Herod feel bad", "dagbani": "Jɔn Baptaizira yɛligu daa yi chihiri Naa Hɛrɔd suhu pam" }, { "english": "When the people heard this they were very disturbed.", "dagbani": "Niriba maa ni daa wum lala maa ka bɛ suhuri chihi pam" }, { "english": "X is afraid.", "dagbani": "X suhu chihi" }, { "english": "to break loose, be loose (animal which is (should be) tied up)", "dagbani": "Yi dim’ nahu bee o buŋ’ yi chihi chani ka yi nya o, yin’ taɣim’ o labisi ti ti o" }, { "english": "Should you come upon your enemy's ox or donkey broken loose, you must take", "dagbani": "Yi dim’ nahu bee o buŋ’ yi chihi chani ka yi nya o, yin’ taɣim’ o labisi ti ti o" }, { "english": "it back to him.", "dagbani": "Nahu yi chihi o kpaa ni o ku ŋubi mɔ’ chɔɣima." }, { "english": "If a cow breaks loose from the peg that it is tied to, it will not eat poor quality grass.", "dagbani": "Cpart: lo ‘tie up’." }, { "english": "to tattoo, cut marks on the body", "dagbani": "chihi" }, { "english": "There are many marks in Dagbong that they cut just for decoration.", "dagbani": "Chiha chihibu nyɛla dim bi kɔŋ barina." }, { "english": "The making of tribal-marks is not without its dangers.", "dagbani": "Amaa baŋmi ka dama dimbu saha maa yi yaɣi hawa ni pirigili saha, nyin mira ka a lahi chihi li bee m mɔɣisi li." }, { "english": "than an hour and a half you must no longer cut it or suck it.", "dagbani": "chihili" }, { "english": "to make cuts on the body for medical reasons, vaccinate.", "dagbani": "Bɔm' subili'viɛlli bee bileedi n chihi o ni dim luɣi shɛli maa buyi zuɣu." }, { "english": "Get a clean small knife or a razorblade and make two cuts at the place where (the snake) bit.", "dagbani": "Niriba chihirila lala tim ŋɔ biɛla n-niŋ ninsala niŋgbuŋ ni." }, { "english": "When is it appropriate to vaccinate a child?", "dagbani": "BƆ SAHA N SIMDI NI BƐ CHIHI BIA CHIHIRO-CHIHIRO?" }, { "english": "taboo, restriction", "dagbani": "chihili" }, { "english": "The food that one person likes is what another taboos.", "dagbani": "ntI n-nyɛ so chihili." }, { "english": "tattoo, tribal mark", "dagbani": "chihili" }, { "english": "The places where they cut tribal-marks are: on the cheeks, face, forehead and also on the joints.", "dagbani": "Luɣ’shɛŋa bɛ ni chihiri chiha n-nyɛ: tapaɣisi, ninni, gbɛɣu zuɣu nti pahi kɔb’tuɣa shee." }, { "english": "There are many marks in Dagbong that they cut just for decoration.", "dagbani": "Chiha pam m-be Dagbaŋ ka bɛ chihiri li ka di nyɛla naɣchiinsi. So min chihi chiha ka di niŋ o kpee viɛlim ka o gba chihi lala chiha maa." }, { "english": "Someone might cut marks and someone else thinks they look nice and copies them.", "dagbani": "Chiha chihibu nyɛla din yuui Dagbaŋ." }, { "english": "The cutting of tribal marks is an old custom in Dagbong.", "dagbani": "Ti banima mini ti yaanima paai li mi." }, { "english": "It was already there when our fathers and grandfathers were born.", "dagbani": "Chiha chihibu nyɛla din yuui Dagbaŋ." }, { "english": "The making of tribal-marks is not without its dangers.", "dagbani": "Chiha chihibu nyɛla dim bi kɔŋ barina." }, { "english": "a denier, refuser, opponent", "dagbani": "chihira" }, { "english": "Antichrist", "dagbani": "Masiachihira" }, { "english": "Someone who says that is a deceiver and Antichrist.", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun yɛli lala nyɛla ninvuɣ’ yɔhinda ni Masiachihira." }, { "english": "vaccination, inoculation", "dagbani": "chihiro-chihiro" }, { "english": "When is it appropriate to vaccinate a child?", "dagbani": "BƆ SAHA N SIMDI NI BƐ CHIHI BIA CHIHIRO-CHIHIRO?" }, { "english": "The medicine which is injected into the person's body is the vaccination.", "dagbani": "Tim maa chihi niŋ ninsal' niŋgbuŋ ni maa n-nyɛ chihiro-chihiro maa." }, { "english": "to vaccinate, inoculate", "dagbani": "chihiro-chihiro" }, { "english": "to vaccinate a child", "dagbani": "chihi bia chihiro-chihiro" }, { "english": "When they inoculate a child against measles, the child's body will become strong and protect him from measles.", "dagbani": "bia maa niŋgbuna yɛn niŋla kpiɔŋ ka gu o ka chɛ gbankɔɣu doro." }, { "english": "broken", "dagbani": "chihuŋ" }, { "english": "If you make a rope with an (untrustworthy) person, it’s a broken (useless) rope.", "dagbani": "A mini nir’ (gutulu) yi mira mia, mia chihuŋ nyɛ li." }, { "english": "If two people make a rope, it’s a broken rope.", "dagbani": "Niriba ayi yi mira mia di nyɛla mia chihuŋ." }, { "english": "deep and straight down, e.g. a well", "dagbani": "chilibi" }, { "english": "sulphur, sulfur [Am.]", "dagbani": "chilibi" }, { "english": "sulphur is scattered on the place where they lived.", "dagbani": "bɛ zaŋ chilibi yaɣiri bɛ ni be luɣ’ shɛŋa" }, { "english": "In the old days they used to use sulphur to purify the room where they laid a corpse.", "dagbani": "Kurimbuni ha bɛ daa yi zaŋdila chilibi maani du’ shɛŋa ni bɛ ni zaŋ kpiimba sɔŋ n-yihiri li daɣiri ni." }, { "english": "fire and smoke and brimstone came out of their mouths.", "dagbani": "buɣim mini nyɔhi ni chilibi yiri bɛ noya ni na" }, { "english": "to waste time, \"toss sb. about\"", "dagbani": "chilim" }, { "english": "to turn sth. into sth.", "dagbani": "chilim lɛbi" }, { "english": "become", "dagbani": "chilima" }, { "english": "waste of time", "dagbani": "chilima" }, { "english": "a calculated waste of one's time", "dagbani": "chilima" }, { "english": "magic", "dagbani": "chilimbihi" }, { "english": "inclination to cheat or deceive", "dagbani": "chilimbihi" }, { "english": "a magician", "dagbani": "chilimbihilana" }, { "english": "an 'eyebrow stick', mascara brush", "dagbani": "chilimua" }, { "english": "It is a foolish woman who uses an eyebrow stick that is not straight and smooth to put on eye powder.", "dagbani": "Jɛrigu m-mali chilimua din mali gbura m-baani o chilo." }, { "english": "antimony, kohl", "dagbani": "chilinchihi" }, { "english": "It is ground into powder and used on the eyes as an eye-shadow, mascara.", "dagbani": "Syn: chilitɔŋ, chilo; hɛnna, zabila." }, { "english": "antimony, kohl, blue, metallic, crystalline element", "dagbani": "chilitɔŋ" }, { "english": "The prophet’s eye powder is applied to the eyes of those girls who don’t have parents.", "dagbani": "Anabi chilitɔŋ, ban ka laamba m-banda" }, { "english": "kohl, antimony, mascara, eye-shadow (cosmetics)", "dagbani": "chilo" }, { "english": "apply mascara", "dagbani": "bali chilo" }, { "english": "Why do you put on gold jewellery and mascara?", "dagbani": "Bɔzuɣu ka a zaŋ salima nɛma niŋ amaŋa, ka bali chilo?" }, { "english": "It is a foolish woman who uses an eyebrow stick that is not straight and smooth to put on eye powder.", "dagbani": "Jɛrigu m-mali chilimua din mali gbura m-baani o chilo." }, { "english": "specify gender", "dagbani": "chilincheshini, chilintɔŋ" }, { "english": "a medicine that enables one to see witches", "dagbani": "chilincheshini" }, { "english": "witch, witchcraft", "dagbani": "chilincheshini" }, { "english": "(standing) attentively", "dagbani": "chim" }, { "english": "to become quiet", "dagbani": "niŋ chim" }, { "english": "to be dead silent", "dagbani": "fo chim" }, { "english": "Pl: chimda. v. • to fry. cook in oil (sn 1) or a dry pan e.g. groundnuts (sn 2).", "dagbani": "chim" }, { "english": "to toast, roast.", "dagbani": "chim" }, { "english": "cook, boil, stew", "dagbani": "duɣi" }, { "english": "'stir', prepare t.z.", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "roast, bake, grill", "dagbani": "she" }, { "english": "boil", "dagbani": "tam" }, { "english": "beetle", "dagbani": "chima" }, { "english": "beetles", "dagbani": "chimanima" }, { "english": "roasted, fried, grilled", "dagbani": "chimda" }, { "english": "Take this bag of roast corn.", "dagbani": "Zaŋmi kawaan’ chimda kpalaŋ’ ŋɔ" }, { "english": "chimli", "dagbani": "tall grass [sp.]" }, { "english": "baŋlari, gumachuɣuzuli, gbiŋgbaŋ, kaɣili, kɔrinchi, kulikaɣili, kulikarili, kulimɔri, kunduŋpiɛm, kpaaŋwundigu, kpiŋkpaŋgɔŋ, laŋgirindoo, naɣipuri, naɣiyɛm, pirimpiɛligu, pirimpiɛligu, piriŋkpaŋ, tantee", "dagbani": "types of grass" }, { "english": "dabiga, gbiriga, kaɣalom, kɔnyurili, kpamvɔɣu, naɣiyihim, suiin, wɔrikariwana, wɔrimɔri, yihim", "dagbani": "grasses for horse-fodder" }, { "english": "zinc", "dagbani": "chimsa" }, { "english": "name of Dagomba festival", "dagbani": "Chimsi" }, { "english": "the Muslim Id al Kabir, Sala Leha", "dagbani": "Chimsi" }, { "english": "the sacrifice of the feast", "dagbani": "lɛha" }, { "english": "the twelfth month in the Dagomba year, month of the Chimsi festival", "dagbani": "Chimsi" }, { "english": "Chimsi Gɔli", "dagbani": "Chimsi Gɔli" }, { "english": "eleventh month in the Dagomba year: before ('servant of') Chimsi", "dagbani": "Chimsi-Bilaa" }, { "english": "a kebab skewer", "dagbani": "chinchandibiga" }, { "english": "kebab. small pieces of grilled meat sold on skewer", "dagbani": "chinchaŋga" }, { "english": "If meat that is being roasted on a fire is not brave, you take its place and you will see what it is like.", "dagbani": "Chinchaŋga yi pa doo, nyin’ zanimi o zaashee maa ka a nya." }, { "english": "place and you will see what it is like.", "dagbani": "" }, { "english": "tree", "dagbani": "chincheeŋa" }, { "english": "trees", "dagbani": "chincheensi" }, { "english": "Entada abyssinica", "dagbani": "E. africana" }, { "english": "twigs", "dagbani": "twigs of which are chewed" }, { "english": "ʒugulikukui", "dagbani": "Syn" }, { "english": "ʒugulikɔŋga", "dagbani": "Sim" }, { "english": "nanganuantia", "dagbani": "‘E. africana only’" }, { "english": "tarimguli", "dagbani": "Sim" }, { "english": "beating", "dagbani": "chinchiba" }, { "english": "?? ti kul bi wumd’ o yuri napɔn’ chinchiba damli we just aren't hearing the sound of the beating (?) of his horses' feet. [JDG 5:]", "dagbani": "Note" }, { "english": "bewildered, dumbfounded", "dagbani": "chinchilinchiŋ" }, { "english": "\"a small cloth worn on top of a bigger one by women\".", "dagbani": "chinchinbia" }, { "english": "cloth, clothes", "dagbani": "chinchini" }, { "english": "chinchini; bia.", "dagbani": "chinchinbia" }, { "english": "Pl: chinchina.", "dagbani": "chinchini" }, { "english": " • cloth, clothes.", "dagbani": "chinchini" }, { "english": "she gave birth to her firstborn son and covered him with a cloth and laid him in the horse-grass basket.", "dagbani": "wɔrimɔri piɛɣu ni she gave birth to her firstborn son and covered him with a cloth and laid him in the horse-grass basket." }, { "english": "she took off her widow's clothes and set them aside.", "dagbani": "o daa pirig’ o pako’ chinchina sɔŋ she took off her widow's clothes and set them aside." }, { "english": "It is something unprofitable like a cloth of spiders' web.", "dagbani": "Di nyɛla din ka buchi kaman kpatinari' zana chinchini la. It is something unprofitable like a cloth of spiders' web." }, { "english": "If you have patience, you can put a cloth into a", "dagbani": "Suɣulo yi beni chinchini kpɛri gaɣili ni. If you have patience, you can put a cloth into a" }, { "english": "narrow-neck gourd.", "dagbani": "A mi yi mi li ka di paai ŋ-ŋɔ, a ni tooi zaŋ li ti ti kpalua ka o wuɣi chinchini." }, { "english": "white clothes as worn by a widow for mourning", "dagbani": "chinchini" }, { "english": "country cloth, homespun", "dagbani": "Dagban' chinchini" }, { "english": "the clothes include: hat, cloth, wrapper, dress, and the Dagban country cloth.", "dagbani": "Suturi' shɛŋa bɛ ni mali wɔri li n-nyɛ: kurigu, ŋmaansuliga, nyolɔra, laɣipiɛliga, nti pahi Dagban' chinchini." }, { "english": "The clothes they wear to dance it are: shirt, colobus-fur hat, bra, cauris and also 'country cloth'.", "dagbani": "chinchin’ shɛli din daa yili" }, { "english": "garment/clothes", "dagbani": "siturili/situra" }, { "english": "bale of cloth", "dagbani": "kpaale" }, { "english": "cloth [type], velvet", "dagbani": "ago" }, { "english": "bark-cloth", "dagbani": "buɣu" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "bunu" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "dafumaata" }, { "english": "kente-cloth", "dagbani": "kante" }, { "english": "red cloth, felt", "dagbani": "mulifu" }, { "english": "silk cloth", "dagbani": "sinichi" }, { "english": "'veil', curtain of the Jerusalem Temple. Note: used in Bible rather than pateesa q.v.", "dagbani": null }, { "english": "God's worship room", "dagbani": "Naawuni jɛmbu duu" }, { "english": "the cloth that hung in the middle of God's worship room", "dagbani": "Naawuni jɛmbu duu sunsuuni la" }, { "english": "cloth-seller, draper", "dagbani": "chinchinkɔha" }, { "english": "there was a woman from Thyatira who was as seller of expensive cloth.", "dagbani": "paɣ’ so ŋun daa yi Taiatira na n-nyɛ ago chinchinkɔha" }, { "english": "cover cloth for sleeping", "dagbani": "chinchinpindigu" }, { "english": "a ramrod", "dagbani": "chinia" }, { "english": "disorder, confusion.", "dagbani": "chirachira" }, { "english": "For God is not a God of disorder but of peace.", "dagbani": "Naawuni pala ŋun tumdi chirachira, amaa o nyɛla Naawuni ŋun tumdi din" }, { "english": "This is a time of panic, defeat, and confusion in the Valley of Vision", "dagbani": "Lubu din mali dabiɛm pam mini chirachira be Ʒii Nyabu Vinvamli" }, { "english": "speak, make a speech", "dagbani": "chiri" }, { "english": "a speech", "dagbani": " • squawk. of noise made by hen when afraid. to2. Note: sn 2. (... nol' ni)" }, { "english": "to break", "dagbani": "chiri" }, { "english": "The quiver of a lucky person breaks under the badziŋga-fibre tree. ", "dagbani": "Zuɣusuŋlana mia lɔɣu chirila baɣiŋga gbinni." }, { "english": "make or cut an edge into the shape of a saw", "dagbani": " • to serrate, (IM)." }, { "english": "to splash water", "dagbani": "chiri" }, { "english": "worthy", "dagbani": "chirichi" }, { "english": "ask and find a worthy person and come into his house", "dagbani": "yin’ bɔhimiya n-nya ninvuɣ’ chirichi n-kpe o yina" }, { "english": "If the house is a worthy house.", "dagbani": "Yili maa yi nyɛla yil’ chirichi" }, { "english": "exact, reliable, professional", "dagbani": "chirichi" }, { "english": "professional workmanship", "dagbani": "tuma chirichi" }, { "english": "rank of officer of Dagomba gunmen", "dagbani": "Chirifo" }, { "english": "Chirifo - plural", "dagbani": "Chirifonima" }, { "english": "a graver, (cold-)chisel, bolster", "dagbani": "chiriga" }, { "english": "they take a graver and carve it on a rock.", "dagbani": "bɛ zaŋ chiriga n-chirigi li pa tampiŋ zuɣu" }, { "english": "The bad chisel will destroy many types of iron.", "dagbani": "Chiri' biɛ ni saɣim kuriti." }, { "english": "use a graver to engrave the names of the sons of Israel, one on each stone.", "dagbani": "a ti zaŋ chiriga chirigi Izraɛl bidibisi la yinoyino yuli pa kuɣili kam zuɣu" }, { "english": "(act of) meeting, esp. (?) in battle.", "dagbani": "chiriga" }, { "english": "if the drum doesn't give the battle alarm, who will prepare to go to war?", "dagbani": "timpani yi bi kum tɔb’ chiriga kumsi ŋuni n-lee ni mali shili chaŋ tɔb’ tuhibu?" }, { "english": "'raise the battle cry in Beth-Aven:'.", "dagbani": "Ŋmɛmiya tɔb’ chiriga Bɛtavɛn tiŋ’ puuni." }, { "english": "chipped, filed", "dagbani": "'chiriga" }, { "english": "filed teeth", "dagbani": "nyin' chiriga" }, { "english": "The woman whose teeth have been filed is more beautiful than the one whose hair has been plaited.", "dagbani": "Nyin’ chirigi' lana gari zab’ pamda." }, { "english": "meet, cross each other's path (by accident or agreement)", "dagbani": "chirigi" }, { "english": "meet, cross each other's path (by accident or agreement)", "dagbani": "chirigira" }, { "english": "meet, cross each other's path (by accident or agreement)", "dagbani": "chirigibu" }, { "english": "Go out early tomorrow morning and go to meet Pharaoh.", "dagbani": "Sa daŋmi yibu biɛɣ’ asiba n-chaŋ ti chirigi Firawuna" }, { "english": "I happened to go over Mount Gilboa and came across Saul.", "dagbani": "Di daa niŋla daliri ka n chaŋ Gilibɔa Zoli zuɣu nti chirigi Sool" }, { "english": "The one who doesn’t cause the downfall of another", "dagbani": "Bi niŋ zamba ku chirigi biɛri." }, { "english": "will not come across wickedness by chance.", "dagbani": "Di zuɣu n-chɛ ka n yɛli ni a chirigim’ ma" }, { "english": "That's why I said that you should meet me.", "dagbani": "Ŋuna m-booi booli pa teeku kom zuɣu luɣ’ shɛli neesim mini zibisim ni chirigi taba." }, { "english": "He has fixed the horizon on the surface of the waters at the boundary between light and darkness.", "dagbani": "Tɔɣisi zali n-nyɛ chɛm’ ka n-chirg’ a." }, { "english": "To make an appointment is 'Go and I will meet you.'", "dagbani": "Go and I will meet you." }, { "english": "meet by coincidence", "dagbani": "chaŋ chirigi" }, { "english": "to guess correctly", "dagbani": "buɣisi chirigi" }, { "english": "to meet someone on the way", "dagbani": "chirigi so soli ni" }, { "english": "meet head-on", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "to guess correctly", "dagbani": "buɣisi chirigi" }, { "english": "miss on the way", "dagbani": "findi" }, { "english": "to carve, engrave", "dagbani": "chirigi" }, { "english": "they take a graver and carve it on a rock.", "dagbani": "bɛ zaŋ chiriga n-chirigi li pa tampiŋ zuɣu" }, { "english": "use a graver to engrave the names of the sons of Israel, one on each stone.", "dagbani": "a ti zaŋ chiriga chirigi Izraɛl bidibisi la yinoyino yuli pa kuɣili kam zuɣu" }, { "english": "to make a parting in the hair", "dagbani": "chirigi zabiri" }, { "english": "to file the teeth", "dagbani": "chirigi nyina" }, { "english": "out wood or stone", "dagbani": "chiriga" }, { "english": "luck, good fortune, pure chance", "dagbani": "chirigili" }, { "english": "lucky guess", "dagbani": "chirigili" }, { "english": "to guess, try one's chance", "dagbani": "pu chirigili" }, { "english": "tiny, very small", "dagbani": "chirigili" }, { "english": "by chance, occasionally", "dagbani": "chirigilichirigili" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "chirikuli" }, { "english": "month", "dagbani": "chirili" }, { "english": "months", "dagbani": "chira" }, { "english": "Mary stayed with Elizabeth about three months.", "dagbani": "Mariama daa kpalim Ɛlizabɛt sani kaman chira ata laasabu" }, { "english": "there was a drought for three years and six months and there was famine everywhere.", "dagbani": "sanzali ni daa zani yuma ata ni chira ayɔbu ka kum lu luɣili kam" }, { "english": "three months before their (wedding) day actually arrives.", "dagbani": "chira ata pɔi ka bɛ dabisili maa naanyi paai" }, { "english": "They each did one month in Lebanon and two months at home.", "dagbani": "Bɛ daa niŋdila goli yiniyini Lɛbanɔn, ka niŋdi chira ayiyi yiŋ’ mi." }, { "english": "to mistake, make a mistake", "dagbani": "chirim" }, { "english": "you are making a serious mistake.", "dagbani": "yi chirimya pam" }, { "english": "he sees error in his angels.", "dagbani": "o nyar’ o malaikanim’ chirimbu" }, { "english": "I don't care how important he is, he can be mistaken.", "dagbani": "Ŋun zooi waayo, o ni chirim." }, { "english": "he made a slip.", "dagbani": "O yɛli chirim." }, { "english": "to miscount, make a mistake in counting", "dagbani": "chirindi" }, { "english": "mislead, cause somebody to make a mistake", "dagbani": "chirindi" }, { "english": "to interrupt, disturb, bother", "dagbani": "chirindi" }, { "english": "to confuse", "dagbani": "chirindi" }, { "english": "Don’t confuse him!", "dagbani": "Di chirind'o" }, { "english": "small and short, tiny", "dagbani": "chirinfu" }, { "english": "to meet", "dagbani": "chirisi" }, { "english": "to interrupt", "dagbani": "chirisi" }, { "english": "cheek, cheekiness, gentle sarcasm", "dagbani": "chiriwaani" }, { "english": "be cheeky, sarcastic", "dagbani": "tɔɣisi chiriwaani" }, { "english": "snob", "dagbani": "KO" }, { "english": "an accolade of the Yaan-Naa and members of the royal family", "dagbani": "Chiriwaandana" }, { "english": "totally, one and all", "dagbani": "chisimam" }, { "english": "a truss, cloth used to tie elephantiasis of scrotum", "dagbani": "chiso" }, { "english": "truss for hernia", "dagbani": "lan' chiso" }, { "english": "scrotum-truss -- you send it and it refuses to go, but when you are going it follows you and when you sit down it sits down before you do.", "dagbani": "[.]" }, { "english": "place of the dead (judgement place), 'deads town'. The place where the dead are and the fire of judgement just lie open to the Lord. 'Judgement Day' TN", "dagbani": "chiyaama n. Kpiimba biɛhigu shee mini chiyaama buɣim kul dola palɔni Yawɛ [PRO 15:11]" }, { "english": "to watch carefully", "dagbani": "ninni" }, { "english": "eagle's eye", "dagbani": "ninni" }, { "english": "their angels in heaven always see the face of my Father in heaven.", "dagbani": "bɛ malaikanim’ kul chola m Ba Naawuni ŋun bɛ alizanda ni ŋɔ ninni" }, { "english": "useless", "dagbani": "chɔɣifu" }, { "english": "to lose flesh", "dagbani": "chɔɣim" }, { "english": "to lose strength, become weak", "dagbani": "chɔɣim" }, { "english": "physical weakness", "dagbani": "chɔɣinsi" }, { "english": "uselessness, moral/mental weakness, degradation", "dagbani": "chɔɣinsi" }, { "english": "So when I came to you, I was weak.", "dagbani": "N daa be yi sani mi ni chɔɣinsi" }, { "english": "After one’s power is lost then there is weakness.", "dagbani": "Yaa nyaaŋa nyɛla chɔɣinsi (chɔɣiŋgu)" }, { "english": "weakness.", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "Being too quiet is like being a weak and foolish person.", "dagbani": "Shin’ biɛɣu ŋmani chɔɣinsi ni jɛrilim." }, { "english": "disorderly, improperly", "dagbani": "chɔɣimata" }, { "english": "He did the work badly.", "dagbani": "O tum tuma maa chɔɣimata." }, { "english": "He easily hit down the huge man.", "dagbani": "O ŋme wɔɣirili maa luhi chɔɣimata." }, { "english": "weaken", "dagbani": "chɔɣinsi" }, { "english": "useless, feeble", "dagbani": "chɔɣiŋgu" }, { "english": "useless, feeble", "dagbani": "chɔɣifu" }, { "english": "useless, feeble", "dagbani": "chɔɣima" }, { "english": "A drowning man clutches at a straw.", "dagbani": "Kom yi dir’ a, mɔ’ chɔɣiŋgu kam timdila a nin’ ni." }, { "english": "all created things have become useless.", "dagbani": "binnamda zaa leela binchɔɣima" }, { "english": "What on earth are these", "dagbani": "Bɔ ka Yɛhudianim’ bɛn nyɛ ninvuɣ’ chɔɣima ŋɔ lee niŋdi maa?" }, { "english": "useless Jews doing?", "dagbani": "Nahu yi chihi o kpaa ni o ku ŋubi mɔ’ chɔɣima." }, { "english": "If a cow breaks loose from the peg that it is tied to, it will not eat poor quality grass.", "dagbani": "Yaa nyaaŋa nyɛla chɔɣinsi (chɔɣiŋgu)." }, { "english": "After one’s power is lost then there is weakness.", "dagbani": "Bɛ nuhi zaa ni ti gbarigi, ka bɛ duna ni chɔɣisi." }, { "english": "to weaken.", "dagbani": "chɔɣisi." }, { "english": "Everyone's hands will be weak, and their knees", "dagbani": "Bɛ nuhi zaa ni ti gbarigi, ka bɛ duna ni chɔɣisi." }, { "english": "will shake.", "dagbani": "simdila kubu" }, { "english": "This man deserves death because of how he is speaking and discouraging ... all the people.", "dagbani": "Doo ŋɔ ni tɔɣisiri yɛtɔɣ’ shɛŋa n-chɔɣisiri ... niriba zaa kɔba ni maa zuɣu." }, { "english": "bones feel weak", "dagbani": "kɔba chɔɣisi" }, { "english": "If it happens that your bones feel weak all the time.", "dagbani": "Di yi niŋ ka a koba ni kuli chɔɣisiri sahakam." }, { "english": "envy is a canker in the", "dagbani": "kɔr’ yoya chɔɣisirila nir’ kɔba ni" }, { "english": "bones", "dagbani": "kubu" }, { "english": "This man deserves death because of how he is speaking and discouraging ... all the people.", "dagbani": "Doo ŋɔ simdila kubu, o ni tɔɣisiri yɛtɔɣ’ shɛŋa n-chɔɣisiri ... niriba zaa kɔba ni maa zuɣu." }, { "english": "a broken spirit -- who can bear?", "dagbani": "nira kɔba ni\nyi chɔɣisi, ŋuni n-leei ni tooi gbibi li?" }, { "english": "If she (neonate) is depressed or exhausted.", "dagbani": "O kɔba ni yi chɔɣisira bee\nwumsim yi gbaar’ o" }, { "english": "discourage", "dagbani": "X, cause despair’. Doo ŋɔ simdila kubu" }, { "english": "This man ought to be put to death, because he is discouraging the soldiers who are left in this city, and all the people, by speaking such words to them.", "dagbani": "o ni tɔɣisiri yɛtɔɣ’ shɛŋa n-chɔɣisiri tɔbbi’ shɛb’ bɛn kpalim tiŋ’ ŋɔ ni mini niriba zaa kɔba ni maa zuɣu." }, { "english": "to choke", "dagbani": "chɔhi" }, { "english": "to choke sb.", "dagbani": "chɔhi" }, { "english": "chǤhiri in 1KI 188 is probably a misprint for chǫhi or chihi", "dagbani": "Note" }, { "english": "to pierce", "dagbani": "chɔhi" }, { "english": "a pinnacle, spire, point", "dagbani": "choli" }, { "english": "I have set the point of the sword against all their gates.", "dagbani": "N zaŋ takɔbi maa naŋgbancholi zali bɛ dunoya zaa ni." }, { "english": "it (eagle) makes the high pinnacles of rocks its home.", "dagbani": "zaŋ tampin’ choya zuɣusaa leeg’ o yiŋa" }, { "english": "to accuse sb. falsely, slander", "dagbani": "chom" }, { "english": "He is slandering me.", "dagbani": "O chomdi ma mi" }, { "english": "A single-hearted person does not worry about people slandering him/her.", "dagbani": "Suhuyini baɣa ni dunia chombu." }, { "english": "a false accuser, slanderer", "dagbani": "chomda" }, { "english": "If your problems are solved, it means that your false accuser is not there.", "dagbani": "A yɛla yi mali a chomda n-kani." }, { "english": "saboteur", "dagbani": "chom" }, { "english": "rank of an officer of Dagomba gunmen", "dagbani": "Chomfo" }, { "english": "a blow (when sb. is struck)", "dagbani": "chɔri" }, { "english": "what is reasonable, necessary", "dagbani": "chɔri" }, { "english": "jumbled", "dagbani": "chɔribɔi" }, { "english": "a boxer", "dagbani": "chɔriŋmɛra" }, { "english": "I am also not like a boxer who hits the air.", "dagbani": "m mi bi be kaman chɔriŋmɛra ŋun ŋmɛri pɔhim" }, { "english": "slim, pointed, tapering", "dagbani": "choo" }, { "english": "small", "dagbani": "choo" }, { "english": "small cow", "dagbani": "naɣ' choo" }, { "english": "Molifee is a small (pointed?) white hat.", "dagbani": "Molifee nyɛla zuɣupili piɛl’ choo" }, { "english": "pointed end of sth.", "dagbani": "choo" }, { "english": "pointed end of sth.", "dagbani": "choo" }, { "english": "disease [type], 'dropsy'", "dagbani": "chua ni mali ninvuɣ’ so daa ʒi Yisa tooni" }, { "english": "disease [type], 'piles'", "dagbani": "chua" }, { "english": "festival", "dagbani": "chuɣu" }, { "english": "festivals", "dagbani": "churi" }, { "english": "They perform it (Tora dance) at a funeral, on a festival day, or when someone is installed as chief.", "dagbani": "Bɛ tɔri li kuyili, chuɣu dali bee nir’ yi di nam." }, { "english": "celebrate festival", "dagbani": "di/puhi chuɣu" }, { "english": "Break off leaves of trees and we will celebrate the festival day.", "dagbani": "Ŋahimiya tihi vari ka ti di chuɣu puhibu dari" }, { "english": "Nyuli dibu chuɣu puhibu nyɛla binshɛli din yuui Dagbɔŋ.", "dagbani": "Bɛ puhirili mi paɣri Naawuni o ni sɔŋ" }, { "english": "The celebration of the (first-) yam eating festival is of long standing in Dagbong.", "dagbani": "Nyuli dibu chuɣu puhibu nyɛla binshɛli din yuui Dagbɔŋ." }, { "english": "They celebrate it to praise God for helping them so that the yams do well.", "dagbani": "Bɛ puhirili mi paɣri Naawuni o ni sɔŋ ba ka nyuya maa niŋ viɛnyɛla zuɣu." }, { "english": "Rest-days and New-Moon Festival days.", "dagbani": "vuhim dabisa dali ni gol’ paliga churi dabisa dali." }, { "english": "festival present/s", "dagbani": "bia/chuɣu bihi" }, { "english": "market day following the celebration of a festival", "dagbani": "chuɣu daa" }, { "english": "a calabash can. large calabash with small opening, used for carrying liquids", "dagbani": "chuɣu" }, { "english": "If water pours out and leaves the gourd, it is better than having a broken gourd.", "dagbani": "Kom yi kpaai bahi ka chɛ chuɣu, di so ni chuɣuŋmaya." }, { "english": "festival present/s", "dagbani": "bia/chuɣu bihi" }, { "english": "large calabash with small opening, used for carrying liquids", "dagbani": "chuɣu" }, { "english": "broken gourd", "dagbani": "chuɣuŋmaya" }, { "english": "a calabash can. large calabash with small opening, used for carrying liquids", "dagbani": "chuɣu" }, { "english": "large calabash with small opening, used for carrying liquids", "dagbani": "chuɣu" }, { "english": "large calabash with small opening, used for carrying liquids", "dagbani": "chuɣu" }, { "english": "large calabash with small opening, used for carrying liquids", "dagbani": "chuɣu" }, { "english": "a peak, prominent hill", "dagbani": "chunchuni" }, { "english": "Bashan Mountain which has many peaks.", "dagbani": "Bashan Zoli din mali chunchuna pam" }, { "english": "exact", "dagbani": "churichi" }, { "english": "dance [type]", "dagbani": "chuuka" }, { "english": "suffering, harm", "dagbani": "chuuta" }, { "english": "straight, upright", "dagbani": "cha" }, { "english": "The cat jumped and stood straight/upright.", "dagbani": "Jɛŋkuno yiɣi zani cha." }, { "english": "be dusky", "dagbani": "niŋ chabachaba" }, { "english": "dusky", "dagbani": "chabachaba" }, { "english": "lumpy", "dagbani": "chabachaba" }, { "english": "pagan", "dagbani": "chafira" }, { "english": "tattoo", "dagbani": "chaɣachaɣa" }, { "english": "to grip, grasp", "dagbani": "chaɣi" }, { "english": "He gripped his wife's throat.", "dagbani": "O chaɣi o paɣa kukoli." }, { "english": "completely, never again", "dagbani": "chaɣibi" }, { "english": "I will never go there again.", "dagbani": "M napɔŋ chaɣibi." }, { "english": "jingles, rattles, sistra", "dagbani": "chaɣila" }, { "english": "tambourine", "dagbani": "chaɣisa" }, { "english": "The costume they wear to dance this dance (Baamaaya) is 'whiskers', jingles, skirt and ??", "dagbani": "Situri shɛŋa bɛ ni mali wari waa ŋɔ n-nyɛ: lɔm, chaɣila, mukuru mini ŋmaansuliga." }, { "english": "tambourine", "dagbani": "guŋgombila din mali chaɣisa" }, { "english": "(they) held tambourines.", "dagbani": "(bɛ daa) gbibi gungombihi din mali chaɣisa" }, { "english": "small drums which have jingles.", "dagbani": "Lit: small drums which have jingles." }, { "english": "to faint, pass out, feel faint as result of having imbibed sth.", "dagbani": "chaɣili" }, { "english": "to be in a coma.", "dagbani": "chaɣili" }, { "english": "attendants at wedding, wedding-guests", "dagbani": "amiliyanima" }, { "english": "the couple, bride and groom at a wedding", "dagbani": "amiliyanima" }, { "english": "When the wedding is over, the couple must report their marriage to the Registrar of Muslim Marriage and Divorce within a week.", "dagbani": "Amiliya yi niŋ naai, di tu ni amiliyanim’ ti ŋun su musulinsi paɣ’ kpuɣibo ni yihibu sabbu fukumsi bɛ daamiliya maa lahabali ka bakɔi naanyi yaɣi." }, { "english": "bridesmaid, 'friend of the bride'", "dagbani": "amiliya·zo" }, { "english": "do you know?, I wonder if ...?", "dagbani": "amii" }, { "english": "Is the Lord with us, or not?", "dagbani": "Amii Yawɛ be ti sani bee o kani?" }, { "english": "Who knows whether I will return or not?", "dagbani": "Amii n sa ni labna bee n ku labna?" }, { "english": "Do you know, will you return tomorrow, or will you not return?", "dagbani": "Amii a sa ni labna biɛɣu bee a ku labna?" }, { "english": "without doubt", "dagbani": "amii" }, { "english": "you don't know when the landlord will come home, whether evening or midnight", "dagbani": "yi bi mi yil’ yidan’ ni ti yɛn kuna saha shɛli, amii zaawuni bee yuntisua..." }, { "english": "Whatever he does they will arrest him.", "dagbani": "O yi niŋ amii bɛn gbaag' o." }, { "english": "See", "dagbani": "Sim" }, { "english": "See", "dagbani": "de" }, { "english": "See", "dagbani": "mamii" }, { "english": "a sword belt made with wool yarn", "dagbani": "amiila" }, { "english": "Variant", "dagbani": "amiira" }, { "english": "Plural", "dagbani": "amiilanima" }, { "english": "However beautiful red dawadawa flowers are they will never be like a red scarf (used on a horse and rider for decoration)", "dagbani": "Dokulʒiɛm mali waayo ku ŋmani amiila" }, { "english": "trusted friend", "dagbani": "amiini" }, { "english": "secret agreement, covenant, contract.", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "He and I have secret agreement.", "dagbani": "M min'o mali amiinsi." }, { "english": "to conclude an alliance", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "charity, good will.", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "He is charitable person.", "dagbani": "O mali amiinsi ni nirba." }, { "english": "swordbelt", "dagbani": "amiira" }, { "english": "amiila", "dagbani": "amiira" }, { "english": "a red strip of cloth used as a loin-cloth by women", "dagbani": "amoosi" }, { "english": "loincloth for men", "dagbani": "yaanɛmo" }, { "english": "children's game", "dagbani": "ampe" }, { "english": "answer", "dagbani": "amsa" }, { "english": "new, young", "dagbani": "amunkai" }, { "english": "prophet", "dagbani": "anabi" }, { "english": "prophets", "dagbani": "anabinima" }, { "english": "Chimsi festival began in the time of the prophet Abraham.", "dagbani": "Chimsi chuɣu pilla anabi Ibrahima saha" }, { "english": "when water was going to flood the world in the time of the prophet Noah.", "dagbani": "anabi Nuhu saha la ka kom daa yɛn di duniya" }, { "english": "Then the Prophet asked him where there", "dagbani": "Di saha ka anabi bɔhi o ni ya ka kom be." }, { "english": "The prophet’s eye powder is applied to the eyes of those girls who don’t have parents.", "dagbani": "Anabi chilitɔŋ, ban ka laamba m-banda" }, { "english": "prophecy", "dagbani": "anabitali" }, { "english": "speak prophetic speech", "dagbani": "anabitali yɛtɔɣa" }, { "english": "prophesy about the shepherds of Israel.", "dagbani": "anabitali yɛtɔɣa jɛndi Izraɛl piɛguliba" }, { "english": "a rattle, sistrum, tambourine", "dagbani": "chaɣisa" }, { "english": "a rattle, sistrum, tambourine", "dagbani": "chɛɣisa" }, { "english": "his daughter was the first one to meet him on the way, and she was holding jingles and shaking them and dancing.", "dagbani": "o bipuɣiŋga n-daa daŋ o soli tuhibu na n-gbib’ chɛɣisa chɛɣisiri ka wari waa." }, { "english": "women were playing musical instruments and shaking shakers and dancing.", "dagbani": "paɣiba daa ... ŋmɛri biŋkumda ka chaɣisiri chaɣisanim’ wari waa" }, { "english": "tambourine", "dagbani": "guŋgombila din mali chaɣisa" }, { "english": "they held tambourines.", "dagbani": "bɛ daa gbibi gungombihi din mali chaɣisa" }, { "english": "small drums which have jingles.", "dagbani": "gbibi gungombihi din mali chaɣisa" }, { "english": "gun", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "gun", "dagbani": "chɛɣisi" }, { "english": "shake (of bottle, rattle).", "dagbani": "chaɣisira" }, { "english": "Empty barrels make the most noise.", "dagbani": "Gaɣili din pali bi chaɣisira, gaɣ’ sɔɣu n-chaɣisira." }, { "english": "The gourd that is full doesn’t shake, it is the one that is not full that shakes.", "dagbani": "Gaɣili din pali bi chaɣisira, gaɣ’ sɔɣu n-chaɣisira." }, { "english": "I would have farewelled you joyfully and played fiddles and shaken rattles and sung songs for you.", "dagbani": "N naan chɛbis’ a ni suhupiɛlli, ka ŋme goonjinim’ ka chaɣisi sayɛya ka yili yila niŋ a." }, { "english": "his daughter was the first one to meet him on the way, and she was holding jingles and shaking them and dancing.", "dagbani": "n-gbib’ chɛɣisa chɛɣisiri ka wari waa." }, { "english": "They hang a rattling quiver on him (horse).", "dagbani": "Bɛ zaŋ lɔɣu din chaɣisira n-nyaɣil’ o" }, { "english": "The lizard says that if it jumps down from above and falls to the ground, it will praise itself if no one else.", "dagbani": "Bandɔɣu ni o yi yi saazuɣu n-chaɣisi lu tiŋ’ na, so yi bi paɣi o, ŋun’ ni paɣi" }, { "english": "does so.", "dagbani": "chaɣisa" }, { "english": "to become weak, poor", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "to lose one's strength, weaken, lose strength (of decoctions)", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "to be ruined", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "to lose fertility (e.g. land)", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "'It is like a dry land which is exhausted and there is no water there.' [PSA 6 1]", "dagbani": "Di bemi kaman tiŋgban’ kuŋ din chaɣisi ka kom ka nimaani la" }, { "english": "'The soil's fertility had'", "dagbani": "Tiŋgbaŋ kulim daa chaɣisi." }, { "english": "been exhausted.", "dagbani": "jaai." }, { "english": "Note: sn chaai.", "dagbani": "Syn: jaai." }, { "english": "to jump down, to leap", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "(broken-off) part", "dagbani": "chaɣu" }, { "english": "to tear, to be torn", "dagbani": "chahi" }, { "english": "the clothing of your body was not torn.", "dagbani": "yi niŋgbuna ni situra daa bi chahi." }, { "english": "They got food and put it into old sacks which were split and mended.", "dagbani": "Bɛ daa bola bindira niŋ bɔto kura din chahi ka bɛ liɣiliɣi li." }, { "english": "The ship is broken in pieces", "dagbani": "ŋmani lɛla ni yi" }, { "english": "tear to pieces", "dagbani": "chahi situra" }, { "english": "chewed to pieces by insects", "dagbani": "chahi yi." }, { "english": "I will tear these veils of yours", "dagbani": "N ni lan chahi yi sarisi ŋɔ" }, { "english": "tear sth.", "dagbani": "chahi" }, { "english": "dig sth. out (yam, groundnuts, rats)", "dagbani": "ŋubi chahi." }, { "english": "to cry in a shrill voice", "dagbani": "chahi" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "chahibu" }, { "english": "make noise like bird", "dagbani": null }, { "english": "screech", "dagbani": null }, { "english": "As soon as he saw Jesus, he shrieked.", "dagbani": "O ni daa nya Yisa ka o chahi pam" }, { "english": "They shriek and gnash their teeth.", "dagbani": "Bɛ chahirimi, ka dimdi bɛ nyina" }, { "english": "an echo, shrill cry", "dagbani": "chahibu" }, { "english": "cry out", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "cry", "dagbani": "kum" }, { "english": "shout", "dagbani": "tahi" }, { "english": "hoot", "dagbani": "yɔhi" }, { "english": "birth water", "dagbani": "chahinchɛɣu" }, { "english": "birth waters", "dagbani": "chahinchɛri" }, { "english": "the rope used to anchor the skin on a guŋgǤŋ drum", "dagbani": "chahiriga" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "chamba" }, { "english": "yams [cultivar]", "dagbani": "chamnima" }, { "english": "flying ant", "dagbani": "chami" }, { "english": "termite", "dagbani": "chami" }, { "english": "moth", "dagbani": "chami" }, { "english": "termite", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "termite", "dagbani": "danyɔŋ" }, { "english": "termite", "dagbani": "guli" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliyiili" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliŋgua" }, { "english": "termite", "dagbani": "gurgurilo" }, { "english": "termite", "dagbani": "salinsaa" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambaɣiŋga" }, { "english": "termite", "dagbani": "tikuliŋkua" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambiɛɣu" }, { "english": "small white termite", "dagbani": "wurikɔɣu" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yɔbili" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yabili" }, { "english": "termite", "dagbani": "zilim" }, { "english": "rank of officer of Dagomba gunmen", "dagbani": "Champɔŋ" }, { "english": "In the military set up of some towns the holder of this title is the third in command ... after Kambon-Naa and Achiri.", "dagbani": "Adu" }, { "english": "Adu", "dagbani": "Achiri Adu, Afum, Chirifo, Chomfo, Kambɔnnaa, Takɔro" }, { "english": "Yendi market (epithet).", "dagbani": "Champu n.pr." }, { "english": "formation.", "dagbani": "chana n." }, { "english": "See main entry: chaŋ. going.", "dagbani": "chandi" }, { "english": "walk.", "dagbani": "chaŋ" }, { "english": "I was the one who taught the Ephraimites to walk.", "dagbani": "mani n-daa wuhi Ifriimnim’ chandi" }, { "english": "If you drive away a blind person into the fallen millet stalks, you will", "dagbani": "A kari zom’ n-kpɛhi kaɣa ni a ni nya o chandi." }, { "english": "walk staggeringly", "dagbani": "chaŋ chɛlachɛla" }, { "english": "go, walk on foot", "dagbani": "chaŋ tiŋa, naba zuɣu" }, { "english": "be on your way", "dagbani": "chaŋ chandi" }, { "english": "Right, off you go!", "dagbani": "To, cham’ a chandi!" }, { "english": "Your faith has opened your eyes.", "dagbani": "A yɛda niŋbu neeg’ a nina maa." }, { "english": "He went for a walk.", "dagbani": "O chaŋ o chandi." }, { "english": "I went out into the world and went and roamed", "dagbani": "N yila dunia ni na, n chaŋmi ti gɔŋgo ka chaŋchaŋ gili di ni." }, { "english": "and walked around.", "dagbani": "gbihira chɛna" }, { "english": "sleep-walking", "dagbani": "gbihira chɛna" }, { "english": "go for a walk, be on your way", "dagbani": "go" }, { "english": "I am just going round complaining the whole day.", "dagbani": "kul chani gindi n-fabinda dabisi muni puuni zaa" }, { "english": "(he was) going round naked and barefoot.", "dagbani": "chani o zaɣim ni napɔn zaŋa" }, { "english": "He went away, went on his journey.", "dagbani": "O chaŋ o chandi." }, { "english": "go away.", "dagbani": "Chɛm a chɛndi!" }, { "english": "go straight", "dagbani": "chaŋ tibi" }, { "english": "first come first served(?) 'unexpected food for someone, food being eaten on one's arrival (IM)'", "dagbani": "tuuli" }, { "english": "meet by coincidence", "dagbani": "chaŋ chirigi" }, { "english": "to happen", "dagbani": "to" }, { "english": "How come?", "dagbani": "Di chaŋ wula?" }, { "english": "Why am I discouraged?", "dagbani": "Ka di chaŋ wula ka nandahima mali ma pam?" }, { "english": "until; as far as", "dagbani": "zàŋ cháŋ" }, { "english": "to take away; carry away", "dagbani": "zaŋ X chaŋ" }, { "english": "about, concerning", "dagbani": "zaŋ chaŋ" }, { "english": "we are not in ignorance about his plots.", "dagbani": "ti bi be ʒilinsi ni zaŋ chaŋ o yikombiɛri tuma la" }, { "english": "See", "dagbani": "sim" }, { "english": "sn 8 tinchanda; ninvuɣichandigu.", "dagbani": "Note: sn 8 tinchanda; ninvuɣichandigu." }, { "english": "an intermediary, go-between.", "dagbani": "chamlana" }, { "english": "smallpox", "dagbani": "chaŋkpandi" }, { "english": "completely", "dagbani": "chap" }, { "english": "improvement after sickness", "dagbani": "chaa" }, { "english": "His sickness is better.", "dagbani": "O dɔro maa niŋ chaa." }, { "english": "meagre, scanty, sparse", "dagbani": "chaa" }, { "english": "The crowd is scanty.", "dagbani": "Zama maa bela chaa." }, { "english": "to finish cropping (fruit-tree)", "dagbani": "chaai" }, { "english": "The fool says the okro has finished fruiting, but it is still bearing fruit.", "dagbani": "Jɛrigu yɛliya ni mana chaaya ashee di na wandimi." }, { "english": "to exhaust the essence of herbs", "dagbani": "chaai" }, { "english": "to be exhausted (soil)", "dagbani": "chaai" }, { "english": "dry land with exhausted soil", "dagbani": "kaman tiŋgbaŋ’ kuŋ din tam chaai la" }, { "english": "to improve after sickness, get better", "dagbani": "chaai Pl: chaara" }, { "english": "charge (legally), accuse", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "charge, amount to pay", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "fare on vehicle", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "to accuse (legal)", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "to charge sb., tell sb. the fare", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "a string bag", "dagbani": "chaaka" }, { "english": "a cheque, 'check' [Am.]", "dagbani": "chaaki" }, { "english": "a chart, table", "dagbani": "chaati" }, { "english": "Make a chart to show your own height and the heights of the members of your class.", "dagbani": "Malimi chaati ka di wuhiri a mini yi karɔŋ zɔŋ ni bihi wɔɣilim ni nyɛ shɛm." }, { "english": "The diagrams (charts)", "dagbani": "kahigira (chaatinima)" }, { "english": "Five boys were playing a game with matchboxes.", "dagbani": "Bihi anu, n-daa mali manchisi wɔri n-diɛmdi diɛma." }, { "english": "Variant", "dagbani": "chɛ" }, { "english": "cut", "dagbani": "chɛr'" }, { "english": "chop", "dagbani": "di" }, { "english": "hair", "dagbani": "li" }, { "english": "thick", "dagbani": "mi" }, { "english": "heavy", "dagbani": "mi" }, { "english": "when it (his hair) was thick and heavy, he would cut it.", "dagbani": "di daa yi ti zibigi ka tibisa, o chɛr’ li mi" }, { "english": "Our Lord, should we cut them with swords?", "dagbani": "Ti Duuma, ti cham’ ba takɔbiri?" }, { "english": "cut grass", "dagbani": "che mɔri" }, { "english": "Don't you-people be going to cut grass for", "dagbani": "Di lan chaŋya ti chɛ mɔri na ti ti ba" }, { "english": "them any more.", "dagbani": "che n-chihi X jila" }, { "english": "to hamstring X", "dagbani": "o daa chɛ n-chihi wɔr’ shɛb’ bɛn" }, { "english": "hamstrung the rest of the horses.", "dagbani": "kpalim zaa jila" }, { "english": "cut X off, surround.", "dagbani": "che X kpe ni kpe" }, { "english": "cutting off all the escape routes for David and his men so that he could catch them.", "dagbani": "saha shɛli Sool ni daa ti chɛ ŋun’ Dauda min’ o niriba maa kpe ni kpe ni o gbahi ba la" }, { "english": "to cut X off, surround", "dagbani": "fiɛbi" }, { "english": "harvest millet.", "dagbani": "harvest by cutting whole stalk." }, { "english": "Take your sickle and reap, because the time to reap has come, for the harvest of the earth is ripe.", "dagbani": "Dunia atam biya zaa ka di chɛbu saha paai. Zaŋm' a gɔrigu maa n-tim di ni n-chɛ." }, { "english": "birds ... don't sow or reap or have granaries.", "dagbani": "noonsi ... bi birita waamaa n-chɛra; bɛ mi ka kambɔna" }, { "english": "You sow a lot, but only get", "dagbani": "Yi biriti pampam, amaa ka ti chɛrila biɛlabiɛla." }, { "english": "to harvest a little.", "dagbani": "chɛhi (nyuya) ‘harvest yams (dig up)’." }, { "english": "Note: ??", "dagbani": "ŋahi (taba, kawana). Note: sn " }, { "english": "ŋma, ŋmaai, cheei; Cpart: biri ‘sow’.", "dagbani": "biribu saha mini chɛbu saha ni maasim saha ni tulim saha ni shɛɣu saha ni kikaa saha ni wuntaŋ’ ni mini yuŋ kul ni beni" }, { "english": "peck", "dagbani": "KO A yi zaŋ kariwana tu yɛri so, nɔhi n-yɛn chɛ n-chihi li." }, { "english": "If you use corn seeds to make a string of beads to wear (round the waist), fowls will peck at them and tear them loose.", "dagbani": "" }, { "english": "treat X with contempt", "dagbani": "ʒiɛmbu" }, { "english": "How long will these people treat me with contempt?", "dagbani": "Bɔ saha ka niriba ŋɔ lee yɛn chɛ ma ʒiɛmbu?" }, { "english": "to consult", "dagbani": "che gunu" }, { "english": "to knock on the head with the knuckles", "dagbani": "che zu(ɣu)kɔɣili" }, { "english": "treat X with contempt", "dagbani": "che X ʒiɛmbu" }, { "english": "How long will these people treat me with contempt?", "dagbani": "Bɔ saha ka niriba ŋɔ lee yɛn chɛ ma ʒiɛmbu?" }, { "english": "to leave (something) alone, behind", "dagbani": "chɛ" }, { "english": "the woman left her waterpot standing there and went back to town.", "dagbani": "paɣ’ maa daa chɛ o kochuɣu zali nimaani ka lab’ fɔŋ ni" }, { "english": "they left their nets and followed him.", "dagbani": "bɛ daa dii chɛ bɛ lansi maa ka dol’ o" }, { "english": "they throw you out away from your tomb", "dagbani": "bɛ zaŋ nyini bahila katiŋ’ kaman bimpɔŋ la ka chɛ a gballi" }, { "english": "something rotten.", "dagbani": "???" }, { "english": "Let's leave it at then.", "dagbani": "Ti chɛl lala yɔɣu?" }, { "english": "we (should) dig small channels for a distance behind our bathrooms and the water will follow them and go away from the bathrooms.", "dagbani": "ti gbi bɔɣibihi wɔɣila ti shinshɛri nyaansi, ka kom doli li chana, ka chɛ shinshɛri maa we" }, { "english": "leave (and) go back; forsake", "dagbani": "Serial: che labi" }, { "english": "leftovers, remains after a meal", "dagbani": "di ka che" }, { "english": "death and forsake", "dagbani": "Serial: kpi ka che" }, { "english": "children left behind after death", "dagbani": "nyɛ Ur" }, { "english": "Haran died before his father, in the town of his birth, Ur.", "dagbani": "Haran daa ti kani ka chɛ o ba, o dɔɣiritiŋ’ din daa nyɛ Ur" }, { "english": "How long are you going to keep us in suspense?", "dagbani": "biɛhiŋ?" }, { "english": "divorce", "dagbani": "che doo/paɣa" }, { "english": "reign", "dagbani": "che tuma" }, { "english": "be different apart from Y", "dagbani": "be ... ko ka che Y" }, { "english": "set apart from sinners", "dagbani": "be ko ka chɛ alahichinima" }, { "english": "forgive (lit. 'leave (and) lend')", "dagbani": "che paŋ" }, { "english": "forgiveness", "dagbani": "chɛ m-paŋ" }, { "english": "Confession of sin and forgiveness.", "dagbani": "Alahachi kahigi wuhi mini taali chɛ m-paŋ" }, { "english": "that person will find forgiveness for it with God.", "dagbani": "dilana ŋun’ kul ku nya di chɛ m-paŋ Naawuni sani" }, { "english": "Forgiving God.", "dagbani": "Chɛ m-paŋlana" }, { "english": "Forgive me.", "dagbani": "Chɛl n taali" }, { "english": "Forgive my secret offence.", "dagbani": "Chɛli n daashilɔni taali" }, { "english": "leave (sth.) behind", "dagbani": "che bahi" }, { "english": "Leave it alone!", "dagbani": "Chɛla!/Chɛliya!" }, { "english": "to stop, abstain from", "dagbani": "satahinsi" }, { "english": "the thunder and hailstones stopped, and the rain slackened off.", "dagbani": "satahinsi maa mini sakuɣa maa daa chɛ, ka saa maa baai" }, { "english": "Deception which brings a person into sin is unavoidable.", "dagbani": "Biriginsim din ni kpɛhi nira alahichi ni ku chɛ" }, { "english": "desist", "dagbani": "che (shɛli1) niŋbu" }, { "english": "they could not cause them to stop building.", "dagbani": "bɛ daa bi tooi chɛ ka bɛ chɛ mɛbu" }, { "english": "when will your enemies leave off laughing at you?", "dagbani": "PSA 74:10" }, { "english": "Stop!, Stop doing it!", "dagbani": "Chɛla!/Chɛliya!" }, { "english": "He nevertheless chose me.", "dagbani": "KO O bi che ma piibu di zugu." }, { "english": "don't fuss about that, 'anyway'.", "dagbani": "chɛli(ya) di zaa" }, { "english": "That's enough of that! Now go ...", "dagbani": "chɛli di zaa ha ka chaŋ" }, { "english": "wait a little", "dagbani": "chɛl pɔi" }, { "english": "go", "dagbani": "chɛ" }, { "english": "wait a little", "dagbani": "chɛl pɔi" }, { "english": "grant, cause, allow that ...", "dagbani": "che ka" }, { "english": "Let them bring a little water so you can wash your feet.", "dagbani": "Chɛliya ka bɛ niŋ kom biɛla tin ya na ka yi paɣi yi naba" }, { "english": "Let's ...", "dagbani": "che ka ti ..." }, { "english": "Let's call the young woman here and find out.", "dagbani": "paɣisarili maa na nti bɔh’ o nya." }, { "english": "he didn't have them knock down the places where they worshipped idols.", "dagbani": "o daa lee bi chami ka bɛ wurim bɛ ni daa jɛmdi buɣa luɣ’ shɛŋa la" }, { "english": "to cause.", "dagbani": "Yawɛ daa chɛ ka buɣim kana ti taai di nimdi maa" }, { "english": "meat.", "dagbani": "che" }, { "english": "so that; 'it causes...'", "dagbani": "di che ..." }, { "english": "for that reason; 'which causes ...'", "dagbani": "din che ..." }, { "english": "because of that", "dagbani": "di(n)zuɣu che ka" }, { "english": "as a result, the people of Egypt were all in a terrible way.", "dagbani": "di zuɣu daa chɛ ka Ijipti tiŋgbɔŋ ni nim’ ... gbarigi zaa" }, { "english": "A causes, makes possible B", "dagbani": "A zuɣu che ka B" }, { "english": "his blood enabled people to receive salvation.", "dagbani": "o ʒim zuɣu chɛ ka niriba nya tiliginsim" }, { "english": "Hide me from wicked people.", "dagbani": "Sɔɣim’ ma ka chɛ ninvuɣ’ biɛri" }, { "english": "as the heavens are higher than the earth.", "dagbani": "Zuɣusaa ni ndu ka chɛ tiŋgbani shɛm" }, { "english": "light in the clouds of the sky to separate the day from the night;", "dagbani": "di yaaya so yuri ka chɛ so" }, { "english": "don’t show favouritism to one person over another.", "dagbani": "don’t choose.out sb. and love (them) and leave sb.. Di saha ka" }, { "english": "Then prophet Abraham slaughtered the ram instead of the child.", "dagbani": "anabi Ibrahima daa zaŋ piɛlaa maa kɔrigi ka chɛ bii maa." }, { "english": "I your servant will stay", "dagbani": "mani a dabili ŋɔ kpalim leegi n dan’ dabili ka chɛ bia maa" }, { "english": "and become my lord's slave in place of the boy.", "dagbani": "Di bi tu ni a dii woligiri bia bindirigu di ko, ka chɛri yili maa zaa ni diri bindiri shɛli." }, { "english": "No one could distinguish the sound of joyful shouting from the sound of weeping.", "dagbani": "So daa naan ku tooi woligi suhupiɛlli tahigu vuri ka chɛ kuhigu vuri maa." }, { "english": "eat", "dagbani": "bahi" }, { "english": "separate X from Y", "dagbani": "woligi X bahi che Y" }, { "english": "When he separated the Israelites from the tribe of Judah", "dagbani": "O ni daa woligi Izraɛlnim’ bahi ka chɛ Juda zuliya saha shɛli maa" }, { "english": "nearly, just falling short of", "dagbani": "biɛla ni" }, { "english": "it's breadth was nearly metres", "dagbani": "di yɛliŋ mi chɛ biɛla ni di niŋ mita ayi" }, { "english": "it's breadth was nearly metres.", "dagbani": "ayi" }, { "english": "to scatter (grain, dust)", "dagbani": "che" }, { "english": "to broadcast grain, throw grain (to fowls &c.)", "dagbani": "che" }, { "english": "(he) was going along cursing as he went and throwing stones at him and showering him with dirt.", "dagbani": "o dol’ o chani tur’ o, ka labir’ o kuɣa, ka toori taŋkpagu chɛr’ o" }, { "english": "leftovers", "dagbani": "chɛba" }, { "english": "If you get", "dagbani": "A yi nya" }, { "english": "leftover food, you eat it; if you also get a leftover drink, you drink it.", "dagbani": "chɛ" }, { "english": "flints.", "dagbani": "chɛba" }, { "english": "pustules.", "dagbani": "chɛba" }, { "english": "a large pancake.", "dagbani": "chɛballi" }, { "english": "flint (for striking fire).", "dagbani": "chɛbili" }, { "english": "(turned) the flinty cliff into a welling spring.", "dagbani": "kozɔrim yi chɛbili kuɣili ni na" }, { "english": "X has no means of support.", "dagbani": "chɛbili" }, { "english": "knob, pustule", "dagbani": "chɛbili. Pl: chɛba." }, { "english": "a stirrup", "dagbani": "chɛbili" }, { "english": "an anklet with bells", "dagbani": "chɛbisa" }, { "english": "to take leave, bid farewell", "dagbani": "chɛbisi. Pl: chɛbisira." }, { "english": "We took leave of each other.", "dagbani": "Ti chɛbisi taba." }, { "english": "I would have farewelled you joyfully and", "dagbani": "N naan chɛbis’ a ni suhupiɛlli, ka ŋme goonjinim’ ka chaɣisi sayɛya ka yili yila niŋ a." }, { "english": "played fiddles and shaken rattles and sung songs for you.", "dagbani": "To, m mabihi, n chɛbisiri ya mi ŋɔ." }, { "english": "OK, my brethren, I am saying good-bye.", "dagbani": "Jaŋa naba chɛbisi baa ma kuyili." }, { "english": "The monkey will not go to the funeral house of the dog’s mother.", "dagbani": "O ni daa chɛbisi ba naai." }, { "english": "After he had sent them away ...", "dagbani": "[MRK 6:45-6]" }, { "english": "He has given me nothing.", "dagbani": "O bi chɛbisi ma." }, { "english": "a bicycle.", "dagbani": "chɛche Variant: cheche." }, { "english": "So he must sit there while you get a bicycle, motorbike or car to take him home.", "dagbani": "Dinzuɣu di tuya ka o ʒini nimaani, ka yi bɔ cheche, motoo bee\nloori n kpuɣ'o kuna yiŋa." }, { "english": "motorbike, 'moto', 'motor'", "dagbani": "chɛchɛbuɣim" }, { "english": "motorbike, 'moto', 'motor'", "dagbani": "chechebuɣum" }, { "english": "a charioteer", "dagbani": "chɛchɛbumbara" }, { "english": "a charioteer", "dagbani": "chɛchɛbumbariba" }, { "english": "He will take your sons and make them serve in his chariots and with his cavalry, and they will run before his chariot", "dagbani": "ni ti zaŋ yi bidibisi niŋ chɛchɛbumbariba mini wɔribariba, ka bɛ be o chɛchɛbuŋ’ tooni" }, { "english": "charioteer", "dagbani": "chɛchɛbunduhira" }, { "english": "charioteers", "dagbani": "chɛchɛbunduhiriba" }, { "english": "I will use you to attack the chariot and kill the charioteer.", "dagbani": "Nyini ka n zaŋ ŋme wurim chɛchɛbuŋa, ka ku chɛchɛbunduhira." }, { "english": "all Pharaoh's horses and chariots and charioteers.", "dagbani": "Firawuna yuri zaa min’ o chɛchɛbunsi ni o chɛchɛbunduhiriba la zaa" }, { "english": "chariot", "dagbani": "chɛchɛbuŋ" }, { "english": "chariot", "dagbani": "chɛchɛbuŋa" }, { "english": "chariots", "dagbani": "chɛchɛbunsi" }, { "english": "you use the clouds as your chariot", "dagbani": "zaŋ sagbana leeg’ a chɛchɛbuŋa" }, { "english": "he should go and sit in his number-two chariot", "dagbani": "o kpe n-ʒini o chɛchɛbuŋ’ din pah’ ayi puuni" }, { "english": "And their (Egyptians') chariots sank into the mud", "dagbani": "Ka bɛ chɛchɛbunsi daa firi bayaɣiti ni n-kɔŋ chandi" }, { "english": "couldn't move.", "dagbani": "chɛchɛbumbara; chɛchɛbunduhira." }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "chɛchito" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "chɛchitonima" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "alahali" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "anyɔɣiti" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "chamba" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "diɣi" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "fuɣurili" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "guŋgumbo" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "guŋgunsalli" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "guŋguŋkpilli" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "gbiliŋgbi" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kalinchaŋ" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kaŋgbariŋga" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kulikuliga" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kpahijo" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kpina/kpinu" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kpiriŋga" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "laribako/laabako" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "lilia" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nanuɣila" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nyɛŋkpɛliŋga" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nyusoli" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nyuwɔɣipiɛlli" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nyuwɔɣu" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "pakolzandee" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "sangalinjo" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "sayɛto" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "tawulli" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "tɛrili" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "wɔrilani" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "ziɣilaŋgbo" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "heathen, pagan", "dagbani": "chɛfira" }, { "english": "you should look on him as a pagan.", "dagbani": "nyin’ lihim’ o kaman chɛfira" }, { "english": "The book of Daniel was written when a pagan king was oppressing the Jews.", "dagbani": "Bɛ daa sabi Daniɛl Litaafi ŋɔ la saha shɛli chɛfir’ na’ so ni daa muɣisiri Yɛhudianima" }, { "english": "you yourself will die in a land of pagans.", "dagbani": "amaŋmaŋ’ ni ti kpi chɛfirinim’ tiŋgban’ ni" }, { "english": "where does the chǫ- come from?", "dagbani": "Note: kaafira" }, { "english": "heathenism, paganism", "dagbani": "chɛfiritali" }, { "english": "proselyte", "dagbani": "chɛfiritali" }, { "english": "'jingles', rattles, sistra", "dagbani": "chɛɣisa" }, { "english": "shake", "dagbani": "chɛɣisi" }, { "english": "broken piece", "dagbani": "chɛɣu" }, { "english": "fragment", "dagbani": "chiɛɣu" }, { "english": "torn, broken", "dagbani": "'chɛɣu" }, { "english": "walking on one leg.", "dagbani": "chihuŋ" }, { "english": "walking on one leg.", "dagbani": "kabili" }, { "english": "walking on one leg.", "dagbani": "ŋmaŋ" }, { "english": "broken", "dagbani": "'chiɛɣu" }, { "english": "salute", "dagbani": "chɛgbɛ" }, { "english": "harvest (yams)", "dagbani": "chɛhi" }, { "english": "harvest millet (cut whole stalk)", "dagbani": "che (chi)" }, { "english": "to tear up, be/get torn", "dagbani": "chɛhi" }, { "english": "It has torn.", "dagbani": "Di chɛhiya." }, { "english": "It (a bag) is torn.", "dagbani": "Di chɛhirimi." }, { "english": "they ... caught a lot of fish, so much that their nets began to break.", "dagbani": "bɛ daa ... gbahi zahim pam, hal ka bɛ lansi maa ti pili chɛhibu" }, { "english": "Can't Flay and Can't Hold let the hide get torn. ", "dagbani": "Bi baŋ shibu mini bi baŋ gbaabu n-chɛ ka gbaŋ chɛhira." }, { "english": "to cry in shrill voice", "dagbani": "chɛhi" }, { "english": "thick porridge [type]", "dagbani": "chɛkparawa" }, { "english": "leave!", "dagbani": "chɛla" }, { "english": "unsteadily", "dagbani": "chɛlachɛla" }, { "english": "to scout, observe, watch", "dagbani": "chɛli" }, { "english": "to go after", "dagbani": "chɛli" }, { "english": "pair of spurs", "dagbani": "chɛmi" }, { "english": "The speech of the wise is like horse-spurs.", "dagbani": "Yɛndan’ yɛtɔɣa ŋmanila wahu chɛmi" }, { "english": "to spur an animal", "dagbani": "nyaɣisi chɛmi" }, { "english": "horse", "dagbani": "wahu" }, { "english": "flying ants", "dagbani": "chɛmi" }, { "english": "an intermediary, matchmaker, \"person who goes looking for a wife for a man\"", "dagbani": "chɛmlana" }, { "english": "forgiveness", "dagbani": "che m-paŋ" }, { "english": "forgiveness", "dagbani": "che m-paŋ" }, { "english": "'zinc'", "dagbani": "chɛmsi" }, { "english": "galvanized corrugated-iron or aluminium roofing-sheet/s, roof", "dagbani": "chɛmsi" }, { "english": "Tiŋkpaŋ’ bandɔɣu bi simdi ka o baŋ chɛmsi.", "dagbani": "It is not fitting for a village lizard to get to know about zinc roofing sheets." }, { "english": "going", "dagbani": "chɛndi" }, { "english": "change, small money", "dagbani": "chɛnji" }, { "english": "change (large-denomination coin or note/bill)", "dagbani": "balansi" }, { "english": "change (coin)", "dagbani": "laɣibaligu" }, { "english": "change (coin)", "dagbani": "laɣipiɛliga" }, { "english": "a fast walk", "dagbani": "chɛnkpɛma" }, { "english": "flint", "dagbani": "chɛribo" }, { "english": "flints", "dagbani": "chɛribonima" }, { "english": "He caused water to flow for you to drink from the flinty rock.", "dagbani": "O daa chɛ ka kom yi chɛribo kuɣa ni na ka yi nyu" }, { "english": "Like how black rock is harder than a flint.", "dagbani": "tampiŋ sabinli ni kpɛm’ gari chɛribokuɣili shɛm" }, { "english": "Use flint knives to circumcise the Israelites.", "dagbani": "Zaŋm’ chɛribo kuɣa mali pilima n-guni Izraɛlnima" }, { "english": "the lock of a flintlock gun, trigger, \"the cock of a gun\"", "dagbani": "chɛribo malifa" }, { "english": "partially, halfhartedlly.", "dagbani": "chɛrichɛri" }, { "english": "See main entry: chɛɛchi. church.", "dagbani": "chɛrichi" }, { "english": "straight line.", "dagbani": "chɛriga" }, { "english": "marking boundaries.", "dagbani": "chɛriga" }, { "english": "ladle, small calabash with", "dagbani": "chɛriga" }, { "english": "should be chǫriga/chǫrisi or chǫrigu/chǫriti", "dagbani": "Note: chɛriga" }, { "english": "long handle", "dagbani": "chɛriga din" }, { "english": "The ladle that is used to stir pig’s broth is the same one that is used to stir cow’s broth.", "dagbani": "kurchu bim dini ka bɛ zaŋ dam naɣ’ bim" }, { "english": "The pots, shovels, snuffers, tossing-bowls, saucers", "dagbani": "’aa kpuɣi duɣuri mini soobuya ni buɣim kpihiri bina ni taha ni chɛriti" }, { "english": "in bits", "dagbani": "chɛriguchɛrigu" }, { "english": "an executioner", "dagbani": "chɛrilana" }, { "english": "tattered, ragged", "dagbani": "chɛrili" }, { "english": "broken, torn piece of sth.", "dagbani": "chɛra" }, { "english": "if a wild animal catches the beast concerned, he must bring the remains as evidence.", "dagbani": "shɛhira" }, { "english": "ant [sp.] harmless, black.", "dagbani": "chɛrili" }, { "english": "Ants are creatures of little strength, yet they store up their food in the early-rains time.", "dagbani": "Chɛrili nyɛla bɛn ka yaa, amaa bɛ nyari bindirigu diri siɣili saha." }, { "english": "termite", "dagbani": "chami" }, { "english": "termite", "dagbani": "chɛmi" }, { "english": "termite", "dagbani": "danyɔŋ" }, { "english": "termite", "dagbani": "guli" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliyiili" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliŋgua" }, { "english": "termite", "dagbani": "gurigurilo" }, { "english": "termite", "dagbani": "salinsaa" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambaɣiŋga" }, { "english": "termite", "dagbani": "tikuliŋkua" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambiɛɣu" }, { "english": "small white termite", "dagbani": "wurikɔɣu" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yɔbili" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yabili" }, { "english": "termite", "dagbani": "zilim" }, { "english": "termite", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "to chop/break into minute pieces", "dagbani": "chɛrisi" }, { "english": "to tear to pieces", "dagbani": "chɛrisimi" }, { "english": "whoever falls on the stone will be broken to pieces", "dagbani": "ŋunkam lu kuɣili maa zuɣu ni chɛrisichɛrisi" }, { "english": "the storm blew so fiercely that the big ship was likely to break up", "dagbani": "sanʒiɛɣu maa ʒiɛbu kpiɔŋ daa galisi pam hal ka ŋarin titali maa ti be kaman di yɛn chɛrisimi la" }, { "english": "He will snatch you up from your house and tear", "dagbani": "o ni to n-kpuɣ’ a a yiŋ’ puuni yi nti chɛris’ a" }, { "english": "you to pieces.", "dagbani": "o mal’ o daanya nyinyɛri min’ o kuriti nyina n-dimdi chɛrisir’ o ni gbahiri" }, { "english": "he used his bronze claws and iron teeth to bite and tear everything he caught.", "dagbani": "binshɛɣukam" }, { "english": "to be spotted", "dagbani": "chɛrisi" }, { "english": "spots", "dagbani": "chɛrisira" }, { "english": "to be spotted", "dagbani": "bomaboma" }, { "english": "to be spotted", "dagbani": "bɔribɔri" }, { "english": "to be spotted", "dagbani": "fufuhigu" }, { "english": "to be spotted", "dagbani": "gandimgandim" }, { "english": "to be spotted", "dagbani": "fuhi" }, { "english": "to be spotted", "dagbani": "liɣisi" }, { "english": "to be spotted", "dagbani": "pɔrisi" }, { "english": "sore in anus", "dagbani": "chɛrisheeni" }, { "english": "cherub, supernatural being in the Old Testament", "dagbani": "chɛrub" }, { "english": "cherubs", "dagbani": "chɛrubinima" }, { "english": "he rode upon a cherub and flew", "dagbani": "o daa ba chɛrub yiɣi" }, { "english": "O King and God of Israel, you who sit above the cherubs.", "dagbani": "Naa ni Izraɛl Naawuni ŋun ʒi Chɛrubinim’ zuɣusaa ŋɔ" }, { "english": "collect burning charcoal from between the cherubs.", "dagbani": "nɛma chɛrubnima maa sunsuuni" }, { "english": "cabbage", "dagbani": "kȹəruubȹ" }, { "english": "market", "dagbani": "chɛulo" }, { "english": "markets", "dagbani": "chɛulɔnima" }, { "english": "hinge", "dagbani": "salima chɛulɔnim" }, { "english": "gold hinges", "dagbani": "salima chɛulɔnim’ din gbib" }, { "english": "doors", "dagbani": "puuni" }, { "english": "God's Temple", "dagbani": "Naawuni jɛmbu duu" }, { "english": "fit", "dagbani": "shee" }, { "english": "as a door turns back and forth on its hinges", "dagbani": "Kaman chɛulɔnim’ ni kul gbibi punu ka di viini gindi shɛm la, lala ka vinyaɣilan’ gba be o garo zuɣu" }, { "english": "lazy person turns over in bed", "dagbani": "vinyaɣilan’ gba be o garo zuɣu" }, { "english": "person turns over in bed.", "dagbani": "Note: ?? borrowed word" }, { "english": "green parrot, corn parrot. Senegal yellow-bellied parrot.", "dagbani": "chee" }, { "english": "'chee", "dagbani": "'chɛhi." }, { "english": "adj.", "dagbani": "sherd, shard" }, { "english": "broken piece of earthenware or calabash or piece of any material.", "dagbani": "Ko' chee kani." }, { "english": "Not the smallest quantity of water is there.", "dagbani": " salichee ‘a broken dish’" }, { "english": "(zim)burisa.", "dagbani": "bɛ daa laɣisi bɔrobɔro chɛhi mini zimburisa din guui pali piɛr’ ayopɔin" }, { "english": "they collected seven baskets of bread fragments and crumbled fish that were left over.", "dagbani": "[MAT 15:37]" }, { "english": "See:", "dagbani": "chɛrili" }, { "english": "See:", "dagbani": "chɛɣu" }, { "english": "See:", "dagbani": "cheei" }, { "english": "See:", "dagbani": "salichee." }, { "english": "a roan horse (\"bay\" IM)", "dagbani": "chee" }, { "english": "the cry of a guineafowl. If one guinea fowl shouts “chee” another guinea fowl understands it.", "dagbani": "chee" }, { "english": "instep of the foot", "dagbani": "chee" }, { "english": "a church, the Church", "dagbani": "cheechi" }, { "english": "I wrote a letter to the church.", "dagbani": "N daa sabi gbaŋ ti cheechi na" }, { "english": "Paul founded a church there.", "dagbani": "Pool daa piligila chɛɛchi nimaani" }, { "english": "The people of the churches which are in Asia are greeting you.", "dagbani": "Cheechinim’ din be Ɛsha tiŋgbɔŋ ni nim’ puhiri ya." }, { "english": "the letters written to", "dagbani": "bɛ ni daa sabi gban' shɛŋa ti chɛɛchinima ayopɔni" }, { "english": "the seven churches.", "dagbani": "[REV 1:0 (Intro.)]" }, { "english": "John Writes to the Church of/at Ephesus.", "dagbani": "Jɔn sabi n-ti Ɛfɛsus Cheechi" }, { "english": "Syn: tooji.", "dagbani": "From: (Eng.)" }, { "english": "to tear, cut piece of material, fray", "dagbani": "cheei" }, { "english": "Can't Flay and Can't Hold will tear the hide.", "dagbani": "O cheei omaŋmaŋ kpalibu Bi baŋ shibu mini bi baŋ gbaabu bɛn shirila cheeri." }, { "english": "like a tailor does to stop it from fraying.", "dagbani": "kaman teela ni niŋdi shɛm la din ni chɛ ka di ku chee" }, { "english": "When you buy iodised salt, tear its plastic", "dagbani": "A yi da ayodin yɛlim na nyin cheemi di lɔba maa ka kpaa li n-niŋ luɣuluɣu bee kunkɔŋ ni" }, { "english": "they said to each other \"Let's not tear it ...\"", "dagbani": "bɛ daa yɛl’ taba, “Di chɛliya ka ti chee’ li ..." }, { "english": "The king of Babylon will become paralysed with fear when he hears news of their coming.", "dagbani": "Babilɔn naa wum bɛ yɛla, ka o bɔɣiri ni chee kom." }, { "english": "the cloth which hung in the middle of God's worship room tore from its top down to its bottom.", "dagbani": "Naawuni jɛmbu duu sunsuuni la daa cheei di zuɣusaa hal ti siɣi di tiŋli" }, { "english": "to release (water), break dam.", "dagbani": "cheei" }, { "english": "Starting a quarrel is like breaching a dam.", "dagbani": "zaba piligu ŋmanila bɛ ni yi cheei kom bahi la" }, { "english": "X becomes disheartened.", "dagbani": "X baɣiri cheei kom" }, { "english": "the courage of the people melted and flowed away like water, and they were afraid.", "dagbani": "Izraɛlnim’ baɣiri ni daa cheei kom, ka dabiɛm gbahi ba" }, { "english": "to burst (as of a boil).", "dagbani": "cheei" }, { "english": "to cut, chop, chip, peck", "dagbani": "cheei" }, { "english": "break a piece of (as of glass or calabash)", "dagbani": "chee" }, { "english": "The hen pecks at its young ones to put them under its wings.", "dagbani": "bihi niŋdi o jɔɣu ni." }, { "english": "chain (bicycle-~)", "dagbani": "cheeni" }, { "english": "heavy chain", "dagbani": "zoligo" }, { "english": "ornamental chain", "dagbani": "dolibi" }, { "english": "grains, millet", "dagbani": "kahu" }, { "english": "calabash [type]", "dagbani": "chia" }, { "english": "a very small round gourd used as a measure for milk or as a snuff-box", "dagbani": "chihi" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "Chihi." }, { "english": "a very small round gourd used as a measure for milk or as a snuff-box (IM)", "dagbani": "Bihim" }, { "english": "chihi garila tab’ barilim di bi gari tab’ piɛlim", "dagbani": "Milk gourds vary in size, but not in whiteness." }, { "english": "an inkwell", "dagbani": "tadabo chia" }, { "english": "to chip out, bore, pierce.", "dagbani": "chibi" }, { "english": "Little drops of rain will penetrate the ground.", "dagbani": "Sa baligu ni chib’ tiŋa." }, { "english": "bore a hole", "dagbani": "chibi voli" }, { "english": "you shall take an awl and pierce a hole through his ear to the door.", "dagbani": "nyin’ bom’ peeŋkpaa n-zaŋ o tibili tabili dunoli naŋgbanyee n-chib’ li voli" }, { "english": "they climbed on top of the room and made a hole exactly above", "dagbani": "bɛ daa dula duu maa zuɣusaa nti chib’ voli Yisa zuɣusaa diɛde" }, { "english": "pierce window (in a wall)", "dagbani": "chibi takɔro" }, { "english": "cut borderline of a yam field through grass", "dagbani": "chibi nyutam" }, { "english": "X is seriously affected by", "dagbani": "chibi X" }, { "english": "The child is very ill.", "dagbani": "Dɔro chibi bia maa." }, { "english": "He is very healthy.", "dagbani": "Alaaee chibi o." }, { "english": "to strike up a conversation", "dagbani": "chibi alizama" }, { "english": "to strike up a conversation", "dagbani": "chɔhi, diribi·voli, kuhi, luɣi" }, { "english": "inject, inoculate", "dagbani": "chibi" }, { "english": "to vaccinate, inoculate", "dagbani": "chihiro-chihiro" }, { "english": "When they inoculate a child against measles, the child's body will become strong and protect him from measles.", "dagbani": "Di yi lee ka bɛ chibi bia gbankɔɣu chihiro-chihiro, bia maa niŋgbuna yɛn niŋla kpiɔŋ ka gu o ka chɛ gbankɔɣu doro." }, { "english": "exactly; truthfully", "dagbani": "chibi" }, { "english": "a magic power for shooting arrows", "dagbani": "chibili" }, { "english": "local soap", "dagbani": "chibimaŋli" }, { "english": "bathsoap", "dagbani": "chibisurili" }, { "english": "a vessel in which soap is kept", "dagbani": "chibitarigu" }, { "english": "soap", "dagbani": "chibo" }, { "english": "If I use soap to wash myself and cleanse my hands with lye.", "dagbani": "N yi zaŋ chibo paɣi mmaŋa, ka zaŋ bɔchaa paɣi n nuhi." }, { "english": "Use soap to wash your hands and everything that you touch your eyes with very well.", "dagbani": "Paɣimi a nuhi mini binshɛɣukam a ni mali niŋdi a nina ni viɛnyɛla ni chibo." }, { "english": "this is David son of Jesse's prophetic word.", "dagbani": "daanabitali yɛtɔɣa m-bɔŋɔ" }, { "english": "four", "dagbani": "anahi" }, { "english": "the fourth river was called Euphrates", "dagbani": "mɔɣ’ shɛli din pah’ anahi mi yuli booni Yufretiiz" }, { "english": "Those four people were those who came from Gath.", "dagbani": "Bɛ niriba anahi ŋɔ daa nyɛla bɛn yi Gaat" }, { "english": "Four supporting poles don't raise chieftaincy.", "dagbani": "Daantalisi anahi bi duhiri nam." }, { "english": "centre", "dagbani": "NA" }, { "english": "supporting poles", "dagbani": "NASI" }, { "english": "support", "dagbani": "na" }, { "english": "support", "dagbani": "naasɪ" }, { "english": "a children's game", "dagbani": "anamiinimiina" }, { "english": "European", "dagbani": "Nasara" }, { "english": "a Yoruba person", "dagbani": "Anaago" }, { "english": "handkerchief", "dagbani": "anchiti" }, { "english": "world", "dagbani": "dunia" }, { "english": "usefulness", "dagbani": "anfaani" }, { "english": "usefulness", "dagbani": "alifani" }, { "english": "usefulness", "dagbani": "alfaani" }, { "english": "to be useful", "dagbani": "mali/niŋ alifaani" }, { "english": "the remaining people will enjoy the benefit of all these things.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn kpalim ŋɔ di binyara ŋɔ zaa daanfaani" }, { "english": "the remaining people will enjoy the benefit of all these things. []", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn kpalim ŋɔ di binyara ŋɔ zaa daanfaani" }, { "english": "this repayment is also for the benefit of the women of Dagban.", "dagbani": "Taaŋa ŋɔ mali anfaani pam n-ti Dagbamba, Dagbam' paɣaba" }, { "english": "benefit, dividend.", "dagbani": "anfaani" }, { "english": "The shea tree is very useful to the Dagomba, and Dagomba women make a lot of money out of it.", "dagbani": "anii nyari buni pam di ni." }, { "english": "A land which has benefit and fertility.", "dagbani": "Tiŋgban’ shɛli din mali anfaani mini atam" }, { "english": "By God's grace you are saved.", "dagbani": "Naawuni daanfaani maa zuɣu ka yi tiligi" }, { "english": "grace", "dagbani": "dafani" }, { "english": "by God's grace you are saved.", "dagbani": "Naawuni daanfaani maa zuɣu ka yi tiligi" }, { "english": "blessing", "dagbani": "daanfaani" }, { "english": "May God bless your children.", "dagbani": "Naawuni ni niŋ alifaani niŋ a bihi ni." }, { "english": "useful", "dagbani": "nafi' ah" }, { "english": "picture, image", "dagbani": "anfooni" }, { "english": "Whose picture and writing is on it here?", "dagbani": "Ŋun' daanfoni mini sabbu n-lee be di ni ŋɔ?" }, { "english": "It was a picture of the Babylonians that they had put on the walls.", "dagbani": "Babilɔnnim’ anfooni ka bɛ mali pa dukpina zuɣu" }, { "english": "The table above shows the number of fathers and the number of their children.", "dagbani": "Aŋfooni din do zuɣusaa ŋɔ wuhiri la bihi banim mini bɛ bihi kalinli." }, { "english": "The important baobab that you see in the picture is still growing.", "dagbani": "ninmoo tu’ shɛli yi ni nyari anfooni ŋɔ ni maa na sa tin' yuli booni Adiboo" }, { "english": "place they call Adiboo", "dagbani": "Adiboo" }, { "english": "take photos, draw pictures", "dagbani": "yaai, ŋmahi anfooni" }, { "english": "they took time to collect the data and take photographs/draw pictures", "dagbani": "bɛ ni zaŋ dahima shɛli n laɣisi lahabaya ka ŋmahi anfooni" }, { "english": "We won't forget to thank ... A.M.G.", "dagbani": "Ti bi tam ka lam puhiri ... Abdulai Mohammed Gong ŋun sɔŋ yaai anfooni shɛŋa dim be kalɛnda ŋɔ ni maa." }, { "english": "who made the pictures which are in this calendar", "dagbani": "ŋme gbuɣima mini naɣilahi ni chɛrubimnim’ anfɔninim’ pa dapaɣ’ shɛŋa o ni daa zaŋ kpɛhikpɛhi firimnim’ la ni zuɣu" }, { "english": "he made representations of lions, bulls and cherubs on the crossbars which he had fitted into the frames", "dagbani": "o daa zaŋ kpɛhikpɛhi firimnim’ la ni zuɣu" }, { "english": "diagram, chart", "dagbani": "anfooni kahigirli" }, { "english": "he made a diagram explaining the topic to the listeners", "dagbani": "Zaŋmi aŋfooni-kahigirili din do gbunni ŋɔ n sabi a yiŋnim" }, { "english": "make soap", "dagbani": "duɣi chibo" }, { "english": "This tree (baobab) and its fruit-shells can both make lye which is used for soap-making and also to cure boils.", "dagbani": "Tia ŋɔ (tua) mini di wala waɣiri zaa tooi niŋdi bochaa ka bɛ mali duɣiri chibo ka lam mali tibiri yɔɣu." }, { "english": "Women use its wood and kapok-pod shells and burn them into lye to make soap.", "dagbani": "Paɣaba mali di dari mini guŋgun’ wɔɣisi n-nyɔri bochaa n-duɣiri chibo." }, { "english": "fish trap made of grass or reeds", "dagbani": "chichaɣa" }, { "english": "termite, white ant", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "unfertile land, acidic land", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "a fowl of mixed colours", "dagbani": "chichɛrigu" }, { "english": "quiet, noiselessly and motionlessly", "dagbani": "chichi" }, { "english": "The dog barks at a mortar but the mortar stands there silently.", "dagbani": "di daa niŋ kaman awa pirigili ka" }, { "english": "there was silence in heaven for half an hour", "dagbani": "alizanda ni binshɛɣukam kul fomi chichi" }, { "english": "quiet, noiseless and motionless", "dagbani": "chichi" }, { "english": "Still waters run deep.", "dagbani": "Kɔchichi zɔri la tiŋli" }, { "english": "Fair Havens", "dagbani": "Luɣ' Chichi Shee" }, { "english": "teacher", "dagbani": "chichi" }, { "english": "traditional, Muslim teacher", "dagbani": "karimba" }, { "english": "footsteps", "dagbani": "chichiba" }, { "english": "to jump from sth.", "dagbani": "chiɣisi" }, { "english": "He jumped down.", "dagbani": "O chiɣisi n-lu tiŋa." }, { "english": "jump", "dagbani": "yiɣi" }, { "english": "jump up", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "to deny, refuse, refute.", "dagbani": "chihi" }, { "english": "He denied knowledge of him.", "dagbani": "O chihi ni o bi mi o." }, { "english": "He denied having said anything.", "dagbani": "O chihi ni o bi yɛli shɛli." }, { "english": "you will deny three times that you know me.", "dagbani": "a ni ti chihi siɣimsiɣim buta ni a bi mi ma" }, { "english": "Peter denied in the sight of them all, saying \"I don't know what you're", "dagbani": "Pita chihi bɛ zaa nini maa ni yɛli, “Man’ bi baŋ a ni yɛli shɛm maa gbinni.”" }, { "english": "make a (legal) defence, and excuse", "dagbani": "chihi yi (talli ni)" }, { "english": "they no longer have any excuse", "dagbani": "bɛ ku tooi lan chihi yi bɛ taali maa ni" }, { "english": "to plead, rebut accusations", "dagbani": "chihi noli" }, { "english": "He hates me.", "dagbani": "O chihiri ma mi." }, { "english": "Even though the monkey repents, it will never taboo corn.", "dagbani": "Jaŋa niŋ tuuba ku chihi kariwana." }, { "english": "though the monkey repents, it will never taboo corn.", "dagbani": "Jaande, miriya ka yi tum din chihiri shɛli n ni je." }, { "english": "Oh, don't do what is taboo which I hate.", "dagbani": "Noombihi shɛb’ yi ni yɛn chihiri dibu m-bɔŋɔ." }, { "english": "These are the birds you are forbidden to eat...and the ostrich, the hawk, the egret.", "dagbani": "ni taataa ni gbarizam ni laɣipiɛliga" }, { "english": "It's forbidden, taboo.", "dagbani": "chihira." }, { "english": "He does not know good manners.", "dagbani": "O bi mi din chihira." }, { "english": "It's forbidden for anyone to eat it.", "dagbani": "Di chihira ni so ŋub'li." }, { "english": "Why are they doing what is taboo?", "dagbani": "Bɔ n niŋ ka bɛ niŋdi din chihira?" }, { "english": "to inspire dislike, loathing.", "dagbani": "chirira" }, { "english": "the people's sins which offended his heart.", "dagbani": "niriba maa tuumbiɛ' shɛŋa din kul chihir' o suhu" }, { "english": "to contra-indicate (medicine), be contra-indicated.", "dagbani": "Note: if you are taking a certain medicine/undergoing a treatment\nthis thing must not be taken/done at the same time (concept exists in both traditional and modern medicine)" }, { "english": "to break a law, commandment.", "dagbani": "alahichi tumbu nyɛla zaligu chihibu committing sin is breaking the law." }, { "english": "to explain oneself.", "dagbani": "chihi noli" }, { "english": "chih’ omaŋ’ noli yɛra, ... Paul began to speak in his own defence saying, ...", "dagbani": "[ACT 26: cf. 2] saɣichiha; suhuchihibo; zaliguchihira." }, { "english": "to break (of rope), break (long thin object like rope, thread)", "dagbani": "chihi" }, { "english": "The rope broke.", "dagbani": "Mii maa chihiya." }, { "english": "He broke a rope.", "dagbani": "O chihi gabiga." }, { "english": "the ropes which bound him suddenly snapped in pieces.", "dagbani": "mi’ shɛŋa din daa lo o maa zaa di chihichihi" }, { "english": "I will pull them (wristbands) and snap them off your hands.", "dagbani": "N ni dari chihi li yi nuhi" }, { "english": "join together", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "tear membrane", "dagbani": "chahi" }, { "english": "it (ship's) rigging is snapped and its sails torn.", "dagbani": "di mihi chihi, ka di tana chahi" }, { "english": "to hamstring X", "dagbani": "che n-chihi X jila" }, { "english": "(he) hamstrung the rest of the horses.", "dagbani": "o daa chɛ n-chihi wɔr’ shɛb’ bɛn kpalim zaa jila" }, { "english": "be heart-broken; be conscious of guilt.", "dagbani": "chihi suhu" }, { "english": "John the Baptiser's message made King Herod feel bad.", "dagbani": "Jɔn Baptaizira yɛligu daa yi chihiri Naa Hɛrɔd suhu pam" }, { "english": "When the people heard this they were very disturbed.", "dagbani": "Niriba maa ni daa wum lala maa ka bɛ suhuri chihi pam." }, { "english": "X is afraid.", "dagbani": "X suhu chihi." }, { "english": "to break loose, be loose (animal which is (should be) tied up).", "dagbani": "Yi dim’ nahu bee o buŋ’ yi chihi chani ka yi nya o, yin’ taɣim’ o labisi ti ti o." }, { "english": "Should you come upon your enemy's ox or donkey broken loose, you must take", "dagbani": "Yi dim’ nahu bee o buŋ’ yi chihi chani ka yi nya o, yin’ taɣim’ o labisi ti ti o." }, { "english": "it back to him.", "dagbani": "Nahu yi chihi o kpaa ni o ku ŋubi mɔ' chɔɣima." }, { "english": "If a cow breaks loose from the peg that it is tied to, it will not eat poor quality grass.", "dagbani": "Cpart: lo 'tie up'." }, { "english": "to tattoo, cut marks on the body", "dagbani": "chihi" }, { "english": "The places where they cut tribal-marks are: on the cheeks, face, forehead and also on the joints.", "dagbani": "Luɣ’shɛŋa bɛ ni chihiri chiha n-nyɛ: tapaɣisi, ninni, gbɛɣu zuɣu nti pahi kɔb’tuɣa shee." }, { "english": "So min chihi chiha ka di niŋ o kpee viɛlim ka o gba chihi lala chiha maa.", "dagbani": "Chiha pam m-be Dagbaŋ ka bɛ chihiri li ka di nyɛla naɣchiinsi." }, { "english": "There are many marks in Dagbong that they cut just for decoration.", "dagbani": "Chiha chihibu nyɛla dim bi kɔŋ barina." }, { "english": "The making of tribal-marks is not without its dangers.", "dagbani": "Amaa baŋmi ka dama dimbu saha maa yi yaɣi hawa ni pirigili saha, nyin mira ka a lahi chihi li bee m mɔɣisi li." }, { "english": "to make cuts on the body for medical reasons, vaccinate.", "dagbani": "• to make cuts on the body for medical reasons, vaccinate." }, { "english": "Get a clean small knife or a razorblade and make two cuts at the place where (the snake) bit.", "dagbani": "Bɔm' subili'viɛlli bee bileedi n chihi o ni dim luɣi shɛli maa buyi zuɣu." }, { "english": "People inject a little of this", "dagbani": "Niriba chihirila lala tim ŋɔ biɛla n-niŋ ninsala niŋgbuŋ ni." }, { "english": "People inject a little of this medicine into a person's body.", "dagbani": "Niriba chihirila lala tim ŋɔ biɛla n-niŋ ninsala niŋgbuŋ ni." }, { "english": "When is it appropriate to vaccinate a child?", "dagbani": "BƆ SAHA N SIMDI NI BƐ CHIHI BIA CHIHIRO-CHIHIRO?" }, { "english": "taboo, restriction", "dagbani": "chihili" }, { "english": "Hear they did burn it (portion of grain-offering) to remove its taboo-restriction.", "dagbani": "nti nyo buɣim sara maligu bimbini zuɣu n-yihi di chihili maa" }, { "english": "One man's meat is another man's poison.", "dagbani": "So bindirigu n-nyɛ so chihili." }, { "english": "The food that one-person likes is what another taboos.", "dagbani": "Lit: The food that one-person likes is what another taboos.." }, { "english": "tattoo, tribal mark", "dagbani": "chihili" }, { "english": "The places where they cut tribal-marks are: on the cheeks, face, forehead and also on the joints.", "dagbani": "Luɣ’shɛŋa bɛ ni chihiri chiha n-nyɛ: tapaɣisi, ninni, gbɛɣu zuɣu nti pahi kɔb’tuɣa shee." }, { "english": "There are many marks in Dagbong that they cut just for decoration.", "dagbani": "Chiha pam m-be Dagbaŋ ka bɛ chihiri li ka di nyɛla naɣchiinsi. So min chihi chiha ka di niŋ o kpee viɛlim ka o gba chihi lala chiha maa." }, { "english": "Someone might cut marks and someone else thinks they look nice and copies them.", "dagbani": "Chiha chihibu nyɛla din yuui Dagbaŋ." }, { "english": "The cutting of tribal marks is an old custom in Dagbong. It was already there when our fathers and grandfathers were born.", "dagbani": "Ti banima mini ti yaanima paai li mi." }, { "english": "The making of tribal-marks is not without its dangers.", "dagbani": "Chiha chihibu nyɛla dim bi kɔŋ barina." }, { "english": "a denier, refuser, opponent", "dagbani": "chihira" }, { "english": "Antichrist", "dagbani": "Masiachihira" }, { "english": "Someone who says that is a deceiver and Antichrist.", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun yɛli lala nyɛla ninvuɣ’ yɔhinda ni Masiachihira." }, { "english": "vaccination, inoculation", "dagbani": "chihiro-chihiro" }, { "english": "When is it appropriate to vaccinate a child?", "dagbani": "BƆ\nSAHA N SIMDI NI BƐ CHIHI BIA CHIHIRO-CHIHIRO?" }, { "english": "The medicine which is injected into the person's body is the vaccination.", "dagbani": "Tim maa chihi niŋ ninsal' niŋgbuŋ ni maa n-nyɛ chihiro-chihiro maa." }, { "english": "When they inoculate a child against measles, the child's body will become strong and protect him from measles.", "dagbani": "bia maa niŋgbuna yɛn niŋla kpiɔŋ ka gu o ka chɛ gbankɔɣu doro." }, { "english": "broken", "dagbani": "chihuŋ" }, { "english": "If you make a rope with a(n untrustworthy) person, it’s a broken (useless) rope.", "dagbani": "A min nir’ (gutulu) yi mira mia, mia chihuŋ nyɛ li." }, { "english": "If two people make a rope, it’s a broken rope.", "dagbani": "Niriba ayi yi mira mia di nyɛla mia chihuŋ." }, { "english": "deep and straight down. e.g. a well.", "dagbani": "chilibi" }, { "english": "sulphur, sulfur [Am.].", "dagbani": "chilibi" }, { "english": "sulphur is scattered on the place where they lived.", "dagbani": "bɛ zaŋ chilibi yaɣiri bɛ ni be luɣ’ shɛŋa" }, { "english": "In the old days they used to use sulphur to purify the room where they laid a corpse.", "dagbani": "Kurimbuni ha bɛ daa yi zaŋdila chilibi maani du’ shɛŋa ni bɛ ni zaŋ kpiimba sɔŋ n-yihiri li daɣiri ni." }, { "english": "fire and smoke and brimstone came out of their mouths.", "dagbani": "buɣim mini nyɔhi ni chilibi yiri bɛ noya ni na" }, { "english": "to waste time", "dagbani": "chilim" }, { "english": "toss sb. about", "dagbani": "chilim" }, { "english": "to turn sth. into sth.", "dagbani": "chilim lɛbi" }, { "english": "become", "dagbani": "kilim" }, { "english": "waste of time", "dagbani": "chilima" }, { "english": "a calculated waste of one's time", "dagbani": "chilima" }, { "english": "\"magic\"", "dagbani": "chilimbihi" }, { "english": "inclination to cheat or deceive", "dagbani": "chilimbihi" }, { "english": "a magician", "dagbani": "chilimbihilana" }, { "english": "an 'eyebrow stick', mascara brush", "dagbani": "chilimua" }, { "english": "Jɛrigu m-mali chilimua din mali gbura m-baani o chilo.", "dagbani": "It is a foolish woman who uses an eyebrow stick that is not straight and smooth to put on eye powder." }, { "english": "antimony", "dagbani": "chilinchihi" }, { "english": "kohl", "dagbani": "chilinchihi" }, { "english": "blue", "dagbani": "chilinchihi" }, { "english": "metallic", "dagbani": "chilinchihi" }, { "english": "crystalline element", "dagbani": "chilinchihi" }, { "english": "It is ground into powder and used on the eyes as an eye-shadow, mascara.", "dagbani": "chilinchihi" }, { "english": "antimony", "dagbani": "chilitɔŋ" }, { "english": "antimony", "dagbani": "chilo" }, { "english": "henna", "dagbani": "hɛnna" }, { "english": "henna", "dagbani": "zabila" }, { "english": "chilo", "dagbani": "chilinchihi" }, { "english": "chilitɔŋ", "dagbani": "chilinchihi" }, { "english": "antimony, kohl", "dagbani": "chilitɔŋ" }, { "english": "antimony", "dagbani": "chilitɔŋ, chilo, chilinchihi" }, { "english": "blue, metallic, crystalline element", "dagbani": "chilitɔŋ" }, { "english": "It is ground into powder and used on the eyes as an eye-shadow, mascara.", "dagbani": "Anabi chilitɔŋ, ban ka laamba m-banda" }, { "english": "See antimony", "dagbani": "see chilitɔŋ" }, { "english": "a tiny bottle-like container for antimony", "dagbani": "kohl-flask" }, { "english": "kohl, antimony, mascara, eye-shadow (cosmetics)", "dagbani": "chilo" }, { "english": "apply mascara", "dagbani": "bali chilo" }, { "english": "Why do you put on gold jewellery and mascara?", "dagbani": "Bɔzuɣu ka a zaŋ salima nɛma niŋ amaŋa, ka bali chilo?" }, { "english": "It is a foolish woman who uses an eyebrow stick that is not straight and smooth to put on eye powder.", "dagbani": "Jɛrigu m-mali chilimua din mali gbura m-baani o chilo." }, { "english": "specify gender", "dagbani": "chilinchihi, chilitɔŋ" }, { "english": "a medicine that enables one to see witches", "dagbani": "hɛnna, zabila" }, { "english": "(standing) attentively", "dagbani": "chim" }, { "english": "to become quiet", "dagbani": "niŋ chim" }, { "english": "to be dead silent", "dagbani": "fo chim" }, { "english": "to fry", "dagbani": "chim" }, { "english": "toasting", "dagbani": "chim" }, { "english": "roasting", "dagbani": "chim" }, { "english": "cook, boil, stew", "dagbani": "duɣi" }, { "english": "'stir', prepare t.z.", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "roast, bake, grill", "dagbani": "she" }, { "english": "to boil", "dagbani": "tam" }, { "english": "beetle", "dagbani": "chima" }, { "english": "believed to be an omen of good times for farmers", "dagbani": "Note" }, { "english": "roasted, fried, grilled", "dagbani": "chimda" }, { "english": "Take this bag of roast corn.", "dagbani": "Zaŋmi kawaan’ chimda kpalaŋ’ ŋɔ" }, { "english": "be roasted, fried, grilled", "dagbani": "chimdili" }, { "english": "Note", "dagbani": "?? sg" }, { "english": "similar to", "dagbani": "Sim" }, { "english": "roasted", "dagbani": "ŋɔrili" }, { "english": "roasted corn", "dagbani": "shɛrili" }, { "english": "tall grass 'used for roofing'", "dagbani": "chimli" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "mɔɣu" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "baŋlari, gumachuɣuzuli, gbiŋgbaŋ, kaɣili, kɔrinchi, kulikaɣili, kulikarili, kulimɔri, kunduŋpiɛm, kpaaŋwundigu, kpiŋkpaŋgɔŋ, laŋgirindoo, naɣipuri, naɣiyɛm, pirimpiɛligu, pirimpiɛligu, piriŋkpaŋ, tantee" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "dabiga, gbiriga, kaɣalom, kɔnyurili, kpamvɔɣu, naɣiyihim, suiin, wɔrikariwana, wɔrimɔri, yihim" }, { "english": "See main entry: chɛmsi.", "dagbani": "chimsa." }, { "english": "zinc.", "dagbani": "chɛmsi." }, { "english": "name of Dagomba festival.", "dagbani": "Chimsi." }, { "english": "the sacrifice of the feast.", "dagbani": "lɛha." }, { "english": "the twelfth month in the Dagomba year, month of the Chimsi festival.", "dagbani": "Chimsi." }, { "english": "eleventh month in the Dagomba year: before ('servant of') Chimsi.", "dagbani": "Chimsi·Bilaa." }, { "english": "a kebab skewer.", "dagbani": "chinchandibiga" }, { "english": "kebab. small pieces of grilled meat sold on skewer.", "dagbani": "chinchaŋga" }, { "english": "If meat that is being roasted on a fire is not brave, you take its place and you will see what it is like.", "dagbani": "Chinchaŋga\nyi pa doo, nyin’ zanimi o zaashee maa ka a nya." }, { "english": "tree [sp.] the twigs of which are chewed. Entada abyssinica", "dagbani": "chincheeŋa" }, { "english": "tree (sp.) the twigs of which are chewed", "dagbani": "chincheeŋa" }, { "english": "tree", "dagbani": "tia" }, { "english": "E. africana only", "dagbani": "ʒugulikɔŋga, nanganuantia" }, { "english": "beating", "dagbani": "chinchiba" }, { "english": "bewildered, dumbfounded", "dagbani": "chinchilinchiŋ" }, { "english": "a small cloth worn on top of a bigger one by women", "dagbani": "chinchinbia" }, { "english": "cloth, clothes", "dagbani": "chinchini" }, { "english": "she gave birth to her firstborn son and covered him with a cloth and laid him in the horse-grass basket.", "dagbani": "wɔrimɔri piɛɣu ni she gave birth to her firstborn son and covered him with a cloth and laid him in the horse-grass basket. [LUK 2:7]" }, { "english": "she took off her widow's clothes and set them aside.", "dagbani": "o daa pirig’ o pako’ chinchina sɔŋ she took off her widow's clothes and set them aside." }, { "english": "It is something unprofitable like a cloth of spiders' web.", "dagbani": "Di nyɛla din ka buchi kaman kpatinari' zana chinchini la. It is something unprofitable like a cloth of spiders' web. [ISA 59:6]" }, { "english": "If you have patience, you can put a cloth into a", "dagbani": "Suɣulo yi beni chinchini kpɛri gaɣili ni. If you have patience, you can put a cloth into a" }, { "english": "narrow-neck gourd.", "dagbani": "pakoli" }, { "english": "So when you know that it has reached this amount, take it to the weaver to weave the cloth.", "dagbani": "A mi yi mi li ka di paai ŋ-ŋɔ, a ni tooi zaŋ li ti ti kpalua ka o wuɣi chinchini." }, { "english": "white clothes as worn by a widow for mourning;", "dagbani": "chinchini" }, { "english": "'country cloth', homespun", "dagbani": "Dagban' chinchini" }, { "english": "trousers, narrow-necked robe, headgear, undercloth, white country cloth.", "dagbani": "kurigu, ŋmaansuliga, nyolɔra, laɣipiɛliga, nti pahi Dagban' chinchini." }, { "english": "garment/clothes", "dagbani": "siturili/situra" }, { "english": "bale of cloth", "dagbani": "kpaale" }, { "english": "cloth [type], velvet", "dagbani": "ago" }, { "english": "bark-cloth", "dagbani": "buɣu" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "bunu" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "dafumaata" }, { "english": "kente-cloth", "dagbani": "kante" }, { "english": "red cloth, felt", "dagbani": "mulifu" }, { "english": "silk cloth", "dagbani": "sinichi" }, { "english": "fabric’", "dagbani": "shinichi" }, { "english": "the cloth that hung in the middle of God's worship room", "dagbani": "Naawuni jɛmbu duu sunsuuni la" }, { "english": "cloth-seller, draper", "dagbani": "chinchinkɔha" }, { "english": "There was a woman from Thyatira who was a seller of expensive cloth.", "dagbani": "paɣ’ so ŋun daa yi Taiatira na n-nyɛ ago chinchinkɔha" }, { "english": "cover cloth for sleeping", "dagbani": "chinchinpindigu" }, { "english": "a ramrod", "dagbani": "chinia" }, { "english": "months", "dagbani": "chira" }, { "english": "disorder", "dagbani": "chirachira" }, { "english": "confusion", "dagbani": "chirachira" }, { "english": "For God is not a God of disorder but of peace.", "dagbani": "Naawuni pala ŋun tumdi chirachira, amaa o nyɛla Naawuni ŋun tumdi din" }, { "english": "This is a time of panic, defeat, and confusion in the Valley of Vision.", "dagbani": "Lubu din mali dabiɛm pam mini chirachira be Ʒii Nyabu Vinvamli ni" }, { "english": "speak", "dagbani": "chiri" }, { "english": "make a speech", "dagbani": "chiri" }, { "english": "a speech.", "dagbani": "nol' ni" }, { "english": "squawk.", "dagbani": "to" }, { "english": "to break.", "dagbani": "chiri" }, { "english": "The quiver of a lucky person breaks under the badziŋga-fibre tree.", "dagbani": "Zuɣusuŋlana mia lɔɣu chirila baɣiŋga gbinni." }, { "english": "to serrate, 'make or cut an edge into the shape of a saw' ", "dagbani": "chiri" }, { "english": "to splash water.", "dagbani": "chiri" }, { "english": "worthy.", "dagbani": "chirichi" }, { "english": "ask and find a worthy person and come into his house.", "dagbani": "yin’ bɔhimiya n-nya ninvuɣ’ chirichi n-kpe o yina" }, { "english": "If the house is a worthy house.", "dagbani": "Yili maa yi nyɛla yil’ chirichi" }, { "english": "professional workmanship", "dagbani": "tuma chirichi" }, { "english": "rank of officer of Dagomba gunmen", "dagbani": "Chirifo" }, { "english": "rank of officers of Dagomba gunmen", "dagbani": "Chirifonima" }, { "english": "a graver, (cold-)chisel, bolster.", "dagbani": "chiriga" }, { "english": "They take a graver and carve it on a rock.", "dagbani": "bɛ zaŋ chiriga n-chirigi li pa tampiŋ zuɣu" }, { "english": "The bad chisel will destroy many types of iron.", "dagbani": "Chiri' biɛ ni saɣim kuriti." }, { "english": "Use a graver to engrave the names of the sons of Israel, one on each stone.", "dagbani": "a ti zaŋ chiriga chirigi Izraɛl bidibisi la yinoyino yuli pa kuɣili kam zuɣu" }, { "english": "meeting, esp. (?) in battle", "dagbani": "chiriga" }, { "english": "if the drum doesn't give the battle alarm, who will prepare to go to war?", "dagbani": "timpani yi bi kum tɔb’ chiriga kumsi ŋuni n-lee ni mali shili chaŋ tɔb’ tuhibu?" }, { "english": "raise the battle cry in Beth-Aven:", "dagbani": "Ŋmɛmiya tɔb’ chiriga Bɛtavɛn tiŋ’ puuni." }, { "english": "chipped, filed", "dagbani": "chiriga" }, { "english": "filed teeth", "dagbani": "nyin' chiriga" }, { "english": "The woman whose teeth have been filed is more beautiful than the one whose hair has been plaited.", "dagbani": "Nyin’ chirigi' lana gari zab’ pamda." }, { "english": "meet, cross each other's path (by accident or agreement).", "dagbani": "chirigi" }, { "english": "Go out early tomorrow morning and go to meet Pharaoh.", "dagbani": "Sa daŋmi yibu biɛɣ’ asiba n-chaŋ ti chirigi Firawuna" }, { "english": "I happened to go over Mount Gilboa and came across Saul.", "dagbani": "Di daa niŋla daliri ka n chaŋ Gilibɔa Zoli zuɣu nti chirigi Sool" }, { "english": "The one who doesn’t cause the downfall of another", "dagbani": "Bi niŋ zamba ku chirigi biɛri" }, { "english": "That's why I said that you should meet me.", "dagbani": "Di zuɣu n-chɛ ka n yɛli ni a chirigim’ ma" }, { "english": "He has fixed the horizon on the surface of the waters at the boundary between light and darkness.", "dagbani": "Ŋuna m-booi booli pa teeku kom zuɣu luɣ’ shɛli neesim mini zibisim ni chirigi taba." }, { "english": "To make an appointment is “Go and I will meet you.”", "dagbani": "Tɔɣisi zali n-nyɛ chɛm’ ka n-chirg’ a." }, { "english": "meet by coincidence", "dagbani": "chaŋ chirigi" }, { "english": "to guess correctly", "dagbani": "buɣisi chirigi" }, { "english": "to meet sb. on the way", "dagbani": "chirigi so soli ni" }, { "english": "meet head-on", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "miss on the way", "dagbani": "findi" }, { "english": "happen to ..., be by circumstance", "dagbani": "Dahinshɛli o daa chirigi n-kana." }, { "english": "to carve, engrave", "dagbani": "chirigi" }, { "english": "they take a graver and carve it on a rock.", "dagbani": "bɛ zaŋ chiriga n-chirigi li pa tampiŋ zuɣu" }, { "english": "use a graver to engrave the names of the sons of Israel, one on each stone.", "dagbani": "a ti zaŋ chiriga chirigi Izraɛl bidibisi la yinoyino yuli pa kuɣili kam zuɣu" }, { "english": "to make a parting in the hair (IM)", "dagbani": "chirigi zabiri" }, { "english": "to file the teeth", "dagbani": "chirigi nyina" }, { "english": "out wood or stone", "dagbani": "chiriga" }, { "english": "luck, good fortune, pure chance", "dagbani": "chirigili" }, { "english": "lucky guess", "dagbani": "chirigili" }, { "english": "to guess, try one's chance", "dagbani": "pu chirigili" }, { "english": "tiny, very small", "dagbani": "chirigili" }, { "english": "by chance, occasionally", "dagbani": "chirigilichirigili" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "chirikuli" }, { "english": "month. as a countable period", "dagbani": "chirili" }, { "english": "months", "dagbani": "chira" }, { "english": "Mary stayed with Elizabeth about three months", "dagbani": "Mariama daa kpalim Ɛlizabɛt sani kaman chira ata laasabu" }, { "english": "there was a drought for three years and six months and there was famine everywhere", "dagbani": "sanzali ni daa zani yuma ata ni chira ayɔbu ka kum lu luɣili kam" }, { "english": "three months before their (wedding) day actually arrives.", "dagbani": "chira ata pɔi ka bɛ dabisili maa naanyi paai" }, { "english": "They each did one month in Lebanon and two months at home.", "dagbani": "Bɛ daa niŋdila goli yiniyini Lɛbanɔn, ka niŋdi chira ayiyi yiŋ’ mi." }, { "english": "to mistake, make a mistake", "dagbani": "chirim" }, { "english": "you are making a serious mistake", "dagbani": "yi chirimya pam" }, { "english": "he sees error in his angels", "dagbani": "o nyar’ o malaikanim’ chirimbu" }, { "english": "I don't care how important he is, he can be mistaken", "dagbani": "Ŋun zooi waayo, o ni chirim." }, { "english": "he made a slip", "dagbani": "O yɛli chirim." }, { "english": "to miscount, make a mistake in counting", "dagbani": "kali chirim" }, { "english": "to miscount, make a mistake in counting", "dagbani": "chirindi" }, { "english": "mislead, cause sb. to make mistake", "dagbani": "chirindi" }, { "english": "to interrupt, disturb, bother", "dagbani": "chirindi" }, { "english": "to confuse", "dagbani": "chirindi" }, { "english": "there are some people who are misleading you in your thinking", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ beni chirindi ya yi tɛha ni" }, { "english": "Don't confuse him!", "dagbani": "Di chirind'o" }, { "english": "small and short, tiny", "dagbani": "chirinfu" }, { "english": "small and short, tiny", "dagbani": "chiringa" }, { "english": "to meet", "dagbani": "chirisi" }, { "english": "to interrupt", "dagbani": "chirisi" }, { "english": "cheek, cheekiness, gentle sarcasm", "dagbani": "chiriwaani" }, { "english": "'be cheeky, sarcastic'", "dagbani": "tɔɣisi chiriwaani" }, { "english": "'snob'", "dagbani": "KO" }, { "english": "an accolade of the Yaan-Naa and members of the royal family", "dagbani": "Chiriwaandana" }, { "english": "totally, one and all", "dagbani": "chisimam" }, { "english": "a truss, cloth used to tie elephantiasis of scrotum", "dagbani": "chiso" }, { "english": "'truss for 'hernia''", "dagbani": "lan' chiso" }, { "english": "scrotum-truss -- you send it and it refuses to go, but when you are going it follows you and when you sit down it sits down before you do.", "dagbani": "." }, { "english": "place of the dead (judgement place), 'deads town'. Kpiimba biɛhigu shee mini chiyaama buɣim kul dola palɔni Yawɛ The place where the dead are and the fire of judgement just lie open to the Lord.", "dagbani": "chiyaama" }, { "english": "Judgement Day", "dagbani": "kiyaama" }, { "english": "resurrection", "dagbani": "qiyaama" }, { "english": "to watch carefully", "dagbani": "kuli" }, { "english": "watch carefully", "dagbani": "cho ninni" }, { "english": "eagle's eye", "dagbani": "kuli ninni" }, { "english": "their angels in heaven always see the face of my Father in heaven", "dagbani": "bɛ malaikanim’ kul chola m Ba Naawuni ŋun bɛ alizanda ni ŋɔ ninni" }, { "english": "useless", "dagbani": "chɔɣifu" }, { "english": "to lose flesh", "dagbani": "chɔɣim" }, { "english": "to lose strength, become weak", "dagbani": "chɔɣim" }, { "english": "physical weakness", "dagbani": "chɔɣinsi" }, { "english": "So when I came to you, I was weak.", "dagbani": "N daa be yi sani mi ni chɔɣinsi." }, { "english": "uselessness, moral/mental weakness, degradation", "dagbani": "chɔɣinsi" }, { "english": "After one’s power is lost then there is weakness.", "dagbani": "Yaa nyaaŋa nyɛla chɔɣinsi (chɔɣiŋgu)." }, { "english": "weakness", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "Being too quiet is like being a weak and foolish person.", "dagbani": "Shin’ biɛɣu ŋmani chɔɣinsi ni jɛrilim." }, { "english": "disorderly, improperly", "dagbani": "chɔɣimata" }, { "english": "He did the work badly.", "dagbani": "O tum tuma maa chɔɣimata." }, { "english": "He easily hit down the huge man.", "dagbani": "O ŋme wɔɣirili maa luhi chɔɣimata." }, { "english": "weaken", "dagbani": "chɔɣinsi" }, { "english": "useless, feeble", "dagbani": "chɔɣiŋgu" }, { "english": "a drowning man clutches at a straw.", "dagbani": "Kom yi dir’ a, mɔ’ chɔɣiŋgu kam timdila a nin’ ni." }, { "english": "all created things have become useless.", "dagbani": "binnamda zaa leela binchɔɣima" }, { "english": "What on earth are these useless Jews doing?", "dagbani": "Bɔ ka Yɛhudianim’ bɛn nyɛ ninvuɣ’ chɔɣima ŋɔ lee niŋdi maa?" }, { "english": "If a cow breaks loose from the peg that it is tied to, it will not eat poor quality grass.", "dagbani": "Nahu yi chihi o kpaa ni o ku ŋubi mɔ’ chɔɣima." }, { "english": "After one’s power is lost then there is weakness.", "dagbani": "Yaa nyaaŋa nyɛla chɔɣinsi (chɔɣiŋgu)." }, { "english": "to weaken.", "dagbani": "chɔɣisi" }, { "english": "Everyone's hands will be weak, and their knees", "dagbani": "Bɛ nuhi zaa ni ti gbarigi, ka bɛ duna ni chɔɣisi." }, { "english": "will shake.", "dagbani": "Doo ŋɔ simdila kubu," }, { "english": "He is speaking and discouraging.", "dagbani": "o ni tɔɣisiri yɛtɔɣ’ shɛŋa n-chɔɣisiri" }, { "english": "all the people.", "dagbani": "niriba zaa kɔba ni maa zuɣu." }, { "english": "This man deserves death because of how", "dagbani": "niriba deserves death because of how" }, { "english": " bones feel weak.", "dagbani": " kɔba chɔɣisi" }, { "english": "If it happens that your bones feel weak all the time.", "dagbani": "Di yi niŋ ka a koba ni kuli chɔɣisiri sahakam." }, { "english": "envy is a canker in the bones", "dagbani": "kɔr’ yoya chɔɣisirila nir’ kɔba ni" }, { "english": "This man deserves death because of how he is speaking and discouraging ... all the people.", "dagbani": "Doo o ni tɔɣisiri yɛtɔɣ’ shɛŋa n-chɔɣisiri ... niriba zaa kɔba ni maa zuɣu." }, { "english": "a broken spirit -- who can bear?", "dagbani": "nira kɔba ni\nyi chɔɣisi, ŋuni n-leei ni tooi gbibi li?" }, { "english": "If she (neonate) is depressed or exhausted.", "dagbani": "O kɔba ni yi chɔɣisira bee\nwumsim yi gbaar’o" }, { "english": "discourage X, cause despair", "dagbani": "Doo ŋɔ simdila kubu, o ni tɔɣisiri yɛtɔɣ’ shɛŋa n-chɔɣisiri tɔbbi’ shɛb’ bɛn kpalim tiŋ’ ŋɔ ni mini niriba zaa kɔba ni maa zuɣu." }, { "english": "This man ought to be put to death, because he is discouraging the soldiers who are left in this city, and all the people, by speaking such words to them.", "dagbani": "Doo ŋɔ simdila kubu, o ni tɔɣisiri yɛtɔɣ’ shɛŋa n-chɔɣisiri tɔbbi’ shɛb’ bɛn kpalim tiŋ’ ŋɔ ni mini niriba zaa kɔba ni maa zuɣu." }, { "english": "to choke", "dagbani": "chɔhi" }, { "english": "to pierce", "dagbani": "chɔhi" }, { "english": "pinnacle, spire, point", "dagbani": "choli" }, { "english": "swords’ point", "dagbani": "choya" }, { "english": "I have set the point of the sword against all their gates.", "dagbani": "N zaŋ takɔbi maa naŋgbancholi zali bɛ dunoya zaa ni." }, { "english": "it (eagle) makes the high pinnacles of rocks its home.", "dagbani": "zaŋ tampin’ choya zuɣusaa leeg’ o yiŋa" }, { "english": "to accuse sb. falsely, slander", "dagbani": "chom" }, { "english": "He is slandering me.", "dagbani": "O chomdi ma mi" }, { "english": "A single-hearted person does not worry about people slandering him/her.", "dagbani": "Suhuyini baɣa ni dunia chombu." }, { "english": "a false accuser, slanderer", "dagbani": "chomda" }, { "english": "If your problems are solved, it means that your false accuser is not there.", "dagbani": "A yɛla yi mali a chomda n-kani." }, { "english": "saboteur", "dagbani": "chom" }, { "english": "Chomfo", "dagbani": "rank of an officer of Dagomba gunmen" }, { "english": "a blow (when sb. is struck)", "dagbani": "chɔri" }, { "english": "what is reasonable, necessary", "dagbani": "chɔri" }, { "english": "jumbled", "dagbani": "chɔribɔi" }, { "english": "a boxer", "dagbani": "chɔriŋmɛra" }, { "english": "slim, pointed, tapering", "dagbani": "choo" }, { "english": "small", "dagbani": "choo" }, { "english": "small cow", "dagbani": "naɣ' choo" }, { "english": "Molifee is a small (pointed?) white hat.", "dagbani": "Molifee nyɛla zuɣupili piɛl’ choo" }, { "english": "pointed end of sth.", "dagbani": "choo" }, { "english": "pointed end of sth", "dagbani": "choo" }, { "english": "disease [type], 'dropsy'", "dagbani": "chua" }, { "english": "There in front of him was a man suffering from dropsy.", "dagbani": "chua ni mali ninvuɣ’ so daa ʒi Yisa tooni" }, { "english": "disease [type], 'piles'", "dagbani": "chua" }, { "english": "festival", "dagbani": "chuɣu" }, { "english": "They perform it (Tora dance) at a funeral, on a festival day, or when someone is installed as chief.", "dagbani": "Bɛ tɔri li kuyili, chuɣu dali bee nir’ yi di nam." }, { "english": "Break off leaves of trees and we will celebrate the festival day.", "dagbani": "Ŋahimiya tihi vari ka ti di chuɣu puhibu dari" }, { "english": "They celebrate the festival day, it is a custom of Dagbon. They perform it (whip fight) as part of the chief's installation ceremony.", "dagbani": "Nyuli dibu chuɣu puhibu nyɛla binshɛli din yuui Dagbɔŋ. Bɛ puhirili mi paɣri Naawuni o ni sɔŋ" }, { "english": "The celebration of the (first-) yam eating festival is of long standing in Dagbong.", "dagbani": "Nyuli dibu chuɣu puhibu nyɛla binshɛli din yuui Dagbɔŋ." }, { "english": "They celebrate it to praise God for helping them so that the yams do well.", "dagbani": "Bɛ puhirili mi paɣri Naawuni o ni sɔŋ ba ka nyuya maa niŋ viɛnyɛla zuɣu." }, { "english": "Rest-days and New-Moon Festival days.", "dagbani": "vuhim dabisa dali ni gol’ paliga churi dabisa dali" }, { "english": "festival present/s", "dagbani": "bia/chuɣu bihi" }, { "english": "market day following the celebration of a festival", "dagbani": "chuɣu daa" }, { "english": "a calabash can. large calabash with small opening, used for carrying liquids", "dagbani": "chuɣu" }, { "english": "If water pours out and leaves the gourd, it is better than having a broken gourd.", "dagbani": "Kom yi kpaai bahi ka chɛ chuɣu, di so ni chuɣuŋmaya." }, { "english": "a peak, prominent hill", "dagbani": "chunchuni" }, { "english": "Bashan Mountain which has many peaks.", "dagbani": "Bashan Zoli din mali chunchuna pam" }, { "english": "exact", "dagbani": "churichi" }, { "english": "dance [type]", "dagbani": "chuuka" }, { "english": "suffering, harm", "dagbani": "chuuta" }, { "english": "[imperfective marker]", "dagbani": "da" }, { "english": "less than one day before, time depth marker", "dagbani": "da" }, { "english": "to buy", "dagbani": "da" }, { "english": "If you value yourself as being worth a penny.", "dagbani": "A yi saai amaŋa kɔbo bɛ dari a la laɣifu." }, { "english": "Sarah died and Abraham bought a place to bury her.", "dagbani": "Zara kpiya ka Ibrahimma da palo sɔɣ’ o" }, { "english": "Correl:", "dagbani": "kɔhi" }, { "english": "people will buy you for a cowry.", "dagbani": "" }, { "english": "Jesus went into the Temple and chased out all the people who were buying and selling things there.", "dagbani": "Yisa daa chaŋ ti kpe Naawuni jɛmbu duu n-kariti bɛn kɔhiri mini bɛn dari nɛma Naawuni jɛmbu duu maa" }, { "english": "to buy on credit", "dagbani": "da samli" }, { "english": "to buy in bulk", "dagbani": "da jilli" }, { "english": "to vaccinate, inoculate.", "dagbani": "da" }, { "english": "Note: ??", "dagbani": "dara." }, { "english": "kuhi, chibi.", "dagbani": "Sim:" }, { "english": "wander, stray in the bush", "dagbani": "daari" }, { "english": "I will not make them go out ... and be going wandering around.", "dagbani": "n ku chɛ ka bɛ lan yi ... n-chani dari ginda" }, { "english": "to wander in the bush", "dagbani": "daari yɔɣu" }, { "english": "he got lost in the bush", "dagbani": "daari la mɔɣu" }, { "english": "If you leave the path and wander into the bush, you will surely come back when you are pierced with thorns.", "dagbani": "A yi che soli ka dari mɔɣu goo yi ti kuhi a, a ni labina" }, { "english": "wandering in the bush", "dagbani": "yɔɣu dabu" }, { "english": "roaming around", "dagbani": "dari gindi (gili)" }, { "english": "You will become a homeless vagrant.", "dagbani": "A ni leei ŋun ka kpɛhili shee, ka leei ŋun dari gindi" }, { "english": "someone who has no place to go in and ... is wandering around", "dagbani": "???" }, { "english": "roam, wander", "dagbani": "go" }, { "english": "call him Jesus because he will save his people from their sin", "dagbani": "a bol’ o yuli Yisa, dama o ni ti tilig’ o niriba bɛ daalahichi ni." }, { "english": "and had left his pagan way and followed the way of the Jews' religion (adiini).", "dagbani": "ka daa chɛ o chɛfiritali soli ka doli Yɛhudianim’ daadiini sol’ la" }, { "english": "you made to him a promise ... and actually fulfilled your promise.", "dagbani": "alikauli ... ka a daa shiri pali a daalikauli maa" }, { "english": "to push sth.", "dagbani": "dahali" }, { "english": "push down guinea corn or millet on the stalk for harvesting", "dagbani": "dara" }, { "english": "pull", "dagbani": "darigi, dari" }, { "english": "days", "dagbani": "daba" }, { "english": "man", "dagbani": "doo" }, { "english": "a small stick, twig", "dagbani": "dabaligu" }, { "english": "It is good to have small sticks among the logs.", "dagbani": "Dokuɣiri veeni ka dabala beni." }, { "english": "experiment, trial", "dagbani": "dabara" }, { "english": "to beg for a cure", "dagbani": "zɔ dabara" }, { "english": "It is an experiment.", "dagbani": "Di nyɛla dabara" }, { "english": "to experiment", "dagbani": "niŋ dabara" }, { "english": "medicine, magic", "dagbani": "dabara" }, { "english": "to have magical powers (IM)", "dagbani": "mali dabara" }, { "english": "to beg for a cure", "dagbani": "zɔ dabara" }, { "english": "trade", "dagbani": "dabara" }, { "english": "What is your trade?", "dagbani": "Dabara dini k'a niŋda?" }, { "english": "Trading is better than stealing.", "dagbani": "Dabara so nayiɣim." }, { "english": "to have some business to do (IM)", "dagbani": "mali dabara" }, { "english": "a plan", "dagbani": "dabaara" }, { "english": "to plan", "dagbani": "dabbara" }, { "english": "a magician, herbalist", "dagbani": "dabaralana" }, { "english": "ruins", "dagbani": "dabari, dabɔɣu" }, { "english": "plunderer", "dagbani": "dabarizaana" }, { "english": "plunderers", "dagbani": "dabarizaaniba" }, { "english": "bad liquor, poisoned alcohol", "dagbani": "dabiɛɣu" }, { "english": "fear", "dagbani": "dabiɛm" }, { "english": "perfect love is what takes away fear", "dagbani": "yurilim din niŋ dɛde nyɛla din yihiri dabiɛm bahira" }, { "english": "They cried out in fear.", "dagbani": "kuhi dabiɛm kuhigu." }, { "english": "But the spirit which is within you can remove that fear from your heart.", "dagbani": "Amaa shi’shɛli din be a ni maa ni tooi yihi lala dabiɛm maa a suhu ni." }, { "english": "to be frightening", "dagbani": "dabiɛm mali" }, { "english": "X is afraid", "dagbani": "dabiɛm mali X" }, { "english": "we are still here in the country of Judah and we are afraid.", "dagbani": "ti na be Juda tiŋgbani ŋɔ ni ŋɔ ka dabiɛm mali ti mi" }, { "english": "X is frightened", "dagbani": "X gbaai dabiɛm" }, { "english": "Use the chart below to enter a chart of your household.", "dagbani": "aŋfooni kaligirili" }, { "english": "illustrative graphics (charts).", "dagbani": "Anfooni kahigira\n(chaatinima)" }, { "english": "bridegroom.", "dagbani": "ango" }, { "english": "a bridegroom and his bride.", "dagbani": "amiliya ango min' o daamiliya" }, { "english": "like a bridegroom coming out of his wedding-chamber.", "dagbani": "kaman aŋgo ŋun yi amiliya sampaa ni na" }, { "english": "like a bridegroom coming out of his wedding-chamber.", "dagbani": "kaman aŋgo ŋun yi amiliya sampaa ni na" }, { "english": "The bride belongs to the bridegroom.", "dagbani": "Ŋun su amiliya n-nyɛ ango; amaa ango zo so ŋun be o sani wumd’ o yɛtɔɣa nyari suhupiɛlli" }, { "english": "The friend who attends the bridegroom waits and listens for him, and is full of joy.", "dagbani": "Ango zɔnim’ ni tooi lo noli ango ni be bɛ sani saha shɛli? Can the bridegroom's friends fast while the" }, { "english": "bridegroom", "dagbani": "ango zo" }, { "english": "groomsman, best man", "dagbani": "ango zo" }, { "english": "Man’ daa tɛhiya ni a lan je o mi, ka zaŋ o ti a daango zo la.", "dagbani": "I thought you still hated her, so I gave her to your best man." }, { "english": "bride", "dagbani": "amiliya" }, { "english": "bridegroomsman, best man", "dagbani": "ango zo" }, { "english": "[best man]", "dagbani": "ango zonima" }, { "english": "The bride belongs to the bridegroom.", "dagbani": "Ŋun su amiliya n-nyɛ ango" }, { "english": "The friend who attends the bridegroom waits and listens for him, and is full of joy.", "dagbani": "maa ango zo so ŋun be o sani wumd’ o yɛtɔɣa nyari suhupiɛlli" }, { "english": "Can the bridegroom's friends fast while the bridegroom is with them?", "dagbani": "Ango zɔnim’ ni tooi lo noli ango ni be bɛ sani saha shɛli?" }, { "english": "the man who was Samson's best man.", "dagbani": "do’ so ŋun daa nyɛ Samsin ango zo" }, { "english": "effort", "dagbani": "ania" }, { "english": "bad intention", "dagbani": "anifu" }, { "english": "evil thoughts/intentions", "dagbani": "anifubiɛri" }, { "english": "a person with evil thoughts/intentions", "dagbani": "anifubiɛrilana" }, { "english": "salutation as an evening greeting", "dagbani": "aniwula" }, { "english": "aniya", "dagbani": "effort" }, { "english": "anii", "dagbani": "eight" }, { "english": "It is laid down that this should be done between eight o'clock in the morning and six o'clock in the evening.", "dagbani": "di ʒɛmi ni bɛ niŋ lala asiba kuriga anii mini zaŋ chaŋ zaawuni kuriga ayobu sunsuuni" }, { "english": "Jehoiachin went to Babylon in the eighth year of his reign.", "dagbani": "Jɛhɔyachin o nam dibu yuma anii saha kuli Babilɔn." }, { "english": "one tenth of penny", "dagbani": "aniini" }, { "english": "obs.", "dagbani": "Note" }, { "english": "care", "dagbani": "ankali" }, { "english": "handcuff", "dagbani": "ankufo" }, { "english": "mockery, ridicule", "dagbani": "ansarisi" }, { "english": "let their insults turn back and fall on their own heads", "dagbani": "chɛ ka bɛ daansarisi maa ŋmaligi lu bɛ zuɣu" }, { "english": "They are people who just mock me disrespectfully and won't stop.", "dagbani": "Bɛ nyɛla bɛn kul maani ma ninʒeensi ansarisi ka bi chɛra" }, { "english": "X is seized with fear.", "dagbani": "dabiɛm gbaai/gbahi X" }, { "english": "he became afraid and started to sink.", "dagbani": "dabiɛm gbaag’ o, ka o piligi shimdi" }, { "english": "the courage of the people melted and flowed away like water, and they were afraid.", "dagbani": "Izraɛlnim’ baɣiri ni daa cheei kom, ka dabiɛm gbahi ba" }, { "english": "Fear will overtake the people who set their hope on Ethiopia... and shame will", "dagbani": "Dabiɛm ni ti gbahi ninvuɣ’ shɛb’ bɛn zaŋ bɛ tahima niŋ Itiɔpia ni... ka vi gbahi ba" }, { "english": "seize them.", "dagbani": "zo dabiɛm" }, { "english": "to be afraid, frightened", "dagbani": "zo dabiɛm" }, { "english": "dabiɛm kpe X", "dagbani": "X is filled with fear" }, { "english": "I am in a panic and filled with fear.", "dagbani": "birimmi zaa ka dabiɛm kpe ma" }, { "english": "to frighten X", "dagbani": "kpɛhi X dabiɛm" }, { "english": "a coward", "dagbani": "dabiɛmlana" }, { "english": "warriors who come, and there is not a coward among them.", "dagbani": "tɔbbihi bɛn kanna ka dabiɛmlana ka bɛ ni" }, { "english": "The coward doesn't shoot even with 'blanks'.", "dagbani": "Dabiɛmlana bi ŋmɛri sɔɣiso malifa." }, { "english": "cowards stand before him and tremble.", "dagbani": "dabiɛmnim’ ʒe o tooni ka bɛ ni sɔhira" }, { "english": "You coward, you have nothing and so what can you do? If you shout about your courage, you can't do anything.", "dagbani": "Dabiɛmlana ka bini ka niŋ bɔ? A yi kumda a bidibilim a ku tooi niŋ shɛli." }, { "english": "fear, fearfulness", "dagbani": "dabeenzobo" }, { "english": "fear, fearfulness", "dagbani": "dabiɛmzɔbo" }, { "english": "And I was with you in weakness and in fear and in much trembling.", "dagbani": "N daa be yi sani mi ni chɔɣinsi mini dabeenzɔbo ni ni sɔhibu." }, { "english": "a coward", "dagbani": "dabeenzɔra" }, { "english": "cowards", "dagbani": "dabeenzɔriba" }, { "english": "cowards and the faithless and wicked and murderers and sexually immoral people and soothsayers and idolaters and liars all.", "dagbani": "dabeenzɔriba mini bɛn ka yɛda ni halibiɛrinima ni ninvuɣukuriba ni zinniŋdiba ni baɣibuɣiriba ni buɣijɛmdiba ni ʒiŋmariba zaa" }, { "english": "to be attached to, cling to, depend on", "dagbani": "dabi" }, { "english": "to barely penetrate", "dagbani": "dabi" }, { "english": "touch off, set fire to", "dagbani": "niŋ buɣim dabi" }, { "english": "they set fire to the town", "dagbani": "bɛ daa niŋ buɣim dabi tiŋ’ maa" }, { "english": "he lit them (grass torches)", "dagbani": "o daa niŋ buɣim dab’ li" }, { "english": "he will set fire to it and burn its branches", "dagbani": "o ni niŋ buɣim dab’ li, ka di di di wula" }, { "english": "to refit (broken pieces) insecurely.", "dagbani": " •" }, { "english": "to implicate.", "dagbani": "4 •" }, { "english": "sticky, adhesive", "dagbani": "dabidabi" }, { "english": "something sticky", "dagbani": "bin'dabidabi" }, { "english": "a male slave, manservant", "dagbani": "dabidoo" }, { "english": "a male slave, female slave", "dagbani": "dabidɔbba ni dabipaɣiba" }, { "english": "if anyone hits his male or female slave with a stick and they die, he should be punished", "dagbani": "so yi zaŋ jaŋgbee ŋme o dabipaɣ’ bee dabidoo ka o kpi o nuu ni, bɛn’ darigim’ o tibili" }, { "english": "Is now a time for you to", "dagbani": "Pumpɔŋɔ nyɛla saha shɛli di ni simdi ni a deeri ... dabidɔbba ni dabipaɣiba?" }, { "english": "menservants", "dagbani": "dabili" }, { "english": "womenservants", "dagbani": "dabipaɣa" }, { "english": "horse grass", "dagbani": "dabiga" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "gbiriga, kaɣalom, kɔnyurili, kpamvɔɣu, naɣiyihim, suiin, wɔrikariwana, wɔrimɔri, yihim" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "baŋlari, chimli, gumachuɣuzuli, gbiŋgbaŋ, kaɣili, kɔrinchi, kulikaɣili, kulikarili, kulimɔri, kunduŋpiɛm, kpaaŋwundigu, kpiŋkpaŋgɔŋ, laŋgirindoo, naɣipuri, naɣiyɛm, narigbuŋgbaŋ, pirimpiɛligu, piriŋkpaŋ, tantee" }, { "english": "to remove, break off sth.", "dagbani": "dabigi" }, { "english": "to break, come apart", "dagbani": "dabigi" }, { "english": "Abu removed a tick from the udder of a cow.", "dagbani": "Abu dabigi baŋkaŋa nahu bihili ni." }, { "english": "The rope snapped (at the weakest point).", "dagbani": "Mia maa dabigiya." }, { "english": "slave", "dagbani": "dabili" }, { "english": "He has given him ... slaves who are men and women.", "dagbani": "O ti o ... daba bɛn nyɛ dɔbba mini paɣiba." }, { "english": "I am about to send for my servant the King of Babylon.", "dagbani": "N yɛn timmi nti zaŋ n dabili Babilɔn Naa." }, { "english": "your having come out of slavery to doing sin makes it possible for you now to become slaves to righteousness.", "dagbani": "yi ni yi alahichi tumbu dabitim ni la zuɣu chɛ ka yi yipa leela wuntia daba." }, { "english": "a certain centurion's favourite slave was ill.", "dagbani": "sapashin’ so dabiyurigu daa biɛra" }, { "english": "The people they defeated they enslaved.", "dagbani": "Bɛ daa yi ti tuhi nyaŋ shɛba bɛ zaŋdi ba n-leeri la daba." }, { "english": "A son gives his father respect, and a slave gives his master respect.", "dagbani": "Bidibiga tir’ o ba jilima, ka dabili mi tiri o dan’ jilima." }, { "english": "you, Jeroboam, who were Solomon's servant", "dagbani": "Jɛrɔbɔam ŋun nyɛ ... Sulemaana dabili" }, { "english": "Jeroboam, who were Solomon's servant, rejected your father's master.", "dagbani": "Jɛrɔbɔam, ŋun nyɛ Sulemaana dabili ŋɔ ti zaɣis’ a ba duuma you" }, { "english": "so that I could let those who are slaves come out of slavery.", "dagbani": "ni n ti chɛ ka bɛn nyɛ daba la yi dabitim" }, { "english": "Naawuni·dabili", "dagbani": "Ni so that I could let those who are slaves come out of slavery." }, { "english": "very slight attachment (physical or social).", "dagbani": "dabili n. " }, { "english": "very slight penetration.", "dagbani": "dabili n. " }, { "english": "insecure repair or restoration of sth. broken.", "dagbani": "dabili n. " }, { "english": "to fasten insecurely", "dagbani": "zaŋ dabili 1) (IM)" }, { "english": "implication.", "dagbani": "dabili n. " }, { "english": "put the blame on sb. wrongly, let a matter wrongly affect sb.", "dagbani": "zaŋ dabili 2) (IM)" }, { "english": "dabi.", "dagbani": "Serial" }, { "english": "virility", "dagbani": "dabilim" }, { "english": "sediment of pito", "dagbani": "dabindi" }, { "english": "This little bit of yeast makes the whole batch of dough rise.", "dagbani": "Dabindi biɛla ŋŋɔ n-chɛri ka bɔrɔbɔro ʒiŋŋɔritili zaa pirita." }, { "english": "yeast which a woman measures into three calabashes of bread-flour and mixes and kneads it and puts it to stand, and it all sours and rises.", "dagbani": "ŋɔri zali, ka di zaa ti mii piri la" }, { "english": "Feast of Unleavened Bread", "dagbani": "Bɔrɔbɔro Din ka Dabindi Chuɣu" }, { "english": "You should celebrate the Feast of Unleavened Bread as I have commanded you.", "dagbani": "Di simdi ni yi puhiri Bɔrɔbɔro Din ka Dabindi Chuɣu kaman n ni daa zali ya shɛm la." }, { "english": "lees", "dagbani": "dakpiri" }, { "english": "a female slave, servant-girl, womanservant", "dagbani": "dabipaɣa" }, { "english": "Rebecca's nurse Deborah died", "dagbani": "Dɛbɔra ŋun daa nyɛ Ribɛka yiŋ’ dabipaɣ’ la daa kpi" }, { "english": "Is now a time for you to be receiving ... menservants and womenservants?", "dagbani": "Pumpɔŋɔ nyɛla saha shɛli di ni simdi ni a deeri ... dabidɔbba ni dabipaɣiba?" }, { "english": "a dwarf, person stunted in growth, \"weak person, having inabilities\"", "dagbani": "dabiriga" }, { "english": "People take a weak man’s wife, but not his child.", "dagbani": "Bɛ farila dabiriga paɣa ka dabiriga bia." }, { "english": "an unimportant person, 'small-boy'", "dagbani": "dabiriga" }, { "english": "notable person, 'big-man'", "dagbani": "wɔɣirili" }, { "english": "Do not fight with anyone, small or great.", "dagbani": "Di ti tuhiya dabirisi, yi mi di ti tuhiya wɔɣira" }, { "english": "Do not fight with anyone, small or great.", "dagbani": "mi di ti tuhiya wɔɣira" }, { "english": "sticky.", "dagbani": "dabisa" }, { "english": "strong", "dagbani": "dabisa" }, { "english": "flexible", "dagbani": "dabisa" }, { "english": "days.", "dagbani": "dabisili" }, { "english": "pito-mash.", "dagbani": "dabisi" }, { "english": "day.", "dagbani": "dabisili" }, { "english": "days.", "dagbani": "dabisa" }, { "english": "(I) am just going round complaining the whole day.", "dagbani": "dabisi' muni puuni zaa" }, { "english": "This food should be given to him three times a day.", "dagbani": "Bindira ŋɔ tuya ka tir’o li\nla siɣim buta dabisili ni" }, { "english": "There are enough troubles/sufferings for every day.", "dagbani": "Dabisili kam\nwahala saɣiri li mi." }, { "english": "If a calf is born, or a lamb or kid, it should", "dagbani": "Bɛ yi dɔɣi naɣibila bee\npiɛbila bee bubila, di simdi ka o be o ma sani n-niŋ dab’ ayopɔin" }, { "english": "stay with its mother seven days.", "dagbani": "Yɛlimi ŋun kpaɣ’a tuma ni maa, ka o filim hawa shɛŋa o ni t’ a ni." }, { "english": "Speak to the person who made you redundant (?) so that he will reduce the hours you have to work, like half a day.", "dagbani": "Kaman dabsili pirigili." }, { "english": "a couple of days", "dagbani": "daba ayi, dabaayi" }, { "english": " days", "dagbani": "daba ayi" }, { "english": "Let the girl stay with us another couple of days, like ten days more.", "dagbani": "biɛɣu pia pahi" }, { "english": "It's a long time since I saw you.", "dagbani": "Di niŋ dabaayi ka n bi nya a." }, { "english": "I saw him two days ago.", "dagbani": "Zuŋɔ dabaayi ka n nya o." }, { "english": "recently, lately", "dagbani": "dabaayiŋɔ" }, { "english": "those days", "dagbani": "di dabisa maa" }, { "english": "A day will come when the elephant hides", "dagbani": "Dabisili ti paai wɔbigu ka o ŋuni tutuɣu ni." }, { "english": "under a shrub", "dagbani": "chira ata pɔi" }, { "english": "three months before their (wedding) day actually arrives.", "dagbani": "bɛ dabisili maa naanyi paai" }, { "english": "day of rest, sabbath", "dagbani": "vuhim dabisili" }, { "english": "Rest-days and New-Moon Festival days.", "dagbani": "vuhim dabisa dali ni gol’ paliga churi dabisa dali" }, { "english": "a particular day, date", "dagbani": "dabisili dali" }, { "english": "but", "dagbani": "Adiini" }, { "english": "full moon", "dagbani": "karimba" }, { "english": "not (do something)", "dagbani": "ni" }, { "english": "(it) is (lit., does hold)", "dagbani": "chɛ" }, { "english": "to (preposition)", "dagbani": "ka" }, { "english": "caravan", "dagbani": "moli" }, { "english": "God", "dagbani": "Alahiri" }, { "english": "mountain", "dagbani": "buta" }, { "english": "seven", "dagbani": "m-pa" }, { "english": "hit persons (those hit)", "dagbani": "taba niriba" }, { "english": "chiefs", "dagbani": "ayi maa" }, { "english": "emerged", "dagbani": "jɛmbu" }, { "english": "bush lodging place", "dagbani": "duri" }, { "english": "birthday", "dagbani": "dɔɣim dabsili" }, { "english": "The religious leader will have the banns called in the places of worship on three successive Sundays before the actual (wedding-) day arrives.", "dagbani": "dabisili maa dali naanyi paai." }, { "english": "this very day", "dagbani": "zuŋɔ dabisili ŋɔ" }, { "english": "These matters have come true this very day.", "dagbani": "Yɛla ŋɔ yipa niŋ pali yi sani zuŋɔ dabisili ŋɔ." }, { "english": "sticky, adhesive", "dagbani": "dabisili" }, { "english": "something sticky", "dagbani": "bindabisili" }, { "english": "slavery", "dagbani": "dabitim" }, { "english": "so that I could let those who are slaves come out of slavery.", "dagbani": "ni n ti chɛ ka bɛn nyɛ daba la yi dabitim" }, { "english": "your having come out of slavery to doing sin makes it possible for you now to become slaves to righteousness.", "dagbani": "yi ni yi alahichi tumbu dabitim ni la zuɣu chɛ ka yi yipa leela wuntia daba" }, { "english": "he sent his Power into slavery.", "dagbani": "zaŋ o yiko niŋ dabitim ni" }, { "english": "a bundle of firewood", "dagbani": "dabɔbili" }, { "english": "bundles of firewood", "dagbani": "dabɔba" }, { "english": "Abimelech cut a bundle of firewood with his hatchet and shouldered it.", "dagbani": "Abimilɛk ti zaŋ lɛhu ŋ-ŋma dabɔbili n-zaŋ li buɣi" }, { "english": "(they) made lads stagger under heavy loads of wood.", "dagbani": "chɛ ka bidibisi ʒiri dabɔb’ kara chani ʒiɛhira" }, { "english": "imitation, thing not genuine, ersatz 'tricks, falsehood'", "dagbani": "dabɔdabo" }, { "english": "thing not properly constructed, botch-up 'imperfection'", "dagbani": "dabɔdabo" }, { "english": "magic. Note: 'petty'", "dagbani": "dabɔdabo" }, { "english": "magician, miracle-worker", "dagbani": "dabodabolana" }, { "english": "ruin, deserted compound. compound in which the original owner is dead", "dagbani": "dabɔɣu" }, { "english": "Zion are ruins. And Jerusalem has become a city they have run away and left. [ISA 64:10]", "dagbani": "Dabɔɣu baɣa ni nayili tumo." }, { "english": "A deserted house doesn’t care about a messenger from the chief’s palace. ", "dagbani": "A deserted house doesn’t care about a messenger from the chief’s palace." }, { "english": "May his house become empty; may no one live in it. [ACT 10]", "dagbani": "Chɛ ka o yili zani dabɔɣu / ka so ku kpe di ni" }, { "english": "Your country was ruined and desolate. [ISA 49:19]", "dagbani": "Yi tiŋ’ daa lumi dahim leei dabari" }, { "english": " X dabari ‘ruins of X (town) or X(person)'s house’.", "dagbani": " X dabari" }, { "english": "Yani dabari ruins of Old Yendi.", "dagbani": "Yani dabari" }, { "english": "Syn: daboli.", "dagbani": "Syn: daboli" }, { "english": "a woman’s late husband", "dagbani": "dabɔɣulana" }, { "english": "horse-grass", "dagbani": "dabolaari" }, { "english": "hillock", "dagbani": "daboli" }, { "english": "They were climbing the hill and entering the town.", "dagbani": "Bɛ ni daa duri daboli n-kpɛri tiŋ’ maa ni" }, { "english": "The cow with its tail cut off was the first to climb to the top of the hill and the other cows with tails have no place to lie.", "dagbani": "Naɣ’ zu’ ŋmaa daŋ daboli zuɣu ka naɣ’ maŋli kɔŋ dooshee." }, { "english": "a hill in Kumbungu believed to enrich its visitors", "dagbani": "wolima daboli" }, { "english": "mountain", "dagbani": "zoli" }, { "english": "Every mountain and hill shall be made level.", "dagbani": "mini daboya zaa ti nahi taba." }, { "english": "hill", "dagbani": "kunkuni" }, { "english": "valley.", "dagbani": "vinvamli" }, { "english": "This is what your Lord says to the mountains and hills, to the ravines and valleys.", "dagbani": "yi Duuma ŋɔ ni yɛli zoya mini daboya ni yilima ni vimvama shɛm m-bɔŋɔ" }, { "english": "Babylon will be a heap of ruins.", "dagbani": "Babilɔn ni ti leela daboli doya." }, { "english": "heap of ruins", "dagbani": "dabɔɣu" }, { "english": "grave-mound", "dagbani": "gbir’ amaŋmaŋ’ gballi" }, { "english": "(you) are digging yourself a grave here and excavating a tomb in the rock.", "dagbani": "kpe n-chibiri daboli zuɣu tampiɔŋ ni" }, { "english": "If people keep telling lies about you to the dead, you refute what they are saying by walking around the grave.", "dagbani": "Bɛ yi ŋmari para kpimba sani, a mi chihiri bɛ noli n-gindi daboli." }, { "english": "shaving, chip", "dagbani": "daburiga" }, { "english": "joking-relationship", "dagbani": "dachɛhili" }, { "english": "a splinter", "dagbani": "dachɛni" }, { "english": "a splinter", "dagbani": "dachɛliŋa" }, { "english": "a splinter", "dagbani": "dɛchɛni" }, { "english": "a splinter", "dagbani": "dachena" }, { "english": "a splinter", "dagbani": "dachɛlinsi" }, { "english": "a splinter", "dagbani": "datoluŋga" }, { "english": "very difficult, hopeless", "dagbani": "dachɛri" }, { "english": "brother-in-law", "dagbani": "dachee" }, { "english": "brother-in-law", "dagbani": "dachɛhi" }, { "english": "brother-in-law", "dagbani": "dachihi" }, { "english": "mother's brother's children; father's sister's children; wife's brothers", "dagbani": "dachia" }, { "english": "sister’s children; wife’s brothers.", "dagbani": "dachia" }, { "english": "relation of bro.-in-law", "dagbani": "dachihili" }, { "english": "joking relationship. relationship between cousins and in-laws; pranks and jokes played within this relationship, without offence.", "dagbani": "dachihili" }, { "english": "in-law", "dagbani": "dachia" }, { "english": "inlawship", "dagbani": "dachihili" }, { "english": "a person attending market", "dagbani": "dadira" }, { "english": "a brewer", "dagbani": "daduɣira" }, { "english": "type of pot purposely for pito", "dagbani": "daduɣu" }, { "english": "\"jolof rice, rice boiled together with the ingredients and fish or meat\"", "dagbani": "dafaduka" }, { "english": "salutation to bereaved person", "dagbani": "dafaradafara" }, { "english": "Salutation to bereaved person.", "dagbani": "dafaradafara" }, { "english": "blue colour (pale, light)", "dagbani": "dafua" }, { "english": "print cloth", "dagbani": "dafumaata" }, { "english": "print cloth", "dagbani": "daafumaata" }, { "english": "printed cloth for women, light in weight and often fades", "dagbani": "dafumaata" }, { "english": "printed cloth for women, light in weight and often fades", "dagbani": "daafumaata" }, { "english": "a pito-gourd, gourd bottle for pito", "dagbani": "dagaɣili" }, { "english": "a Dagao, 'Dagarti' person", "dagbani": "Dagaɣu" }, { "english": "wooden arm ring", "dagbani": "dagalia" }, { "english": "piece of stick, stick of wood, firewood", "dagbani": "dagaŋa" }, { "english": "The sticks.", "dagbani": "Di mi ku tooi niŋ." }, { "english": "You can't put your twig or small stone where someone else has already put his.", "dagbani": "Ka a sɔŋ da'gaŋ bee kuɣ' bila so ni pun sɔŋ o dini shɛli." }, { "english": "A wasps' nest.", "dagbani": "Tabilakpihi dagaŋa bɛn kpa ni pihi yɛbiyɛbi." }, { "english": "Those who remove the wasp’s nest have to keep brushing off the wasps.", "dagbani": "Tabilakpihi dagaŋa bɛn kpa ni pihi yɛbiyɛbi." }, { "english": "fish", "dagbani": "dagɔɣu" }, { "english": "help", "dagbani": "dagɔnia" }, { "english": "If you are in a confused state you will think that that the dagǤdzu fish (with a spines on its back) is a warrior among crocodiles.", "dagbani": "A yi tilim a ni baŋ ni dagɔɣu nyɛla doo nyɛbiga sani" }, { "english": "promiscuous, adulterous man", "dagbani": "dagɔrili" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "dagɔra." }, { "english": "The foolish adulterer saw the morning star and thought it was daybreak.", "dagbani": "Dagɔr’ jɛrigu nya ŋmariga m-mi ni biɛɣu." }, { "english": "The womaniser’s trousers (do not have a zip or a button, but) only a rope (“hold and tie”).", "dagbani": "Dagɔrili kpalaŋa (di ka bingarili dimi ka ziifu, di naɣi malila gbaagbini) di kuli nyɛla gbaagbini!" }, { "english": "A womanizer", "dagbani": "Dagɔrili je ni o maam niŋ pua ka lee bɔri ni o paɣa dɔɣi." }, { "english": "doesn’t want his girl friend to become pregnant and yet he wants his wife to have children.", "dagbani": "Di bi simdi ka Izraɛl bipuɣinsi ni so ti niŋ jɛmbu" }, { "english": "No Israelite man or woman is to become a shrine prostitute.", "dagbani": "du pagɔrili bee ka bidibisi ni so ti niŋ jɛmbu duu dagɔrili." }, { "english": "male sexual desire.", "dagbani": "dagɔrilim" }, { "english": "adultery, fornication.", "dagbani": "dagɔrisigu" }, { "english": "adultery, fornication", "dagbani": "dagɔrisigu" }, { "english": "merchandise", "dagbani": "dagɔrili" }, { "english": "merchant", "dagbani": "dagudara" }, { "english": "merchants", "dagbani": "dagudariba" }, { "english": "and your shipbuilders and your merchants", "dagbani": "ni a ŋariŋmaaniba ni a dagudariba" }, { "english": "an article for sale", "dagbani": "daguli" }, { "english": "Variant: dagɔrili; dagɔrli", "dagbani": "daguli" }, { "english": "Pl: daguya", "dagbani": "daguli" }, { "english": "Daguli suŋ n-dari dimaŋa. A good item sells itself.", "dagbani": "Daguli suŋ n-dari dimaŋa." }, { "english": "her merchandise is profitable", "dagbani": "daguya mali nyɔri" }, { "english": "prostitution", "dagbani": "dagumahili" }, { "english": "Pl: dagumaha", "dagbani": "dagumahili" }, { "english": "Note: 'damp trading' ?? InvNabstr: jaɣimɛlo, kpaŋkpiŋ, pagɔrili;", "dagbani": "dagumahili" }, { "english": "Syn: pagɔrilim, pagɔrisigu, jaɣimɛlitali", "dagbani": "dagumahili" }, { "english": "Note: under jaɣimɛlo daguli; 'mahili.", "dagbani": "dagumahili" }, { "english": "a prostitute", "dagbani": "daɣumahililana" }, { "english": "a prostitute", "dagbani": "daɣumahikɔha" }, { "english": "a prostitute", "dagbani": "jaɣimɛlo" }, { "english": "a prostitute", "dagbani": "kpaŋkpiŋ" }, { "english": "a prostitute", "dagbani": "pagɔrili" }, { "english": "a prostitute", "dagbani": "kaalua" }, { "english": "a prostitute", "dagbani": "kalibaa" }, { "english": "to be dirty", "dagbani": "daɣi" }, { "english": "they are dirty", "dagbani": "daɣira" }, { "english": "I have washed my feet, how can I dirty them again?", "dagbani": "M pun paɣi n naba, n lan niŋmi n chɛ ka di daɣi?" }, { "english": "If you sweep the yard outside your compound clean, you have defeated the scorpion, but if your yard is left dirty, the scorpion will defeat you.", "dagbani": "A yi kalila a sambani ka a buri di nɔŋa, a mi sambani yi daɣi nɔŋa buri ni di a." }, { "english": "He is very dirty.", "dagbani": "O daɣiya pam" }, { "english": "the rain is threatening", "dagbani": "saa daɣira" }, { "english": "to make something dirty", "dagbani": "O tɔbbihi ni shɛb’ ni ti kana ti daɣi" }, { "english": "Some of his soldiers will come and defile God's temple.", "dagbani": "Naawuni jɛmbu duu" }, { "english": "and so ..?", "dagbani": "daɣila int." }, { "english": "And so, if I go, will I meet him?", "dagbani": "Daɣila, n yi chaŋ, n ni paag' o?" }, { "english": "So you just don't understand yet?", "dagbani": "Ka daɣila yi na kul bi baŋ?" }, { "english": "My father, don't you have even just one blessing?", "dagbani": "M ba, ka daɣila alibarika zaɣ’ yini kɔŋko ka a kul mali?" }, { "english": "So do you want to examine how a lack of iodine in\na person's body can lead to an attack of a disease?", "dagbani": "pooi niri niŋgbuna ni di ni tooi chɛ ka dɔro shɛli gbaag’ o?" }, { "english": "If a fish gets angry at the river, can it climb up the bank of the river?", "dagbani": "Zahim yi je suli niŋ mɔɣili, ka daɣila o ni tooi\ndu duli? " }, { "english": "filth, dirt.", "dagbani": "daɣiri n. •" }, { "english": " mali daɣiri ‘to be dirty’.", "dagbani": "Shinshɛɣu puuni yi mali daɣiri ..., di ni tooi sarigi nira" }, { "english": "If the inside of the bathing-corner is dirty ..., it can make a person slip and fall and hurt himself.", "dagbani": "n-luhi ka o nya daŋa." }, { "english": "A person will not go down into the river and then return home dirty.", "dagbani": "Nira ku siɣi mɔɣili ni ka lan kuli ni daɣiri." }, { "english": "smear with dirt, used for \"defile\" in Bible", "dagbani": " ta ... daɣiri" }, { "english": "they defiled the Lord's temple that he had", "dagbani": "(bɛ) ta Yawɛ ni pun mal’ o jɛmbu du’ kasi shɛli zali Jɛrusalɛm la daɣiri" }, { "english": "consecrated in Jerusalem.", "dagbani": "o ta Naawuni ŋun be ŋɔ" }, { "english": "he has abused the Lord of Hosts.", "dagbani": "tɔbbihi daɣiri" }, { "english": "if someone touches ... the dead body of an unclean wild animal ... because of that he incurs impurity.", "dagbani": "biŋkɔb’ so ŋun bi be kasi zaɣ’ kpiŋ ... di zuɣu chɛ ka o kpe daɣiri ni" }, { "english": "a dirty person", "dagbani": "daɣirilana" }, { "english": "These men are blemishes.", "dagbani": "Bɛ nyɛla daɣirinima" }, { "english": "They are also defiled persons who do shameful deeds.", "dagbani": "Bɛ lan nyɛla daɣirinim’ bɛn tumdi vi tuma" }, { "english": "dirty", "dagbani": "daɣiri" }, { "english": "Joshua was wearing dirty clothes.", "dagbani": "Jɔshua daa yɛla binyɛr’ daɣiri" }, { "english": "a Dagomba person", "dagbani": "Dagbambia" }, { "english": "a tale-teller", "dagbani": "Dagbambia" }, { "english": "a young Dagomba person", "dagbani": "Dagbambila" }, { "english": "a Dagomba woman", "dagbani": "Dagbampaɣa" }, { "english": "a girlfriend, sweetheart, concubine", "dagbani": "Dagbampaɣa" }, { "english": "Dagomba", "dagbani": "Dagbana" }, { "english": "Dagomba people", "dagbani": "Dagbamba" }, { "english": "a Dagomba person, native of Dagbong", "dagbani": "Dagbana n.pr." }, { "english": "a Dagomba person, native of Dagbong", "dagbani": "Dagbam' n.pr." }, { "english": "If you are suffering and do not include a Dagomba, he will blame you for it; but if you are eating and leave him out, he will not blame you.", "dagbani": "A yi di wahala mɔŋ Dagbana taali m-bala amaa a yi di bindirigu m-mɔŋ o din pa taali." }, { "english": "The shea tree is very useful to the Dagomba, and", "dagbani": "Taaŋa ŋɔ mali anfaani pam n-ti Dagbamba, Dagbam' paɣaba nyari buni pam di ni." }, { "english": "Dagomba women make a lot of money out of it.", "dagbani": "Dagbamba (Gbansabila) yoli yɛligu ka Silimiiŋa (Anashaara) deei zaa zani." }, { "english": "The Beginning of the Dagomba, Mamprusi, Nanumba and Mossi.", "dagbani": "DAGBAMBA, ŊMAMPIRISI, NANUMBA NI MOHI PILIGU" }, { "english": "Mamprusi", "dagbani": "Ŋmantambo zuliya" }, { "english": "Dagomba", "dagbani": "Shitobu" }, { "english": "Tohigu’s descendants are the Mamprusi, Shitobu’s descendants are the Dagomba, and as for Ngmantambo’s descendants, they are the Nanumba.", "dagbani": "Tohigu's descendants are the Mamprusi, Shitobu's descendants are the Dagomba, and as for Ngmantambo's descendants, they are the Nanumba." }, { "english": "The Dagomba elders say that \"What should be prepared (done) in the...\"", "dagbani": "Dagbankpamba yɛliya, ni “Asiba nari narila zaawuni." }, { "english": "Dagbani", "dagbani": "Dagbanli" }, { "english": "Dagbamba language", "dagbani": "Dagbanli" }, { "english": "Among these three sons of Chief Gbewaa, the language of the Nanumba is the one which is closer to Dagbani than both those others.", "dagbani": "Naa Gbewaa bihi ata maa zaa puuni, Nanumba yɛtɔɣa nyɛla din miri Dagbani n-gari dimbalanim maa zaa." }, { "english": "The reason we have", "dagbani": "Tinim gba niya ni nyɛ shɛli buku ŋɔ sabbu ni nyɛla ni ti niŋ baŋsim maa bayaana n-ti ti niriba bɛn mi Dagbani kariŋ." }, { "english": "write this book", "dagbani": "pakoli" }, { "english": "read Dagbani", "dagbani": "sɔri la Dagbani" }, { "english": "Dagbani customs, lifestyle", "dagbani": "Dagbani chinchimaŋli" }, { "english": "Dagomban-style", "dagbani": "Dagompa bobu" }, { "english": "Courting, Dagomba-style.", "dagbani": "PAƔA BOBU." }, { "english": "Courting, Dagomba-style.", "dagbani": "PAƔA BOBU." }, { "english": "Pakoli will wear a regular Dagomba-style cloth round her waist.", "dagbani": "pakoli ŋɔ sɔri la Dagbani chinchimaŋli" }, { "english": "The widow will wear a regular Dagomba-style cloth round her waist.", "dagbani": "pakoli ŋɔ sɔri la Dagbani chinchimaŋli" }, { "english": "‘Country cloth', homespun’", "dagbani": "Dagban' chinchini" }, { "english": "‘Country cloth', homespun’", "dagbani": "Dagban' chinchini" }, { "english": "The clothes they wear to dance it are: shirt, colobus-fur hat, bra, cauris and also 'country cloth'.", "dagbani": "The clothes they wear to dance it are: shirt, colobus-fur hat, bra, cauris and also nti pahi Dagban' chinchini" }, { "english": "Dagbanli", "dagbani": "Dagbansili" }, { "english": "Dagbamba language", "dagbani": "Dagbani" }, { "english": "Dagbani customs, lifestyle", "dagbani": "Dagbani" }, { "english": "Dagbong", "dagbani": "Dagbaŋ" }, { "english": "Dagbong", "dagbani": "Dagbɔŋ" }, { "english": "the country of the Dagbamba", "dagbani": "Dagbɔŋ" }, { "english": "The elders indicate that where this Ngmantambo belongs is on the borders of Dagbong and Nanung.", "dagbani": "Kpamba wuhiya ni Ŋmantambo bɛhigu ŋɔ shee n-nyɛ Dagbɔŋ mini Nanuŋ tintarisi." }, { "english": "Celebrating the yam-eating festival is something that goes back a long way in Dagbong.", "dagbani": "Nyuli dibu chuɣu puhibu nyɛla binshɛli din yuui Dagbɔŋ." }, { "english": "The meaning of NaYa (Yendi) is 'Kingdom town' because all kingship in Dagbong started there.", "dagbani": "Nam ya dama nam kam din be Dagbaŋ ŋɔ piinila nimaani." }, { "english": "to be active, strong", "dagbani": "daha" }, { "english": "own proper thing", "dagbani": "dahalali" }, { "english": "God gave them children of their own.", "dagbani": "Naawuni daa ti ba bɛ dahalali bihi" }, { "english": "When we reached Rome, Paul was allowed to find himself a room there.", "dagbani": "Ti ni daa paai Rom ka bɛ chɛ ka Pool bo o dahalali duu beni" }, { "english": "it wouldn't have happened unless he belonged to Ngmantambo.", "dagbani": "di ku niŋ ka naɣla o pala Ŋmantambo dahalali" }, { "english": "to level sth.", "dagbani": "dahim" }, { "english": "and will push over your city-walls and flatten them.", "dagbani": "ka ti daai yi dikiya luhi n-dahimdahim li" }, { "english": "be flattened, levelled", "dagbani": "dahim" }, { "english": "Your country was ruined and desolate.", "dagbani": "Yi tiŋ’ daa lumi dahim leei dabari" }, { "english": "the cities of all the nations were flattened.", "dagbani": "zuliya kam tinsi daa lu n-dahim zaa." }, { "english": "lie flat, be flattened, ruined", "dagbani": "dahim" }, { "english": "Because my Temple lies in ruins.", "dagbani": "n-dahim doya ... zuɣu" }, { "english": "to straighten.", "dagbani": " •" }, { "english": "to test the strength of sth.", "dagbani": " •" }, { "english": "If you do not test me, you will not get to know that I know so much.", "dagbani": "A yi bi dahim' ma a ku baŋ ni m mali baŋsim." }, { "english": "mind you don't strain yourself if your knees are painful.", "dagbani": "miri ka a dahindi amaŋa a duna ni yi ti biɛra" }, { "english": "They tuned the drum.", "dagbani": "Bɛ dahim luŋa" }, { "english": "When the drum is finely tuned and you hear it you will just beat it and do the dance.", "dagbani": "a ni kuli ŋmeri mi ni a wa li." }, { "english": "time(s)", "dagbani": "dahima" }, { "english": "of means", "dagbani": "dahimalana" }, { "english": "day", "dagbani": "dahinli" }, { "english": "You went on the first day of the month (an unlucky day for travel).", "dagbani": "A chaŋ goli dahin' yini." }, { "english": "moment, period", "dagbani": "dahinli" }, { "english": "moment, period", "dagbani": "dahima" }, { "english": "opportunity, chance (to ...) usually in plural", "dagbani": "dahima" }, { "english": "he and his disciples had no chance to eat.", "dagbani": "o min’ o nyaandoliba ti kɔŋ dahima diri bindirigu" }, { "english": "make 'good use of every opportunity you have' to do what you should do.", "dagbani": "zaŋmiya yi ni mali dahima shɛli n-tummi di ni simdi ni yi tum shɛm" }, { "english": "they have spent a lot of time to ensure that this.", "dagbani": "bɛ ni daa ku dahima yuli ka lahabaya ŋɔ sabi viɛnyɛliŋga" }, { "english": "we will devote our whole time to praying.", "dagbani": "tinim’ ni zaŋ ti dahima zaa n-niŋla Naawuni suhibu" }, { "english": "I have no more time to speak about Gideon ... .", "dagbani": "N lan ka dahima ni n yɛli Gidiɔn ... yɛla." }, { "english": "The mouth does not know that its owner does not have strength to beat people.", "dagbani": "Noli bi mi ni o lana ka dahama n-tɔri niriba." }, { "english": "one having means, opportunity; \"a rich person\".", "dagbani": "dahimalana" }, { "english": "financial means, not 'means' (of transport).", "dagbani": "dahimalana" }, { "english": "someday; sometime; day - specific, a certain day", "dagbani": "dahinshɛli" }, { "english": "One day Yentori knelt before her father and begged him to let her find a man to marry.", "dagbani": "Yɛntɔri daa ti gbani la o ba tooni dahinshɛli n-suhi ni o chɛ ka o gba bo doo kuli" }, { "english": "donkeys", "dagbani": "dahinshɛli" }, { "english": "He comes every day.", "dagbani": "O kanna dahinshɛli kam." }, { "english": "choose someone with foresight and wisdom.", "dagbani": "piim’ ninvuɣ’ so ŋun mali dahin shɛli tɛha ni yɛm" }, { "english": "The Future Glory of Jerusalem.", "dagbani": "Jɛrusalɛm dahin shɛli ha jilima" }, { "english": "you went on to say to me your servant how my house will be in future.", "dagbani": "a lan yɛli mani a dabili ŋɔ n yili ni ti yɛn be shɛm dahin shɛli ha yɛla" }, { "english": "be in future.", "dagbani": "daimɔnd" }, { "english": "diamond, a type of jewel.", "dagbani": "daamɔn" }, { "english": "They write the sin of Judah's people with an iron pen, and use a diamond graver to engrave it.", "dagbani": "Bɛ zaŋla kurugu alikalimi sabi Judanim’ daalahichi, ka zaŋ daamɔn chiriga n-chirigi li" }, { "english": "completely", "dagbani": "dain" }, { "english": "A sick and emaciated person saw meat and recovered completely.", "dagbani": "Bar’ kɔɣu nya nimdi kpaŋ dain (zaa)." }, { "english": "long crossed stick used in roofing house", "dagbani": "dajitɔŋli" }, { "english": "a crane (machine)", "dagbani": "dɔɣu" }, { "english": "roofing cross", "dagbani": "dajitɔriga" }, { "english": "a person who starts his journey to a market before the market day", "dagbani": "dajɔha" }, { "english": "a wood gatherer, child old enough to gather wood", "dagbani": "dakabira" }, { "english": "a boy given to an old woman to take care of her needs (especially firewood to keep her warm)", "dagbani": "dakabira" }, { "english": "Joshua rather let them become woodcutters and water-drawers on that day.", "dagbani": "Jɔshua daa lee chɛ ka bɛ leei dakabiriba ni kɔŋɔŋdiba dindali maa" }, { "english": "unfermented pito", "dagbani": "dakahili" }, { "english": "sugar cane", "dagbani": "dakanda" }, { "english": "the first stage of pito brewing", "dagbani": "dakɔɣili" }, { "english": "wood market", "dagbani": "dakɔhigu" }, { "english": "bachelor, widower", "dagbani": "dakoli" }, { "english": "pillow is beautiful, but it will not turn into a wife.", "dagbani": "Dako’ viɛliga kpe daa ni ka paɣanim’ jɛri suya." }, { "english": "bachelorhood, widowerhood", "dagbani": "dakɔtali" }, { "english": "bachelorhood, widowerhood", "dagbani": "dakolim" }, { "english": "a wineskin", "dagbani": "dakoligu" }, { "english": "old skin-bottles", "dagbani": "dakol’" }, { "english": "No one would be willing to put new liquor in old skin-bottles.", "dagbani": "So mi ku saɣi zaŋ da’ palli le dakol’ kura ni" }, { "english": "Neither do men pour new wine into old wineskins.", "dagbani": "So mi ku saɣi zaŋ da’ palli le dakol’ kura ni" }, { "english": "wild plant bearing small edible brown berries", "dagbani": "dakolisaɣabɔrili" }, { "english": "wild plant bearing small edible brown berries", "dagbani": "dakolisaɣibɔrili" }, { "english": "wild plant bearing small edible brown berries", "dagbani": "dakolsabɔra" }, { "english": "a round bowl", "dagbani": "dakolisakpuɣili" }, { "english": "bachelor's bottom", "dagbani": "dakolisakpuɣili" }, { "english": "a pimple", "dagbani": "dakolizini" }, { "english": "pick-me-up, \"medicine for reducing intoxication\"", "dagbani": "dakua" }, { "english": "large heavy piece of firewood", "dagbani": "dakuɣu" }, { "english": "Heap on wood, kindle the fire.", "dagbani": "Laɣimmiya dakuɣiri duhi, ka niŋ buɣim niŋ li" }, { "english": "Heap on wood, kindle the fire.", "dagbani": "Laɣimmiya dakuɣiri duhi, ka niŋ buɣim niŋ li" }, { "english": "The ants on the log that you want unite to fight against you.", "dagbani": "A ni bɔri dokuɣu shɛli di salinsahi n-gubir’ a." }, { "english": "It is good to have small sticks among the logs.", "dagbani": "Dokuɣiri veeni ka dabala beni." }, { "english": "My servants", "dagbani": "N tumtumdiba" }, { "english": "he should give me timbers that I could make beams to put in ... walls.", "dagbani": "ni he should give me timbers that I could make beams to put in ... walls." }, { "english": "'fell timber'.", "dagbani": "ŋma dakuɣiri " }, { "english": "there is no one amongst us who is familiar with lumbering operations.", "dagbani": "so ka ti ni m-mi dakuɣiri ŋmabu" }, { "english": "a market-week, week, period of time between markets - i.e. six days; generally used as a measure of time", "dagbani": "dakulo" }, { "english": "I fast twice every week.", "dagbani": "N lɔri nol’ la buyi dakulo kam." }, { "english": "everything that is essential for people in their 'daily' life", "dagbani": "binshɛɣu kam din kpa faliira daadam dakulo biɛhigu ni" }, { "english": "of wedding celebrations’", "dagbani": "Chɛ ka ŋumbɔŋɔ amiliya dakulo ŋɔ naai pɔi" }, { "english": "Let this one's wedding celebration finish first.", "dagbani": "Chɛ ka ŋumbɔŋɔ amiliya dakulo ŋɔ naai pɔi" }, { "english": "'7-day week'", "dagbani": "bakwoi" }, { "english": "See", "dagbani": "daa" }, { "english": "fermented pito", "dagbani": "dakumsili" }, { "english": "a log, dry log", "dagbani": "dakpaɣili" }, { "english": "If you are not bigger than a dry log, you shouldn't carry it.", "dagbani": "A yi bi gari dakpaɣali a bi ʒiri li" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "dakpam" }, { "english": "an earthpriest", "dagbani": "dakpɛma" }, { "english": "landowner", "dagbani": "dakpɛma" }, { "english": "a fetish priest in the Tamale area", "dagbani": "dakpɛma" }, { "english": "the Chief of Tamale", "dagbani": "Dakpɛma" }, { "english": "tindana", "dagbani": "SynR: tindana" }, { "english": "earthpriesthood (in the Tamale area)", "dagbani": "dakpamli" }, { "english": "a market-person, person in the market", "dagbani": "dakpɛra" }, { "english": "wood-dresser, carpenter", "dagbani": "dakpɛra" }, { "english": "lees, sediment of pito", "dagbani": "dakpiri" }, { "english": "the proud", "dagbani": "la ansarisi" }, { "english": "hold me", "dagbani": "ka di" }, { "english": "in utter contempt", "dagbani": "ka yɛtɔɣa" }, { "english": "a joke", "dagbani": "asafi" }, { "english": "entertainment, joke", "dagbani": "diɛm" }, { "english": "despise", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "play, joke (with/at)", "dagbani": "diɛm" }, { "english": "to laugh", "dagbani": "la" }, { "english": "to joke", "dagbani": "kpɛli" }, { "english": "abusing, derision", "dagbani": "ansarisimalibo" }, { "english": "Bozrah will become an object of horror and reproach.", "dagbani": "Bɔzira ni leei dabiɛmzɔbo mini ansarisimalibo tiŋa" }, { "english": "a mocker", "dagbani": "ansarisimaana" }, { "english": "mockers", "dagbani": "ansarisimaaniba" }, { "english": "Drive out the mocker, and out goes strife; quarrels and insults are ended.", "dagbani": "Yihimiya ansarisimaana yi kɔbili ni, ka zabili naai, ka naŋgbankpeeni mini turi chɛ." }, { "english": "How long will mockers delight in mockery.", "dagbani": "Saha yuusim wula ka ansarisimaaniba kul yɛn be ansarisi malibu ni?" }, { "english": "hush! \"be quiet! call for silence\"", "dagbani": "anshituu" }, { "english": "salutation as midday greeting.", "dagbani": "antire" }, { "english": "a cashew tree", "dagbani": "antirinya" }, { "english": "antirinya", "dagbani": "Pl: antirinyanima" }, { "english": "five", "dagbani": "anu" }, { "english": "it was the fifth day", "dagbani": "di niŋ dabisili din pah’ anu" }, { "english": "And when the five chiefs of the Philistines saw that", "dagbani": "Ka Filistia nanim’ anu maa ni daa nya lala maa" }, { "english": "Five of them were wise", "dagbani": "Bɛ ni niriba anu daa nyɛla yɛnnima" }, { "english": "Ghana is a peaceful country", "dagbani": "Ghana bela tuuli tiŋgbana anu shɛŋa dunia yili alaafee" }, { "english": "Ghana was one of the first five nations to be approved by the World Health organisation.", "dagbani": "yɛla naŋgbani yini laɣingu shɛli bɛ ni booni World Health Organisation ( WHO) la nini ni tiɣi." }, { "english": "worth, value, usefulness", "dagbani": "anuura" }, { "english": "envelope", "dagbani": "anvuloku" }, { "english": "courage", "dagbani": "anzansi" }, { "english": "persistence, \"endurance\"", "dagbani": "anzansi" }, { "english": "silver", "dagbani": "anzinfa" }, { "english": "gold", "dagbani": "salima" }, { "english": "silver", "dagbani": "anzinfa" }, { "english": "enamelware", "dagbani": "siliba" }, { "english": "enamelware", "dagbani": "siliba" }, { "english": "maize", "dagbani": "anyangbana" }, { "english": "unfaithfulness, untrustworthiness", "dagbani": "anyibi" }, { "english": "laziness, ineffectuality", "dagbani": "anyinsi" }, { "english": "pure silver", "dagbani": "al•اريف" }, { "english": "people should always pray to God and not give up.", "dagbani": "niŋdi anyinsi" }, { "english": "injustice", "dagbani": "Ninvuɣ'" }, { "english": "Those who plant seeds of injustice will harvest disaster.", "dagbani": "Ninvuɣ' so ŋun doli anyinsi soli biri shɛli ni ti kpuɣila mbusim" }, { "english": "evildoing", "dagbani": "anyɔ" }, { "english": "to do evil", "dagbani": "di anyɔ" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "anyɔɣiti" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "anyɔgɔte" }, { "english": "a pito sample, \"pito given to prospective buyers to entice them to buy\"", "dagbani": "dalama" }, { "english": "day, date, specific day.", "dagbani": "dali" }, { "english": "Every dog has its day.", "dagbani": "Baa kam mali o dali." }, { "english": "you have fed yourselves and become fat like animals that are waiting for the day of their slaughter.", "dagbani": "Yi dihi yimaŋa ŋ-ŋmɛlim kaman biŋkɔbiri bɛn ʒe n-guli bɛ kɔrigibu dali" }, { "english": "Rest-days and New-Moon Festival days.", "dagbani": "vuhim dabisa dali ni gol’ paliga churi dabisa dali" }, { "english": "(Paramount) Chief's Damba is danced on the 17th day of the Damba month.", "dagbani": "A nini mooya ka Damba dali nahu la." }, { "english": "You are worried like the cow of (to be slaughtered for) the Damba festival.", "dagbani": "A nimmoo dali ka a baŋd’ a dindana." }, { "english": "It is on the day that you are in serious need that you get to know your enemy.", "dagbani": "Adiini karimba maa ni chɛ ka molo maa moli." }, { "english": "The religious leader will have the banns called in the places of worship on three successive Sundays before the actual (wedding-) day arrives.", "dagbani": "Alahiri buta m-pa taba niriba ayi maa jɛmbu duri ni ka dabisili maa dali naanyi paai." }, { "english": "market day", "dagbani": "daa dali" }, { "english": "The old clothes sold on a market day; one person throws them away and another picks them up and wears them.", "dagbani": "Daadali binchɛra so zaŋ bahi ka so pihi ye." }, { "english": "the same day in the following week", "dagbani": "nabili dali" }, { "english": "a week later", "dagbani": "di daa mali ti kpa di naba dali yaha" }, { "english": "X's fated day, day of death", "dagbani": "X dali" }, { "english": "A swimmer gets drowned only if his/her time to die has come.", "dagbani": "Kom bi diri kɔduɣira, naɣla o dali m-paai." }, { "english": "day of reckoning", "dagbani": "sanyoo dali" }, { "english": "working day", "dagbani": "tuma dali" }, { "english": "day after tomorrow", "dagbani": "dali" }, { "english": "next tomorrow", "dagbani": "dali" }, { "english": "footbridge, log crossing over a stream", "dagbani": "dalibo" }, { "english": "drum", "dagbani": "daliga" }, { "english": "uncooked meal paste, \"flour mixed with water for making porridge\"", "dagbani": "dalige" }, { "english": "long drum, standing drum", "dagbani": "daligu" }, { "english": "It is the one who enjoys the warriors’ dance that carries the long drum on his", "dagbani": "Kambɔn-waa ni niŋ so nyaɣisim, ŋuni n-ʒiri daliga ka o tab’ ŋmɛra." }, { "english": "The Asante drum says: “If you dance forward your father will die; if you dance backward your mother will die; if you stand in the middle, you will die.” ", "dagbani": "Kambɔŋ’ tiŋ’ daliga: a yi wa n-chaŋ tooni, a ba n-kpira; a yi wa n-labi nyaaŋa, a ma n-kpira; ka a zani sunsuuni ka amaŋmaŋa kpi." }, { "english": "to lean (self) against, lean back, \"to run away, take to one's heels\" (IM).", "dagbani": "dilim’" }, { "english": "head while his friends beat it. ", "dagbani": "naa maa daa ʒiya dalim’" }, { "english": "the king stood propped up in his chariot.", "dagbani": "o chɛchɛbuŋ’ maa" }, { "english": "Let me feel and hold the posts the building stands on and lean myself against them.", "dagbani": "Chɛ ka m bɔbili gbaai duu ŋɔ ni tam daantal’ shɛŋa zuɣu n-zaŋ mmaŋ’ dalim li." }, { "english": "X depends, relies on.", "dagbani": "X dalim X maŋa" }, { "english": "I don't depend on human support.", "dagbani": "n bi zaŋ mmaŋ’ dalimla ninsal’ shɛhira" }, { "english": "I entrusted myself to the Lord.", "dagbani": "n daa zaŋ mmaŋ’ dalim Yawɛ" }, { "english": "be very close to X", "dagbani": "ʒi n-dalim X nyɔɣu" }, { "english": "So no one has ever seen God, but God's only Son who is at the Father's side.", "dagbani": "So na ʒi n-nya Naawuni naɣila o Bi’ gaŋa ŋun ʒi n-dalim o Ba Naawuni nyɔɣu la kɔŋko." }, { "english": "to bend, curve, deform sth.", "dagbani": "dalim" }, { "english": "Bend this tree!", "dagbani": "Gbaam dalim tii ŋɔ!" }, { "english": "to retire, slip away.", "dagbani": "dalim" }, { "english": "to mark, seal, brand sth.", "dagbani": "dalim" }, { "english": "the Lord set a mark on Cain so that anyone who saw him would not kill him.", "dagbani": "Yawɛ daa dalim Keen ni di chɛ ka so ti nya o, ka ku ku o" }, { "english": "Go through the city of Jerusalem and put a marks on the foreheads of the men who moan and groan over all the abominations practised in it.", "dagbani": "la gbɛri zuɣu." }, { "english": "they realised that it was them that he was signifying with this parable.", "dagbani": "bɛ daa baŋya ni bɛna ka o ŋahi ŋahili maa dalim" }, { "english": "he must do what he had vowed to do.", "dagbani": "shee ka o niŋ o ni po n-dalim yɛl’ shɛli maa" }, { "english": "blame.", "dagbani": "dalim" }, { "english": "bent.", "dagbani": "dalim6" }, { "english": "And he won't break a bent reed.", "dagbani": "O mi ku kabigi gbiŋgban’ dalim" }, { "english": "lead (metal) \"aluminium\"", "dagbani": "dalima" }, { "english": "solder (substance).", "dagbani": "Bɛ daa zaŋ di anzinfa mini kuriti ni dalima ni nuɣiso n-taɣiri yi nɛma." }, { "english": "They used silver, iron and lead and indigo to exchange for your goods.", "dagbani": "Bɛ daa zaŋ di anzinfa mini kuriti ni dalima ni nuɣiso n-taɣiri yi nɛma." }, { "english": "a shrew", "dagbani": "dalimbundili" }, { "english": "criticise, accuse, blame", "dagbani": "dalindi" }, { "english": "don't say bad things to criticise each other. Everyone who says bad things to criticise his brother ...", "dagbani": "di yɛriya yɛtɔɣ’ biɛri n-dalindi taba. Ŋunkam yɛri yɛtɔɣ’ biɛri n-dalindir’ o mabia ..." }, { "english": "so don't say bad things to criticise anybody", "dagbani": "di yɛli zaɣ’ biɛɣu n-dalim" }, { "english": "an identifying mark, logo, seal", "dagbani": "dalinli" }, { "english": "variant: danli", "dagbani": "dalinli" }, { "english": "Pl: identifying marks, logos, seals", "dagbani": "dalima" }, { "english": "They (tribal marks) are an identification-mark on someone's body.", "dagbani": "Di nyɛla dalinli m-pa niri ningbuna zuɣu." }, { "english": "signet ring", "dagbani": "nintua din mali dalinli" }, { "english": "Give me your signet ring.", "dagbani": "Zaŋm’ a nintua din mali dalinli ŋɔ ... ti ma" }, { "english": "a seal, signet", "dagbani": "dalinli shɛli" }, { "english": "Niŋmi li kaman bɛ ni niŋdi dalinli shɛli bɛ ni mali dihiri binyɛra zuɣu", "dagbani": "Niŋmi li kaman bɛ ni niŋdi dalinli shɛli bɛ ni mali dihiri binyɛra" }, { "english": "Do it like they make a seal.", "dagbani": "zuɣu shɛm la" }, { "english": "put one's seal/mark on", "dagbani": "zaŋ dalinli dihi tabili" }, { "english": "he is the one that our Father God marked with his seal of approval.", "dagbani": "ŋuna ka ti Ba Naawuni zaŋ o dalinli dihi tabili" }, { "english": "a mark, blemish", "dagbani": "dalinli" }, { "english": "They should get a red heifer without blemish.", "dagbani": "bɛ bom’ naɣisa’ ʒee ŋun ka dalinli" }, { "english": "lame people and 'cripples' and blind people.", "dagbani": "gbariti mini bɛn mali dalima bɛ niŋgbuna ni ni zoomba" }, { "english": "Lit: those with bodily handicaps.", "dagbani": "Bɛ sheba nyarila dalinli." }, { "english": "Some suffer trauma which will prevent them from giving birth again.", "dagbani": "Ka ku lahi tooi dɔgi yaha." }, { "english": "The hole in the boat is what causes it to sink.", "dagbani": "Ŋariŋ ni dalinli n-shimda." }, { "english": "slang, pig-Latin", "dagbani": "an invented language used by youths" }, { "english": "Syn: dani.", "dagbani": "dalim4; dani." }, { "english": "defamation", "dagbani": "daliŋ" }, { "english": "defamations", "dagbani": "dalima" }, { "english": "reason, meaning", "dagbani": "daliri" }, { "english": "the reason which caused Paul to have the courage to write", "dagbani": "Daliri din chɛ ka Pool niŋ suhukpeeni n-sab’ gbaŋ ŋɔ" }, { "english": "they were looking for a pretext to condemn Jesus to death", "dagbani": "daa bɔri daliri shɛli din ni chɛ ka bɛ tɔɣisi luhi Yisa ka ku o" }, { "english": "the reasons for it (divorce) are if the wife commits", "dagbani": "di dalirinim’ ni tooi nyɛla paɣ’ yi niŋdi zina" }, { "english": "Whatever causes the night to fall will also cause the day to break.", "dagbani": "Daliri din niŋ ka yuŋ zibigi din’ ti niŋ ka biɛɣu neei." }, { "english": "Ezra ... went up and stood on a wooden platform which had been made for the purpose.", "dagbani": "Ɛzra ... daa du n-tamla dari bimbin’ shɛli zuɣu bɛ ni daa mali zali di daliri maa zuɣu la." }, { "english": "This is the reason why they", "dagbani": "Daliri din chɛ ka bɛ ti booni tua ŋɔ 'naa dataa tua' ... ni nyɛ shɛm mbɔŋɔ." }, { "english": "call this baobab 'the adulterer's baobab' ...", "dagbani": "baobab" }, { "english": "make an excuse", "dagbani": "wuhi daliri" }, { "english": "they all started to make excuses.", "dagbani": "bɛ zaa ha daa gbaai bɛ daliri ni nyɛ shɛm wuhibu" }, { "english": "Lit: showing what was their reason (for not coming).", "dagbani": "Note: daliili" }, { "english": "fortune, good luck", "dagbani": "daliri" }, { "english": "I had good fortune on this journey.", "dagbani": "N chandi ŋɔ dɔɣi ma daliri pam." }, { "english": "I happened to go over Mount Gilboa and came across Saul.", "dagbani": "ka n chaŋ Gilibɔa Zoli zuɣu nti chirigi Sool" }, { "english": "to cause good fortune", "dagbani": "dɔɣi daliri" }, { "english": "a benefactor, mentor", "dagbani": "dalirilana" }, { "english": "benefactors, mentors", "dagbani": "dalirinima" }, { "english": "No one can know beforehand who will be the source of his good luck.", "dagbani": "Ninsala ku tooi baŋ o dalirilana." }, { "english": "daliya", "dagbani": "dalia" }, { "english": "a shirt", "dagbani": "daliya" }, { "english": "must you wear two shirts each", "dagbani": "bee n-yɛnya daliyanima ayiyi" }, { "english": "Gunner's dance also has an appropriate costume. This is: shirts, light smocks and in addition a good smock", "dagbani": "Kambɔŋ waa gba mali di sutura. Din n-nyɛ: chinchina, yɛnsichinima nti pahi daliya suŋ" }, { "english": "Sim", "dagbani": "binŋmaa, dansiki" }, { "english": "two shillings, florin coin", "dagbani": "dalli" }, { "english": "two shillings, florin coins", "dagbani": "dala" }, { "english": "two-shilling", "dagbani": "dalli" }, { "english": "pito", "dagbani": "dam" }, { "english": "pito", "dagbani": "dam" }, { "english": "local home-brewed ale, beer: made from millet/guineacorn", "dagbani": "dam" }, { "english": "brew pito", "dagbani": "duɣi dam" }, { "english": "he had them brew beer", "dagbani": "o daa chɛ ka bɛ duɣi dam" }, { "english": "to brew pito", "dagbani": "kɔɣi dam" }, { "english": "They are brewing pito", "dagbani": "Bɛ kɔɣila dam" }, { "english": "industrial beer", "dagbani": "bio" }, { "english": "(alcoholic) drink", "dagbani": "dam" }, { "english": "get drunk; ‘drink liquor get.drunk’", "dagbani": "nyu dam buɣi/kuli" }, { "english": "Even if a white chick is drunk, it will still not challenge a hawk.", "dagbani": "dam kuli ku mo wubiga" }, { "english": "to drink heavily", "dagbani": "kpaai dam" }, { "english": "X sobers up", "dagbani": "dam yi X ninni" }, { "english": "In the morning, when the wine had worn off.", "dagbani": "Biɛɣu ni daa neeg’ asiba ka dam maa yi o ninni" }, { "english": "something that neutralises the effects of alcohol", "dagbani": "da' kua" }, { "english": "get drunk", "dagbani": "buɣi, kuli" }, { "english": "to stir, shake", "dagbani": "dam" }, { "english": "The ladle that is used to stir pig’s broth is the same one that is used to stir cow’s broth.", "dagbani": "Chɛriga din dam kurchu bim dini ka bɛ zaŋ dam naɣ’ bim." }, { "english": "earthquake occurs", "dagbani": "tiŋa dam" }, { "english": "the earth quaked and the rocks split.", "dagbani": "tiŋgbani daa dam ka tampima bɔɣi" }, { "english": "There was an earthquake.", "dagbani": "Tiŋ maa zaa dam." }, { "english": "Will the same ladle that is used to stir cow’s broth be used to stir the broth during a festival?", "dagbani": "Nira ŋun ni ŋɔŋ kom pali siŋa ka lahi zaŋ bindibiga n-timdi di ni damda?" }, { "english": "someone fill a water pot with water and at the same time use a stick with shit on it to stir it?", "dagbani": "Note: “shake, wobble” KO Syn: sɔhi, sɔhigi." }, { "english": "to excite, agitate", "dagbani": "harass, sprain (IM)" }, { "english": "I will shout and tell you 'Violence!'", "dagbani": "n ni kuhi yɛl’ a ‘Damli damiya!’ " }, { "english": "Everyone was frightened, disturbed.", "dagbani": "Sokam suhu dam." }, { "english": "X is mad", "dagbani": "X zuɣu dam" }, { "english": "be prostemen", "dagbani": "tiŋa dam" }, { "english": "The town was in a stir.", "dagbani": "dam" }, { "english": "squander money", "dagbani": "dam liɣiri" }, { "english": "because", "dagbani": "dama" }, { "english": "because it is a lie that you are telling about Ishmael.", "dagbani": "dama ʒiri ka a ŋma m-pa Ishimail maa" }, { "english": "call him Jesus because he will save his people from their sin.", "dagbani": "a bol’ o yuli Yisa, dama o ni ti tilig’ o niriba bɛ daalahichi ni." }, { "english": "we will be like him, because we will see him just as he is.", "dagbani": "ti ni bemi kaman ŋuna, dama ti ni ti nya o kaman o ni kul be shɛm" }, { "english": "snake [sp.] small poisonous snake, yellow in colour", "dagbani": "damakɔɣu" }, { "english": "viper", "dagbani": "gariŋga" }, { "english": "rank of officer of Dagomba gunmen", "dagbani": "Damankuŋ" }, { "english": "Damba festival", "dagbani": "Damba" }, { "english": "held on the eleventh and on the seventeenth of Damba month", "dagbani": "Damba pili la anabi Mahama dɔɣim ni." }, { "english": "celebrate the birth and the naming of the Holy Prophet Mohammed.", "dagbani": "O dɔɣim dabsili n-nyɛ somo Damba ka o suuna dali mi zani Naa Damba" }, { "english": "Damba begins with the birth of the prophet Mohammed.", "dagbani": "pili la anabi Mahama dɔɣim ni." }, { "english": "The day of his birth is the Somo Damba and the day of his outdooring sets the Chief's Damba day.", "dagbani": "O dɔɣim dabsili n-nyɛ somo Damba ka o suuna dali mi zani Naa Damba dali." }, { "english": "Damba is danced for a total of three days.", "dagbani": "Damba wari la daba ata laasabu." }, { "english": "Damba Festival", "dagbani": "Damba Chuɣu" }, { "english": "cow for Damba occasion", "dagbani": "Damba nahu" }, { "english": "You are worried like the cow to be slaughtered for the Damba festival.", "dagbani": "A nini mooya ka Damba dali nahu la." }, { "english": "celebrate Damba", "dagbani": "Noo yi ti doni n-zahim zahinli ka o wari Damba" }, { "english": "dance the specific Damba dance", "dagbani": "to! -ʒiɛduɣu m-boon’ o" }, { "english": "When the fowl has a dream of dancing the Damba, then the cooking pot is calling it.", "dagbani": "Noo yi ti doni n-zahim zahinli ka o wari Damba, to! -ʒiɛduɣu m-boon’ o." }, { "english": "When the fowl has a dream of dancing the Damba, then the cooking pot is calling it. [n1927]", "dagbani": "Noo yi ti doni n-zahim zahinli ka o wari Damba, to! -ʒiɛduɣu m-boon’ o." }, { "english": "second month of the Dagomba year, before Damba·Goli ('servant of Damba')", "dagbani": "Damba-Bilaa" }, { "english": "send-off of the Damba festival (the last part)", "dagbani": "Damba-biŋli-kulisi" }, { "english": "Damba month", "dagbani": "Damba·Goli" }, { "english": "3rd month in the Dagomba year, in which Damba Festival is held", "dagbani": "Damba·Goli" }, { "english": "squat", "dagbani": "damdi" }, { "english": "gesture of respect to superior", "dagbani": "damdi" }, { "english": "squatted down to them", "dagbani": "damdi ba tiŋa" }, { "english": "he got up", "dagbani": "n-zo" }, { "english": "and ran to them", "dagbani": "n-chaŋ bɛ sani" }, { "english": "and they bow down and worship them (idols)", "dagbani": "ka bɛ damdiri tiŋ’ jɛmdi li" }, { "english": "your sheaves (bundles of grain) gathered around my sheaf and bowed down to it", "dagbani": "yi kabɔba laɣim na ti gili n kabɔbili maa n-damdi li" }, { "english": "'[used as euphemism for] defecate'.", "dagbani": "yɔɣuni" }, { "english": "squat in the bush.", "dagbani": "Di simdi ni yi bo kulagaa niŋ yi nɛma ni" }, { "english": "As part of your equipment you are to have a trowel, and when you squat outside, you are to scrape a hole with it and then turn and cover your excrement.", "dagbani": "ka nyi yi ti yi kpaŋa ni yi ti damdi yɔɣuni, ka yi zaŋ li gbi bɔɣili pi yi bindi maa." }, { "english": "If we squat in", "dagbani": "Ti yi damdi yɔɣuni m-miri ti biɛhigu shee, di nyom tooi ʒiri dɔriti na." }, { "english": "the bush near our living area, the stink can bring diseases.", "dagbani": "nye bindi." }, { "english": "It is not right that we should squat in the bush or defecate carelessly in our living space.", "dagbani": "Di bi simdi kanti damdiri yɔɣuni bee n-nyeri bindi yiriŋ ti bɛhigu shee." }, { "english": "there was a cave there handy for Saul, and he went in to relieve himself.", "dagbani": "tampiŋ voli daa be nimaani Sool’ naŋgbanyee; ka Sool daa kpe di puuni ni o ti damdi yɔɣu ni." }, { "english": "sound of sth. e.g. footsteps", "dagbani": "damli" }, { "english": "audible evidence of something", "dagbani": "damli" }, { "english": "footsteps", "dagbani": "damli" }, { "english": "hear the sound of somebody moving, something happening", "dagbani": "wum damli" }, { "english": "no one hears any sign of joyful shouting", "dagbani": "so bi wumdi suhupiɛlli tahigu damli" }, { "english": "I heard (the sound of) him (moving about)/ his footsteps", "dagbani": "N wum o damli" }, { "english": "if the wind should blow a leaf and they hear the", "dagbani": "pɔhim yi ti ʒiɛri vɔɣu ka bɛ wum di damli" }, { "english": "footprint (visible)", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "hear news about X", "dagbani": "wum X damli" }, { "english": "I heard news of him.", "dagbani": "N wum o damli." }, { "english": "people heard a rumour of his going (there) and went from the villages and followed him on foot.", "dagbani": "salo daa wum o chandi maa damli, ka yi tinsi ni n-chaŋ bɛ naba zuɣu kar’ o naba" }, { "english": "him on foot.", "dagbani": "damli" }, { "english": "chaos", "dagbani": "damli" }, { "english": "violence", "dagbani": "damli" }, { "english": "I will shout and tell you 'Violence!'", "dagbani": "n ni kuhi yɛl’ a ‘Damli damiya!’" }, { "english": "a shaking, quaking", "dagbani": "tiŋgbɔŋ damli" }, { "english": "an earthquake", "dagbani": "tiŋgbɔŋ damli" }, { "english": "a sceptre, \"decorated walking stick of the Yaan Naa and other superior Dagomba chiefs\"", "dagbani": "damli" }, { "english": "earthly lord, master, boss. i.e. human title in contrast to use of Duuma for \"Lord (God)\"", "dagbani": "dana" }, { "english": "I would like to go back to my master.", "dagbani": "N suhiri soli ni n labi n dan’ sani." }, { "english": "Nowadays there are many slaves who run away", "dagbani": "Pumpɔŋɔ daba pam kul zɔrimi ka chɛri bɛ laamba." }, { "english": "Sir, so what on earth is the meaning of these horses?", "dagbani": "N dana, ka yuri ŋɔ mi nyɛla lee nyɛla wula?" }, { "english": "Your Majesty, what the people have done to the prophet Jeremiah is not good.", "dagbani": "N dan’ naa, niriba maa ni niŋ shɛlikam zaŋ chaŋ anab’ Jɛrimia polo maa nyɛla zaɣ’ biɛɣu." }, { "english": "Plural: dandanima", "dagbani": "Pl: dandanima" }, { "english": "Similar: aliŋgurima", "dagbani": "aliŋgurima" }, { "english": "Similar: aŋgarima", "dagbani": "aŋgarima" }, { "english": "Similar: baŋdari", "dagbani": "baŋdari" }, { "english": "Similar: bariba", "dagbani": "bariba" }, { "english": "Similar: chee", "dagbani": "chee" }, { "english": "Similar: gabiga", "dagbani": "gabiga" }, { "english": "Similar: piɛlli", "dagbani": "piɛlli" }, { "english": "Similar: sɔriba", "dagbani": "sɔriba" }, { "english": "a problematic, difficult matter", "dagbani": "dandani" }, { "english": "a leech, social parasite", "dagbani": "dandiɛɣu" }, { "english": "The leech had two daughters. ‘Give us! Give us!’ they cry.", "dagbani": "Dandiɛɣu n-daa mali o bipuɣinsi ayi, ka bɛ kuhiri yɛra, “Tim’ ti, tim’ ti.”" }, { "english": "I have given up hope of getting a gift from a parasite. I want the gift from the one who loves me; I have no hope in getting a gift from", "dagbani": "Daanbiɛɣu bini gir’ lɔŋ. Ŋun bɔri ma bini ka m bɔra, ŋun je ma bini gir’ lɔŋ." }, { "english": "the one who doesn’t love me.", "dagbani": "dangbɛhinima" }, { "english": "grandchildren of a deceased person.", "dagbani": "dangbɛhinima" }, { "english": "grandchild", "dagbani": "yaaŋa" }, { "english": "walkingstick", "dagbani": "jaŋgbee" }, { "english": "to slim, grow thin, lose weight.", "dagbani": "dani" }, { "english": "What you have done to me is good.", "dagbani": "Ni niŋ ma shɛm maa, di viɛla." }, { "english": "You cannot carry the chest of the male elephant.", "dagbani": "Wɔbilaa nyɔɣu ku dani." }, { "english": "be (heavily) pregnant (animal)", "dagbani": "dani baɣili" }, { "english": "Can you count the months of their gestation?", "dagbani": "chira shɛm tariga?" }, { "english": "Lit: the limit of the months how they carry their pregnancy.", "dagbani": "Lit: shɛm tariga chira di ka ŋuma ka bihi he." }, { "english": "carry (on head)", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "on shoulder", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "on back (child)", "dagbani": "kpabi" }, { "english": "hanging in shoulder", "dagbani": "nyaɣi" }, { "english": "under arm", "dagbani": "ŋmabi" }, { "english": "on shoulder", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "to be (far) apart", "dagbani": "danigi" }, { "english": "there was a wide space between them", "dagbani": "o mini ba daa danigi tab’ pam" }, { "english": "wafers", "dagbani": "dankale" }, { "english": "fragile cakes made of flour and honey", "dagbani": "dankale" }, { "english": "a person who divides a family through treachery", "dagbani": "danŋmara" }, { "english": "prisoner", "dagbani": "dansarika" }, { "english": "Governor Pilate used to release a prisoner that the people wanted.", "dagbani": "Gomna Pailɛt yihirila dansarika so niriba ni bɔri bahi" }, { "english": "(you will) bring out prisoners who are in darkness and release them.", "dagbani": "yihi dansarikanim’ bɛn be zibisim ni la bahi" }, { "english": "prison", "dagbani": "sarikakpɛra" }, { "english": "( put behind bars (i.e. imprison)", "dagbani": "kpɛhi (dansarika) duu" }, { "english": "prison warder", "dagbani": "dansarika gula" }, { "english": "shirt", "dagbani": "dansiki" }, { "english": "shirts", "dagbani": "dansikinima" }, { "english": "sleeveless smock worn under a big gown", "dagbani": "dansiki" }, { "english": "Kambɔŋ waa gba mali di sutura", "dagbani": "Gunner's dance also has an appropriate costume" }, { "english": "'son of the belly' .. 'inside one'", "dagbani": "Note" }, { "english": "a soft shoe worn with sandals", "dagbani": "ɗan•ciki" }, { "english": "a soft shoe worn with sandals", "dagbani": "ɗan•ciki" }, { "english": "a short gun, flint gun", "dagbani": "danta" }, { "english": "three days away", "dagbani": "dantali" }, { "english": "variant", "dagbani": "daantali" }, { "english": "In three days time I will go.", "dagbani": "Dantali ka n ni chaŋ." }, { "english": "three days ago.", "dagbani": "daantali la" }, { "english": "Three days ago he went.", "dagbani": "Dantali la ka o daa chaŋ." }, { "english": "At three o'clock the day before yesterday I was praying. (ACT 10:30)", "dagbani": "Daantal’ la kurig’ ata saha ka n daa suhiri Naawuni" }, { "english": "today", "dagbani": "zuŋɔ" }, { "english": "day after tomorrow (before yesterday)", "dagbani": "dali (la)" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sɔha (la)" }, { "english": "tomorrow", "dagbani": "biɛɣu (ni)" }, { "english": "[particle ' days away']", "dagbani": "daa" }, { "english": "middle-stick", "dagbani": "dantaliga" }, { "english": "a platoon, twelve militia men", "dagbani": "dantini" }, { "english": "buying for resale, buying wholesale", "dagbani": "dantɔŋ" }, { "english": "red metal", "dagbani": "danya" }, { "english": "large sugar-ant", "dagbani": "danyɔŋ" }, { "english": "termite", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "drunkard", "dagbani": "danyura" }, { "english": "The Egyptians stagger around as a drunkard staggers around in his vomit.", "dagbani": "Ijiptinim’ laani gindi bɛ ni niŋdi ... kaman danyura m-be o tiri ni laani gindi la" }, { "english": "Drunkards make songs about me.", "dagbani": "danyuriba zaŋ ma niŋ yila ni yiina" }, { "english": "clan", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "stranger", "dagbani": "Zino" }, { "english": "someone's property", "dagbani": "gurigiri daŋ kpanjɔɣu" }, { "english": "A stranger will not inherit someone’s property. A stranger is not the one to untie the basket that contains the family wealth.", "dagbani": "Zino bi gurigiri daŋ kpanjɔɣu." }, { "english": "Abimelek, Gideon's son, went to Shechem to his maternal uncles and all his mother's clansmen.", "dagbani": "Abimilɛk Gidiɔn bia la daa ti chaŋ Shɛkɛm o ŋahinim’ min’ o ma daŋ niriba zaa sani." }, { "english": "Joktan's clansmen", "dagbani": "Jokitan daŋ niriba n-daa nyɛ." }, { "english": "Choose judges ... according to your tribes.", "dagbani": "Piimiya sariakaritiba ... kaman yi daŋdaŋ ni nyɛ shɛm." }, { "english": "One member alone does not carry the family wealth, it is carried cooperatively.", "dagbani": "Daŋ buni gubi ʒira ku ʒi nin’ yino." }, { "english": "the two families should sit down again to testify that the two people have separated.", "dagbani": "dansi ayi maa lan ʒiinimi n-di shahara ka niriba ayi maa chɛ taba." }, { "english": "tribe", "dagbani": "zuliya" }, { "english": "First come tribe or clan markings.", "dagbani": "nyɛ zuliya bee daŋ chiha." }, { "english": "the stock of the clan will spread wider.", "dagbani": "daŋ maa\ntuŋ teei pahi" }, { "english": "to anticipate, do sth. first or before, precede", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "do something before someone/anyone else, do/be first", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "He arrived before me.", "dagbani": "O daŋ ma tooni." }, { "english": "I came before you.", "dagbani": "Man n daŋ a." }, { "english": "Herni -- it's owner doesn't want it, but when you send it", "dagbani": "Poli ka lan’chiso, ka a tim o ka o zaɣisi, ka a chani ka o doli, ka a ti yɛn ʒini ka o daŋ a ʒinibu." }, { "english": "refuses to go, and when you are going it follows you and when you sit down it sits down before you do.", "dagbani": "Ti daŋdi zaŋdi puhigu mini paɣibu n tirila ti Duuma Naawuni" }, { "english": "Firstly, we give thanks and praise to our Lord God.", "dagbani": "Ti daŋdi zaŋdi puhigu mini paɣibu n tirila ti Duuma Naawuni" }, { "english": "first ... and then ...", "dagbani": "daŋ ... naai" }, { "english": "first serve the portions of food for the children and then add pepper", "dagbani": "nyin daŋmi ŋmaai bia maa bindirigu pɔi k naai niŋ nanzuu niŋ ka yili maa zaa naai di" }, { "english": "The two of them were both running hard, and the other disciple outran Peter and got to the tomb first.", "dagbani": "Bɛ niriba ayi maa daa kul zɔrimi, ka nyaandol’ ŋun’ maa daa zo ŋ-ŋma Pita zuɣu n-daŋ siliga gbini" }, { "english": "When you arrive somewhere, greet those who arrived there before you.", "dagbani": "A yi paai, puhimi bɛn daŋ ŋɔ ha." }, { "english": "Greet them first!", "dagbani": "Daŋim ba puhibu!" }, { "english": "I said it first.", "dagbani": "Man daŋ yɛligu." }, { "english": "(before anyone else)", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "Those who start struggling early will be saved from the rain.", "dagbani": "Bɛn daŋ wolima ni tiligi saa." }, { "english": "Don't the experts in God's Law say that Prophet Elijah will come first?", "dagbani": "Mamii Naawuni zaligubaŋdib’ yɛli ni Anabi Ilaija yɛn daŋ kandina?" }, { "english": "wash this one first.", "dagbani": "Daŋ paɣi dina pɔi." }, { "english": "his daughter was the first one to meet him on the way", "dagbani": "o bipuɣiŋga n-daa daŋ o soli tuhibu na n-gbib’ chɛɣisa chɛɣisiri ka wari waa." }, { "english": "and she was holding jingles and shaking them and dancing.", "dagbani": "Naawuni daa pun daŋ m-piig'o mi pɔi, ka" }, { "english": "He had been chosen by God before the creation of the world.", "dagbani": "naanyi ti nam dunia ŋɔ" }, { "english": "Lit: God had already previously chosen him before, and then created the world.", "dagbani": "O daŋ ba chɛndi." }, { "english": "He went before them.", "dagbani": "A daŋ nayili ka m mi daŋ a naa nyabu." }, { "english": "go in front, ahead", "dagbani": "daŋ tooni" }, { "english": "he will go ahead of you to make the road for you to go on.", "dagbani": "o daŋ a tooni nti mal’ a chandi maa soli ti a" }, { "english": "to do sth. early", "dagbani": "daŋmi" }, { "english": "Go out early tomorrow morning and go to meet Pharaoh.", "dagbani": "Sa daŋmi yibu biɛɣ’ asiba n-chaŋ ti chirigi Firawuna" }, { "english": "to be early (not late)", "dagbani": "daŋdiya" }, { "english": "Don't open the gates of Jerusalem early.", "dagbani": "Di daŋdiya Jɛrusalɛm dunoya yoobu" }, { "english": "keep long", "dagbani": "yuui" }, { "english": "If you send a fruit bat’s child for fruits and it comes home late with ripe fruits, it is better than if it comes home early with unripe ones.", "dagbani": "Zɔŋ bia ka a yi tim ka o chaŋ nti yuui ka ʒi taan’ mooni na di so ni o daŋ na ka ʒi taan’ kahili na." }, { "english": "Sim", "dagbani": "jɔhi" }, { "english": "a wound, bruise", "dagbani": "daŋa" }, { "english": "a wound, bruise", "dagbani": "dansi" }, { "english": "The blood from his wound ran onto the floor of the chariot and spread all over it.", "dagbani": "o daŋ’ maa ʒim daa yi n-zo n-tɛli chɛchɛbuŋ’ lɔɣu maa puuni zaa" }, { "english": "If the inside of the bathing-corner is dirty ..., it can make a person slip and fall and hurt himself.", "dagbani": "Shinshɛɣu puuni yi mali daɣiri ..., di ni tooi sarigi nira n-luhi ka o nya daŋa." }, { "english": "If you have an injury", "dagbani": "A mi yi mali daŋa nyin pɔbmi li" }, { "english": "should put a dressing on it.", "dagbani": "bɛ ni nya dansi" }, { "english": "they will receive wounds.", "dagbani": "ŋuna n-lan lɔri dansi maa yuma" }, { "english": "he again bandages the sores from the wounds.", "dagbani": "Zaŋmiya plastanima bee binchɛri viɛla n pɔbiri yi dansi bee yuma" }, { "english": "Use plasters or clean rags to wrap your wounds or sores.", "dagbani": "Zaŋmiya plastanima bee binchɛri viɛla n pɔbiri yi dansi bee yuma" }, { "english": "very first", "dagbani": "daŋdaŋa" }, { "english": "first, early", "dagbani": "daŋdili" }, { "english": "they are like first-ripe figs.", "dagbani": "(di) ŋmanila fiig tiwal’ daŋda din mooi" }, { "english": "Celebrate the festival of the first cereal harvest.", "dagbani": "Puhimiya ... ka’ daŋda chɛbu chuɣu" }, { "english": "Abudulai I (the First - royal title)", "dagbani": "Daŋdaŋe Abudu" }, { "english": "faith, confidence or trust in the goodness of God", "dagbani": "daŋgana" }, { "english": "Ŋiŋm'a suhu ni daŋgana", "dagbani": "Have confidence in the goodness of God" }, { "english": "ancestral custom, clan custom", "dagbani": "daŋkali" }, { "english": "a sample of food, taster, 'dash'", "dagbani": "daŋkani" }, { "english": "rubber", "dagbani": "daŋko" }, { "english": "tree [sp.] Hymenocardia acida", "dagbani": "daŋkuŋa" }, { "english": "plank", "dagbani": "dapaɣa" }, { "english": "plank", "dagbani": "dapaɣili ngm" }, { "english": "Variant: dapaɣa.", "dagbani": "Pl: dapaɣa." }, { "english": "piece of wood.", "dagbani": "dapaɣili." }, { "english": "Each frame has two projections so that the frames can be joined together.", "dagbani": "Di simdi ni yi chɛ ka dapaɣili kam mali dashɛbira ayi din ni chɛ ka yi zaŋ dapaɣa maa tuɣi\ntaba." }, { "english": "Make sure each frame has two projections so that the frames can be joined together. [EXO 26:17]", "dagbani": "Dapaɣili\nkam daa malila di ni yɛn tamdi binshɛŋa zuɣu diba ayi, ka di dashɛbira ayi shɛb’ di ni." }, { "english": "Each frame has two", "dagbani": "kam daa malila di ni yɛn tamdi binshɛŋa zuɣu diba ayi" }, { "english": "lately (do sth. ~)", "dagbani": "yoli6" }, { "english": "late millet plant", "dagbani": "zaali" }, { "english": "lawyer (adj.)", "dagbani": "alali" }, { "english": "lawyer (n.)", "dagbani": "looya" }, { "english": "lay (sth.) down", "dagbani": "doli" }, { "english": "lay, put sth. across gap", "dagbani": "baai" }, { "english": "layabout", "dagbani": "booribila" }, { "english": "lay eggs", "dagbani": "nye" }, { "english": "laying-guineafowl", "dagbani": "kpaan^nyɛrigu" }, { "english": "laziness", "dagbani": "anyinsi" }, { "english": "laterite", "dagbani": "tɛriŋga" }, { "english": "laterite (-stone)", "dagbani": "kuɣilaʒiɛɣu" }, { "english": "laterite (n.)", "dagbani": "gbinnyaachili" }, { "english": "laterite (n.)", "dagbani": "kuɣiraʒiɛɣu" }, { "english": "laterite (n.)", "dagbani": "gbunnyaɣili" }, { "english": "laterite, earth for beating the floor", "dagbani": "ziɣa" }, { "english": "laterite (n.)", "dagbani": "vinyaɣili" }, { "english": "laterite block", "dagbani": "tɛruŋ" }, { "english": "laterite block (n.)", "dagbani": "wawuluŋ" }, { "english": "laterite stone", "dagbani": "taŋkuɣili" }, { "english": "laterite stone (n.)", "dagbani": "zinnyaɣili" }, { "english": "laterite stone (n.)", "dagbani": "ʒinyahigu" }, { "english": "laterite block", "dagbani": "tɛruŋ" }, { "english": "laterite block", "dagbani": "wawuluŋ" }, { "english": "laterite stone", "dagbani": "taŋkuɣili" }, { "english": "laterite stone", "dagbani": "zinnyaɣili" }, { "english": "laterite stone", "dagbani": "ʒinyahigu" }, { "english": "laterite stone (decayed)", "dagbani": "zɔburigu" }, { "english": "late-walker, late-developer (in walking)", "dagbani": "n/a" }, { "english": "latrine", "dagbani": "n/a" }, { "english": "lazy", "dagbani": "gbarigu" }, { "english": "lazy (become)", "dagbani": "jaai" }, { "english": "lazy", "dagbani": "banjira" }, { "english": "lazy people", "dagbani": "gbinnyaɣinima" }, { "english": "lazy", "dagbani": "bimbɔɣili" }, { "english": "lazy person", "dagbani": "dondira" }, { "english": "lazy person", "dagbani": "kpayuma" }, { "english": "lazy person", "dagbani": "saligani" }, { "english": "lazy person", "dagbani": "vinyaɣilana" }, { "english": "latrine (private pit-~ for the chief), private", "dagbani": "ʒinahigulana" }, { "english": "cesspit", "dagbani": "saliga" }, { "english": "latter, the", "dagbani": "dilana" }, { "english": "laugh", "dagbani": "gbinyaɣilana" }, { "english": "laugh", "dagbani": "la" }, { "english": "laugh at", "dagbani": "la" }, { "english": "laughter", "dagbani": "lari" }, { "english": "latter, the", "dagbani": "dilana" }, { "english": "laugh", "dagbani": "gbinyaɣilana" }, { "english": "laugh", "dagbani": "la" }, { "english": "laugh at", "dagbani": "la" }, { "english": "laughter", "dagbani": "lari" }, { "english": "laughter", "dagbani": "wɔɣiwɔɣi" }, { "english": "lead", "dagbani": "tahi" }, { "english": "lead (metal)", "dagbani": "dalima" }, { "english": "lead (metal)", "dagbani": "kuribindi" }, { "english": "lead (metal)", "dagbani": "kurizim" }, { "english": "lead, place sb. in the", "dagbani": "peei" }, { "english": "lead, show the way", "dagbani": "biɛli" }, { "english": "leather worker", "dagbani": "gbanzaba" }, { "english": "lead along", "dagbani": "vo" }, { "english": "leather-working", "dagbani": "gbanzabigu" }, { "english": "leader", "dagbani": "darita" }, { "english": "leave (sth.) alone", "dagbani": "chɛla" }, { "english": "leave, give sb. ~", "dagbani": "vɔra" }, { "english": "leader of bamaaya dance", "dagbani": "daanaa" }, { "english": "leave, vacation", "dagbani": "liifu" }, { "english": "leader of the simpa dance", "dagbani": "gomna" }, { "english": "leader of young men", "dagbani": "zaachi" }, { "english": "leave sb. and go elsewhere", "dagbani": "miligi" }, { "english": "leaders", "dagbani": "toonnima" }, { "english": "leadership", "dagbani": "toondaantali" }, { "english": "leadership", "dagbani": "zuɣulantali" }, { "english": "leaf", "dagbani": "vɔɣu" }, { "english": "leaf of bauhinia", "dagbani": "baɣimvɔɣu" }, { "english": "leaves of baobab, dried", "dagbani": "kuuka" }, { "english": "leaves of cassava", "dagbani": "tana shingu" }, { "english": "leave something for somebody else", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "leave sth. over", "dagbani": "guui" }, { "english": "leave something for somebody else", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "leave sth. over", "dagbani": "guui" }, { "english": "leaves [sp.]", "dagbani": "agbadudo" }, { "english": "leaf-vegetable", "dagbani": "ʒiɛvɔɣu" }, { "english": "leak", "dagbani": "faɣisi" }, { "english": "vari", "dagbani": "saapiriwa" }, { "english": "leaves [type]", "dagbani": "gingaɣili" }, { "english": "leak", "dagbani": "yili" }, { "english": "leaves [type] (plural)", "dagbani": "giŋgaɣiri" }, { "english": "leak from a container (grain does)", "dagbani": "muri" }, { "english": "Lebanese, Asian person", "dagbani": "Kɔtachi" }, { "english": "lean, thin", "dagbani": "'kpaɣisili" }, { "english": "Lebanese, Portuguese", "dagbani": "Pɔtachi" }, { "english": "lean, thin, gaunt", "dagbani": "viɛbiluŋ" }, { "english": "lecture, address", "dagbani": "fasara" }, { "english": "lean, thin, to grow ~", "dagbani": "shilim" }, { "english": "lecturer, philosopher", "dagbani": "yɛlibuɣisira" }, { "english": "lecture, address", "dagbani": "fasara" }, { "english": "lean, thin, to grow ~", "dagbani": "shilim" }, { "english": "lecturer, philosopher", "dagbani": "yɛlibuɣisira" }, { "english": "lean/thin, to grow ~", "dagbani": "darim" }, { "english": "ledge, rim, lip", "dagbani": "kuɣila" }, { "english": "lean against", "dagbani": "tabi" }, { "english": "leech", "dagbani": "tabili" }, { "english": "leech", "dagbani": "tili" }, { "english": "lean against, lean back", "dagbani": "dalim" }, { "english": "lean and miserable, to become ~", "dagbani": "yuɣilim" }, { "english": "lean sth. against sth.", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "lean sth. upon/against sth./sb", "dagbani": "jɛli" }, { "english": "lean-to", "dagbani": "sampaa" }, { "english": "leap, jump down", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "learn", "dagbani": "bahim" }, { "english": "learn", "dagbani": "bɔhim" }, { "english": "learn", "dagbani": "saai" }, { "english": "least bit of ..., tiniest bit", "dagbani": "muriga" }, { "english": "leather", "dagbani": "gbɔŋ" }, { "english": "learn", "dagbani": "bahim" }, { "english": "least bit of ..., tiniest bit", "dagbani": "muriga" }, { "english": "leather", "dagbani": "gbɔŋ" }, { "english": "leather bag", "dagbani": "koligu" }, { "english": "leather case for the Qur'an", "dagbani": "gafaka" }, { "english": "leech, social parasite", "dagbani": "dandiɛɣu" }, { "english": "leek", "dagbani": "gabo" }, { "english": "lees", "dagbani": "dakpiri" }, { "english": "lees, sediment of pito", "dagbani": "dabindi" }, { "english": "left, be ~", "dagbani": "kpalim" }, { "english": "left hand", "dagbani": "nuzaa" }, { "english": "lefthand", "dagbani": "nuzaa" }, { "english": "left hand", "dagbani": "gɔbiga" }, { "english": "lefthanded", "dagbani": "'gɔbili" }, { "english": "left-handed (person)", "dagbani": "gɔbiga" }, { "english": "left-handed person", "dagbani": "gɔbigalana" }, { "english": "lefthanders", "dagbani": "gɔbisinima" }, { "english": "left over", "dagbani": "guui" }, { "english": "left-handed person", "dagbani": "gɔbigalana" }, { "english": "lefthanders", "dagbani": "gɔbisinima" }, { "english": "left over", "dagbani": "guui" }, { "english": "leftovers", "dagbani": "chɛba" }, { "english": "leftovers, crumbs, pieces", "dagbani": "di-ka-che" }, { "english": "lifestyle", "dagbani": "di-ka-guui" }, { "english": "leftovers, crumbs, pieces", "dagbani": "burabura" }, { "english": "leg", "dagbani": "gbɔŋ" }, { "english": "letter", "dagbani": "wahiika" }, { "english": "letter, epistle", "dagbani": "washiika" }, { "english": "letter, paper", "dagbani": "takada" }, { "english": "letter", "dagbani": "nabili" }, { "english": "LEV 13:39", "dagbani": "saŋkpani" }, { "english": "leg (as joint of meat)", "dagbani": "gbalipuɣili" }, { "english": "level", "dagbani": "'fahirili" }, { "english": "legal 'case'", "dagbani": "saria" }, { "english": "level", "dagbani": "'pasi" }, { "english": "leg-and-foot", "dagbani": "napɔŋ" }, { "english": "level", "dagbani": "'salli" }, { "english": "leg-iron", "dagbani": "bandi" }, { "english": "level, spirit-level", "dagbani": "lɛbuli" }, { "english": "leg-and-foot", "dagbani": "napɔŋ" }, { "english": "leg-iron", "dagbani": "bandi" }, { "english": "level, spirit-level", "dagbani": "lɛbuli" }, { "english": "lemon", "dagbani": "nyimsili" }, { "english": "lemon-grass", "dagbani": "fukaɣili" }, { "english": "length (of time)", "dagbani": "yuusim" }, { "english": "length, distance", "dagbani": "wɔɣilim" }, { "english": "lice of fowls", "dagbani": "nɔyuni" }, { "english": "lick", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "lid", "dagbani": "binliŋa" }, { "english": "liar", "dagbani": "maɣimlana" }, { "english": "legitimate", "dagbani": "alali" }, { "english": "Levi", "dagbani": "Lɛvi" }, { "english": "Levite", "dagbani": "Lɛvi" }, { "english": "leopard", "dagbani": "jaŋgbani" }, { "english": "leisure", "dagbani": "dahinli" }, { "english": "lend", "dagbani": "tiŋ^ŋmara" }, { "english": "lend", "dagbani": "paŋ" }, { "english": "libation", "dagbani": "kom" }, { "english": "lengthily, interminably", "dagbani": "pii" }, { "english": "leopard", "dagbani": "jaŋgbani" }, { "english": "libation", "dagbani": "kom" }, { "english": "lice of fowls", "dagbani": "nɔyuni" }, { "english": "lick", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "lid", "dagbani": "binliŋa" }, { "english": "lid", "dagbani": "jɛŋgbini" }, { "english": "lid", "dagbani": "bin^yɔrigu" }, { "english": "lid", "dagbani": "liŋa" }, { "english": "lid", "dagbani": "yɔrigu" }, { "english": "leopard (epithet)", "dagbani": "wanzam" }, { "english": "leopard (epithet)", "dagbani": "zullana" }, { "english": "lid-less, uncovered", "dagbani": "zaɣiyari" }, { "english": "leper", "dagbani": "kɔŋlana" }, { "english": "lie", "dagbani": "kɔnsi" }, { "english": "lie, lie down", "dagbani": "dɔni" }, { "english": "leprosy", "dagbani": "kɔŋ" }, { "english": "lie, tell lies", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "leprosy of the face and ears", "dagbani": "sinsiŋkɔŋa" }, { "english": "leprosy of the face and ears", "dagbani": "sinsirikuɣa" }, { "english": "leprosy of the face and ears", "dagbani": "maɣam" }, { "english": "lie, untruth", "dagbani": "ʒiri" }, { "english": "lie aside", "dagbani": "gbili" }, { "english": "lie aside", "dagbani": "talisi" }, { "english": "leprosy (euphemism)", "dagbani": "wuniyum" }, { "english": "a second time", "dagbani": "nol’ la buyi" }, { "english": "I fast twice every week.", "dagbani": "N lɔri nol’ la buyi dakulo kam" }, { "english": "once", "dagbani": "yim" }, { "english": "let me just pin him to the ground with one jab of this spear, I won't have to strike twice!", "dagbani": "chɛ ka n kul zaŋ kpani ŋɔ kuh’ o yim tabili tiŋa, n bi yɛn kuh’ o buyi" }, { "english": "the Red", "dagbani": "Ʒiɛɣu kom pirigi buyi" }, { "english": "Sea divided in two.", "dagbani": "napɔŋ buyi." }, { "english": "twice, in two parts", "dagbani": "napɔŋ buyi" }, { "english": "the angel came back a second time and touched him.", "dagbani": "malaika maa daa ti lan labina pahi napɔŋ buyi nti shih’ o" }, { "english": "Let there be a firmament in the midst of the waters, and let it divide the waters from the waters.", "dagbani": "Foliŋga, niŋmi kom ŋɔ sunsuuni m-pirigi kom maa buyi!" }, { "english": "nine times", "dagbani": "buwai" }, { "english": "one hundred times", "dagbani": "bukɔbiga" }, { "english": "double blessing", "dagbani": "ʒii buyi" }, { "english": "I will give you a double blessing.", "dagbani": "ni niŋ alibarika ʒii buyi zuɣu niŋ yi ni" }, { "english": "let your spirit which is in you be in me twice-as-much.", "dagbani": "chɛ ka a shia ŋun be a ni ŋɔ ʒiibuyi zuɣu be n ni" }, { "english": "you will deny three times that you know me.", "dagbani": "a ni ti chihi siɣimsiɣim buta ni a bi mi ma" }, { "english": "how many/so many times", "dagbani": "bushɛm" }, { "english": "you know me.", "dagbani": "bushɛm" }, { "english": "how many/so many times.", "dagbani": "ni n kana" }, { "english": "I myself, Paul, tried so many times to come.", "dagbani": "Siɣimsiɣim bushɛm ka n yɛl’na ni a yi yɛn zaŋ Yawɛ yɛtɔɣa yɛli ma, nyin’ yɛlim’ ma yɛlimaŋli" }, { "english": "How many times do I have to tell you that when you speak the Lord's word to me, you must tell me the truth?", "dagbani": "ʒiibu-." }, { "english": "beat, flog, lash, thrash", "dagbani": "bu" }, { "english": "The branching roots of this tree can also be used for making a bath-'sponge' if they are dug up and beaten.", "dagbani": "Tia ŋɔ gbinni wula gba nyɛ la din tooi niŋdi sɔɣiso n-suri kom, bɛ yi gbi li ka bu li." }, { "english": "rain beats sth.", "dagbani": "saa bu" }, { "english": "The things that are in the box are being beaten by the rain, so the things in the sack should not be proud.", "dagbani": "Adaka bini bur' saa, kpalaŋ' bini di mal' karimbaani" }, { "english": "Not enough sense to come in out of the rain.", "dagbani": "Jɛrigu ka saa buri fɔŋ ni." }, { "english": "It is only a fool who is beaten by the rain while he is in a town.", "dagbani": "Jɛrigu ka saa buri fɔŋ ni." }, { "english": "Start beating them.", "dagbani": "Gbaai ba bubu" }, { "english": "Wash clothing by beating it.", "dagbani": "Bu binyɛra" }, { "english": "The mouth does not know that its owner does not have strength to beat.", "dagbani": "Noli bi mi ni o lana ka dahama m-buri niriba." }, { "english": "The mouth does not know that its owner does not have strength to beat.", "dagbani": "Noli bi mi ni o lana ka dahama n-tɔri niriba." }, { "english": "people.", "dagbani": "naa" }, { "english": "thresh grain.", "dagbani": "daa" }, { "english": "the king had them beaten and put to death.", "dagbani": "daa ti chɛ ka bɛ bu ba, ka ku ba" }, { "english": "she took all that she had got (from gleaning) and threshed an winnowed it, and it came to 10 Kg.", "dagbani": "o daa zaŋ o ni nya shɛm tariga (kayiha) m-bu li yɛli ka di niŋ kilo pia" }, { "english": "They will thresh grain.", "dagbani": "Bɛ nin bu chi." }, { "english": "winnowed", "dagbani": "Ninst" }, { "english": "flail", "dagbani": "kaburidɔɣu" }, { "english": "make paste", "dagbani": "Dozim gba tooi buri ni ko’ mahim bee ko’ tulim n-nyura" }, { "english": "They hired some labourers.", "dagbani": "Bɛ daa bu tumtumdiba paa." }, { "english": "buyi it is more than twice the money you would use to hire paid workers.", "dagbani": "di gari a ni di yɛn zaŋ laɣ’ shɛli bu padiriba paa" }, { "english": "discuss private topics", "dagbani": "bu zambu/zamba" }, { "english": "spread slander", "dagbani": "bu zambu/zamba" }, { "english": "[they will insult and] spread slanderous rumours about him", "dagbani": "bu zamba m bahi' o zuɣu" }, { "english": "saha", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "they will get ready to go out to the battle line and yell the war-cry", "dagbani": "bɛ ni daa maani shili ni bɛ chaŋ tɔb’ gɔɣ’ ni, ka buri zambu" }, { "english": "lie, untruth", "dagbani": "maɣam" }, { "english": "lie aside", "dagbani": "ʒiri" }, { "english": "lie aside", "dagbani": "gbili" }, { "english": "lie aside", "dagbani": "talisi" }, { "english": "leprosy [euphemism]", "dagbani": "wuniyum" }, { "english": "lie flat", "dagbani": "awazakari" }, { "english": "lesbian, transvestite", "dagbani": "awazakari" }, { "english": "lie in heaps", "dagbani": "pu" }, { "english": "lessen", "dagbani": "puui" }, { "english": "lessen", "dagbani": "vuui" }, { "english": "lesson, a reading", "dagbani": "kariŋ" }, { "english": "lie with sb", "dagbani": "gbe" }, { "english": "less severe, milder, 'better' (as health)", "dagbani": "wumm" }, { "english": "life", "dagbani": "nyɛvili" }, { "english": "let, allow (sb. do sth.)", "dagbani": "che" }, { "english": "lifeless, blind", "dagbani": "'fuluŋ" }, { "english": "let alone", "dagbani": "waamaa" }, { "english": "lifelessly", "dagbani": "zuɣa" }, { "english": "let free, rescue, save from danger", "dagbani": "fa" }, { "english": "lifestyle", "dagbani": "biɛri-" }, { "english": "lift", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "lifestyle", "dagbani": "biɛri" }, { "english": "lift", "dagbani": "nyɛvili" }, { "english": "lip", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "lime", "dagbani": "nyimsili" }, { "english": "lift down", "dagbani": "suui" }, { "english": "lift off", "dagbani": "paai" }, { "english": "lift part of one's body", "dagbani": "wuɣi" }, { "english": "lift up", "dagbani": "wuɣi" }, { "english": "light", "dagbani": "duhi" }, { "english": "limewash", "dagbani": "'fuliŋ" }, { "english": "limit", "dagbani": "tampiligim" }, { "english": "limp", "dagbani": "tariga" }, { "english": "limp", "dagbani": "tarigi" }, { "english": "limp", "dagbani": "juhi" }, { "english": "limp", "dagbani": "kpɔhi" }, { "english": "limp", "dagbani": "fulofulo" }, { "english": "be crippled", "dagbani": "gbari" }, { "english": "light (a fire, lamp)", "dagbani": "juui" }, { "english": "limp, to", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "light (in weight)", "dagbani": "falofalo" }, { "english": "limpingly", "dagbani": "wɔbiliwɔbili" }, { "english": "limp on the toes", "dagbani": "'fuɣu" }, { "english": "light (weight)", "dagbani": "jɔhi" }, { "english": "light (weight)", "dagbani": "faɣafaɣa" }, { "english": "line, sentence, paragraph", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "light(-weight) person", "dagbani": "gbarizam" }, { "english": "line, to be out of ~, dress into ~", "dagbani": "miligi" }, { "english": "light, lamp", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "lineage", "dagbani": null }, { "english": "line, to be out of ~, dress into ~", "dagbani": "miligi" }, { "english": "light, lamp", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "light, thin, agile", "dagbani": "nyaŋilaŋ" }, { "english": "line drawn on the ground", "dagbani": "vulo" }, { "english": "light, thin, miserable looking", "dagbani": "nyaŋnyaŋ" }, { "english": "line of sth.", "dagbani": "foliŋga" }, { "english": "light, to be", "dagbani": "falim" }, { "english": "lines, form", "dagbani": "boma" }, { "english": "light a fire", "dagbani": "taai" }, { "english": "lines scored on the ground for a game", "dagbani": "tunatu" }, { "english": "light a fire or lamp", "dagbani": "nyo" }, { "english": "line up, stand in line", "dagbani": "pe" }, { "english": "light-brown complexion", "dagbani": "'ʒee" }, { "english": "lighten (sth. over-loaded)", "dagbani": "filim" }, { "english": "linked", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "lightly", "dagbani": "jo" }, { "english": "linger", "dagbani": "sali" }, { "english": "lighten (sth. over-loaded)", "dagbani": "filim" }, { "english": "linked", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "lightly", "dagbani": "jo" }, { "english": "lightning", "dagbani": "sadibu" }, { "english": "link end-to-end", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "lion", "dagbani": "gbuɣinli" }, { "english": "lion (alternative)", "dagbani": "gbuŋgburugu" }, { "english": "lion (alternative)", "dagbani": "jaŋgbini" }, { "english": "lightweight", "dagbani": "faluŋ" }, { "english": "light'", "dagbani": "laati" }, { "english": "like, as", "dagbani": "tuŋ" }, { "english": "lion (epithet)", "dagbani": "yɔnaa" }, { "english": "lion (alternative)", "dagbani": "zuɣugbilli" }, { "english": "like", "dagbani": "kaman" }, { "english": "like", "dagbani": "ka7" }, { "english": "lion, male", "dagbani": "gbuɣindaa" }, { "english": "like, love", "dagbani": "bo" }, { "english": "lion, cub, young male", "dagbani": "gbuɣindibiga" }, { "english": "like, to be", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "lion-cub", "dagbani": "gbuɣimbila" }, { "english": "lion-cub (alternative)", "dagbani": "jaŋgbimbila" }, { "english": "lion, ~cub, young male", "dagbani": "gbuɣindibiga" }, { "english": "like, to be", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "lion-cub", "dagbani": "gbuɣimbila" }, { "english": "lion-cub", "dagbani": "jaŋgbimbila" }, { "english": "likeness", "dagbani": "kɔtomsi" }, { "english": "lily", "dagbani": "sɛligu" }, { "english": "lioncub, male ~", "dagbani": "gbuɣimpolli" }, { "english": "lioncub, male ~", "dagbani": "paɣaviɛligakushihikom" }, { "english": "lioness", "dagbani": "paɣiviɛligakushihikom" }, { "english": "lion's share, larger part of sth.", "dagbani": "dilaali" }, { "english": "limb/member", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "lip", "dagbani": "gbuɣinnyaŋ" }, { "english": "lip", "dagbani": "naŋgbampibili" }, { "english": "lipsmacking", "dagbani": "taɣinda" }, { "english": "living person", "dagbani": "nyɛvililana" }, { "english": "liquefy", "dagbani": "nyɛligi" }, { "english": "living thing", "dagbani": "binneeŋa" }, { "english": "liquid", "dagbani": "form not provided" }, { "english": "living person", "dagbani": "nyɛvililana" }, { "english": "liquefy", "dagbani": "nyɛligi" }, { "english": "living thing", "dagbani": "binneeŋa" }, { "english": "liquid", "dagbani": "saa" }, { "english": "lizard [sp.]", "dagbani": "balɛŋkaŋ" }, { "english": "liquid, juice, water", "dagbani": "kom" }, { "english": "liquor", "dagbani": "dam" }, { "english": "listen", "dagbani": "wum" }, { "english": "literate person", "dagbani": "alikali" }, { "english": "litre", "dagbani": "lita" }, { "english": "litter, horse-~, grass bedding for a horse", "dagbani": "taɣima" }, { "english": "litter, scatter things about", "dagbani": "fuɣim" }, { "english": "little", "dagbani": "kumpeempem" }, { "english": "little", "dagbani": "zɔbaŋa" }, { "english": "load", "dagbani": "ʒili" }, { "english": "load, burden, luggage", "dagbani": "gbaɣa" }, { "english": "load, heavy", "dagbani": "buŋʒili" }, { "english": "load, put a load on", "dagbani": "ʒili" }, { "english": "load-carrying", "dagbani": "ʒiʒibo" }, { "english": "load, heavy", "dagbani": "buŋʒili" }, { "english": "load, put a load on", "dagbani": "ʒili" }, { "english": "adj.", "dagbani": "aliguufu" }, { "english": "load-carrying", "dagbani": "ʒiʒibo" }, { "english": "adj.", "dagbani": "'bila" }, { "english": "load sb. (while loaded oneself)", "dagbani": "ŋmabi" }, { "english": "little-(finger)", "dagbani": "'kpaliŋga" }, { "english": "loan, borrowed money, pl.", "dagbani": "laɣipaŋda" }, { "english": "little, a little", "dagbani": "biɛla" }, { "english": "local inhabitant", "dagbani": "tiŋbia" }, { "english": "little, a very ~", "dagbani": "biɛla biɛla" }, { "english": "location", "dagbani": "dooshee" }, { "english": "little, not much, gradual, a ~", "dagbani": "zam" }, { "english": "location of, 'side'", "dagbani": "sani" }, { "english": "little, sth. very ~", "dagbani": "alebo" }, { "english": "little, to be", "dagbani": "pɔra" }, { "english": "lock, a ~", "dagbani": "maŋkubili" }, { "english": "little bit", "dagbani": "'buriginli" }, { "english": "lock", "dagbani": "maŋkubili" }, { "english": "little, to be", "dagbani": "pɔra" }, { "english": "little bit", "dagbani": "'buriginli" }, { "english": "little trace of sth.", "dagbani": "shɛhirili" }, { "english": "lock of a flintlock gun, trigger", "dagbani": "chɛribo" }, { "english": "live", "dagbani": "'neɔŋ" }, { "english": "live", "dagbani": "kpari" }, { "english": "locks (of hair)", "dagbani": "zabikpila" }, { "english": "live, be alive", "dagbani": "vuhi" }, { "english": "locks of hair", "dagbani": "yɛbisi" }, { "english": "live, reside in/at", "dagbani": "be" }, { "english": "locust", "dagbani": "toliga" }, { "english": "live at/in", "dagbani": "ʒini" }, { "english": "locusts", "dagbani": "toli" }, { "english": "lodge", "dagbani": "gbe" }, { "english": "lodge", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "livelihood", "dagbani": "bomma" }, { "english": "lodge into gap", "dagbani": "shɛbisi" }, { "english": "liveliness, jubilation, friskiness", "dagbani": "jɔŋ" }, { "english": "lodging", "dagbani": "kpɛhili" }, { "english": "lively, active", "dagbani": "ya7" }, { "english": "liveliness, jubilation, friskiness", "dagbani": "jɔŋ" }, { "english": "lodging", "dagbani": "kpɛhili" }, { "english": "lively, active", "dagbani": "ya7" }, { "english": "lofty, huge", "dagbani": "'pini6" }, { "english": "liver", "dagbani": "sabili" }, { "english": "lofty, towering", "dagbani": "gunaguna" }, { "english": "log", "dagbani": "dokuɣu" }, { "english": "liver (of animal)", "dagbani": "binsabili" }, { "english": "livestock, 'something to be cared for'", "dagbani": "biŋgulli" }, { "english": "living, living.s", "dagbani": "dɔɣu" }, { "english": "log, dry ~", "dagbani": "dakpaɣili" }, { "english": "lofty", "dagbani": "'neɔŋ" }, { "english": "log, tree-trunk", "dagbani": "dakuɣu" }, { "english": "living being", "dagbani": "vuhirigu" }, { "english": "loincloth", "dagbani": "dalinli" }, { "english": "lose sth.", "dagbani": "burili" }, { "english": "loincloth", "dagbani": "tanchili" }, { "english": "look fixedly (in surprise)", "dagbani": "miri" }, { "english": "loincloth (woman's)", "dagbani": "taanchili" }, { "english": "look for", "dagbani": "bo" }, { "english": "loincloth (women's)", "dagbani": "amoosi" }, { "english": "look intently", "dagbani": "mirigi" }, { "english": "loincloth for men", "dagbani": "yaanɛmo" }, { "english": "look on ... as", "dagbani": "lihi" }, { "english": "London", "dagbani": "Laundani" }, { "english": "look-out for, keep an eye on", "dagbani": "puɣisi" }, { "english": "long", "dagbani": "Tuure" }, { "english": "look towards", "dagbani": "kpaai" }, { "english": "loom", "dagbani": "kpaludɔɣu" }, { "english": "loop", "dagbani": "biŋgoliŋgu" }, { "english": "long", "dagbani": "waɣa" }, { "english": "long (dimension or time)", "dagbani": "'wɔɣinli" }, { "english": "long, to be", "dagbani": "wɔɣa" }, { "english": "long ago, to be", "dagbani": "yuui" }, { "english": "long (dimension or time)", "dagbani": "'wɔɣilli" }, { "english": "long, to be", "dagbani": "'wɔɣinli" }, { "english": "long, to be", "dagbani": "wɔɣa" }, { "english": "long ago, to be", "dagbani": "yuui" }, { "english": "loop (of a rope or wire)", "dagbani": "nyee" }, { "english": "loose, floppy", "dagbani": "wɔɣawɔɣa" }, { "english": "loosely, carelessly", "dagbani": "patipati" }, { "english": "loosely, heavily, floppily", "dagbani": "naɣa" }, { "english": "loosen", "dagbani": "waɣisi" }, { "english": "loosen", "dagbani": "waai" }, { "english": "long cassock", "dagbani": "alikudɔŋ" }, { "english": "longing for meat", "dagbani": "kɔrisi" }, { "english": "long in one place, to be", "dagbani": "yuui" }, { "english": "loose talk", "dagbani": "yɛlivuhi" }, { "english": "long-legged green grasshopper", "dagbani": "dindaluŋ" }, { "english": "Lord, the Lord", "dagbani": "duuma" }, { "english": "lord", "dagbani": "duuma" }, { "english": "long pole with a stick across the end like a barb, for pulling pods out of a tree", "dagbani": "yɛriga" }, { "english": "long sitting", "dagbani": "ʒinahigu" }, { "english": "long talk, too much talking", "dagbani": "gbahiŋ" }, { "english": "long time", "dagbani": "diyoyo" }, { "english": "to do sth. for a long time", "dagbani": "yuui" }, { "english": "loofah", "dagbani": "gbandɔrigu" }, { "english": "look", "dagbani": "lihi" }, { "english": "look", "dagbani": "nya" }, { "english": "look (with the idea of finding sth.)", "dagbani": "vihi" }, { "english": "look (~ at, ~ upon as, ~ hard at, ~ out for)", "dagbani": "yuli" }, { "english": "look after", "dagbani": "guli" }, { "english": "look after", "dagbani": "gbabi" }, { "english": "look after", "dagbani": "lihi" }, { "english": "look after", "dagbani": "yuli" }, { "english": "look askance at", "dagbani": "gbɛli" }, { "english": "look at", "dagbani": "lihi" }, { "english": "look after", "dagbani": "yuli" }, { "english": "look after", "dagbani": "guli" }, { "english": "look askance at", "dagbani": "gbɛli" }, { "english": "look at", "dagbani": "lihi" }, { "english": "look directly upon", "dagbani": "kpa" }, { "english": "look down on sb.", "dagbani": "siŋ" }, { "english": "LORD, the", "dagbani": "duuma" }, { "english": "LORD, the", "dagbani": "Yawɛ" }, { "english": "lorry-driver's mate", "dagbani": "dɔgbulitaɣirigu" }, { "english": "lorry-park, lorry-station", "dagbani": "boori" }, { "english": "lorry [Br.]", "dagbani": "loori" }, { "english": "lose", "dagbani": "barigi" }, { "english": "lose", "dagbani": "barisi" }, { "english": "lose", "dagbani": "bɔrigi" }, { "english": "lose (a contest)", "dagbani": "lu" }, { "english": "lose air", "dagbani": "faɣisi" }, { "english": "lose fertility (e.g. land)", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "lose flesh", "dagbani": "chɔɣim" }, { "english": "lose flesh", "dagbani": "faai" }, { "english": "lose flesh", "dagbani": "nyuui" }, { "english": "lose flesh, to", "dagbani": "falim" }, { "english": "lose flesh, weight", "dagbani": "kɔɣisi" }, { "english": "lose flesh", "dagbani": "chɔɣim" }, { "english": "lose flesh", "dagbani": "faai" }, { "english": "lose flesh", "dagbani": "nyuui" }, { "english": "lose flesh, to", "dagbani": "falim" }, { "english": "lose flesh, weight", "dagbani": "kɔɣisi" }, { "english": "lose hair", "dagbani": "guhi" }, { "english": "lose one's head", "dagbani": "birim" }, { "english": "lose one's strength", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "lose strength, become weak", "dagbani": "chɔɣim" }, { "english": "lose water content (yam does)", "dagbani": "jaai" }, { "english": "lower side of (indicating a location)", "dagbani": "tiŋli" }, { "english": "lose weight", "dagbani": "filim" }, { "english": "lower something", "dagbani": "siɣisi" }, { "english": "lose weight, become thin", "dagbani": "darim" }, { "english": "low valley", "dagbani": "naɣiliŋga" }, { "english": "loss", "dagbani": "asaara" }, { "english": "luck", "dagbani": "ashaara" }, { "english": "luck", "dagbani": "chirigili" }, { "english": "lose weight, become thin", "dagbani": "darim" }, { "english": "low valley", "dagbani": "naɣiliŋga" }, { "english": "loss", "dagbani": "asaara" }, { "english": "luck", "dagbani": "ashaara" }, { "english": "loss, to be at a", "dagbani": "birim" }, { "english": "luck (good luck)", "dagbani": "alɔbo" }, { "english": "loss, weakness (of voice)", "dagbani": "shiluŋ" }, { "english": "luck, fortune", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "lost", "dagbani": "yuee" }, { "english": "lucky", "dagbani": "vuhi" }, { "english": "lost (to get lost)", "dagbani": "barisi" }, { "english": "lucky, to be", "dagbani": "maha" }, { "english": "lost, to be", "dagbani": "barigi" }, { "english": "lucky guess", "dagbani": "chirigili" }, { "english": "lucky person", "dagbani": "alɔbulana" }, { "english": "lost person, 'son of perdition'", "dagbani": "bahiyolilana" }, { "english": "ludo", "dagbani": "ludu" }, { "english": "luggage", "dagbani": "adiiku" }, { "english": "ludo", "dagbani": "zuɣusuŋlana" }, { "english": "ludo", "dagbani": "ludu" }, { "english": "luggage", "dagbani": "adiiku" }, { "english": "loudly", "dagbani": "pampam" }, { "english": "luggage, property", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "lour", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "pl. pl.", "dagbani": "binkparisi" }, { "english": "lour (weather)", "dagbani": "ku" }, { "english": "louse", "dagbani": "jabɔbigu" }, { "english": "louse", "dagbani": "jɛbɔbigu" }, { "english": "love", "dagbani": "yu" }, { "english": "love", "dagbani": "yubu" }, { "english": "love", "dagbani": "yurilim" }, { "english": "love, like", "dagbani": "bo" }, { "english": "loved", "dagbani": "'yurigu" }, { "english": "love of money", "dagbani": "laɣiyubo" }, { "english": "love potion", "dagbani": "muhibba" }, { "english": "lover", "dagbani": "mam" }, { "english": "lover", "dagbani": "sima" }, { "english": "lover", "dagbani": "yura" }, { "english": "lovers", "dagbani": "mamanima" }, { "english": "lovers", "dagbani": "yurinima" }, { "english": "loving", "dagbani": "yura" }, { "english": "loving person", "dagbani": "yurilimlana" }, { "english": "low", "dagbani": "'ŋmaa" }, { "english": "lower", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "lower leg", "dagbani": "bee" }, { "english": "luke-warm", "dagbani": "zalazala" }, { "english": "lukewarm", "dagbani": "zaliŋ" }, { "english": "lower", "dagbani": "ŋmaa" }, { "english": "lower leg", "dagbani": "bee" }, { "english": "luke-warm", "dagbani": "zalazala" }, { "english": "lukewarm", "dagbani": "zaliŋ" }, { "english": "lull to sleep", "dagbani": "balim" }, { "english": "lumbar region", "dagbani": "shee" }, { "english": "lumber (Am.)", "dagbani": "taabo" }, { "english": "lumber, timber", "dagbani": "dakuɣu" }, { "english": "lump", "dagbani": "gbilli" }, { "english": "lump", "dagbani": "gbirili" }, { "english": "lump, ball of sth.", "dagbani": "puɣili" }, { "english": "lump, clot", "dagbani": "tani" }, { "english": "lumps in gruel, 'kokoo'", "dagbani": "guraaʒe" }, { "english": "lumpy (liquid)", "dagbani": "chabachaba" }, { "english": "lumpy, clotted", "dagbani": "taɣilataɣila" }, { "english": "lunacy", "dagbani": "yin-yahili" }, { "english": "lunacy", "dagbani": "yin-yari" }, { "english": "lunatic", "dagbani": "yin-yaa" }, { "english": "lunacy", "dagbani": "yin-yahili" }, { "english": "lunacy", "dagbani": "yin-yari" }, { "english": "lunatic", "dagbani": "yin-yaa" }, { "english": "lunch", "dagbani": "wuntansaɣim" }, { "english": "maize, white", "dagbani": "sapuɣu" }, { "english": "lye water", "dagbani": "bɔchaa" }, { "english": "lurk, skulk", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "lust", "dagbani": "kpabigi" }, { "english": "lying, telling lies", "dagbani": "ʒi^ŋmabo" }, { "english": "lying place", "dagbani": "dɔshee" }, { "english": "lying down, to be", "dagbani": "do" }, { "english": "lustful person", "dagbani": "kɔrɛlana" }, { "english": "lying flat", "dagbani": "piɛlli" }, { "english": "lusts", "dagbani": "kɔribiɛrilana" }, { "english": "lying on the back, supine", "dagbani": "yɛliga" }, { "english": "lymph", "dagbani": "kɔsaligu" }, { "english": "luxuriantly", "dagbani": "gbilim" }, { "english": "luxurious", "dagbani": "bala" }, { "english": "luxurious", "dagbani": "kɔʒilo" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "lymph", "dagbani": "kɔribiɛri" }, { "english": "luxuriantly", "dagbani": "kɔsaligu" }, { "english": "luxurious", "dagbani": "kɔshilo" }, { "english": "magician, herbalist", "dagbani": "dabaralana" }, { "english": "machete", "dagbani": "sua" }, { "english": "magician, miracle-worker", "dagbani": "dabodabolana" }, { "english": "machine", "dagbani": "maɣazini" }, { "english": "magic 'medicine'", "dagbani": "tim" }, { "english": "magic 'medicine' [type]", "dagbani": "vua" }, { "english": "machine-gun, 'maxim gun'", "dagbani": "apirim" }, { "english": "magic power, magic practice", "dagbani": "tim" }, { "english": "made, to make sb.", "dagbani": "yilisi" }, { "english": "magic spell 'believed to cause paralysis of the face'", "dagbani": "gingalanyɔɣu" }, { "english": "madness", "dagbani": "zuɣudamli" }, { "english": "madness", "dagbani": "zuɣulɛbili" }, { "english": "face", "dagbani": "gingalanyɔɣu" }, { "english": "madness", "dagbani": "zuɣudamli" }, { "english": "madness", "dagbani": "zuɣulɛbili" }, { "english": "magic spell, charm, 'juju'", "dagbani": "zuli" }, { "english": "madness (apparent)", "dagbani": "yin^yahili" }, { "english": "magic-worker", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "madness caused by demon possession", "dagbani": "yibilisi" }, { "english": "magistrate (presiding ~)", "dagbani": "piijam" }, { "english": "madness caused by trypanosomiasis", "dagbani": "yin^yahili" }, { "english": "mahogany tree", "dagbani": "kuɣa" }, { "english": "mad person", "dagbani": "yin^yaa" }, { "english": "mahogany tree [type]", "dagbani": "zokuɣa" }, { "english": "maggot", "dagbani": "bibilli" }, { "english": "maiden", "dagbani": "bipuɣiŋga" }, { "english": "magic", "dagbani": "nɔyɛlli" }, { "english": "magic", "dagbani": "paɣisarili" }, { "english": "magic", "dagbani": "nɔyolli" }, { "english": "maidservant", "dagbani": "biyola" }, { "english": "magic", "dagbani": "zunzuli" }, { "english": "main", "dagbani": "dabara" }, { "english": "magic", "dagbani": "nɔyɛlli" }, { "english": "magic", "dagbani": "paɣisarili" }, { "english": "magic", "dagbani": "nɔyolli" }, { "english": "maidservant", "dagbani": "biyola" }, { "english": "main", "dagbani": "dabara" }, { "english": "main point", "dagbani": "yɛlikpani" }, { "english": "main point", "dagbani": "dabɔdabo" }, { "english": "main point", "dagbani": "shihirili" }, { "english": "main point", "dagbani": "shiriku" }, { "english": "main point", "dagbani": "tabibi" }, { "english": "magic for become rich", "dagbani": "lukuri" }, { "english": "magician", "dagbani": "chilimbihilana" }, { "english": "magician, doctor, healer, 'medicine-man'", "dagbani": "timalana" }, { "english": "adj.", "dagbani": "'kpani" }, { "english": "mainstream, big river", "dagbani": "kulikpaŋ" }, { "english": "maintain, support sb.", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "maize", "dagbani": "a^nyangbana" }, { "english": "maize", "dagbani": "kariwani" }, { "english": "maize", "dagbani": "kawana" }, { "english": "maize, dwarf-maize", "dagbani": "kariwannyia" }, { "english": "maize, unshelled", "dagbani": "kawaansana" }, { "english": "maize, white", "dagbani": "kawaanpiɛlli" }, { "english": "maize, dwarf-maize", "dagbani": "kariwannyia" }, { "english": "maize, unshelled", "dagbani": "kawaansana" }, { "english": "maize, white", "dagbani": "kawaanpiɛlli" }, { "english": "majestic, imposing", "dagbani": "zuɣa" }, { "english": "malfunction", "dagbani": "kpi" }, { "english": "major street", "dagbani": "palidaa" }, { "english": "malice", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "make", "dagbani": "putɔɣu" }, { "english": "malice, spite", "dagbani": "pukparim" }, { "english": "make (carpentry, joinery)", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "mallam", "dagbani": "afa" }, { "english": "make (sth. circular)", "dagbani": "ka8" }, { "english": "mallet, cudgel, club", "dagbani": "guliŋguɣu" }, { "english": "make a mark, scratch", "dagbani": "booi" }, { "english": "make a garment, 'sew'", "dagbani": "she" }, { "english": "mallet, cudgel, club", "dagbani": "guliŋguɣu" }, { "english": "make a mark, scratch", "dagbani": "booi" }, { "english": "mallet used for beating cloth", "dagbani": "buribia" }, { "english": "make a noise", "dagbani": "wɔɣili" }, { "english": "malodorous", "dagbani": "'pɔŋ" }, { "english": "make a rope", "dagbani": "mi" }, { "english": "make a start (prematurely)", "dagbani": "jɔhi" }, { "english": "mamba", "dagbani": "baŋkom" }, { "english": "make fun of", "dagbani": "kpɛli" }, { "english": "Mampruli language", "dagbani": "Ŋmampilli" }, { "english": "make paste (with earth, flour)", "dagbani": "bu" }, { "english": "Mamprusi land", "dagbani": "Ŋmampirigu" }, { "english": "maker of ...", "dagbani": "maana" }, { "english": "Mamprusi person", "dagbani": "Ŋmampiriga" }, { "english": "make rope", "dagbani": "ŋmaɣi" }, { "english": "make sth. dirty", "dagbani": "daɣi" }, { "english": "Mamprusi person", "dagbani": "Ŋmampiriga" }, { "english": "make rope", "dagbani": "ŋmaɣi" }, { "english": "man", "dagbani": "doo" }, { "english": "make sth. dirty", "dagbani": "daɣi" }, { "english": "make sth. into ...", "dagbani": "lɛbi" }, { "english": "manager", "dagbani": "manija" }, { "english": "make sth. soft", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "manage sth.", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "make tubers (yams &c.)", "dagbani": "nye" }, { "english": "manage to ...", "dagbani": "jɛndi" }, { "english": "make-up", "dagbani": "bali" }, { "english": "mane of animals", "dagbani": "gbɛm" }, { "english": "make-up, black cosmetic made from the fruit of the mango tree called dazuli", "dagbani": "nimbɔbaliga" }, { "english": "making", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "malaria", "dagbani": "kpaɣiʒiɛɣu" }, { "english": "male", "dagbani": "'dɔɣu4" }, { "english": "male", "dagbani": "'lari" }, { "english": "male-", "dagbani": "'laa" }, { "english": "male", "dagbani": "'lɔɣu" }, { "english": "male", "dagbani": "'daa" }, { "english": "malaria", "dagbani": "kpaɣiʒiɛɣu" }, { "english": "male", "dagbani": "'dɔɣu" }, { "english": "male", "dagbani": "'lari" }, { "english": "male-", "dagbani": "adj. 'laa" }, { "english": "male", "dagbani": "adj. 'lɔɣu" }, { "english": "male", "dagbani": "'daa" }, { "english": "male (esp. ~-baby)", "dagbani": "doo" }, { "english": "male (young)", "dagbani": "adj. 'dibiga" }, { "english": "male agama lizard", "dagbani": "bandɔɣu" }, { "english": "male antelope [sp.]", "dagbani": "n. molidibiga" }, { "english": "male elephant", "dagbani": "n. wɔbilaa" }, { "english": "male hippopotamus ŋandaa", "dagbani": "n. matariga" }, { "english": "n. matariga", "dagbani": "pl. kpɛya" }, { "english": "daba", "dagbani": "n. mɔŋgu" }, { "english": "manhood", "dagbani": "n. dɔtali" }, { "english": "manioc' [Am.], cassava", "dagbani": "n. katiŋguŋa" }, { "english": "manner, in this ~", "dagbani": "adv. ŋ-ŋɔ" }, { "english": "manner in which", "dagbani": "adv. shɛm" }, { "english": "manservant", "dagbani": "n. dabidoo" }, { "english": "manure", "dagbani": "n. kulim" }, { "english": "many", "dagbani": "adv. pam" }, { "english": "many or much (be/get)", "dagbani": "v. zooi" }, { "english": "marching", "dagbani": "gamdi" }, { "english": "manure", "dagbani": "kulim" }, { "english": "many", "dagbani": "pam" }, { "english": "many or much (be/get)", "dagbani": "zooi" }, { "english": "marching", "dagbani": "gamdi" }, { "english": "mare", "dagbani": "wɔrinyaŋ" }, { "english": "marijuana, 'wee', cannabis", "dagbani": "wee" }, { "english": "marijuana, cannabis, 'wee'", "dagbani": "vɔɣu" }, { "english": "mark", "dagbani": "dalinli" }, { "english": "mark", "dagbani": "lahandi" }, { "english": "male owl", "dagbani": "vikuluɣu" }, { "english": "mark a cross mark to ward off evil", "dagbani": "laɣi" }, { "english": "mascara-brush", "dagbani": "chilimua" }, { "english": "mark a field out", "dagbani": "fifani" }, { "english": "masculinity", "dagbani": "dɔbilim" }, { "english": "marker-tool", "dagbani": "bimboorigu" }, { "english": "mash", "dagbani": "ŋmiri" }, { "english": "market", "dagbani": "daa" }, { "english": "mash", "dagbani": "ŋmirim" }, { "english": "masculinity", "dagbani": "dɔbilim" }, { "english": "marker-tool", "dagbani": "bimboorigu" }, { "english": "mash", "dagbani": "ŋmiri" }, { "english": "market", "dagbani": "daa" }, { "english": "market (roadside ~ where foodstuffs are sold)", "dagbani": "dintiliga" }, { "english": "market (small, held daily on non-market days)", "dagbani": "yaɣira" }, { "english": "marketable commodity", "dagbani": "bindarigu" }, { "english": "mash in water", "dagbani": "sam" }, { "english": "mash sth. in water", "dagbani": "tuui" }, { "english": "mask, a caricature", "dagbani": "doodo" }, { "english": "market-attender", "dagbani": "dadira" }, { "english": "mason", "dagbani": "meesa" }, { "english": "mason", "dagbani": "tammɛra" }, { "english": "market-collector", "dagbani": "gbantira" }, { "english": "mason, stonecarver", "dagbani": "kuɣkpɛra" }, { "english": "market fees, collector of ~", "dagbani": "dasahira" }, { "english": "masonry", "dagbani": "kuɣikpɛra" }, { "english": "mason, stonecarver", "dagbani": "kuɣkpɛra" }, { "english": "market fees, collector of", "dagbani": "dasahira" }, { "english": "masonry", "dagbani": "kuɣikpɛra" }, { "english": "market for/in timber", "dagbani": "dakɔhigu" }, { "english": "massage", "dagbani": "ŋmahim" }, { "english": "massage", "dagbani": "wɔbi" }, { "english": "market-person", "dagbani": "dakpɛra" }, { "english": "market supervisor", "dagbani": "daalana" }, { "english": "massage, rub", "dagbani": "ŋmuri" }, { "english": "market-week, week", "dagbani": "dakulo" }, { "english": "master", "dagbani": "dana" }, { "english": "master", "dagbani": "duuma" }, { "english": "marks/scarification around the navel", "dagbani": "nyukpaa" }, { "english": "mark sth.", "dagbani": "dalim4" }, { "english": "master (of servants)", "dagbani": "yiŋlana" }, { "english": "marlinspike", "dagbani": "peeŋkpaa" }, { "english": "master of a servant", "dagbani": "lana" }, { "english": "marriage", "dagbani": "amiliya" }, { "english": "marriage payment", "dagbani": "sadaachi" }, { "english": "master of a servant", "dagbani": "lana" }, { "english": "marriage", "dagbani": "amiliya" }, { "english": "marriage payment", "dagbani": "sadaachi" }, { "english": "mat, of raffia", "dagbani": "pɔŋ" }, { "english": "married men, husbands", "dagbani": "paɣanima" }, { "english": "mat, 'zana' mat", "dagbani": "gballi" }, { "english": "marrow (bone ~)", "dagbani": "kɔbili" }, { "english": "matches", "dagbani": "manchisi" }, { "english": "marrow bone", "dagbani": "boligu" }, { "english": "matching clothes, uniform", "dagbani": "yaayi" }, { "english": "marry (man ~s woman)", "dagbani": "di" }, { "english": "matchmaker, person who goes looking for a wife for a man", "dagbani": "chɛmlana" }, { "english": "marry (woman ~s man)", "dagbani": "kuli" }, { "english": "marry, man marries woman", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "marry off, give a woman in marriage", "dagbani": "kulisi" }, { "english": "marsh", "dagbani": "fadama" }, { "english": "marry, man marries woman", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "marry off, give a woman in marriage", "dagbani": "kulisi" }, { "english": "marsh", "dagbani": "fadama" }, { "english": "marsh, swamp", "dagbani": "saŋ" }, { "english": "marshy ground", "dagbani": "baa" }, { "english": "martin", "dagbani": "sakpaleeŋa" }, { "english": "martingale", "dagbani": "gumiika" }, { "english": "mascara", "dagbani": "chilin chihi" }, { "english": "mat door", "dagbani": "kalinli" }, { "english": "mat door or screen", "dagbani": "kpahiga" }, { "english": "materialise", "dagbani": "nani" }, { "english": "maternal relative", "dagbani": "dɔɣinto" }, { "english": "maternal relatives, mother's housepeople, uterine kin", "dagbani": "mayilinima" }, { "english": "mates", "dagbani": "yilikpɛrinima" }, { "english": "matress", "dagbani": "mantirɛsi" }, { "english": "mats", "dagbani": "gbala" }, { "english": "mattress", "dagbani": "mantirɛsi" }, { "english": "mattress", "dagbani": "bɛɛlli" }, { "english": "meat (fresh ~ with fat)", "dagbani": "nimʒee" }, { "english": "mattress (?)", "dagbani": "mafarisi" }, { "english": "meat, boneless (fillet, breast of a fowl)", "dagbani": "bi" }, { "english": "mature", "dagbani": "zibi" }, { "english": "mature, grow", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "meat portion", "dagbani": "bili" }, { "english": "Mecca", "dagbani": "bimbima" }, { "english": "mechanic", "dagbani": "fita" }, { "english": "meat portion", "dagbani": "bili" }, { "english": "mature, grow", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "matured", "dagbani": "bimbima" }, { "english": "mechanic", "dagbani": "fita" }, { "english": "mat [type]", "dagbani": "kpahiga" }, { "english": "mechanic, fitter", "dagbani": "fita" }, { "english": "maverick, stray, ownerless cow", "dagbani": "naɣizino" }, { "english": "medal, medallion", "dagbani": "lamba" }, { "english": "me", "dagbani": "ma" }, { "english": "meagre, scanty, sparse", "dagbani": "chaa" }, { "english": "mean", "dagbani": "'biɛɣu" }, { "english": "meddle", "dagbani": "kpe" }, { "english": "mediator", "dagbani": "sandaantimda" }, { "english": "medicate a sore herbally", "dagbani": "piɛbi" }, { "english": "meanders", "dagbani": "golinma" }, { "english": "medicinal pill", "dagbani": "tikpilli" }, { "english": "meaning", "dagbani": "daliri" }, { "english": "medicine", "dagbani": "dabara" }, { "english": "medicine", "dagbani": "gbini" }, { "english": "medicine", "dagbani": "tilaa" }, { "english": "medicine", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "medicine", "dagbani": "tilaa" }, { "english": "medicine", "dagbani": "tim" }, { "english": "meaning", "dagbani": "daliri" }, { "english": "medicine", "dagbani": "dabara" }, { "english": "means, opportunity", "dagbani": "kpiɔŋ" }, { "english": "medicine, to treat sacrificial meat with", "dagbani": "gbɛhi" }, { "english": "means, wealth", "dagbani": "gbinzim" }, { "english": "medicine for head problem", "dagbani": "taligu" }, { "english": "measles", "dagbani": "baŋkɔɣu" }, { "english": "medicine giving immunity to bullets and witchcraft", "dagbani": "kaɣishee" }, { "english": "medicine that enables one to see witches", "dagbani": "chilo" }, { "english": "medicine [type]", "dagbani": "galiga" }, { "english": "measur(ing-instrument)", "dagbani": "binzahindigu" }, { "english": "meaninglessly", "dagbani": "galagala" }, { "english": "medicine [type]", "dagbani": "gbaŋkɔɣu" }, { "english": "measur(ing-instrument)", "dagbani": "galiga" }, { "english": "measure", "dagbani": "binzahindigu" }, { "english": "measure", "dagbani": "gɔpɔhiga" }, { "english": "measure", "dagbani": "binbuɣsirigu" }, { "english": "measure", "dagbani": "kali" }, { "english": "measure", "dagbani": "muhili" }, { "english": "measure", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "measure", "dagbani": "zahim" }, { "english": "medium", "dagbani": "saɣisinli" }, { "english": "measure, ruler", "dagbani": "zahindigu" }, { "english": "medium, spiritist", "dagbani": "dodihira" }, { "english": "measurement of grain", "dagbani": "ka^ŋmɛri" }, { "english": "meekness", "dagbani": "baalintali" }, { "english": "measurement", "dagbani": "taruŋ" }, { "english": "measurer", "dagbani": "bimbuɣisirigu" }, { "english": "measure up to", "dagbani": "saai5" }, { "english": "measure used to measure the ration of food", "dagbani": "zaɣa4" }, { "english": "meet", "dagbani": "chirisi" }, { "english": "meet", "dagbani": "kpa" }, { "english": "meet (cross path)", "dagbani": "chirigi" }, { "english": "measuring-tape", "dagbani": "tɛpu" }, { "english": "meet, have a meeting", "dagbani": "laɣim" }, { "english": "meet (cross path)", "dagbani": "kpa" }, { "english": "measuring-tape", "dagbani": "chirigi" }, { "english": "meet, have a meeting", "dagbani": "laɣim" }, { "english": "measuring tool", "dagbani": "bimbuɣisirigu" }, { "english": "meeting", "dagbani": "chiriga" }, { "english": "meat", "dagbani": "nimdi" }, { "english": "meeting, a ~", "dagbani": "miniti" }, { "english": "milk-powder, powdered milk, dried milk", "dagbani": "tuumba" }, { "english": "meeting, a ~", "dagbani": "mitiŋ" }, { "english": "messenger sent to announce a death", "dagbani": "kutumo" }, { "english": "meet sb. (as on the road)", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "Messiah", "dagbani": "Masia" }, { "english": "melt", "dagbani": "nyaligi" }, { "english": "Messiahship", "dagbani": "Masiatali" }, { "english": "melt (trans./intrans.)", "dagbani": "nyɛligi" }, { "english": "mess up", "dagbani": "zuɣim" }, { "english": "melt (trans./intrans.)", "dagbani": "nyɛlisi" }, { "english": "metal", "dagbani": "nyaligi" }, { "english": "Messiahship", "dagbani": "Masiatali" }, { "english": "mess up", "dagbani": "zuɣim" }, { "english": "melt (trans./intrans.)", "dagbani": "nyɛlisi" }, { "english": "member of earthpriestly clan", "dagbani": "tindanbia" }, { "english": "metal", "dagbani": "kuribini" }, { "english": "metal object, tool", "dagbani": "kuribini" }, { "english": "membrane", "dagbani": "gbingbamba" }, { "english": "metal pot of large size, cauldron", "dagbani": "makolle" }, { "english": "memory", "dagbani": "hada" }, { "english": "metalworker", "dagbani": "doora" }, { "english": "mend", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "method", "dagbani": "looloochi" }, { "english": "mending", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "metre", "dagbani": "mita" }, { "english": "menopause", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "metric", "dagbani": "mɛtiriki" }, { "english": "mice", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "menses", "dagbani": "sɔrili" }, { "english": "menstrual flow", "dagbani": "sɔrili" }, { "english": "midden", "dagbani": "tampuli" }, { "english": "menstruate", "dagbani": "so" }, { "english": "mice", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "menses", "dagbani": "sɔrili" }, { "english": "menstrual flow", "dagbani": "sɔrili" }, { "english": "midden", "dagbani": "tampuli" }, { "english": "menstruate", "dagbani": "so" }, { "english": "menstruation", "dagbani": "mahim" }, { "english": "middle", "dagbani": "sunsuuni" }, { "english": "middle, in the ~", "dagbani": "sunsuuni" }, { "english": "mention in order, recite, read out", "dagbani": "boli" }, { "english": "middle-aged", "dagbani": "zaza" }, { "english": "mentor", "dagbani": "dalirilana" }, { "english": "mentor", "dagbani": "sunsuu" }, { "english": "middle aged person", "dagbani": "ninkurigu" }, { "english": "merchandise", "dagbani": "dagɔrili" }, { "english": "middle-aged woman", "dagbani": "kabiriga" }, { "english": "merchant", "dagbani": "dagudara" }, { "english": "middle finger", "dagbani": "nubili sunsuuni" }, { "english": "merchant, to be a ~", "dagbani": "kɔhi" }, { "english": "midget", "dagbani": "diɣili" }, { "english": "Merciful", "dagbani": "Ʒalla Naa" }, { "english": "midnight", "dagbani": "tisuɣu" }, { "english": "merciful", "dagbani": "nambɔzɔra" }, { "english": "midget", "dagbani": "Merciful Ʒalla Naa" }, { "english": "midnight", "dagbani": "tisuɣu" }, { "english": "merciful", "dagbani": "nambɔzɔra" }, { "english": "Merciful King", "dagbani": "Zalla Naa" }, { "english": "mercury", "dagbani": "zeeba" }, { "english": "mercy", "dagbani": "faako" }, { "english": "mid-stream", "dagbani": "kɔpia" }, { "english": "midwife", "dagbani": "dɔɣisira" }, { "english": "merely", "dagbani": "kulla" }, { "english": "might, power", "dagbani": "yiko" }, { "english": "mess, to make a ~ of", "dagbani": "turi" }, { "english": "milder, 'better' (as health), less severe", "dagbani": "wumm" }, { "english": "message", "dagbani": "zilnli" }, { "english": "mildew", "dagbani": "maligu" }, { "english": "message, ask sb. to carry ~", "dagbani": "talim" }, { "english": "mile", "dagbani": "maili" }, { "english": "mildew", "dagbani": "maligu" }, { "english": "message, ask sb. to carry", "dagbani": "talim" }, { "english": "mile", "dagbani": "maili" }, { "english": "to", "dagbani": "tolim" }, { "english": "message, errand", "dagbani": "taluŋ" }, { "english": "milk", "dagbani": "zuɣim" }, { "english": "messed-up, damaged, poorly (to be ~)", "dagbani": "zuɣim" }, { "english": "milk (a cow)", "dagbani": "pe" }, { "english": "messenger", "dagbani": "tumo" }, { "english": "milk (canned, bottled or dried)", "dagbani": "milichi" }, { "english": "milk-powder, powdered milk, dried milk", "dagbani": "milk-powder" }, { "english": "milk-tooth, front", "dagbani": "kpaŋmaŋa" }, { "english": "millet", "dagbani": "nyinzua" }, { "english": "miserable, to be/make sb.", "dagbani": "vilim" }, { "english": "chi", "dagbani": "chim" }, { "english": "miserable, wretched", "dagbani": "viluŋ'" }, { "english": "miserable, wretched, to be", "dagbani": "vilim" }, { "english": "miserable and lean, to become", "dagbani": "yuɣilim" }, { "english": "millet (early-)", "dagbani": "za" }, { "english": "millet (head spike, ear of)", "dagbani": "kazuɣu" }, { "english": "millet, late", "dagbani": "zaali" }, { "english": "miserable looking, light, thin", "dagbani": "nyaŋnyaŋ" }, { "english": "miserliness", "dagbani": "shim" }, { "english": "misery", "dagbani": "vilima" }, { "english": "misfortune", "dagbani": "ashaara" }, { "english": "millet, transplanted", "dagbani": "kasarili" }, { "english": "millet, head", "dagbani": "zuɣubiɛɣu" }, { "english": "misery", "dagbani": "vilima" }, { "english": "misfortune", "dagbani": "ashaara" }, { "english": "millet, transplanted", "dagbani": "kasarili" }, { "english": "millet, transplanted", "dagbani": "zuɣubiɛɣu" }, { "english": "millet-ball snack, 'fura'", "dagbani": "fula" }, { "english": "misfortune, calamity", "dagbani": "mushiiba" }, { "english": "millet seed, seed-millet", "dagbani": "kabirili" }, { "english": "mishap", "dagbani": "naŋgbantom" }, { "english": "millimetre", "dagbani": "milimita" }, { "english": "millimetre", "dagbani": "sarati" }, { "english": "million, 1,000,000", "dagbani": "tuhituhili" }, { "english": "million, 1,000,000", "dagbani": "yɛligu" }, { "english": "millipede", "dagbani": "binakpaa" }, { "english": "millipede", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "millipede", "dagbani": "gbinakpaa" }, { "english": "millstone (lower)", "dagbani": "nɛli" }, { "english": "mislead, cause sb. to make mistake", "dagbani": "chirim" }, { "english": "miss", "dagbani": "fundi" }, { "english": "millstone (upper)", "dagbani": "nɛkaŋa" }, { "english": "miss", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "milo, chocolate drink", "dagbani": "miloo" }, { "english": "miss", "dagbani": "nyahigi" }, { "english": "miss", "dagbani": "ziŋ" }, { "english": "miss", "dagbani": "fundi" }, { "english": "millstone (upper)", "dagbani": "nɛkaŋa" }, { "english": "milo, chocolate drink", "dagbani": "miloo" }, { "english": "military service", "dagbani": "tɔbbitali" }, { "english": "mind, brainpower", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "minister (government ~)", "dagbani": "minista" }, { "english": "minnow", "dagbani": "yabiliga" }, { "english": "mint", "dagbani": "nyuli^nyua" }, { "english": "minus, lacking, missing", "dagbani": "ka4" }, { "english": "minute (of time), 60 seconds", "dagbani": "miniti" }, { "english": "miracle", "dagbani": "shihirili" }, { "english": "miracle-worker, magician", "dagbani": "dabodabolana" }, { "english": "mirror", "dagbani": "diɣi" }, { "english": "miscarriage, still-born child", "dagbani": "zaŋbahi" }, { "english": "miscarry", "dagbani": "bahi" }, { "english": "mischief", "dagbani": "bibiɛtali" }, { "english": "mischief", "dagbani": "bibilim" }, { "english": "miscarriage, still-born child", "dagbani": "zaŋbahi" }, { "english": "miscarry", "dagbani": "bahi" }, { "english": "mischief", "dagbani": "bibiɛtali" }, { "english": "mischief", "dagbani": "bibilim" }, { "english": "miss, fail to hit a target", "dagbani": "biŋ" }, { "english": "miss each other on the road", "dagbani": "findi" }, { "english": "missing, lacking, minus", "dagbani": "ka" }, { "english": "missing, to be", "dagbani": "kɔŋ" }, { "english": "miss out", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "mist", "dagbani": "guhigu" }, { "english": "mist", "dagbani": "paɣili" }, { "english": "mistake, be mistaken", "dagbani": "tum" }, { "english": "mistake, make a mistake", "dagbani": "chirim" }, { "english": "mistake, to make ~", "dagbani": "bɔrigi" }, { "english": "mistress, lover", "dagbani": "mam" }, { "english": "mistress of a servant", "dagbani": "lana" }, { "english": "misty", "dagbani": "guliguli" }, { "english": "mix", "dagbani": "ŋɛri" }, { "english": "mistress, lover", "dagbani": "mam" }, { "english": "mistress of a servant", "dagbani": "lana" }, { "english": "misty", "dagbani": "guliguli" }, { "english": "mix", "dagbani": "ŋɛri" }, { "english": "mix", "dagbani": "aliguso" }, { "english": "mix, to", "dagbani": "miɣisi" }, { "english": "mix", "dagbani": "biɛmlana" }, { "english": "mixed-grains", "dagbani": "bingari" }, { "english": "mix", "dagbani": "gutulu" }, { "english": "mixer of", "dagbani": "miɣisira" }, { "english": "mix together", "dagbani": "gari" }, { "english": "mix up", "dagbani": "gari" }, { "english": "morning-star", "dagbani": "yuri" }, { "english": "monkey", "dagbani": "jɛŋa" }, { "english": "mix up together", "dagbani": "gabi" }, { "english": "monkey (patas)", "dagbani": "ŋmaaŋa" }, { "english": "mix with", "dagbani": "bali5" }, { "english": "monkey, green", "dagbani": "jandɔɣu" }, { "english": "moan", "dagbani": "jaŋa" }, { "english": "moan", "dagbani": "bam" }, { "english": "mocker", "dagbani": "ansarisimaana" }, { "english": "monkey, male", "dagbani": "jandɔɣu" }, { "english": "mockery", "dagbani": "ansarisi" }, { "english": "moan", "dagbani": "jaŋa" }, { "english": "mockery", "dagbani": "ansarisi" }, { "english": "mockery, ridicule", "dagbani": "shaara" }, { "english": "moderate", "dagbani": "saɣisinli" }, { "english": "moderate in price", "dagbani": "afua" }, { "english": "modern times, 'today'", "dagbani": "ʒiɛmani" }, { "english": "Mohammedanism, Islam", "dagbani": "Musulunsi" }, { "english": "mohican (hairstyle)", "dagbani": "gbaŋa" }, { "english": "moist", "dagbani": "kulibɔŋjaŋa" }, { "english": "monkey, male", "dagbani": "jandɔɣu" }, { "english": "monkey [sp.]", "dagbani": "jambirigu" }, { "english": "monkey [sp.], black colobus", "dagbani": "ŋmaansuliga" }, { "english": "monstrosity", "dagbani": "numbo" }, { "english": "month", "dagbani": "goli" }, { "english": "moisten", "dagbani": "mahigi" }, { "english": "month", "dagbani": "zinani" }, { "english": "moisten", "dagbani": "mahigi" }, { "english": "moisture", "dagbani": "mahili" }, { "english": "molar tooth", "dagbani": "nyinbaɣu" }, { "english": "mold (for bricks)", "dagbani": "ŋmarigu" }, { "english": "mole", "dagbani": "jɛŋkpiliga" }, { "english": "months", "dagbani": "chira" }, { "english": "moo, moomoo (cow or its noise)", "dagbani": "muu" }, { "english": "mood", "dagbani": "alizini" }, { "english": "moon", "dagbani": "goli" }, { "english": "mole", "dagbani": "gbirifo" }, { "english": "moment", "dagbani": "dahinli" }, { "english": "moon, full", "dagbani": "golimuni" }, { "english": "Monday", "dagbani": "Atani" }, { "english": "moon, half", "dagbani": "golichaɣu" }, { "english": "money", "dagbani": "laɣifu" }, { "english": "money-changer", "dagbani": "laɣitaɣira" }, { "english": "money-conjuror", "dagbani": "laɣinamda" }, { "english": "money", "dagbani": "laɣifu" }, { "english": "money-changer", "dagbani": "laɣitaɣira" }, { "english": "money-conjuror", "dagbani": "laɣinamda" }, { "english": "moonless (night is)", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "Moore", "dagbani": "Mɔhili" }, { "english": "mop up water with a rag", "dagbani": "mɛli" }, { "english": "mop up water with a rag", "dagbani": "mili" }, { "english": "moneylender", "dagbani": "laɣipaŋda" }, { "english": "more ... than", "dagbani": "gari" }, { "english": "money-lover, avaricious person", "dagbani": "laɣiyura" }, { "english": "more than", "dagbani": "saai5" }, { "english": "money offering without meat", "dagbani": "sarakuma" }, { "english": "morning", "dagbani": "asiba" }, { "english": "mongoose", "dagbani": "tibiga" }, { "english": "morning (early)", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "monitor", "dagbani": "wuu" }, { "english": "monitor lizard", "dagbani": "wua" }, { "english": "monitor lizard (Bosc's)", "dagbani": "yuɣu" }, { "english": "monitor", "dagbani": "tubiga" }, { "english": "monitor lizard", "dagbani": "wuu" }, { "english": "monitor lizard (Bosc's)", "dagbani": "wua" }, { "english": "morning (early, just after dawn)", "dagbani": "biɛɣasiba" }, { "english": "morning, in the ~", "dagbani": "asibaasi" }, { "english": "morning-star", "dagbani": "biɛ^ŋmariga" }, { "english": "morrow", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "mould, make pottery", "dagbani": "me" }, { "english": "mortar, pounding-pot", "dagbani": "toli" }, { "english": "mortuary", "dagbani": "mɔchiri" }, { "english": "mount (e.g. cycle, horse)", "dagbani": "ba" }, { "english": "mosque, place of prayer for Muslims", "dagbani": "jiŋli" }, { "english": "mount, copulate (of breeding animals)", "dagbani": "duhi" }, { "english": "mosque, place of prayer for Muslims", "dagbani": "jiŋli" }, { "english": "mount, copulate (of breeding animals)", "dagbani": "duhi" }, { "english": "mosquito", "dagbani": "duuŋa" }, { "english": "mount, riding horses (?)", "dagbani": "pini" }, { "english": "mosquito net", "dagbani": "jiransabilo" }, { "english": "mountain", "dagbani": "zoli" }, { "english": "mosquito screen", "dagbani": "mataŋkali" }, { "english": "mounting", "dagbani": "dubu" }, { "english": "moss", "dagbani": "kalima" }, { "english": "Mossi country", "dagbani": "Mɔɣu4" }, { "english": "mount person on horse", "dagbani": "balisi" }, { "english": "mourn", "dagbani": "yaawum" }, { "english": "mourning of a grandparent by grandchildren", "dagbani": "yaawum" }, { "english": "Most High", "dagbani": "Ʒallakadura Naa" }, { "english": "moth", "dagbani": "kahimpiɛɣu" }, { "english": "moth (?? species of)", "dagbani": "naɣininpɔbirigu" }, { "english": "moth, clothes-moth", "dagbani": "lɛligu" }, { "english": "mother", "dagbani": "ma" }, { "english": "moth (?? species of)", "dagbani": "kahimpiɛɣu" }, { "english": "moth, clothes-moth", "dagbani": "naɣininpɔbirigu" }, { "english": "mother", "dagbani": "lɛligu" }, { "english": "mother-in-law", "dagbani": "ma" }, { "english": "diɛmpaɣa", "dagbani": "n. deempaɣa" }, { "english": "motherland", "dagbani": "dɔɣiritiŋa" }, { "english": "motherless child", "dagbani": "bizuno" }, { "english": "mother's brother", "dagbani": "ŋahiba" }, { "english": "mother's elder sister", "dagbani": "makpɛma" }, { "english": "mourning room, room in which a person died", "dagbani": "kuduu" }, { "english": "mouse, rat [sp.]", "dagbani": "sabili" }, { "english": "mouse [sp.]", "dagbani": "loo" }, { "english": "mouse [type]", "dagbani": "jɛŋgbariga" }, { "english": "moustache", "dagbani": "naŋgbaŋkɔbri" }, { "english": "moustache, mustache [Am.]", "dagbani": "naŋgbantuhi" }, { "english": "mouth", "dagbani": "lɛligu" }, { "english": "motionlessly", "dagbani": "diɣidiɣi" }, { "english": "moustache, mustache [Am.]", "dagbani": "naŋgbantuhi" }, { "english": "mouth", "dagbani": "naŋgbani" }, { "english": "motionlessly", "dagbani": "diɣidiɣi" }, { "english": "motorbike", "dagbani": "chɛchɛbuɣim" }, { "english": "motorbike, 'moto(r)'", "dagbani": "mɔtoo" }, { "english": "motor-car, car", "dagbani": "matuuka" }, { "english": "motor vehicle", "dagbani": "loori" }, { "english": "mould", "dagbani": "maligu" }, { "english": "mould", "dagbani": "pini5" }, { "english": "mould (for bricks)", "dagbani": "ŋmarigu" }, { "english": "mould, cast", "dagbani": "dooi" }, { "english": "mould, fungus, rust (to be affected by ~ )", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "02/01/2015", "dagbani": "n.a" }, { "english": "n.a", "dagbani": "naŋgbanvoli" }, { "english": "n.a", "dagbani": "noli" }, { "english": "kin", "dagbani": "mayilinima" }, { "english": "moth [sp.]", "dagbani": "afa" }, { "english": "field mouse", "dagbani": "sɔbili" }, { "english": "mother's housepeople, maternal relatives, uterine", "dagbani": "jaŋgbariga" }, { "english": "mouse, field mouse", "dagbani": "jaŋgbariga" }, { "english": "mother's housepeople, maternal relatives, uterine", "dagbani": "sɔbili" }, { "english": "mother's younger sister", "dagbani": "mapira" }, { "english": "kill", "dagbani": "kumsi" }, { "english": "kill", "dagbani": "kum" }, { "english": "Mossi hat", "dagbani": "woliga" }, { "english": "Mossi person", "dagbani": "Moo" }, { "english": "mouth of horse", "dagbani": "bindurili" }, { "english": "move", "dagbani": "nyina pihita" }, { "english": "move", "dagbani": "vuui" }, { "english": "move (move house)", "dagbani": "looi" }, { "english": "move (oneself)", "dagbani": "miligi" }, { "english": "move, move sb./sth. in the direction of ...", "dagbani": "labisi" }, { "english": "move aside", "dagbani": "laali" }, { "english": "move forward, surge, roll on like waves", "dagbani": "daai" }, { "english": "move from place to place", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "move oneself", "dagbani": "tirisi" }, { "english": "move from place to place", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "move oneself", "dagbani": "tirisi" }, { "english": "movie(-house)", "dagbani": "sinii" }, { "english": "much (very ~), exceptionally, abundantly", "dagbani": "aligaya" }, { "english": "much, a lot", "dagbani": "pampam" }, { "english": "muscles of stomach", "dagbani": "pugbɔŋ" }, { "english": "mushroom", "dagbani": "malɛɣu" }, { "english": "mushroom", "dagbani": "batibati" }, { "english": "mushrooms", "dagbani": "miri" }, { "english": "mushrooms", "dagbani": "bayaɣiti" }, { "english": "musical instrument", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "musical instrument", "dagbani": "gbingbɛli" }, { "english": "musical instrument, stringed", "dagbani": "jinjɛluŋ" }, { "english": "musical instrument", "dagbani": "gbiŋgbɛli" }, { "english": "mud (for use)", "dagbani": "tandi" }, { "english": "musical instruments", "dagbani": "biŋkumda" }, { "english": "musical instrument [type]", "dagbani": "alangbɔ" }, { "english": "musical instrument [type]", "dagbani": "biɛtibiɛti" }, { "english": "musical instrument [type]", "dagbani": "kuntinji" }, { "english": "musical instruments", "dagbani": "biŋkumda" }, { "english": "musical instrument [type]", "dagbani": "alangbɔ" }, { "english": "id.", "dagbani": "biɛtibiɛti" }, { "english": "muddy, sticky", "dagbani": "samasama" }, { "english": "n.", "dagbani": "kuntinji" }, { "english": "muddy, to ~ sth", "dagbani": "turi" }, { "english": "muddy the water", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "n.", "dagbani": "nakpɔɣu" }, { "english": "mudfish", "dagbani": "naringa" }, { "english": "musical stringed instrument box", "dagbani": "jinjala" }, { "english": "mudstone", "dagbani": "zɔburigu" }, { "english": "musician", "dagbani": "biŋkumdi^ŋmɛra" }, { "english": "musicians", "dagbani": "bana" }, { "english": "mud wasp", "dagbani": "vulinvuŋa" }, { "english": "muezzin", "dagbani": "ladani" }, { "english": "musk of the civet cat", "dagbani": "zinibaam" }, { "english": "muslim", "dagbani": "alifa" }, { "english": "Muslim", "dagbani": "Musulimi" }, { "english": "mugger", "dagbani": "ŋmɛnditoli" }, { "english": "landana", "dagbani": "n. landana" }, { "english": "muslim", "dagbani": "alifa" }, { "english": "Muslim", "dagbani": "n. Musulimi" }, { "english": "mugger", "dagbani": "n. ŋmɛnditoli" }, { "english": "Muslim, a sincere, believing ~", "dagbani": "n. muumini" }, { "english": "mulch, as of yams", "dagbani": "v. buɣi" }, { "english": "Muslim, Islamic leader", "dagbani": "n. sheefu" }, { "english": "mule", "dagbani": "n. buntaaŋa" }, { "english": "Muslim, person who prays in the Muslim way", "dagbani": "n. jiŋpuhira" }, { "english": "multicoloured, striped, speckled", "dagbani": "adj. pupoligu" }, { "english": "multiple, prosperous, abundant", "dagbani": "v. tali" }, { "english": "Muslim, sunni", "dagbani": "n. munchiri" }, { "english": "multi-storey building", "dagbani": "n. jirambisa" }, { "english": "Muslim faith, Islam", "dagbani": "n. Musulunsi" }, { "english": "Muslim faith, Islam", "dagbani": "Musulunsi" }, { "english": "multi-storey building, 'storey-building'", "dagbani": "wudi" }, { "english": "Muslim prayer (type)", "dagbani": "daachimbisa" }, { "english": "Muslim scholar", "dagbani": "alikali" }, { "english": "multitude", "dagbani": "zama" }, { "english": "Muslim scholar, 'Muslim'", "dagbani": "afa" }, { "english": "multitudes, crowds", "dagbani": "zuu" }, { "english": "must", "dagbani": "faashee" }, { "english": "mummy's boy", "dagbani": "paɣabalɛliga" }, { "english": "mumps", "dagbani": "zaajira" }, { "english": "muzzle", "dagbani": "ku" }, { "english": "muzzle (part of animal)", "dagbani": "noli" }, { "english": "muzzle [n.]", "dagbani": "naŋgbanpɔbirigu" }, { "english": "my", "dagbani": "m" }, { "english": "myrrh", "dagbani": "mɛɛr" }, { "english": "murderer", "dagbani": "ninvuɣikura" }, { "english": "myrrh", "dagbani": "mɛɛr" }, { "english": "murderer", "dagbani": "ninvuɣikura" }, { "english": "murderer", "dagbani": "ninvuɣukura" }, { "english": "murderers", "dagbani": "ninvuɣukuriba" }, { "english": "murmuring", "dagbani": "ŋumaŋuma" }, { "english": "muscle of the arm, biceps", "dagbani": "biko" }, { "english": "myself", "dagbani": "mmaŋa" }, { "english": "myself", "dagbani": "nmaŋ^maŋa" }, { "english": "mystery", "dagbani": "yɛlisɔɣirili" }, { "english": "mystery, secret", "dagbani": "yɛmsɔɣirili" }, { "english": "Naa Noli (an elder of the Yaan-Naa)", "dagbani": "Naa Noli" }, { "english": "narrow", "dagbani": "'toliŋ" }, { "english": "narrow, to be", "dagbani": "muɣi" }, { "english": "narrow passageway", "dagbani": "foliŋga" }, { "english": "nasal mucus", "dagbani": "nyɛmari" }, { "english": "nag, find fault all the time", "dagbani": "dɔɣisi" }, { "english": "nasal septum", "dagbani": "nyɛshia" }, { "english": "nagging", "dagbani": "dɔɣisigu" }, { "english": "native", "dagbani": "tiŋbia" }, { "english": "native authority police", "dagbani": "doogali" }, { "english": "native-land", "dagbani": "ya" }, { "english": "nail", "dagbani": "kpaa" }, { "english": "native of an area, aborigine", "dagbani": "tiŋbuli" }, { "english": "nail, to", "dagbani": "kpa" }, { "english": "native-town, -land", "dagbani": "tindɔɣirili" }, { "english": "naked, bare, without clothes on", "dagbani": "'nɛli" }, { "english": "nail, to", "dagbani": "kpa" }, { "english": "native-town, -land", "dagbani": "tindɔɣirili" }, { "english": "naked, bare, without clothes on", "dagbani": "'nɛli" }, { "english": "natural causes, died of ~", "dagbani": "'wee" }, { "english": "naked, featherless", "dagbani": "'nyinli" }, { "english": "naturalised captive or slave", "dagbani": "bilaa" }, { "english": "nakedly", "dagbani": "zaɣim" }, { "english": "nature", "dagbani": "findim" }, { "english": "nature, appearance", "dagbani": "zaɣa" }, { "english": "nakedness", "dagbani": "fini" }, { "english": "nakedness, lack of sufficient clothes", "dagbani": "zaɣim" }, { "english": "name", "dagbani": "gbinfini" }, { "english": "name after sb.", "dagbani": "yuli" }, { "english": "name of an elder female twin", "dagbani": "buɣisiɣi" }, { "english": "name of an elder male twin", "dagbani": "Atawa" }, { "english": "naming ceremony (Muslim)", "dagbani": "Ata" }, { "english": "naming ceremony (Muslim)", "dagbani": "suuna" }, { "english": "name of an elder male twin", "dagbani": "Ata" }, { "english": "naming ceremony (Muslim)", "dagbani": "suuna" }, { "english": "nanny-goat", "dagbani": "bunyaŋ" }, { "english": "naughtiness", "dagbani": "bibiɛtali" }, { "english": "naughtiness", "dagbani": "biyarilim" }, { "english": "naughtiness, being bad child", "dagbani": "biyolim" }, { "english": "naughty", "dagbani": "'yariga" }, { "english": "naughty child", "dagbani": "biyariga" }, { "english": "navel", "dagbani": "nyukpaa" }, { "english": "navel, large, protruding", "dagbani": "nyuɣu" }, { "english": "naïveté, innocence, simplicity", "dagbani": "taruŋ" }, { "english": "near", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "nanny-goat", "dagbani": "bu^nyaŋ" }, { "english": "to steep (used with context as shown)", "dagbani": "kɔɣili" }, { "english": "Nanumba person", "dagbani": "Nanun" }, { "english": "is steep (used with context as shown)", "dagbani": "kɔɣilikɔɣili" }, { "english": "Nanung, the country of the Nanumba", "dagbani": "Nanuŋ" }, { "english": "so then", "dagbani": "yoma" }, { "english": "nap", "dagbani": "gɔŋmaa" }, { "english": "to be near", "dagbani": "miri" }, { "english": "Nanung, the country of the Nanumba", "dagbani": "Nanuŋ" }, { "english": "adv.", "dagbani": "yoma" }, { "english": "nap", "dagbani": "gɔŋmaa" }, { "english": "near, to be", "dagbani": "miri" }, { "english": "nape", "dagbani": "nyiŋgɔbaa" }, { "english": "near, to come", "dagbani": "miri" }, { "english": "nape of the neck", "dagbani": "nyiŋgoli" }, { "english": "nearby", "dagbani": "kɔɣilikɔɣili" }, { "english": "nard (cosmetic)", "dagbani": "naad" }, { "english": "nearly", "dagbani": "yoli" }, { "english": "narrow", "dagbani": "kɔrikɔɣa" }, { "english": "necessary", "dagbani": "faashee" }, { "english": "necessary", "dagbani": "muɣiliŋga" }, { "english": "necessary", "dagbani": "shee" }, { "english": "necessary (to be ~)", "dagbani": "nari" }, { "english": "niece \"a woman's brother's daughter\" (IM)", "dagbani": "tabata" }, { "english": "necessary (to be ~)", "dagbani": "kpa" }, { "english": "nest of mud", "dagbani": "duu" }, { "english": "necessary, be", "dagbani": "tolinli" }, { "english": "nest on the ground", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "necessary (to be ~)", "dagbani": "nari" }, { "english": "nest of mud", "dagbani": "duu" }, { "english": "necessary, be", "dagbani": "kpa" }, { "english": "nest on the ground", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "necessary, to be", "dagbani": "simsi" }, { "english": "net (casting-~, or to carry loads)", "dagbani": "laŋa" }, { "english": "necessity", "dagbani": "kamaata" }, { "english": "net (drag ~ / baggage ~)", "dagbani": "nɛɣu" }, { "english": "neck", "dagbani": "kiŋkansi" }, { "english": "net used in hunting", "dagbani": "zani" }, { "english": "neuralgia", "dagbani": "saŋkpaŋa" }, { "english": "neuralgia", "dagbani": "nyiŋgoli" }, { "english": "neuralgia of the eyebrows", "dagbani": "ningbɔɣu" }, { "english": "neck, marks/rings on the ~", "dagbani": "nyiŋgɔsima" }, { "english": "neutralising, terminal, wasting", "dagbani": "'kua" }, { "english": "neck-bone", "dagbani": "nyiŋgɔkɔbili" }, { "english": "necklace", "dagbani": "nyiŋgɔkɔriga" }, { "english": "neck-bone", "dagbani": "nyiŋgɔkɔbili" }, { "english": "necklace", "dagbani": "nyiŋgɔkɔriga" }, { "english": "never again, completely", "dagbani": "chaɣibi" }, { "english": "expensive gold necklace", "dagbani": "sarika" }, { "english": "newborn baby", "dagbani": "bipalli" }, { "english": "newcomer", "dagbani": "sana" }, { "english": "new grain", "dagbani": "kapala" }, { "english": "new moon", "dagbani": "golikabli" }, { "english": "new moon", "dagbani": "golipalli" }, { "english": "needle", "dagbani": "shɛriga" }, { "english": "needle for sewing sacks", "dagbani": "paania" }, { "english": "neem tree", "dagbani": "nyimsa" }, { "english": "negligence (deliberate, criminal)", "dagbani": "nakpaɣindi" }, { "english": "negligence, carelessness", "dagbani": "fawɔɣili" }, { "english": "negligence (deliberate, criminal ~)", "dagbani": "nakpaɣindi" }, { "english": "negligence, carelessness", "dagbani": "fawɔɣili" }, { "english": "negligent person", "dagbani": "fawɔɣililana" }, { "english": "neigh, snort (horse)", "dagbani": "firisi" }, { "english": "neighbour", "dagbani": "ʒiʒiinikpee" }, { "english": "neither", "dagbani": "balante" }, { "english": "neonate", "dagbani": "dɔɣiripaɣa" }, { "english": "nephew, niece", "dagbani": "piriŋga" }, { "english": "nextborn", "dagbani": "nyɛli" }, { "english": "next day", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "next to, to be", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "next to, to be ~", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "nibble", "dagbani": "te" }, { "english": "nest for an eel", "dagbani": "puligu" }, { "english": "nest for an eel", "dagbani": "nyihi" }, { "english": "nibble", "dagbani": "fimsi" }, { "english": "nibble", "dagbani": "nyimsi" }, { "english": "nice, to be", "dagbani": "viɛla" }, { "english": "nice, to be very ~", "dagbani": "faaŋa" }, { "english": "fimsi", "dagbani": "v. fimsi" }, { "english": "nyihi", "dagbani": "n. nyihi" }, { "english": "nyimsi", "dagbani": "v. nyimsi" }, { "english": "to be nice", "dagbani": "v. viɛla" }, { "english": "to be very nice", "dagbani": "v. faaŋa" }, { "english": "nicely", "dagbani": "viɛn^yɛla" }, { "english": "nest (made of sticks or grass)", "dagbani": "n. tɛɣu" }, { "english": "new [used of a person]", "dagbani": "adj. 'palo" }, { "english": "paɣidɔɣiso", "dagbani": "n. paɣidɔɣiso" }, { "english": "tuzɔbia", "dagbani": "n. tuzɔbia" }, { "english": "lahibali", "dagbani": "n. lahibali" }, { "english": "paɣidɔɣisa", "dagbani": "n. paɣidɔɣisa" }, { "english": "nephew", "dagbani": "n. ŋahiŋga" }, { "english": "'palli", "dagbani": "adj. 'palli" }, { "english": "new, young", "dagbani": "adj. amunkai" }, { "english": "pihigi", "dagbani": "v. pihigi" }, { "english": "negligence", "dagbani": "fɔwɔɣili" }, { "english": "abada", "dagbani": "adv. abada" }, { "english": "kolikoli", "dagbani": "id. kolikoli" }, { "english": "nickname", "dagbani": "n. yupaa" }, { "english": "give an extra name", "dagbani": "v. pa" }, { "english": "nest for spider or eel", "dagbani": "n. pulaani" }, { "english": "nesting-place (guineafowl)", "dagbani": "n. kpaankɔɣu" }, { "english": "nest for spider or eel", "dagbani": "pulaani" }, { "english": "nesting-place (guineafowl)", "dagbani": "kpaankɔɣu" }, { "english": "niece \"a woman's brother's daughter\"", "dagbani": "tuzɔbia" }, { "english": "night", "dagbani": "piriŋga" }, { "english": "noise, make a loud ~", "dagbani": "ŋuhi" }, { "english": "noise, make a ~", "dagbani": "yo" }, { "english": "night-blindness", "dagbani": "nindali" }, { "english": "noise, violent ~", "dagbani": "vuɣɔbu" }, { "english": "nightjar (bird [sp.])", "dagbani": "zapaliɛɣu" }, { "english": "noiselessly and motionlessly", "dagbani": "chichi" }, { "english": "nightmare", "dagbani": "dihinli" }, { "english": "no longer (with negative)", "dagbani": "lan" }, { "english": "night prayers", "dagbani": "asam" }, { "english": "none at all", "dagbani": "baabiɛla" }, { "english": "no longer (with negative)", "dagbani": "lan" }, { "english": "night prayers", "dagbani": "asam" }, { "english": "none at all", "dagbani": "baabiɛla" }, { "english": "night time, dark, to be", "dagbani": "surigi" }, { "english": "non-existence", "dagbani": "kalinsi" }, { "english": "nine", "dagbani": "nwɛi" }, { "english": "nonexistent", "dagbani": "kani" }, { "english": "non-governmental organisation", "dagbani": "ʒiɛngama" }, { "english": "nineteenth and last day of Damba", "dagbani": "Biɛlikulisi" }, { "english": "ninety", "dagbani": "pihiwai" }, { "english": "ninety-eight", "dagbani": "kɔbigaayika" }, { "english": "ninety-nine", "dagbani": "kɔbigayinika" }, { "english": "nip off", "dagbani": "gbimisi" }, { "english": "nip off leaves", "dagbani": "gbɛm" }, { "english": "nipple, teat", "dagbani": "bihinoli" }, { "english": "no", "dagbani": "ai" }, { "english": "no", "dagbani": "aai" }, { "english": "no", "dagbani": "aayi" }, { "english": "no", "dagbani": "iiyi" }, { "english": "no!", "dagbani": "aai" }, { "english": "m'm", "dagbani": "excl." }, { "english": "nobility", "dagbani": "bilichinsi" }, { "english": "noble", "dagbani": "bilichini" }, { "english": "noble (character)", "dagbani": "bilichina" }, { "english": "noble, aristocrat", "dagbani": "bilichina" }, { "english": "nobody (with neg.)", "dagbani": "shɛba" }, { "english": "no count", "dagbani": "muɣim" }, { "english": "nod", "dagbani": "guhim" }, { "english": "nod, shake head", "dagbani": "jiŋsi" }, { "english": "nod, shake the head", "dagbani": "gbaɣisi" }, { "english": "noise", "dagbani": "kalinsi" }, { "english": "noise", "dagbani": "awɛi" }, { "english": "noise", "dagbani": "kumsi" }, { "english": "noise", "dagbani": "vuɣu" }, { "english": "noise", "dagbani": "vuri" }, { "english": "noise (make a ~)", "dagbani": "kum" }, { "english": "nonsacred, common, regular", "dagbani": "ziŋ'" }, { "english": "nook", "dagbani": "lariga" }, { "english": "nook, cavernous depth", "dagbani": "lɔɣilɔɣi" }, { "english": "noon", "dagbani": "agbaa" }, { "english": "noonday, 'sun overhead'", "dagbani": "wuntaŋzuɣusaa" }, { "english": "noon-tide", "dagbani": "wuntaŋa" }, { "english": "noon", "dagbani": "agbaa" }, { "english": "noonday, 'sun overhead'", "dagbani": "wuntaŋzuɣusaa" }, { "english": "noon-tide", "dagbani": "wuntaŋa" }, { "english": "noose", "dagbani": "tirisinli" }, { "english": "North", "dagbani": "guli^nyaaŋa" }, { "english": "north", "dagbani": "nuzaa" }, { "english": "nose", "dagbani": "nyee" }, { "english": "nostril", "dagbani": "nyɛvoli" }, { "english": "not", "dagbani": "bi" }, { "english": "notability", "dagbani": "wɔɣiritali" }, { "english": "notable person", "dagbani": "wɔɣirili" }, { "english": "not alive", "dagbani": "ka" }, { "english": "not be", "dagbani": "pa" }, { "english": "not be at/in a place", "dagbani": "ka" }, { "english": "note (currency, bill)", "dagbani": "piripa" }, { "english": "not exist", "dagbani": "ka" }, { "english": "no thanks (between buyer and seller)", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "not have", "dagbani": "ka" }, { "english": "not having", "dagbani": "kalinsi" }, { "english": "nothing", "dagbani": "baabi" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "blessing", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "not have", "dagbani": "ka" }, { "english": "not having", "dagbani": "kalinsi" }, { "english": "nothing", "dagbani": "baabi" }, { "english": "nothing (with neg.)", "dagbani": "nuzaŋa" }, { "english": "offense against God", "dagbani": "bimbago" }, { "english": "nuisance, bother, problem", "dagbani": "bimbago" }, { "english": "nothing (with neg.)", "dagbani": "'shɛɣu" }, { "english": "number", "dagbani": "kalinli" }, { "english": "nothing, for nothing", "dagbani": "zaalim" }, { "english": "number, numeral", "dagbani": "lamba" }, { "english": "number", "dagbani": "namba" }, { "english": "nothing at all", "dagbani": "babiɛlifu" }, { "english": "nothing [with negative]", "dagbani": "fako" }, { "english": "number of ...", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "not included [in the negative]", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "numbness", "dagbani": "dihiŋdihi" }, { "english": "numbness", "dagbani": "dilindihi" }, { "english": "not knowing", "dagbani": "ashaala" }, { "english": "not too much/many", "dagbani": "dii" }, { "english": "numbness", "dagbani": "dihiŋdihi" }, { "english": "not knowing", "dagbani": "ashaala" }, { "english": "not too much/many", "dagbani": "dii" }, { "english": "now", "dagbani": "pɔŋɔ" }, { "english": "numerous", "dagbani": "galisim" }, { "english": "nurse (a baby)", "dagbani": "mɔɣisi" }, { "english": "nurse, bring up", "dagbani": "wumsi" }, { "english": "nurse a tree", "dagbani": "wubisi" }, { "english": "now, just now", "dagbani": "mimahaŋo" }, { "english": "nurseling", "dagbani": "bimɔɣiriga" }, { "english": "now, just now (past)", "dagbani": "yipa" }, { "english": "nurse seeds", "dagbani": "wari" }, { "english": "now, 'now-now', today", "dagbani": "zunzuŋo" }, { "english": "nursing mothers", "dagbani": "biliɛrinima" }, { "english": "nowadays", "dagbani": "pɔŋɔ" }, { "english": "nut [sp.]", "dagbani": "saŋli" }, { "english": "Nzima (southern ethnic group)", "dagbani": "Simbaa" }, { "english": "nut [sp.]", "dagbani": "saŋli" }, { "english": "adv.", "dagbani": "pumpɔŋɔ" }, { "english": "Nzima (southern ethnic group)", "dagbani": "Simbaa" }, { "english": "o - o", "dagbani": "o" }, { "english": "oak", "dagbani": "oki" }, { "english": "obstinate, stubborn, rebellious", "dagbani": "'galɔŋ" }, { "english": "oar", "dagbani": "ŋarɔŋpɔɣu" }, { "english": "obstruct", "dagbani": "gu" }, { "english": "oar, paddle", "dagbani": "ŋariŋtuurigu" }, { "english": "oath", "dagbani": "pɔri" }, { "english": "obedience", "dagbani": "nɔdeebo" }, { "english": "obey", "dagbani": "kpari" }, { "english": "obstruct vision", "dagbani": "liri" }, { "english": "obtain", "dagbani": "nya" }, { "english": "obtain", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "occasionally, by chance", "dagbani": "chirigilichirigili" }, { "english": "obtain", "dagbani": "wum" }, { "english": "occiput", "dagbani": "kpali" }, { "english": "obey, submit to", "dagbani": "saɣi" }, { "english": "occiput, lower part of the back of the head", "dagbani": "kpafuɣu" }, { "english": "occiput", "dagbani": "kpali" }, { "english": "obey, submit to", "dagbani": "saɣi" }, { "english": "occiput, lower part of the back of the head", "dagbani": "kpafuɣu" }, { "english": "obscene person", "dagbani": "nivuɣikahili" }, { "english": "observation", "dagbani": "nimbansi" }, { "english": "occur", "dagbani": "lu" }, { "english": "observe", "dagbani": "lihi" }, { "english": "o'clock", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "observe, scout, watch", "dagbani": "chɛli" }, { "english": "odd, irregular, alien", "dagbani": "'yaɣu" }, { "english": "observe closely", "dagbani": "kpahim" }, { "english": "obstinacy", "dagbani": "pilinli" }, { "english": "of course", "dagbani": "walla" }, { "english": "obstinacy, curmudgeonliness", "dagbani": "zuɣukpɛŋ" }, { "english": "obstinate", "dagbani": "galiŋ" }, { "english": "offence against God", "dagbani": "alahichi" }, { "english": "galuŋ", "dagbani": "n. bam" }, { "english": "okra leaves, okra-leaf soup", "dagbani": "n. maanvaa" }, { "english": "offend, be guilty", "dagbani": "v. galim" }, { "english": "okro [type]", "dagbani": "n. kpachɛɣu" }, { "english": "offend sb.", "dagbani": "v. birigi" }, { "english": "old", "dagbani": "'kura" }, { "english": "offering", "dagbani": "n. maligu" }, { "english": "offering, to make ~", "dagbani": "v. mali" }, { "english": "office, authority", "dagbani": "n. zaashee" }, { "english": "office, position", "dagbani": "n. zaani" }, { "english": "office, rank", "dagbani": "n. nam" }, { "english": "officer", "dagbani": "n. ɔfisa" }, { "english": "officer, sergeant", "dagbani": "n. sapasini" }, { "english": "officer, title", "dagbani": "n. jahinfo" }, { "english": "officer", "dagbani": "ɔfisa" }, { "english": "officer", "dagbani": "sapashini" }, { "english": "officer, sergeant", "dagbani": "sapasini" }, { "english": "officer, title", "dagbani": "jahinfo" }, { "english": "officials, rank of court elder", "dagbani": "nachinkpamba" }, { "english": "offspring", "dagbani": "bidɔɣiro" }, { "english": "off to the side", "dagbani": "kpaŋa" }, { "english": "of means", "dagbani": "dahimalana" }, { "english": "of old", "dagbani": "fali" }, { "english": "often", "dagbani": "wawayili" }, { "english": "often", "dagbani": "waawaayili" }, { "english": "of the Vitex", "dagbani": "ŋariŋga" }, { "english": "old (not young)", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "office", "dagbani": "ɔfis" }, { "english": "old (rather old)", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "old, tired, weak", "dagbani": "kurufu" }, { "english": "to grow old, tired, weak, worn out", "dagbani": "jabigi" }, { "english": "to be/get old", "dagbani": "yuui" }, { "english": "to be old", "dagbani": "kurigi" }, { "english": "old, unattractive person", "dagbani": "jabiluŋ" }, { "english": "old age", "dagbani": "kuriginsim" }, { "english": "old-age", "dagbani": "ninkurilim" }, { "english": "oldentimes", "dagbani": "kurumbu" }, { "english": "formerly", "dagbani": "kurimbu" }, { "english": "oldest son (of deceased man)", "dagbani": "gbɔŋlana" }, { "english": "old lady", "dagbani": "paɣikpɛma" }, { "english": "oldentimes, formerly", "dagbani": "kurimbu" }, { "english": "oldest son (of deceased man)", "dagbani": "gbɔŋlana" }, { "english": "old lady", "dagbani": "paɣikpɛma" }, { "english": "oh! (cry of distress or pain)", "dagbani": "waai" }, { "english": "old man", "dagbani": "dokurigu" }, { "english": "Oh dear!", "dagbani": "wai" }, { "english": "old person", "dagbani": "ninkurigu" }, { "english": "oh dear!", "dagbani": "sabi" }, { "english": "oil", "dagbani": "kpam" }, { "english": "Old Testament, (Jewish) Law", "dagbani": "Atuura" }, { "english": "old-timers, men of old", "dagbani": "tuŋkuruwuna" }, { "english": "old woman", "dagbani": "paɣi^nyaŋkurugu" }, { "english": "old woman", "dagbani": "pakurigu" }, { "english": "oil palm", "dagbani": "abe tia" }, { "english": "olive", "dagbani": "olivi" }, { "english": "oil-palm tree", "dagbani": "kpakpa" }, { "english": "omen", "dagbani": "alaha" }, { "english": "omen", "dagbani": "alama" }, { "english": "oil-seller", "dagbani": "kpakɔhira" }, { "english": "omen", "dagbani": "alaamo" }, { "english": "olive", "dagbani": "olivi" }, { "english": "oil-palm tree", "dagbani": "kpakpa" }, { "english": "omen", "dagbani": "alaha" }, { "english": "omen", "dagbani": "alama" }, { "english": "oil-seller", "dagbani": "kpakɔhira" }, { "english": "ointment for eyes", "dagbani": "mirigili" }, { "english": "OK", "dagbani": "to" }, { "english": "okra", "dagbani": "maana" }, { "english": "okra", "dagbani": "maani" }, { "english": "okra (dried ~ soup)", "dagbani": "maantoo" }, { "english": "okra, bitter ~", "dagbani": "maantoo" }, { "english": "omen (good or bad)", "dagbani": "kalaamu" }, { "english": "omen, (sign of) fortune/fate", "dagbani": "alɛhi" }, { "english": "on", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "once", "dagbani": "yaɣu" }, { "english": "oppress", "dagbani": "yim" }, { "english": "open", "dagbani": "yin" }, { "english": "open", "dagbani": "'yaɣu" }, { "english": "open", "dagbani": "yari" }, { "english": "once again", "dagbani": "yaa" }, { "english": "once more", "dagbani": "yaha" }, { "english": "open (as the mouth)", "dagbani": "yaai" }, { "english": "one", "dagbani": "yini" }, { "english": "once more", "dagbani": "yaali" }, { "english": "one", "dagbani": "yaha" }, { "english": "open (as the mouth)", "dagbani": "yindi" }, { "english": "open (boil does)", "dagbani": "yaai" }, { "english": "one (cardinal number)", "dagbani": "yini" }, { "english": "open (many outlets)", "dagbani": "puhigi" }, { "english": "one (in counting)", "dagbani": "yino" }, { "english": "open (slightly)", "dagbani": "yɔhi" }, { "english": "open (to ~ eyes)", "dagbani": "yin" }, { "english": "one (cardinal number)", "dagbani": "neei" }, { "english": "one (in counting)", "dagbani": "yiŋga" }, { "english": "one after the other (people)", "dagbani": "yiŋgu" }, { "english": "one and all, totally", "dagbani": "ndam" }, { "english": "open, clear, naked, glaring", "dagbani": "yinoyino" }, { "english": "open, in the ~", "dagbani": "chisimam" }, { "english": "open, wide", "dagbani": "nɛmnɛm" }, { "english": "opening of container", "dagbani": "zahira" }, { "english": "noli", "dagbani": "gbau" }, { "english": "open, in the ~", "dagbani": "zahira" }, { "english": "open, wide", "dagbani": "gbau" }, { "english": "opening of container", "dagbani": "noli" }, { "english": "one by one", "dagbani": "yimbayimba" }, { "english": "one by one (things)", "dagbani": "yiniyini" }, { "english": "open one's eyes", "dagbani": "mirigi" }, { "english": "one-eyed person", "dagbani": "laakali" }, { "english": "open slightly", "dagbani": "vii" }, { "english": "oneness", "dagbani": "yinitali" }, { "english": "open space", "dagbani": "palo" }, { "english": "one place, in ~", "dagbani": "luɣiyini" }, { "english": "open space, exposed area", "dagbani": "paliyaɣu" }, { "english": "one's desire", "dagbani": "yɛliyura" }, { "english": "open sth.", "dagbani": "yooi" }, { "english": "one who nags", "dagbani": "dɔɣisa" }, { "english": "open sth., be open", "dagbani": "kparigi" }, { "english": "onion", "dagbani": "aliba" }, { "english": "open sth.", "dagbani": "yooi" }, { "english": "one who nags", "dagbani": "dɔɣisa" }, { "english": "open sth., be open", "dagbani": "kparigi" }, { "english": "onion", "dagbani": "aliba" }, { "english": "open sth. slightly, reveal", "dagbani": "kaɣiki" }, { "english": "pl. alibasa", "dagbani": "alibasa" }, { "english": "open up, start suddenly", "dagbani": "bili" }, { "english": "n. gabi^nyuli", "dagbani": "gabi^nyuli" }, { "english": "only", "dagbani": "'gaŋa" }, { "english": "adv. kul", "dagbani": "kul" }, { "english": "open wide, wideopen", "dagbani": "yali" }, { "english": "operation (surgical)", "dagbani": "apolasa" }, { "english": "opponent", "dagbani": "chihira" }, { "english": "opportunity", "dagbani": "dahinli" }, { "english": "adv. kulla", "dagbani": "kulla" }, { "english": "adv. naɣila", "dagbani": "naɣila" }, { "english": "adv. naɣi", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "adv. noli", "dagbani": "noli" }, { "english": "opportunity, means", "dagbani": "kpiɔŋ" }, { "english": "oppose", "dagbani": "jɛndi" }, { "english": "only child", "dagbani": "bigaŋa" }, { "english": "opportunity, means", "dagbani": "kpiɔŋ" }, { "english": "oppose", "dagbani": "jɛndi" }, { "english": "only child", "dagbani": "bigaŋa" }, { "english": "oppose, unite/conspire against sb., defect", "dagbani": "kili" }, { "english": "on top of", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "opposing, delaying, contrary", "dagbani": "'tilinli" }, { "english": "onycha/onyx, a type of jewel", "dagbani": "ɔniɣisi" }, { "english": "ooze out", "dagbani": "nyuhi" }, { "english": "opposition", "dagbani": "zuɣubiili" }, { "english": "oppress", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "overtake", "dagbani": "muɣisi" }, { "english": "other/s", "dagbani": "la" }, { "english": "others", "dagbani": "banla" }, { "english": "oppression", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "our", "dagbani": "ti" }, { "english": "optional, optional prayer", "dagbani": "suuna" }, { "english": "others", "dagbani": "banla" }, { "english": "oppression", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "our", "dagbani": "ti" }, { "english": "optional, optional prayer", "dagbani": "suuna" }, { "english": "ourselves", "dagbani": "timaŋ^maŋa" }, { "english": "or", "dagbani": "bee" }, { "english": "orange", "dagbani": "leenkɔhigɔni" }, { "english": "outline", "dagbani": "wala" }, { "english": "out of place", "dagbani": "'yaɣu" }, { "english": "outrun", "dagbani": "fibigi" }, { "english": "outside", "dagbani": "sambani" }, { "english": "orange-seller", "dagbani": "leenkɔha" }, { "english": "ordeal", "dagbani": "kulagbɛɣu" }, { "english": "ordeal-sacrifice (on death of a chief)", "dagbani": "kulaa" }, { "english": "order", "dagbani": "zaligu" }, { "english": "order, in ~", "dagbani": "sariasaria" }, { "english": "put in order", "dagbani": "kpilim" }, { "english": "order", "dagbani": "zaligu" }, { "english": "order, in ~", "dagbani": "sariasaria" }, { "english": "order, put in order", "dagbani": "kpilim" }, { "english": "order sth. through another person", "dagbani": "talim" }, { "english": "order sth. through another person", "dagbani": "tolim" }, { "english": "oribi", "dagbani": "waliga" }, { "english": "oribi", "dagbani": "woliga" }, { "english": "oribi (male)", "dagbani": "walidibiga" }, { "english": "oribi, female", "dagbani": "walinyaŋ" }, { "english": "oribis", "dagbani": "walisi" }, { "english": "oribis", "dagbani": "wolisi" }, { "english": "origin", "dagbani": "virili" }, { "english": "original, former", "dagbani": "'kurigu" }, { "english": "original, former", "dagbani": "'kurili" }, { "english": "ornament, adorn", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "orphan", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "ostentation, boastfulness, bragging", "dagbani": "kalana" }, { "english": "outside, surface", "dagbani": "kpibiga" }, { "english": "outside of sth.", "dagbani": "nambɔbila" }, { "english": "outsider", "dagbani": "ŋmahiŋgbana" }, { "english": "outskirts", "dagbani": "yaaŋa" }, { "english": "outstanding", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "overawe sb.", "dagbani": "zino" }, { "english": "overbalance", "dagbani": "tintariga" }, { "english": "overbearing", "dagbani": "jɛnda" }, { "english": "overboil, overcook something", "dagbani": "birim" }, { "english": "over-boil to a mush", "dagbani": "giligi" }, { "english": "overcome", "dagbani": "biɛrigi" }, { "english": "overcome/affect sb.", "dagbani": "barigi" }, { "english": "overconfidence, confidence", "dagbani": "nyaŋ" }, { "english": "overcrowded (young plants)", "dagbani": "du" }, { "english": "overdo", "dagbani": "bahiga" }, { "english": "overconfidence, confidence", "dagbani": "bahiga" }, { "english": "overcrowded (young plants)", "dagbani": "firim" }, { "english": "overdo", "dagbani": "jɛrigi" }, { "english": "overeat/drink", "dagbani": "bulim" }, { "english": "over-excitement", "dagbani": "nindua" }, { "english": "overflow", "dagbani": "kpe" }, { "english": "overflow", "dagbani": "pibigi" }, { "english": "overflow", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "overflow, splash out accidentally", "dagbani": "pɔŋ" }, { "english": "overgrown (vegetation), dark (atmosphere), thick", "dagbani": "lirib" }, { "english": "overhead", "dagbani": "saazuɣu" }, { "english": "overhead", "dagbani": "maŋwuhibu" }, { "english": "overlook, ignore", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "ostrich", "dagbani": "taataa" }, { "english": "overseas", "dagbani": "sambani" }, { "english": "other", "dagbani": "kpee" }, { "english": "overshadow", "dagbani": "limsi" }, { "english": "other", "dagbani": "pe" }, { "english": "overtake", "dagbani": "gari" }, { "english": "overturn", "dagbani": "pili" }, { "english": "overtake", "dagbani": "pe" }, { "english": "overturn", "dagbani": "gari" }, { "english": "pale(-coloured)", "dagbani": "pili" }, { "english": "owl", "dagbani": "kaɣu" }, { "english": "ownerless", "dagbani": "'wee" }, { "english": "owners", "dagbani": "viɣu" }, { "english": "owl [sp.]", "dagbani": "viɣikpilɛɣu" }, { "english": "own", "dagbani": "lamba" }, { "english": "ownership", "dagbani": "sulinsi" }, { "english": "ox-cart", "dagbani": "vikpiluɣu" }, { "english": "own one [animate]", "dagbani": "dino" }, { "english": "own thing", "dagbani": "toli" }, { "english": "own-thing", "dagbani": "dahalali" }, { "english": "own, very own", "dagbani": "dintoli" }, { "english": "own thing", "dagbani": "dini" }, { "english": "own, very ~", "dagbani": "ahalali" }, { "english": "oyster shell", "dagbani": "zaaŋa" }, { "english": "pace, step, yard (measurement)", "dagbani": "napɔn^yaaba" }, { "english": "Bindana", "dagbani": "n. bindana" }, { "english": "Naɣitɔroko", "dagbani": "n. naɣitɔroko" }, { "english": "Oyster shell", "dagbani": "n. zaaŋa" }, { "english": "Pace, step, yard (measurement)", "dagbani": "n. napɔn^yaaba" }, { "english": "Pain, to be in", "dagbani": "v. mii" }, { "english": "Packet (?? Gh. 'packet' = pocket)", "dagbani": "n. pakati" }, { "english": "Painful, annoying thing", "dagbani": "n. putaali" }, { "english": "Pack up", "dagbani": "v. kahi" }, { "english": "Painful, constricted", "dagbani": "adj. 'muɣili" }, { "english": "Paddle", "dagbani": "ŋarɔŋpee" }, { "english": "Painful, to be", "dagbani": "v. zabi" }, { "english": "ŋarɔŋpɔɣu", "dagbani": "n. ŋarɔŋpɔɣu" }, { "english": "Painful disease of the muscles", "dagbani": "n. darimihi" }, { "english": "Paddle, oar", "dagbani": "n. ŋariŋtuurigu" }, { "english": "Painful menstruation, dysmenorrhœa", "dagbani": "n. paadiri" }, { "english": "Sompuɣili", "dagbani": "n. sompuɣili" }, { "english": "Paddle a canoe", "dagbani": "v. duhi" }, { "english": "Painful thing", "dagbani": "n. yɛlibiɛrili" }, { "english": "pad of an animal's foot, e.g. a dog", "dagbani": "napɔmpuɣu" }, { "english": "paddle a canoe", "dagbani": "duhi" }, { "english": "paddle a canoe, pedal a bicycle", "dagbani": "zuɣi" }, { "english": "pain sb., cause pain", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "painful thing", "dagbani": "yɛlibiɛrili" }, { "english": "paint", "dagbani": "chɛfira" }, { "english": "paint, draw (line, letter, picture)", "dagbani": "booi" }, { "english": "paint, to", "dagbani": "pɛnti" }, { "english": "pagan", "dagbani": "chafira" }, { "english": "paganism, heathenism", "dagbani": "chɛfiritali" }, { "english": "paid work", "dagbani": "paa" }, { "english": "paid worker", "dagbani": "padira" }, { "english": "pair of things", "dagbani": "jaa" }, { "english": "pain", "dagbani": "biɛrigu" }, { "english": "pain", "dagbani": "biɛrim" }, { "english": "pains in the abdomen", "dagbani": "sompuɣili" }, { "english": "paint sth.", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "paid worker", "dagbani": "padira" }, { "english": "pair of things", "dagbani": "jaa" }, { "english": "pain", "dagbani": "biɛrigu" }, { "english": "pain", "dagbani": "biɛrim" }, { "english": "pain", "dagbani": "zabili" }, { "english": "pain, ache", "dagbani": "yaali" }, { "english": "pain, have pain, 'pain sb.'", "dagbani": "yaai" }, { "english": "pain, rumble (stomach does)", "dagbani": "kpuligi" }, { "english": "pain, swelling, lump", "dagbani": "kpaɣa" }, { "english": "pain,", "dagbani": "pɛntapɛnta" }, { "english": "palace", "dagbani": "nayili" }, { "english": "palaces", "dagbani": "nayiya" }, { "english": "palatable", "dagbani": "nyaɣisa" }, { "english": "palaver", "dagbani": "yɛla" }, { "english": "palaver", "dagbani": "yɛlitɔɣili" }, { "english": "palaver", "dagbani": "yɛtɔɣili" }, { "english": "pale(-coloured)", "dagbani": "faa" }, { "english": "palm (of hand)", "dagbani": "nupuuni" }, { "english": "parable", "dagbani": "lɔhili" }, { "english": "palm, lines on ~", "dagbani": "nuchiha" }, { "english": "palm, lines on ~", "dagbani": "ŋahili" }, { "english": "palm (of hand)", "dagbani": "nupuuni" }, { "english": "parable", "dagbani": "lɔhili" }, { "english": "palm, lines on", "dagbani": "nuchiha" }, { "english": "palm kernels", "dagbani": "kpakpa" }, { "english": "palm leaves", "dagbani": "kpukpalivari" }, { "english": "palm-nut", "dagbani": "abe" }, { "english": "palm of the hand", "dagbani": "nutali" }, { "english": "palm-oil", "dagbani": "aleji" }, { "english": "palm oil", "dagbani": "kpukpalikpam" }, { "english": "palm tree (borassus)", "dagbani": "kpukpaliga" }, { "english": "palm tree (oil palm)", "dagbani": "abe tia" }, { "english": "palm wine", "dagbani": "bam" }, { "english": "pamper", "dagbani": "nyɛlim" }, { "english": "pamper, be indulgent", "dagbani": "gaai" }, { "english": "pampered child", "dagbani": "bikpamdiga" }, { "english": "pan (brass-)", "dagbani": "tahiʒiɛɣu" }, { "english": "pamper, be indulgent", "dagbani": "gaai" }, { "english": "pampered child", "dagbani": "bikpamdiga" }, { "english": "pan", "dagbani": "tahali" }, { "english": "pan (brass-)", "dagbani": "tahiʒiɛɣu" }, { "english": "pan (for carrying fire)", "dagbani": "moorisi" }, { "english": "parable (tell a ~)", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "parable, to tell ~", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "paradise", "dagbani": "alizanda" }, { "english": "paraffin [Br.]", "dagbani": "kɛrɛnʒini" }, { "english": "paragraph, line, sentence", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "paralysed", "dagbani": "kpi" }, { "english": "paralysed", "dagbani": "kpiŋ" }, { "english": "paralysed, become rigid, paralysed", "dagbani": "dilinli" }, { "english": "paralysed arm, person with ~", "dagbani": "bɔɣukpiŋlana" }, { "english": "paralysed leg/s person with ~", "dagbani": "gbalikpimalana" }, { "english": "paralysed with fear, to be", "dagbani": "jin" }, { "english": "paralysed leg/s person with ~", "dagbani": "gbalikpimalana" }, { "english": "paralysed with fear, to be", "dagbani": "jin" }, { "english": "paralysis of the face", "dagbani": "gingalanyɔɣu" }, { "english": "pan", "dagbani": "payin" }, { "english": "pancake (large)", "dagbani": "chɛballi" }, { "english": "paramount chief", "dagbani": "nazuɣu" }, { "english": "panic", "dagbani": "abirima" }, { "english": "panic", "dagbani": "birem" }, { "english": "panic", "dagbani": "birim" }, { "english": "pannier", "dagbani": "waaka" }, { "english": "panniers, saddlebags", "dagbani": "gbungbunlɔɣiri" }, { "english": "pan or plate (enamel)", "dagbani": "tahili" }, { "english": "pant", "dagbani": "giŋgalayonifu" }, { "english": "pant", "dagbani": "nyahigi" }, { "english": "pant, sniff", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "pantaloon, trousers, baggy ~", "dagbani": "jinjɛnlani" }, { "english": "pantaloon, trousers, baggy ~", "dagbani": "tolana" }, { "english": "parasitical, to be, sponge", "dagbani": "buhim" }, { "english": "parasitism", "dagbani": "buhimbu" }, { "english": "parasitical, to be, sponge", "dagbani": "tolana" }, { "english": "parasitism", "dagbani": "buhimbu" }, { "english": "parboiled", "dagbani": "zaza" }, { "english": "parcheesi", "dagbani": "ludu" }, { "english": "pardon", "dagbani": "gaafara" }, { "english": "parent", "dagbani": "bidɔɣira" }, { "english": "parents", "dagbani": "lana" }, { "english": "pantaloons (short ~)", "dagbani": "toobalaaji" }, { "english": "pantaloons, a wide kind of trousers", "dagbani": "baraʒiɛ" }, { "english": "park", "dagbani": "paachi" }, { "english": "panties", "dagbani": "piɛto" }, { "english": "park (a vehicle)", "dagbani": "paaki" }, { "english": "pants", "dagbani": "jinjɛm" }, { "english": "pants [Am.]", "dagbani": "kpalaŋa" }, { "english": "paper", "dagbani": "gbɔŋ" }, { "english": "paper, a letter", "dagbani": "takada" }, { "english": "parrot [sp.]", "dagbani": "karakoo" }, { "english": "parrot [sp.], green/corn parrot", "dagbani": "chee" }, { "english": "parrot [sp.]", "dagbani": "karakoo" }, { "english": "parrot [sp.], green/corn parrot", "dagbani": "chee" }, { "english": "part", "dagbani": "pirigili" }, { "english": "part (as fingers, hoofs, etc.)", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "patch", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "part (as fingers, hoofs, etc.)", "dagbani": "yaai" }, { "english": "patent, indisputable", "dagbani": "bazinta" }, { "english": "part (broken-off ~)", "dagbani": "chaɣu" }, { "english": "path", "dagbani": "soli" }, { "english": "partiality", "dagbani": "nimmira" }, { "english": "partially, halfheartedly", "dagbani": "chɛrichɛri" }, { "english": "pathfinding", "dagbani": "sɔwuhibo" }, { "english": "patience", "dagbani": "faliira" }, { "english": "particolour, mixed colours", "dagbani": "'chɛchɛrigu" }, { "english": "part", "dagbani": "ninneeli" }, { "english": "pathfinding", "dagbani": "sɔbila" }, { "english": "pathfinding", "dagbani": "sɔwuhibo" }, { "english": "patience", "dagbani": "faliira" }, { "english": "particolour, mixed colours", "dagbani": "'chɛchɛrigu" }, { "english": "suɣilo", "dagbani": "n." }, { "english": "partition made of gbala mats", "dagbani": "kikarili" }, { "english": "suɣilɔdibo", "dagbani": "n." }, { "english": "suɣiro", "dagbani": "n." }, { "english": "partridge", "dagbani": "kɔriŋga" }, { "english": "part the legs", "dagbani": "wɔrigi" }, { "english": "party (political)", "dagbani": "paati" }, { "english": "party, group", "dagbani": "birili" }, { "english": "pass (in football)", "dagbani": "paasi" }, { "english": "pass away", "dagbani": "yiɣisi" }, { "english": "pass by", "dagbani": "gari" }, { "english": "pass by a place, go via", "dagbani": "doli" }, { "english": "patient, invalid", "dagbani": "bara4" }, { "english": "patient person", "dagbani": "suɣilolana" }, { "english": "patients (with yaws)", "dagbani": "jaɣazuŋ" }, { "english": "patron", "dagbani": "'garito" }, { "english": "patient person", "dagbani": "suɣilolana" }, { "english": "patients (with yaws)", "dagbani": "jaɣazuŋ" }, { "english": "patron", "dagbani": "'garito" }, { "english": "passion, excitement, frenzy", "dagbani": "bole" }, { "english": "pass on, transfer", "dagbani": "tom" }, { "english": "Passover", "dagbani": "Yaɣigari" }, { "english": "pass over", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "pass over (as rain clouds)", "dagbani": "bali" }, { "english": "pass sth. on", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "pass sth. on to sb.", "dagbani": "meei" }, { "english": "pass the infant stage", "dagbani": "yaŋ" }, { "english": "pass through", "dagbani": "pili" }, { "english": "pass water", "dagbani": "duni" }, { "english": "past (in relation to time)", "dagbani": "tooni" }, { "english": "past, to be", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "paste, uncooked meal", "dagbani": "dalige" }, { "english": "past its best, run-down", "dagbani": "gbarigi" }, { "english": "n.", "dagbani": "ba" }, { "english": "past, to be", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "paste, uncooked meal", "dagbani": "dalige" }, { "english": "past its best, run-down", "dagbani": "gbarigi" }, { "english": "patterned, spotted (to be ~)", "dagbani": "fuhi" }, { "english": "pauper", "dagbani": "faralana" }, { "english": "passenger(on boat)", "dagbani": "ŋarinkpɛra" }, { "english": "passing", "dagbani": "barikɔɣu" }, { "english": "paupers' child", "dagbani": "vuyakpibiga" }, { "english": "pawpaw (fruit or tree)", "dagbani": "gɔndili" }, { "english": "pay", "dagbani": "yɔri" }, { "english": "pay (for)", "dagbani": "yo" }, { "english": "payment", "dagbani": "yɔri" }, { "english": "peace", "dagbani": "suhudoo" }, { "english": "peace, to make/be in", "dagbani": "maai" }, { "english": "peaceableness", "dagbani": "biɛribaalimtali" }, { "english": "peaceful, quiet, cool", "dagbani": "bom" }, { "english": "peacefulness", "dagbani": "gbim" }, { "english": "peaceableness", "dagbani": "biɛribaalimtali" }, { "english": "peaceful, quiet, cool", "dagbani": "bom" }, { "english": "peacefulness", "dagbani": "gbim" }, { "english": "peaceful person", "dagbani": "suhudoolana" }, { "english": "peacemaker", "dagbani": "maana" }, { "english": "peacemaker", "dagbani": "zabigoora" }, { "english": "pastor", "dagbani": "pasita" }, { "english": "pastor", "dagbani": "kpaakpaanyom" }, { "english": "pasture", "dagbani": "mɔŋubira" }, { "english": "pasture", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "pasture ('fresh grass')", "dagbani": "momahili" }, { "english": "peak (of hill, mountain)", "dagbani": "chunchuni" }, { "english": "patas monkey, male", "dagbani": "ŋmaandɔɣu" }, { "english": "pearl", "dagbani": "waya" }, { "english": "pebble", "dagbani": "kuɣibila" }, { "english": "penis", "dagbani": "nyoliŋga" }, { "english": "peck", "dagbani": "che" }, { "english": "peck", "dagbani": "dɔbilim" }, { "english": "peck", "dagbani": "yoli" }, { "english": "goat", "dagbani": "bua" }, { "english": "If you were not present when they skinned a goat and if one of its thighs gets lost, they will not ask you about it.", "dagbani": "A yi ka bua shibu shee bua gbali yi ti barigi bɛ ku bɔh’ a." }, { "english": "If hyena cries that a goat is lost, it is the hyena that has caught it.", "dagbani": "Kunduŋ yi kuhi ka bua bɔrigi kunduŋ gbaai." }, { "english": "Then they caught a goat and slaughtered it.", "dagbani": "Di saha ka bɛ daa gbaai bua n-kɔrigi" }, { "english": "I don't want bulls from your kraals or goats from your stables.", "dagbani": "naɣilahi bee yi buzɔna ni buhi." }, { "english": "goat that can trace its steps back to its original place", "dagbani": "Guruŋ bua" }, { "english": "a young female goat", "dagbani": "busaa" }, { "english": "Jesse loaded a donkey with bread, a full wine-skin and a female kid.", "dagbani": "Jɛsi daa bo bɔrɔbɔro mini wain koligu pali ni busaa" }, { "english": "nanny-goat", "dagbani": "bunyaŋ" }, { "english": "billy-goat, male goat", "dagbani": "bulaa" }, { "english": "200 nanny-goats and 20 billy-goats", "dagbani": "buniyama kɔbisiyi mini bulahi pisi" }, { "english": "The male goat’s perfume is the urine", "dagbani": "Bulaa tulaale nyɛla o paɣa dulim" }, { "english": "You can also use a male goat of the same sort.", "dagbani": "Bulaa nama dali ka Naawuni pun zaŋ nyɛbili n-yihi o zaka." }, { "english": "On the day that the male goat was created God gave him sex as an alms offering (free of charge).", "dagbani": "O daa piila bunyama kɔbisiyi mini bulahi pisi" }, { "english": "He chose 200 nanny-goats and 20 billy-goats.", "dagbani": "Bulaa nama dali ka Naawuni pun zaŋ nyɛbili n-yihi o zaka." }, { "english": "kid, young goat", "dagbani": "bubila" }, { "english": "If a calf is born, or a lamb or kid, it should be with its mother seven days.", "dagbani": "Bɛ yi dɔɣi naɣibila bee piɛbila bee bubila, di simdi ka o be o ma sani n-niŋ" }, { "english": "One of them will be leading three goat-kids.", "dagbani": "Bɛ ni yino ni ti vɔri bubih’ ata" }, { "english": "leopards and goat-kids will lie down together.", "dagbani": "jɛŋgbina mini bubihi ti laɣim doya" }, { "english": "a target", "dagbani": "bua" }, { "english": "a target", "dagbani": "bua" }, { "english": "to shoot at a target", "dagbani": "to bua" }, { "english": "a pregnant goat", "dagbani": "bubaɣili" }, { "english": "value, usefulness", "dagbani": "buchi" }, { "english": "be useful", "dagbani": "mali buchi" }, { "english": "It is true, circumcision has a value.", "dagbani": "Di nyɛla yɛlimaŋli, gunibu mali buchi la" }, { "english": "Can a human being be useful to God?", "dagbani": "Ninsal’ ni tooi mali buchi Naawuni sani?" }, { "english": "is something unprofitable like a cloth of spiders' web.", "dagbani": "ninvuɣ’ galima bɛn ka buchi laɣim na ti pah’ o" }, { "english": "some worthless fellows who were at a loose end joined him.", "dagbani": "yi zaa nyɛla timalaannim’ bɛn ka buchi" }, { "english": "As doctors, you are all worthless quacks.", "dagbani": "bɛ ni daa wum yɛtɔɣ’ shɛŋa maa daa bi ku ba buchi" }, { "english": "what they heard did them no good.", "dagbani": "M mini kum kul chɛ tab'la" }, { "english": "penis", "dagbani": "kuɣibila" }, { "english": "peck", "dagbani": "nyoliŋga" }, { "english": "cut", "dagbani": "che" }, { "english": "penniless", "dagbani": "yoli" }, { "english": "peck, cut, chop, chip", "dagbani": "cheei" }, { "english": "penny, i.e. 100 cowries", "dagbani": "kɔbiga" }, { "english": "pedal a bicycle, paddle a canoe", "dagbani": "zuɣi" }, { "english": "pension", "dagbani": "pɛnsa" }, { "english": "peddler, hawker who sells cloth or clothes", "dagbani": "dɔbilim" }, { "english": "people", "dagbani": "dilali" }, { "english": "crowd, following/followers", "dagbani": "mulichi" }, { "english": "peel (of fruit)", "dagbani": "puɣisi" }, { "english": "peel (of fruit, vegetable)", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "peel sth.", "dagbani": "piɛhi" }, { "english": "people met on a journey", "dagbani": "gɔrimnima" }, { "english": "peel, be rough (human skin)", "dagbani": "fuɣisi" }, { "english": "peel, be rough (human skin)", "dagbani": "fuɣisi" }, { "english": "people met on a journey", "dagbani": "gɔrimnima" }, { "english": "peel sth.", "dagbani": "piɛhi" }, { "english": "people met while traveling", "dagbani": "gɔrimgaŋda" }, { "english": "peep", "dagbani": "vɔbisi" }, { "english": "peer", "dagbani": "taa" }, { "english": "peer", "dagbani": "vɔbisi" }, { "english": "people of, followers, faith-community", "dagbani": "aliwumma" }, { "english": "people of", "dagbani": "nima" }, { "english": "peer, equal, companion", "dagbani": "to" }, { "english": "people of some", "dagbani": "shɛlinima" }, { "english": "peer - one of the same age, rank or merit", "dagbani": "kpee" }, { "english": "people of the towns and villages", "dagbani": "fɔntinsinima" }, { "english": "peers", "dagbani": "salalaantaba" }, { "english": "peers, fellows", "dagbani": "taba" }, { "english": "peg", "dagbani": "kpaa" }, { "english": "peers", "dagbani": "salalaantaba" }, { "english": "peers, fellows", "dagbani": "taba" }, { "english": "peg", "dagbani": "kpaa" }, { "english": "peg, picket to tether horse", "dagbani": "wɔrikpaa" }, { "english": "people of the world", "dagbani": "dunianima" }, { "english": "people of worthless character", "dagbani": "haliyoyanima" }, { "english": "pepper", "dagbani": "buŋa" }, { "english": "pepper", "dagbani": "nanzua" }, { "english": "peg for cattle", "dagbani": "naɣikpaa" }, { "english": "pepper (fruit, or as a condiment)", "dagbani": "naanzua" }, { "english": "peg for closing the door mat", "dagbani": "dunɔkparigu" }, { "english": "pepper, hot ~ [type]", "dagbani": "tamalichiriga" }, { "english": "peg of hoe", "dagbani": "kabaŋa" }, { "english": "pepper, large", "dagbani": "buluŋ" }, { "english": "pegs", "dagbani": "dashɛbira" }, { "english": "peppermint (sweet [Br.], candy [Am.])", "dagbani": "manti" }, { "english": "peg sth., to ~", "dagbani": "ba" }, { "english": "pegs", "dagbani": "dashɛbira" }, { "english": "peppermint", "dagbani": "manti" }, { "english": "peg sth., to ~", "dagbani": "ba" }, { "english": "pepper [sp.]", "dagbani": "balinchɔn" }, { "english": "pelvic region", "dagbani": "kpiligu" }, { "english": "pepper (large, mild)", "dagbani": "nanzutɔɣu" }, { "english": "pelvises", "dagbani": "kpila" }, { "english": "pepper (small, very hot pepper)", "dagbani": "nanzuchiriga" }, { "english": "pen", "dagbani": "alikaalimi" }, { "english": "pen (for animals)", "dagbani": "bunzɔŋ" }, { "english": "pen (for writing)", "dagbani": "alikalami" }, { "english": "penalty, fine, charge", "dagbani": "kɔbiga" }, { "english": "pencil", "dagbani": "piɛnsili" }, { "english": "pendant (flat, gold)", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "pendant, crescent shaped ~", "dagbani": "goli" }, { "english": "penetrate (barely)", "dagbani": "dabi" }, { "english": "pendant, crescent shaped", "dagbani": "goli" }, { "english": "penetrate (barely )", "dagbani": "dabi" }, { "english": "pepper [sp.], (large, or round)", "dagbani": "nanzubua" }, { "english": "pepper [type]", "dagbani": "naanzubua" }, { "english": "perceive, sense – esp. to smell", "dagbani": "wum" }, { "english": "perch (of birds)", "dagbani": "tam4" }, { "english": "perch on a tree", "dagbani": "tabi" }, { "english": "perforated vessel for making lye water", "dagbani": "bɔchatɔɣu" }, { "english": "perform", "dagbani": "niŋ" }, { "english": "pester somebody", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "perform (ritual, ceremony)", "dagbani": "mali" }, { "english": "pestilence, epidemic, plague", "dagbani": "alibalaayi" }, { "english": "perform a custom", "dagbani": "maali" }, { "english": "pestle", "dagbani": "tuliga" }, { "english": "perform an abortion", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "performance", "dagbani": "ninliha" }, { "english": "petrol filling station, 'gas station' [Am.]", "dagbani": "pallturo" }, { "english": "perform ritual [type]", "dagbani": "viri" }, { "english": "perfume", "dagbani": "kpaʒiɛrim" }, { "english": "perfumed", "dagbani": "vurititi" }, { "english": "perfumer", "dagbani": "tulaale duɣira" }, { "english": "period", "dagbani": "tiliga" }, { "english": "period", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "petrol [Brit., Gh.]", "dagbani": "paturo" }, { "english": "petty trader", "dagbani": "dilali" }, { "english": "Pharaoh", "dagbani": "Firawuna" }, { "english": "period", "dagbani": "tiliga" }, { "english": "menstruation", "dagbani": "sɔrili" }, { "english": "menstrual period", "dagbani": "sɔrili" }, { "english": "petrol [Brit., Gh.]", "dagbani": "paturo" }, { "english": "petty trader", "dagbani": "dilali" }, { "english": "Pharaoh", "dagbani": "Firawuna" }, { "english": "philosopher, lecturer", "dagbani": "yɛlibuɣisira" }, { "english": "photo, picture", "dagbani": "fɔto" }, { "english": "period of time", "dagbani": "ʒiɛmani" }, { "english": "perishables", "dagbani": "binsaɣinda" }, { "english": "perishing", "dagbani": "bahiyoli" }, { "english": "pick (fruit)", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "pick fruit", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "pick (fruit or flowers)", "dagbani": "pɔhi" }, { "english": "pick fruit or flowers", "dagbani": "pɔhi" }, { "english": "pick (single fruit or vegetable)", "dagbani": "pɔhigi" }, { "english": "pick single fruit or vegetable", "dagbani": "pɔhigi" }, { "english": "pick, select", "dagbani": "ya" }, { "english": "pick select", "dagbani": "ya" }, { "english": "pickaxe", "dagbani": "piŋgaasi" }, { "english": "pick cotton", "dagbani": "wuɣisi" }, { "english": "perishing", "dagbani": "bahiyoli" }, { "english": "pickaxe", "dagbani": "piŋgaasi" }, { "english": "pickaxe", "dagbani": "bahiyotali" }, { "english": "pick", "dagbani": "nyimsi" }, { "english": "pick cotton", "dagbani": "wuɣisi" }, { "english": "permissible, to be", "dagbani": "nani" }, { "english": "picket, peg to tether horse", "dagbani": "wɔrikpaa" }, { "english": "permission", "dagbani": "soli" }, { "english": "pick fruit", "dagbani": "to" }, { "english": "persecute", "dagbani": "muɣisi" }, { "english": "pick-me-up, \"medicine for reducing intoxication\"", "dagbani": "dakua" }, { "english": "persecution/s", "dagbani": "alaka" }, { "english": "persevere", "dagbani": "kpaŋsi" }, { "english": "persevere", "dagbani": "wolim" }, { "english": "persistence", "dagbani": "anzansi" }, { "english": "person", "dagbani": "nira" }, { "english": "pick on sb.", "dagbani": "gaŋ" }, { "english": "pick sth. out, select, choose", "dagbani": "pii" }, { "english": "pick sth. up", "dagbani": "pii" }, { "english": "pick the teeth, nose", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "pick on sb.", "dagbani": "so" }, { "english": "pick sth. up", "dagbani": "pii" }, { "english": "pick the teeth, nose", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "personality", "dagbani": "fihiga" }, { "english": "pick up", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "person mentioned", "dagbani": "dilana" }, { "english": "person responsible", "dagbani": "zuɣulana" }, { "english": "pick up (things)", "dagbani": "gahim" }, { "english": "person who acts wrongly", "dagbani": "dingalingamlana" }, { "english": "picture", "dagbani": "anfooni" }, { "english": "person who draws troubles down on himself", "dagbani": "yɛlivɔra" }, { "english": "perspiration", "dagbani": "woligu" }, { "english": "persuade", "dagbani": "balim" }, { "english": "pessimist", "dagbani": "mbusumlana" }, { "english": "picture, photo", "dagbani": "fɔto" }, { "english": "persuade", "dagbani": "balim" }, { "english": "pessimist", "dagbani": "mbusumlana" }, { "english": "picture, photo", "dagbani": "fɔto" }, { "english": "piece", "dagbani": "bimburiginli" }, { "english": "piece", "dagbani": "burili" }, { "english": "piece of ...", "dagbani": "kpili" }, { "english": "piece of luggage", "dagbani": "neeni" }, { "english": "pieces, crumbs, leftovers", "dagbani": "burabura" }, { "english": "pimples", "dagbani": "sankpambihi" }, { "english": "pierce", "dagbani": "chɔhi" }, { "english": "pierce (eye)", "dagbani": "fɔɣi" }, { "english": "pimple [type], \"wart\" (IM)", "dagbani": "kandabili" }, { "english": "pinch", "dagbani": "kuruchu" }, { "english": "pinch", "dagbani": "fe" }, { "english": "pinch", "dagbani": "feei" }, { "english": "pierce, bore", "dagbani": "chibi" }, { "english": "pig", "dagbani": "dakolizini" }, { "english": "pinch sb.", "dagbani": "milim" }, { "english": "pig (epithet)", "dagbani": "afa" }, { "english": "pierce, bore", "dagbani": "chibi" }, { "english": "pig", "dagbani": "dakolizini" }, { "english": "pinch sb", "dagbani": "milim" }, { "english": "pig (epithet)", "dagbani": "afa" }, { "english": "pine (tree)", "dagbani": "paain" }, { "english": "pigeon (domestic, or general)", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "pineapple", "dagbani": "alafiɛ" }, { "english": "pineapple", "dagbani": "alaafee" }, { "english": "pigeon-pea", "dagbani": "adua" }, { "english": "piglet", "dagbani": "kuruchubila" }, { "english": "pile, a heap", "dagbani": "duli" }, { "english": "pinion-feather, wingtip", "dagbani": "kpuŋkpaŋ^nyoli" }, { "english": "pinnacle", "dagbani": "choli" }, { "english": "pinnacle", "dagbani": "kpaakpaanyom" }, { "english": "pile, heap", "dagbani": "duhili" }, { "english": "pile, heap", "dagbani": "piyoli" }, { "english": "piled up, in heaps", "dagbani": "gunaguna" }, { "english": "pile of firewood", "dagbani": "dapaa" }, { "english": "piles (disease)", "dagbani": "sapibo" }, { "english": "to pile in heaps", "dagbani": "pu" }, { "english": "piles [med.]", "dagbani": "kpante" }, { "english": "pile of firewood", "dagbani": "dapaa" }, { "english": "piles (disease)", "dagbani": "sapibo" }, { "english": "pile something in heaps", "dagbani": "pu" }, { "english": "piles (medical)", "dagbani": "kpante" }, { "english": "piles (medical)", "dagbani": "kpantɛkuuŋa" }, { "english": "piles (medical)", "dagbani": "kpantɛmahili" }, { "english": "pile up", "dagbani": "duhi" }, { "english": "pipe", "dagbani": "pɔmpi" }, { "english": "pipe, tobacco-pipe", "dagbani": "tabaduɣu" }, { "english": "Piper guineense", "dagbani": "naanzua" }, { "english": "pistol", "dagbani": "kɔdibo" }, { "english": "pit", "dagbani": "bɔɣili" }, { "english": "pit, hole", "dagbani": "bimbɔɣili" }, { "english": "pitch (tent)", "dagbani": "ti" }, { "english": "pitch (tent)", "dagbani": "kahi" }, { "english": "pitch a tent", "dagbani": "sa" }, { "english": "pilfer", "dagbani": "tabisi" }, { "english": "pitch darkness", "dagbani": "bumbɔni" }, { "english": "pilferer", "dagbani": "bibiee" }, { "english": "pith", "dagbani": "yɛm" }, { "english": "pilferer, thief", "dagbani": "ŋmabira" }, { "english": "pith of stalks", "dagbani": "kaɣipuri" }, { "english": "pilgrim (female)", "dagbani": "aʒia" }, { "english": "pith", "dagbani": "yɛm" }, { "english": "pilferer, thief", "dagbani": "ŋmabira" }, { "english": "pith of salks", "dagbani": "kaɣipuri" }, { "english": "pilgrim (female)", "dagbani": "aʒia" }, { "english": "pitiable, to be ~", "dagbani": "bam" }, { "english": "pilgrimage circumambulation of the Ka'aba", "dagbani": "tawaafu" }, { "english": "pito", "dagbani": "dam" }, { "english": "pilgrimage to Mecca", "dagbani": "aʒi" }, { "english": "pito (unfermented)", "dagbani": "dakahili" }, { "english": "pilgrim's hat", "dagbani": "makaawe" }, { "english": "pito (~ fermented)", "dagbani": "dakumsili" }, { "english": "pilgrim who has been to Mecca", "dagbani": "alihaji" }, { "english": "pito, first stage of brewing ~", "dagbani": "dakɔɣili" }, { "english": "pillar", "dagbani": "binwɔɣinli" }, { "english": "pito dregs", "dagbani": "dapuri" }, { "english": "pito-gourd", "dagbani": "dagaɣili" }, { "english": "pito-mash", "dagbani": "dabisi" }, { "english": "pito dregs", "dagbani": "binwɔɣinli" }, { "english": "pito dregs", "dagbani": "dapuri" }, { "english": "pito-gourd", "dagbani": "dagaɣili" }, { "english": "pito-mash", "dagbani": "pila" }, { "english": "pito-mash", "dagbani": "dabisi" }, { "english": "pillared area", "dagbani": "lɔndo" }, { "english": "pillow", "dagbani": "difiɛli" }, { "english": "pillowcase", "dagbani": "difiɛsurigu" }, { "english": "pito-pot", "dagbani": "daduɣu" }, { "english": "pito pot", "dagbani": "dasiŋa" }, { "english": "pito sample", "dagbani": "dalama" }, { "english": "plant [sp.]", "dagbani": "nansaɣitikpirili" }, { "english": "plant", "dagbani": "nambɔɣu" }, { "english": "plant", "dagbani": "nambɔzɔbo" }, { "english": "plantain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "pivot, axle", "dagbani": "jɛnda" }, { "english": "place", "dagbani": "ayaba" }, { "english": "place", "dagbani": "luɣili" }, { "english": "place", "dagbani": "bɔrade" }, { "english": "place", "dagbani": "polo" }, { "english": "place", "dagbani": "maŋkani" }, { "english": "place", "dagbani": "shie" }, { "english": "plantain chips, fried ~", "dagbani": "kalɛwɛle" }, { "english": "place", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "plantation", "dagbani": "puu" }, { "english": "place", "dagbani": "zashee" }, { "english": "plantain chips, fried ~", "dagbani": "kalɛwɛle" }, { "english": "plantation", "dagbani": "puu" }, { "english": "plant from which string is made", "dagbani": "birili" }, { "english": "place (for a specific purpose)", "dagbani": "shee" }, { "english": "plants", "dagbani": "bin^yɛra" }, { "english": "plant [sp.]", "dagbani": "asooma" }, { "english": "place, in one ~", "dagbani": "luɣiyini" }, { "english": "place after death", "dagbani": "chiyaama" }, { "english": "place for sth.", "dagbani": "zaashee" }, { "english": "placenta", "dagbani": "biɛri" }, { "english": "barikpandaa", "dagbani": "n. barikpandaa" }, { "english": "na", "dagbani": "n. na" }, { "english": "buni", "dagbani": "n. buni" }, { "english": "dakolisaɣabɔrili", "dagbani": "n. dakolisaɣabɔrili" }, { "english": "tolana", "dagbani": "n. tolana" }, { "english": "fuluŋfuɣu", "dagbani": "n. fuluŋfuɣu" }, { "english": "gburiga", "dagbani": "v. gburiga" }, { "english": "placenta (of animal)", "dagbani": "n. zoli" }, { "english": "placenta (of humans)", "dagbani": "n. yoli" }, { "english": "placentas", "dagbani": "nama" }, { "english": "place where one finds the largest number of sth.", "dagbani": "n. tɛɣu" }, { "english": "plague", "dagbani": "n. alɔbo" }, { "english": "plague, epidemic, pestilence", "dagbani": "n. alibalaayi" }, { "english": "plait rope", "dagbani": "v. pam" }, { "english": "plan", "dagbani": "v. lo" }, { "english": "kahiŋkɔɣu^nyuuli", "dagbani": "n. kahiŋkɔɣu^nyuuli" }, { "english": "kɔrintali", "dagbani": "n. kɔrintali" }, { "english": "kpaalɛɣu", "dagbani": "n. kpaalɛɣu" }, { "english": "laam", "dagbani": "n. laam" }, { "english": "linliriŋ", "dagbani": "n. linliriŋ" }, { "english": "luŋku^ŋmaaŋa", "dagbani": "n. luŋku^ŋmaaŋa" }, { "english": "nahu", "dagbani": "n. nahu" }, { "english": "naanaakpabigbandi", "dagbani": "pl. naanaakpabigbandi" }, { "english": "nyɛrikɔbiga", "dagbani": "n. nyɛrikɔbiga" }, { "english": "plan, plot", "dagbani": "n. yikombiɛlim" }, { "english": "nyɛvilipɔhili", "dagbani": "n. nyɛvilipɔhili" }, { "english": "nahu", "dagbani": "n." }, { "english": "naanaakpabigbandi", "dagbani": "pl." }, { "english": "nyɛrikɔbiga", "dagbani": "n." }, { "english": "plan, plot", "dagbani": "n. yikombiɛlim" }, { "english": "nyɛvilipɔhili", "dagbani": "n." }, { "english": "plane, aeroplane", "dagbani": "n. aleepile" }, { "english": "nyuli^nyua", "dagbani": "n." }, { "english": "plane sth.", "dagbani": "v. kpe" }, { "english": "ŋmanmabihili", "dagbani": "n." }, { "english": "plank", "dagbani": "dapaɣa" }, { "english": "dapaɣili", "dagbani": "n." }, { "english": "planks", "dagbani": "dapaɣisi" }, { "english": "plant (wild)", "dagbani": "n. mɔɣu" }, { "english": "plant, a", "dagbani": "n. bimbilli" }, { "english": "plant, transplant", "dagbani": "v. sa" }, { "english": "ŋmanzuɣulaa", "dagbani": "n." }, { "english": "ŋmaankpihiga", "dagbani": "n." }, { "english": "sankaŋli", "dagbani": "n. sankaŋli" }, { "english": "sɔɣilakabiga", "dagbani": "n." }, { "english": "shindazuɣu", "dagbani": "n." }, { "english": "tiŋkpam", "dagbani": "n." }, { "english": "tizoo", "dagbani": "n." }, { "english": "plant, [sp.] - the wild or false tigernut", "dagbani": "n." }, { "english": "plant [sp.] (creeping vine)", "dagbani": "n." }, { "english": "plunderer", "dagbani": "n. wawa" }, { "english": "talima", "dagbani": "n." }, { "english": "plant [sp.] (creeping vine)", "dagbani": "baŋnariga" }, { "english": "plunderer", "dagbani": "talima" }, { "english": "plunderer", "dagbani": "yirigilinli" }, { "english": "pledged amount", "dagbani": "adashi" }, { "english": "pledge-fund", "dagbani": "adashi" }, { "english": "plastered amount", "dagbani": "yiriginli" }, { "english": "pledge-fund", "dagbani": "adashi" }, { "english": "plaster", "dagbani": "yɔtuŋ" }, { "english": "sensitive plant", "dagbani": "saayambuli" }, { "english": "sensitive plant", "dagbani": "saabira" }, { "english": "plentiful", "dagbani": "gbaluŋ" }, { "english": "to be plentiful", "dagbani": "galisi" }, { "english": "to be plentiful", "dagbani": "pu" }, { "english": "plastered", "dagbani": "biɛlim" }, { "english": "to plaster (a wall)", "dagbani": "ta" }, { "english": "to plaster (a wall)", "dagbani": "puui" }, { "english": "plentifully", "dagbani": "yiruŋ" }, { "english": "plentifulness", "dagbani": "bayaana" }, { "english": "plenty", "dagbani": "gbaliŋ" }, { "english": "plentifully", "dagbani": "yiruŋ" }, { "english": "plentifulness", "dagbani": "bayaana" }, { "english": "plenty", "dagbani": "gbaliŋ" }, { "english": "plaster (wall-plaster)", "dagbani": "tari" }, { "english": "plaster (adv.)", "dagbani": "pampam" }, { "english": "plaster, adhesive dressing", "dagbani": "plasta" }, { "english": "plaster (adv.)", "dagbani": "viɛŋ" }, { "english": "plaster, smear, seal by besmearing", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "plaster (id.)", "dagbani": "vub" }, { "english": "plaster, spread something on a surface", "dagbani": "mɛlim" }, { "english": "plenty, abundant", "dagbani": "'nɛɣu" }, { "english": "plaster of black earth (for wall)", "dagbani": "boliŋga" }, { "english": "plenty, be", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "plastic container (bag, bucket, bowl &c.)", "dagbani": "lɔba" }, { "english": "plot", "dagbani": "gbimisi" }, { "english": "plate", "dagbani": "polo" }, { "english": "plate", "dagbani": "parante" }, { "english": "plate sth. with metal", "dagbani": "dooi" }, { "english": "plot", "dagbani": "polo" }, { "english": "plate", "dagbani": "parante" }, { "english": "plate sth. with metal", "dagbani": "dooi" }, { "english": "plot, conspire", "dagbani": "na" }, { "english": "platoon, 'twelve militia men' (IM)", "dagbani": "dantini" }, { "english": "plot, plan", "dagbani": "yikombiɛlim" }, { "english": "play (drum, fiddle)", "dagbani": "ŋme" }, { "english": "plot of sth.", "dagbani": "waa" }, { "english": "play, to", "dagbani": "diɛm" }, { "english": "plough", "dagbani": "kɔro" }, { "english": "play boisterously", "dagbani": "kpɛri" }, { "english": "player", "dagbani": "diɛmalana" }, { "english": "player of the 'guitar'", "dagbani": "mɔɣilo" }, { "english": "player of wind instrument", "dagbani": "piɛbira" }, { "english": "playmate", "dagbani": "kpɛrili" }, { "english": "plaything", "dagbani": "bindiɛmdi" }, { "english": "play with/on words", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "pleasant", "dagbani": "nyaɣisa" }, { "english": "pleasant", "dagbani": "nyaɣisili" }, { "english": "pleasantness", "dagbani": "nyaɣisim" }, { "english": "play with/on words", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "pleasant", "dagbani": "nyaɣisa" }, { "english": "pleasant (adj.)", "dagbani": "nyaɣisili" }, { "english": "pleasantness", "dagbani": "nyaɣisim" }, { "english": "pleasant taste", "dagbani": "nyaɣisim" }, { "english": "please (disc.)", "dagbani": "jaande" }, { "english": "pleased with, to be", "dagbani": "paɣi" }, { "english": "please sb.", "dagbani": "simdi" }, { "english": "pleasure", "dagbani": "nyaɣisim" }, { "english": "pledge (n.)", "dagbani": "alikauli" }, { "english": "pledge (v.)", "dagbani": "jari" }, { "english": "pledge", "dagbani": "kulikɔrili" }, { "english": "plough, 'plow' [Am.]", "dagbani": "naɣikuli" }, { "english": "plough, to ~", "dagbani": "ko" }, { "english": "plough-ox", "dagbani": "naɣikɔrigu" }, { "english": "ploughshare", "dagbani": "kubiɛlim" }, { "english": "plover (bird)", "dagbani": "ŋmɛlinŋmee" }, { "english": "pluck (fruit)", "dagbani": "tɔhi5" }, { "english": "pluck (fruit or flowers)", "dagbani": "pɔhi" }, { "english": "pluck (single fruit or vegetable)", "dagbani": "pɔhigi" }, { "english": "pluck (fruit)", "dagbani": "tɔhi5" }, { "english": "pluck (fruit or flowers)", "dagbani": "pɔhi" }, { "english": "pluck (single fruit or vegetable)", "dagbani": "pɔhigi" }, { "english": "pluck fowl", "dagbani": "guhi" }, { "english": "pluck fruit", "dagbani": "to5" }, { "english": "plug", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "plunder", "dagbani": "narim" }, { "english": "plunderer", "dagbani": "dabarizaana" }, { "english": "plunderer", "dagbani": "neendira" }, { "english": "plunge", "dagbani": "mim" }, { "english": "porter (female)", "dagbani": "mim" }, { "english": "political party symbolised by umbrella (NDC)", "dagbani": "katayua" }, { "english": "pneumonia", "dagbani": "sapirigu" }, { "english": "pocket", "dagbani": "politiksi" }, { "english": "pocket", "dagbani": "aliziifo" }, { "english": "politics", "dagbani": "binsurigu" }, { "english": "polluting", "dagbani": "gabisiri" }, { "english": "polluting", "dagbani": "surigu" }, { "english": "pomade-maker", "dagbani": "tulaale duɣira" }, { "english": "pomade-maker", "dagbani": "tulaalemaana" }, { "english": "pocket, 'packet, pouch", "dagbani": "paachi" }, { "english": "pomade-maker", "dagbani": "tulaale duɣira" }, { "english": "pocket, 'packet, pouch", "dagbani": "paachi" }, { "english": "pocket, to put sth. in ~", "dagbani": "su" }, { "english": "ponder", "dagbani": "tɛhi" }, { "english": "pod, fruit", "dagbani": "binwolli" }, { "english": "pony", "dagbani": "bariba" }, { "english": "pod of the dawadawa (full pod)", "dagbani": "dasaŋa" }, { "english": "pooh-pooh, deride", "dagbani": "sabisi" }, { "english": "pods", "dagbani": "zaɣa" }, { "english": "pool", "dagbani": "biɛŋ" }, { "english": "pool", "dagbani": "biɔŋ" }, { "english": "pods of the dawadawa", "dagbani": "dɔzaba" }, { "english": "pods used in a game", "dagbani": "zaɣu" }, { "english": "point (in an exposition)", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "pools", "dagbani": "biɛma" }, { "english": "point, spike", "dagbani": "choli" }, { "english": "poor", "dagbani": "naandamba" }, { "english": "point at", "dagbani": "tiri" }, { "english": "pointed", "dagbani": "choo" }, { "english": "pointed end", "dagbani": "choo" }, { "english": "point, spike", "dagbani": "choli" }, { "english": "poor", "dagbani": "naandamba" }, { "english": "point at", "dagbani": "tiri" }, { "english": "pointed", "dagbani": "choo" }, { "english": "pointed end", "dagbani": "choo" }, { "english": "point in a game", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "poison", "dagbani": "kɔtɔɣu" }, { "english": "poison", "dagbani": "lɔɣu" }, { "english": "poison", "dagbani": "yabiga" }, { "english": "poison", "dagbani": "tarima" }, { "english": "poor, sterile (earth becomes ~)", "dagbani": "jaai" }, { "english": "poor, the weak, handicapped, small children", "dagbani": "amaasachina" }, { "english": "poor/wretched, to be/become ~", "dagbani": "guhi" }, { "english": "poorly, messed-up, damaged (to be ~)", "dagbani": "zuɣim" }, { "english": "poor person", "dagbani": "faralana" }, { "english": "poisoned, to be", "dagbani": "tiɣi" }, { "english": "poisoned alcohol", "dagbani": "dabiɛɣu" }, { "english": "poisoned alcohol", "dagbani": "wahalalana" }, { "english": "poison for arrows", "dagbani": "zalim" }, { "english": "poisoned alcohol", "dagbani": "dabiɛɣu" }, { "english": "poison for arrows", "dagbani": "zalim" }, { "english": "poisonous snake", "dagbani": "zomkpabisɔŋ" }, { "english": "poison-plant", "dagbani": "yɛbiga" }, { "english": "popularity", "dagbani": "yubɔbo" }, { "english": "poison (something)", "dagbani": "bali" }, { "english": "population", "dagbani": "biɛligu" }, { "english": "pole", "dagbani": "dapua" }, { "english": "pole", "dagbani": "pɔpila" }, { "english": "pole", "dagbani": "daadambiɛligu" }, { "english": "policeman", "dagbani": "piriŋga" }, { "english": "policewoman", "dagbani": "pirimpaɣa" }, { "english": "porcupine", "dagbani": "shɛlinli" }, { "english": "polio, polio sufferer", "dagbani": "gbaridaangbee" }, { "english": "polish", "dagbani": "sarisi" }, { "english": "polite address to anyone respected", "dagbani": "diɛndi" }, { "english": "polite address to anyone respected", "dagbani": "lunfa" }, { "english": "porcupine quill", "dagbani": "shɛlingoli" }, { "english": "polite address to anyone respected", "dagbani": "sarisi" }, { "english": "porcupine quill", "dagbani": "diɛndi" }, { "english": "pornographic", "dagbani": "lunfa" }, { "english": "porridge [a thick type]", "dagbani": "shɛlingoli" }, { "english": "porter", "dagbani": "goli" }, { "english": "politeness", "dagbani": "chɛkparawa" }, { "english": "Political party symbolised by an elephant (NPP)", "dagbani": "neenʒira" }, { "english": "powdered milk, milk-powder, dried milk", "dagbani": "ʒiʒira" }, { "english": "potstand, large ring for water pots", "dagbani": "lɔndo" }, { "english": "portico", "dagbani": "zahirigu" }, { "english": "portion", "dagbani": "zɔntua" }, { "english": "potter", "dagbani": "duɣimɛra" }, { "english": "porter (female)", "dagbani": "yaɣiba" }, { "english": "potter", "dagbani": "zɔntua" }, { "english": "portion (of food)", "dagbani": "dimma" }, { "english": "potter's sponge (?)", "dagbani": "suluŋ" }, { "english": "portion of meat or fish", "dagbani": "jilli" }, { "english": "pottery-making", "dagbani": "duɣimɛbo" }, { "english": "Portuguese, Lebanese", "dagbani": "Pɔtachi" }, { "english": "potty, chamberpot", "dagbani": "dulinlaa" }, { "english": "position (‘standing’)", "dagbani": "zaa" }, { "english": "pot-wedge", "dagbani": "daakpɛliŋa" }, { "english": "position, office", "dagbani": "zaani" }, { "english": "pot [type] (for ancestral worship)", "dagbani": "buɣuduɣu" }, { "english": "position or direction, exact ~", "dagbani": "tibi" }, { "english": "pouch, pocket, 'packet", "dagbani": "paachi" }, { "english": "possess", "dagbani": "mali" }, { "english": "pouffe", "dagbani": "difiɛli" }, { "english": "pouch, pocket, 'packet", "dagbani": "paachi" }, { "english": "possess", "dagbani": "mali" }, { "english": "pouffe", "dagbani": "difiɛli" }, { "english": "possess, get possession of", "dagbani": "su" }, { "english": "difiɛmeeŋa", "dagbani": "possession" }, { "english": "possession", "dagbani": "neeni" }, { "english": "difiɛli", "dagbani": "possession" }, { "english": "possession(s)", "dagbani": "maligu" }, { "english": "pough (n.)", "dagbani": "kukɔrili" }, { "english": "property", "dagbani": "sulinsi" }, { "english": "pounce upon", "dagbani": "bibi" }, { "english": "v. bibigi", "dagbani": "pounce upon" }, { "english": "possessions", "dagbani": "bin^nyara" }, { "english": "possession(s)", "dagbani": "malibu" }, { "english": "to be possible", "dagbani": "nani" }, { "english": "nɔni", "dagbani": "to be possible" }, { "english": "pound, crush (stone, bone, meat)", "dagbani": "ja" }, { "english": "pound a mortar", "dagbani": "to" }, { "english": "pound grain", "dagbani": "kuri" }, { "english": "posterity", "dagbani": "zuliya" }, { "english": "thresh", "dagbani": "kuri" }, { "english": "postpone", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "pound grain", "dagbani": "kuri" }, { "english": "posterity", "dagbani": "zuliya" }, { "english": "pound grain, thresh", "dagbani": "kuri" }, { "english": "postpone", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "pounding", "dagbani": "tɔra" }, { "english": "postpone", "dagbani": "vuui" }, { "english": "postpone", "dagbani": "zali" }, { "english": "pot", "dagbani": "duɣu" }, { "english": "pour", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "pour (a liquid) into a vessel", "dagbani": "le" }, { "english": "pour away (solids)", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "pot (large)", "dagbani": "siŋa" }, { "english": "pot (large water ~)", "dagbani": "lɔɣu" }, { "english": "pour out all (liquid)", "dagbani": "kpaai" }, { "english": "pot (metal ~)", "dagbani": "daarisani" }, { "english": "pour part of liquid on, in", "dagbani": "booi" }, { "english": "potency, power, strength", "dagbani": "kpɛŋ" }, { "english": "pout in contempt", "dagbani": "mɛrigi" }, { "english": "pot for t.z.", "dagbani": "saɣiduɣu" }, { "english": "poverty", "dagbani": "fakari" }, { "english": "pothole", "dagbani": "bɔɣili" }, { "english": "pout in contempt", "dagbani": "mɛrigi" }, { "english": "pot for t.z.", "dagbani": "saɣiduɣu" }, { "english": "poverty", "dagbani": "fakari" }, { "english": "pothole", "dagbani": "bɔɣili" }, { "english": "potholes", "dagbani": "bɔɣa" }, { "english": "pot of excrement", "dagbani": "binduɣu" }, { "english": "powder", "dagbani": "zim" }, { "english": "pot-shaped anklet", "dagbani": "duɣubɛli" }, { "english": "powder, chemical(s)", "dagbani": "tim" }, { "english": "potsherd", "dagbani": "salichee" }, { "english": "powder, talc", "dagbani": "poora" }, { "english": "pot-stand", "dagbani": "shia4" }, { "english": "powdered milk, milk-powder, dried milk", "dagbani": "kpaŋmaŋa" }, { "english": "power", "dagbani": "firijita" }, { "english": "prayer beads (Muslim)", "dagbani": "tasibaha" }, { "english": "preparation", "dagbani": "kpiɔŋ" }, { "english": "power", "dagbani": "kpaŋmaŋa" }, { "english": "preparation", "dagbani": "firijita" }, { "english": "prayer beads (Muslim)", "dagbani": "tasibaha" }, { "english": "prayer-hour (Muslim)", "dagbani": "azafari" }, { "english": "power, strength", "dagbani": "moliga" }, { "english": "power, strength, potency", "dagbani": "kpɛŋ" }, { "english": "powerful", "dagbani": "'gani" }, { "english": "prayer hour (sunset prayer)", "dagbani": "mangariba" }, { "english": "powerful, to become", "dagbani": "ŋmɛlim" }, { "english": "prayer in the Muslim way", "dagbani": "jiŋli" }, { "english": "powerful person", "dagbani": "wɔɣirili" }, { "english": "prayer-mat", "dagbani": "jiliŋgbaŋ" }, { "english": "prayers of intercession", "dagbani": "adua" }, { "english": "powerful person", "dagbani": "wɔɣirili" }, { "english": "prayer-mat", "dagbani": "jiliŋgbaŋ" }, { "english": "prayers of intercession", "dagbani": "adua" }, { "english": "power of observation, visual memory", "dagbani": "ninkpali" }, { "english": "prayer time", "dagbani": "alahisari" }, { "english": "power-station, power-house", "dagbani": "gbumgbum duu" }, { "english": "prayer-time (Islamic)", "dagbani": "wakariti" }, { "english": "praise", "dagbani": "paɣi" }, { "english": "praying mantis", "dagbani": "saazuɣuguŋgɔŋ" }, { "english": "praise, flatter sb. (with proverbs, fables)", "dagbani": "silim" }, { "english": "praise-name", "dagbani": "yuli" }, { "english": "preacher", "dagbani": "waazuyihira" }, { "english": "praise-name, proverbial epithet or title", "dagbani": "salinli" }, { "english": "preaching", "dagbani": "molo" }, { "english": "praise of god", "dagbani": "wumpaɣibo" }, { "english": "praise-name, proverbial epithet or title", "dagbani": "salinli" }, { "english": "preaching", "dagbani": "molo" }, { "english": "praise of god", "dagbani": "wumpaɣibo" }, { "english": "praises", "dagbani": "salim" }, { "english": "praises", "dagbani": "molini" }, { "english": "praises", "dagbani": "waazuyihibu" }, { "english": "precaution", "dagbani": "siɣa" }, { "english": "praise-sing", "dagbani": "bam" }, { "english": "precede", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "praise-singing", "dagbani": "silinli" }, { "english": "precisely", "dagbani": "kaliŋkaliŋ" }, { "english": "praise singing", "dagbani": "baantali" }, { "english": "precisely, exactly", "dagbani": "ta" }, { "english": "adv.", "dagbani": "noo" }, { "english": "praise-song for commoners", "dagbani": "taachi" }, { "english": "praise suitable for a 'sheikh'", "dagbani": "sheefu" }, { "english": "predators", "dagbani": "biŋgbahirigu" }, { "english": "praise-term", "dagbani": "zaachi" }, { "english": "prediction of events, divination", "dagbani": "isaabi" }, { "english": "pray", "dagbani": "ka" }, { "english": "prayer", "dagbani": "ka" }, { "english": "praise-term", "dagbani": "zaachi" }, { "english": "prediction of events, divination", "dagbani": "isaabi" }, { "english": "pray", "dagbani": "ka" }, { "english": "prayer", "dagbani": "suhigu" }, { "english": "preferable, to be", "dagbani": "so4" }, { "english": "preferable, to be", "dagbani": "puhi" }, { "english": "pregnancies", "dagbani": "baɣa" }, { "english": "pregnancies", "dagbani": "suhi" }, { "english": "pregnancy", "dagbani": "paɣipuli" }, { "english": "pregnancy", "dagbani": "adua" }, { "english": "prayer -- \"Muslim night prayers during the last ten nights of Ramadhan\"", "dagbani": "tahajud" }, { "english": "pregnancy", "dagbani": "puli" }, { "english": "pregnancy, conception", "dagbani": "pua" }, { "english": "pregnancy in animals", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "pregnant (animals)", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "prayer (Muslim, optional)", "dagbani": "suuna" }, { "english": "pregnant, become", "dagbani": "tiɣi" }, { "english": "prayer, intercession", "dagbani": "wunsuhigu" }, { "english": "prayer (Muslim, optional)", "dagbani": "suuna" }, { "english": "pregnant, become", "dagbani": "tiɣi" }, { "english": "prayer, intercession", "dagbani": "wunsuhigu" }, { "english": "pregnant, to be (animal)", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "prayer, Muslim early-morning", "dagbani": "wɔluusa" }, { "english": "pregnant, to be (animal)", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "prayer, Muslim ~-line", "dagbani": "safu" }, { "english": "pregnant goat", "dagbani": "bubaɣili" }, { "english": "prayer, supplementary -- non-compulsory Muslim", "dagbani": "naafiila" }, { "english": "pregnant woman", "dagbani": "paɣipuulana" }, { "english": "pregnant women", "dagbani": "paɣipuhinima" }, { "english": "preparation", "dagbani": "shili" }, { "english": "pregnant women", "dagbani": "paɣipuhinima" }, { "english": "preparation", "dagbani": "shili" }, { "english": "prepare", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "proclamation", "dagbani": "pilinli" }, { "english": "pride of a princess (in good or derogatory sense)", "dagbani": "nabipuɣiŋli" }, { "english": "prepare a medicinal soup of herbs", "dagbani": "puɣi" }, { "english": "presence", "dagbani": "kɔbili" }, { "english": "priest (in Bible)", "dagbani": "maligumaana" }, { "english": "presence of sb., in/to/from ~", "dagbani": "sani" }, { "english": "priest (R.C.)", "dagbani": "faada" }, { "english": "present, demonstrate", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "priesthood (in Bible)", "dagbani": "maligumaanitali" }, { "english": "present, for the ~", "dagbani": "pɔi" }, { "english": "prince", "dagbani": null }, { "english": "present, gift", "dagbani": "pini" }, { "english": "priesthood (in Bible)", "dagbani": "maligumaanitali" }, { "english": "present, for the ~", "dagbani": "pɔi" }, { "english": "present, gift", "dagbani": "pini" }, { "english": "present, to be ~", "dagbani": "be" }, { "english": "press (clothes), iron", "dagbani": "nɛm" }, { "english": "press (to ~ clothes)", "dagbani": "pirasi" }, { "english": "press against the palm", "dagbani": "ŋmɛm" }, { "english": "press down", "dagbani": "dihi" }, { "english": "press down, heavily", "dagbani": "marigi" }, { "english": "pressing, urgent", "dagbani": "'mii" }, { "english": "pressing responsibility", "dagbani": "sangali" }, { "english": "prince (son of a princess)", "dagbani": "paɣabia" }, { "english": "prince, special ~", "dagbani": "nabipariga" }, { "english": "princeling, petty/self-styled prince/princess", "dagbani": "nabigbulli" }, { "english": "pressing, pressing responsibility", "dagbani": "nabikuɣinli" }, { "english": "press down, heavily", "dagbani": "marigi" }, { "english": "pressing, urgent", "dagbani": "'mii" }, { "english": "pressing responsibility", "dagbani": "sangali" }, { "english": "press out of shape", "dagbani": "mɔɣilim" }, { "english": "press under the arm (as an hourglass drum)", "dagbani": "kahim" }, { "english": "pressurise", "dagbani": "muɣisi" }, { "english": "prince sine cura", "dagbani": "nabiyɔŋa" }, { "english": "princess", "dagbani": "nabipuɣiŋga" }, { "english": "principal sum (finance), capital", "dagbani": "laɣidaya" }, { "english": "principal sum (finance), capital", "dagbani": "laɣizuɣu" }, { "english": "print", "dagbani": "nakpaɣindana" }, { "english": "pretty girl", "dagbani": "bulimbuɣu" }, { "english": "prevent", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "prevent", "dagbani": "mɔŋ" }, { "english": "prevent", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "prise out ('pry' [Am.]) or wall", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "prison", "dagbani": "daa" }, { "english": "prickly-heat", "dagbani": "wolishɛɣu" }, { "english": "pride", "dagbani": "duhimaŋtali" }, { "english": "prison", "dagbani": "daa" }, { "english": "prickly-heat", "dagbani": "wolishɛɣu" }, { "english": "pride", "dagbani": "duhimaŋtali" }, { "english": "pride", "dagbani": "gabili" }, { "english": "pride", "dagbani": "dansarika" }, { "english": "pride", "dagbani": "jɛriyali" }, { "english": "pride", "dagbani": "sarika" }, { "english": "prisoner", "dagbani": "dansarika" }, { "english": "prisoner", "dagbani": "sarikakpɛra" }, { "english": "prisoners", "dagbani": "sarikanima" }, { "english": "private", "dagbani": "zimsi" }, { "english": "privately", "dagbani": "ashilo" }, { "english": "private", "dagbani": "sɔɣi" }, { "english": "previous", "dagbani": "'kuro" }, { "english": "previously (do ... ~)", "dagbani": "tuui" }, { "english": "previously (do ... ~)", "dagbani": "dihi" }, { "english": "print cloth", "dagbani": "dafumaata" }, { "english": "pretence", "dagbani": "nakpaɣindi" }, { "english": "pretender", "dagbani": "manshishiilo" }, { "english": "pretender", "dagbani": "zuu" }, { "english": "privates", "dagbani": "tooni" }, { "english": "prize", "dagbani": "laara" }, { "english": "problem", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "problem, nuisance, bother", "dagbani": "bimbago" }, { "english": "problematic, difficult matter", "dagbani": "dandani" }, { "english": "problem", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "problem, nuisance, bother", "dagbani": "bimbago" }, { "english": "problematic, difficult matter", "dagbani": "dandani" }, { "english": "problem 'pressing matter'", "dagbani": "yɛlimuɣisirili" }, { "english": "processional pace", "dagbani": "gingaani" }, { "english": "proclaim", "dagbani": "moli" }, { "english": "proclamation", "dagbani": "molo" }, { "english": "procrastination", "dagbani": "fawoli" }, { "english": "prosper", "dagbani": "tihigi" }, { "english": "prosper", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "prodigy, child", "dagbani": "kpuŋa" }, { "english": "produce, crop", "dagbani": "atam" }, { "english": "prosperity", "dagbani": "tɔŋsim" }, { "english": "produce, give rise to", "dagbani": "dɔɣi" }, { "english": "prosperous, multiple, abundant", "dagbani": "tali" }, { "english": "prosperity", "dagbani": "tɔŋsim" }, { "english": "produce, give rise to", "dagbani": "dɔɣi" }, { "english": "prosperous, multiple, abundant", "dagbani": "tali" }, { "english": "professional, reliable, exact", "dagbani": "chirichi" }, { "english": "prosperous, to be", "dagbani": "maha" }, { "english": "profit", "dagbani": "gbunliriga" }, { "english": "prosperous, to make/be ~", "dagbani": "maai" }, { "english": "profit", "dagbani": "nyɔri" }, { "english": "prostitute", "dagbani": "daɣumahililana" }, { "english": "profit, means of ~", "dagbani": "gbinliriga" }, { "english": "profit", "dagbani": "jaɣimɛlo" }, { "english": "progeny", "dagbani": "nama" }, { "english": "progeny", "dagbani": "kaalua" }, { "english": "progeny", "dagbani": "kpaŋkpiŋ" }, { "english": "progress, take shape (of work)", "dagbani": "kolim" }, { "english": "progress with business affairs", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "prohibited thing, sth. to which one has no right", "dagbani": "haram" }, { "english": "prolong, stretch", "dagbani": "darigi" }, { "english": "prohibited thing, sth. to which one has no right", "dagbani": "haram" }, { "english": "prolong, stretch", "dagbani": "darigi" }, { "english": "prostitutes", "dagbani": "pagɔra" }, { "english": "prostitute who stays in a brothel", "dagbani": "kalibaa" }, { "english": "prostitution", "dagbani": "dagumahili" }, { "english": "promiscuous woman", "dagbani": "pagɔrili" }, { "english": "promise", "dagbani": "alikauli" }, { "english": "prostrated, to be", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "protect", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "promote", "dagbani": "yolisi" }, { "english": "protect, defend", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "prompt, instigate", "dagbani": "kparisi" }, { "english": "protect against", "dagbani": "gu" }, { "english": "promote", "dagbani": "yolisi" }, { "english": "protect, defend", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "prompt, instigate", "dagbani": "kparisi" }, { "english": "protect against", "dagbani": "gu" }, { "english": "prop, staff supporting a load or for drying clothes", "dagbani": "looko" }, { "english": "protect against evil, train", "dagbani": "tiɣisi" }, { "english": "protection", "dagbani": "tiliginsim" }, { "english": "prop, support sth.", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "protector, supporter", "dagbani": "tabira" }, { "english": "prop, window-shutter ~", "dagbani": "kakpɔndigu" }, { "english": "protect with a fence", "dagbani": "baɣi5" }, { "english": "propaganda", "dagbani": "pɔripɔriganda" }, { "english": "protrude", "dagbani": "mulim" }, { "english": "propagate", "dagbani": "yɛligi" }, { "english": "proud", "dagbani": "karimbaandana" }, { "english": "properly, to do... [auxiliary verb]", "dagbani": "maali" }, { "english": "propagate", "dagbani": "yɛligi" }, { "english": "proud", "dagbani": "buɣibuɣi" }, { "english": "properly, to do...", "dagbani": "maali" }, { "english": "proper person, a good/true/real person", "dagbani": "nira" }, { "english": "property, luggage", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "proudly", "dagbani": "tamtam" }, { "english": "prophecy", "dagbani": "anabitali" }, { "english": "proud of, to be", "dagbani": "kuli" }, { "english": "prophet", "dagbani": "anabi" }, { "english": "prove, test, experiment", "dagbani": "pɔhi" }, { "english": "prophet, the", "dagbani": "anabi" }, { "english": "proverb", "dagbani": "ŋahili" }, { "english": "prop up", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "prop up, lift up and put a block under", "dagbani": "kpari" }, { "english": "proverb (utter a ~)", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "proscribe", "dagbani": "kari" }, { "english": "prop up, lift up and put a block under", "dagbani": "kpari" }, { "english": "proverb (utter a ~)", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "proscribe", "dagbani": "kari" }, { "english": "proverbial", "dagbani": "ŋahili" }, { "english": "proverbial name", "dagbani": "yuli" }, { "english": "proverbs", "dagbani": "ŋmahima" }, { "english": "proverbs (plural)", "dagbani": "yɛliŋmahima" }, { "english": "pullet", "dagbani": "nɔsaa" }, { "english": "proverb-user", "dagbani": "ŋahinŋahira" }, { "english": "provide oneself with", "dagbani": "gu" }, { "english": "pull out", "dagbani": "firigi" }, { "english": "provisions for a journey", "dagbani": "guzuli" }, { "english": "pull out anything (e.g. from liquids)", "dagbani": "yaai" }, { "english": "provocateur", "dagbani": "tuɣinda" }, { "english": "pull out or off", "dagbani": "ŋooi" }, { "english": "provoke", "dagbani": "tabali" }, { "english": "provocateur", "dagbani": "tuɣinda" }, { "english": "pull out or off", "dagbani": "ŋooi" }, { "english": "provoke", "dagbani": "tabali" }, { "english": "pull out sth.", "dagbani": "ŋo" }, { "english": "provoke to anger", "dagbani": "tilim" }, { "english": "pull to tension", "dagbani": "doli" }, { "english": "prune", "dagbani": "gbimisi" }, { "english": "pull up (a single plant)", "dagbani": "sibigi" }, { "english": "pulp sth.", "dagbani": "taɣiri" }, { "english": "pulpy", "dagbani": "wɔhi" }, { "english": "prune, to", "dagbani": "mali" }, { "english": "pruritus ani", "dagbani": "gbini" }, { "english": "puberty", "dagbani": "balaŋa" }, { "english": "puberty, to reach", "dagbani": "bii" }, { "english": "pubes", "dagbani": "luŋaluŋa" }, { "english": "pump (bellows)", "dagbani": "zuɣi" }, { "english": "pump (to ~ e.g. tyre)", "dagbani": "pɔmpi" }, { "english": "pumpkin [sp.]", "dagbani": "yɔɣili" }, { "english": "pump up", "dagbani": "piri" }, { "english": "punch", "dagbani": "tooni" }, { "english": "punch", "dagbani": "kurili" }, { "english": "punch", "dagbani": "to" }, { "english": "pumpkin", "dagbani": "yɔɣili" }, { "english": "pump up", "dagbani": "piri" }, { "english": "punch", "dagbani": "tooni" }, { "english": "punch", "dagbani": "kurili" }, { "english": "punch", "dagbani": "to" }, { "english": "pubic hair", "dagbani": "yokɔbigu" }, { "english": "punch a hole in (as a mat or cloth)", "dagbani": "vibigi" }, { "english": "pubic hair (woman's)", "dagbani": "pankɔbiri" }, { "english": "puncture", "dagbani": "pɔncha" }, { "english": "publicized matter", "dagbani": "timponi" }, { "english": "punish", "dagbani": "darigi" }, { "english": "publicly", "dagbani": "zahira" }, { "english": "punishment", "dagbani": "alaka" }, { "english": "puddle", "dagbani": "mokɔro" }, { "english": "pudgy, stocky", "dagbani": "jinjini" }, { "english": "puff", "dagbani": "muɣisi" }, { "english": "puff", "dagbani": "tibidarigibo" }, { "english": "punish sb.", "dagbani": "darigi" }, { "english": "punish sb.", "dagbani": "sabisi" }, { "english": "pupil, schoolboy/girl", "dagbani": "sikuru" }, { "english": "pupil, schoolboy/girl", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "pupil of the eye", "dagbani": "nimbia" }, { "english": "puff adder", "dagbani": "bahiga" }, { "english": "puppy", "dagbani": "bahigu" }, { "english": "pupil of the eye", "dagbani": "nimbia" }, { "english": "puff adder", "dagbani": "bahiga" }, { "english": "puff adder", "dagbani": "bahigu" }, { "english": "puppy, young dog", "dagbani": "babila" }, { "english": "pull", "dagbani": "darigi" }, { "english": "pure", "dagbani": "dari" }, { "english": "pure", "dagbani": "vo" }, { "english": "pure", "dagbani": "vooi" }, { "english": "pull (as teeth)", "dagbani": "vuɣi" }, { "english": "purple", "dagbani": "'ʒiɛkpeein" }, { "english": "purpose", "dagbani": "nia" }, { "english": "pull a cart", "dagbani": "duhi" }, { "english": "pull along (as truck/trolley)", "dagbani": "vo" }, { "english": "on purpose", "dagbani": "digaŋgan" }, { "english": "pull a stick from the ground", "dagbani": "saai" }, { "english": "purposeless", "dagbani": "yiriŋ" }, { "english": "pull down from above, remove sth. from roof", "dagbani": "yubu" }, { "english": "purr", "dagbani": "fiifii" }, { "english": "purr", "dagbani": "fiifii" }, { "english": "purse", "dagbani": "kolibila" }, { "english": "quarter a dead animal", "dagbani": "kpalambila" }, { "english": "put in the mouth", "dagbani": "kpari" }, { "english": "purse lips", "dagbani": "mulim" }, { "english": "put into a bag, sheath", "dagbani": "su" }, { "english": "put off, confused, to be ~", "dagbani": "jiŋ" }, { "english": "pursue", "dagbani": "kari" }, { "english": "pus", "dagbani": "mari" }, { "english": "pus", "dagbani": "piri" }, { "english": "put on (trouser, skirt &c.)", "dagbani": "gani" }, { "english": "put on, wear", "dagbani": "ye" }, { "english": "put on a hat or a cap", "dagbani": "pili" }, { "english": "put on a hat or a cap", "dagbani": "daai" }, { "english": "push (sth./sb.) between ~", "dagbani": "nyɛli" }, { "english": "push, force through", "dagbani": "suɣiri" }, { "english": "push a bike", "dagbani": "bilim" }, { "english": "push (sth./sb.) between", "dagbani": "daai" }, { "english": "push, force through", "dagbani": "nyɛli" }, { "english": "push a bike", "dagbani": "suɣiri" }, { "english": "push aside", "dagbani": "bilim" }, { "english": "push away", "dagbani": "tirisi" }, { "english": "push-cart", "dagbani": "daai" }, { "english": "put on an entertainment", "dagbani": "tɔroko" }, { "english": "put on fat, grease sth.", "dagbani": "diɛm" }, { "english": "put on or wear around the waist", "dagbani": "pum" }, { "english": "put on top of", "dagbani": "so" }, { "english": "put out, extinguish lamp, flame", "dagbani": "pa" }, { "english": "put sb. down", "dagbani": "kpihim" }, { "english": "put sth. in a hole", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "put sth. in someone’s hand for him to hold it", "dagbani": "tu" }, { "english": "push into (of partially-burnt sticks into a fire)", "dagbani": "tiɣisi" }, { "english": "push into (of partially-burnt sticks into a fire)", "dagbani": "tiɣisi" }, { "english": "push or turn something on the ground", "dagbani": "parigi" }, { "english": "push something", "dagbani": "da7" }, { "english": "push with head, butt", "dagbani": "gbi" }, { "english": "pustule", "dagbani": "chɛbili" }, { "english": "pustules", "dagbani": "chɛba" }, { "english": "put", "dagbani": "niŋ" }, { "english": "put something on the ground", "dagbani": "sɔŋ" }, { "english": "put underwear on somebody, 'gird' with ...", "dagbani": "soli" }, { "english": "put up a shelter", "dagbani": "ti" }, { "english": "put upper garments on somebody", "dagbani": "yɛli" }, { "english": "put up shoots", "dagbani": "baai" }, { "english": "put wood on the fire", "dagbani": "kuli6" }, { "english": "put forth buds and new leaves", "dagbani": "puhi" }, { "english": "pyjama-cord, draw-string belt of pantaloons", "dagbani": "putforth" }, { "english": "put forth buds and new leaves", "dagbani": "puhi" }, { "english": "put forth the cob (growing corn)", "dagbani": "nyaɣi" }, { "english": "push", "dagbani": "put" }, { "english": "put on", "dagbani": "tim4" }, { "english": "python", "dagbani": "waɣimahili" }, { "english": "pythons", "dagbani": "wɔɣimaha" }, { "english": "quagmire, bog", "dagbani": "farilɛɣu" }, { "english": "quail", "dagbani": "kɔringa" }, { "english": "quaking, shaking", "dagbani": "damli" }, { "english": "quarrel", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "quarrelsome", "dagbani": "yɛlivɔrili" }, { "english": "quarrelsome, troublesome person", "dagbani": "gaɣigaɣilana" }, { "english": "quarrelsome person", "dagbani": "yɛlivɔra" }, { "english": "quarrelsome person", "dagbani": "vuɣu" }, { "english": "quarrelsome person", "dagbani": "naŋgbankpeeni" }, { "english": "quarry, stone-pit", "dagbani": "vuɣu" }, { "english": "quarter, ¼, 'one fourth'", "dagbani": "zabi" }, { "english": "quarter a dead animal", "dagbani": "zabili" }, { "english": "quarter of town", "dagbani": "kɔto" }, { "english": "rafter a house", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "quiet, silent, to be", "dagbani": "fɔŋ" }, { "english": "quench light or fire", "dagbani": "fɔhi" }, { "english": "queue", "dagbani": "fooi" }, { "english": "question", "dagbani": "kpihi" }, { "english": "question, cross-examination", "dagbani": "bɔhigu" }, { "english": "quick(ly), fast", "dagbani": "koosa" }, { "english": "queue (verb)", "dagbani": "fɔhi" }, { "english": "queue (noun)", "dagbani": "foli" }, { "english": "queue, 'line' [Am.] (noun)", "dagbani": "lai" }, { "english": "quick(ly), fast (ideophone)", "dagbani": "kalun" }, { "english": "quiet lifestyle (noun)", "dagbani": "biɛribaalimtali" }, { "english": "quietly (adverb)", "dagbani": "biɛla" }, { "english": "quick, to be (verb)", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "quickly (adverb)", "dagbani": "nyamm" }, { "english": "quickly (adverb)", "dagbani": "kalinkalin" }, { "english": "quickly (adverb)", "dagbani": "wɔɣiwɔɣi" }, { "english": "quickly (adverb)", "dagbani": "yim" }, { "english": "quickly (adverb)", "dagbani": "yom" }, { "english": "quickly (adverb)", "dagbani": "yomyom" }, { "english": "quietly (adverb)", "dagbani": "biɛla" }, { "english": "quickly (adverb)", "dagbani": "juŋ" }, { "english": "quickly (ideophone)", "dagbani": "biribbirib" }, { "english": "quickly (adverb)", "dagbani": "nyamnyam" }, { "english": "quickly (adverb)", "dagbani": "baalim" }, { "english": "quick, agile (adjective)", "dagbani": "'valiŋga" }, { "english": "quickly (adverb)", "dagbani": "balim" }, { "english": "quickly (adverb)", "dagbani": "surim" }, { "english": "quietness (noun)", "dagbani": "gbim" }, { "english": "quill, as of the hedgehog or porcupine (noun)", "dagbani": "goo" }, { "english": "quill of porcupine (noun)", "dagbani": "shɛlingoli" }, { "english": "quills (plural)", "dagbani": "taya" }, { "english": "quickly, hurriedly (ideophone)", "dagbani": "tautau" }, { "english": "quill of porcupine", "dagbani": "shɛlingoli" }, { "english": "quills", "dagbani": "taya" }, { "english": "quickly, hurriedly", "dagbani": "tautau" }, { "english": "quinine", "dagbani": "kunii" }, { "english": "quickly, repeatedly to do ~", "dagbani": "parim" }, { "english": "quiver, arrow-holder", "dagbani": "lɔɣu" }, { "english": "quickness", "dagbani": "valiŋ" }, { "english": "Qur'an", "dagbani": "dikuraan" }, { "english": "quickness to speak", "dagbani": "fumfulum" }, { "english": "quick-temperedness", "dagbani": "suhupuɣipuɣu" }, { "english": "quiet", "dagbani": "chichi" }, { "english": "quiet, be", "dagbani": "shini" }, { "english": "quiet, peaceful, cool", "dagbani": "bom" }, { "english": "Qur'an", "dagbani": "Alikuraan" }, { "english": "Qur'an", "dagbani": "Kurani" }, { "english": "Qur'an-case, leather ~", "dagbani": "gafaka" }, { "english": "Qur'anic chant", "dagbani": "isinia" }, { "english": "Qur'anic reading", "dagbani": "tabishiiri" }, { "english": "Qur'an opening", "dagbani": "Faatiha" }, { "english": "race", "dagbani": "walansi" }, { "english": "Qur'anic reading", "dagbani": "tabishiiri" }, { "english": "Qur'an opening", "dagbani": "Faatiha" }, { "english": "race", "dagbani": "walansi" }, { "english": "race", "dagbani": "tia" }, { "english": "race, sporting event", "dagbani": "tizɔbo" }, { "english": "raffia", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "raffia", "dagbani": "kpɔɣu" }, { "english": "race, tribe", "dagbani": "zuliya" }, { "english": "raffia palm", "dagbani": "kpaɣu" }, { "english": "race-course", "dagbani": "sɔchibiga" }, { "english": "racer", "dagbani": "tizɔra" }, { "english": "race-running", "dagbani": "karitigu" }, { "english": "radio", "dagbani": "kpari" }, { "english": "raffia work-basket", "dagbani": "pibirigu" }, { "english": "rafter", "dagbani": "yɔɣirili" }, { "english": "radio", "dagbani": "ladio" }, { "english": "rafter a building, to", "dagbani": "moli" }, { "english": "rafter a house", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "rag", "dagbani": "binchɛrili" }, { "english": "ration of food", "dagbani": "biŋkpiŋ" }, { "english": "Ramadhan", "dagbani": "Nolɔri Goli" }, { "english": "rag", "dagbani": "binchɛrili" }, { "english": "ram", "dagbani": "biŋkpiŋ" }, { "english": "ration of food", "dagbani": "binchɛrili" }, { "english": "Ramadhan", "dagbani": "Nolɔri Goli" }, { "english": "ramify", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "ramp", "dagbani": "bindurili" }, { "english": "ramrod", "dagbani": "chinia" }, { "english": "rag, duster", "dagbani": "binkpindigu" }, { "english": "ragged", "dagbani": "chɛrili" }, { "english": "raggedly-attired person", "dagbani": "binchɛrilana" }, { "english": "ram without horns", "dagbani": "zuɣulinli" }, { "english": "raggedness", "dagbani": "gbinfini" }, { "english": "rank, office", "dagbani": "nam" }, { "english": "rain", "dagbani": "gbunfuni" }, { "english": "rank of an officer of Dagomba gunmen", "dagbani": "Chomfo" }, { "english": "rain", "dagbani": "saa" }, { "english": "rank of officer of Dagomba gunmen", "dagbani": "Achiri" }, { "english": "rain, atmospheric effect of", "dagbani": "sanoli" }, { "english": "rain", "dagbani": "Adu" }, { "english": "rank of officer of Dagomba gunmen", "dagbani": "Achiri" }, { "english": "rain, atmospheric effect of", "dagbani": "sanoli" }, { "english": "rain, direction it comes from", "dagbani": "sadaaŋga" }, { "english": "rain, localised", "dagbani": "sawalli" }, { "english": "rainbow", "dagbani": "sagani" }, { "english": "raincloud", "dagbani": "sagbɔŋ" }, { "english": "raincoat", "dagbani": "saakparigu" }, { "english": "rainfall, heavy/torrential", "dagbani": "sakarakara" }, { "english": "rains (early)", "dagbani": "siɣili" }, { "english": "rain, heavy", "dagbani": "sakurigu" }, { "english": "rain, to", "dagbani": "mi" }, { "english": "rain, first at the start of the farming season", "dagbani": "Buaru" }, { "english": "rain, to", "dagbani": "mi" }, { "english": "raincoat", "dagbani": "saakparigu" }, { "english": "rainfall, heavy/torrential ~", "dagbani": "sakarakara" }, { "english": "rains (early ~)", "dagbani": "siɣili" }, { "english": "rain steadily but not hard", "dagbani": "yo" }, { "english": "rain steadily but not hard", "dagbani": "takɔro" }, { "english": "ranks, in ~", "dagbani": "gbilligbilli" }, { "english": "rape", "dagbani": "bili" }, { "english": "rapids", "dagbani": "kɔpaliga" }, { "english": "rascal", "dagbani": "bibiee" }, { "english": "rascal", "dagbani": "bilikɔɣindana" }, { "english": "rainstorm", "dagbani": "sakurili" }, { "english": "rain that doesn't make thunder", "dagbani": "sabirigu" }, { "english": "rainwater", "dagbani": "sakom" }, { "english": "rainy season", "dagbani": "shɛɣu" }, { "english": "rainy season", "dagbani": "sheeni" }, { "english": "raise", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "raise (a child/animal, or to a high position)", "dagbani": "zooi" }, { "english": "raise, exalt", "dagbani": "duhi" }, { "english": "raised and hard land", "dagbani": "diɣili" }, { "english": "raise, exalt", "dagbani": "zooi" }, { "english": "raised and hard land", "dagbani": "duhi" }, { "english": "raise part of land and make it hard", "dagbani": "diɣili" }, { "english": "raise up", "dagbani": "yiɣisi" }, { "english": "raise voice", "dagbani": "niɣim" }, { "english": "rake together (as leaves or rubbish)", "dagbani": "bari" }, { "english": "rally", "dagbani": "laali" }, { "english": "ram, male sheep", "dagbani": "piɛlaa" }, { "english": "rascal", "dagbani": "yɔŋa" }, { "english": "rascal, rogue", "dagbani": "taabushe" }, { "english": "rascal, ruffian", "dagbani": "'yaɣu" }, { "english": "rascality", "dagbani": "bibilim" }, { "english": "rascality, roguery", "dagbani": "taabushetali" }, { "english": "rascally, wild, rough", "dagbani": "'yariga" }, { "english": "rash, hasty, impatient", "dagbani": "jiɣijiɣi" }, { "english": "rash, itch", "dagbani": "ŋamli" }, { "english": "rash on the skin", "dagbani": "ŋmali" }, { "english": "rash, hasty, impatient", "dagbani": "jiɣijiɣi" }, { "english": "rash, itch", "dagbani": "ŋamli" }, { "english": "rash on the skin", "dagbani": "ŋmali" }, { "english": "rat, giant / pouched", "dagbani": "dayuɣu" }, { "english": "rat, mouse [sp.]", "dagbani": "sabili" }, { "english": "rather", "dagbani": "lee" }, { "english": "rather", "dagbani": "naɣila" }, { "english": "ration (of grain)", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "ration of food", "dagbani": "zaɣa" }, { "english": "reconciliation", "dagbani": "laabira" }, { "english": "rattle", "dagbani": "sayali" }, { "english": "rattle (gourd)", "dagbani": "zaabia" }, { "english": "really!?", "dagbani": "ashee" }, { "english": "rattle, shaker (musical)", "dagbani": "sayɛlim" }, { "english": "really, of truth", "dagbani": "ataa" }, { "english": "rattle, tambourine", "dagbani": "chaɣisa" }, { "english": "rattle-player", "dagbani": "zaabia" }, { "english": "reapers, harvesters", "dagbani": "kachɛra" }, { "english": "rattles", "dagbani": "sayɛya" }, { "english": "rattles, sistra", "dagbani": "chaɣila" }, { "english": "rearing of domestic animals", "dagbani": "gulli" }, { "english": "reasonable, necessary (what is ~)", "dagbani": "chɔri" }, { "english": "reasonable price", "dagbani": "soochi" }, { "english": "reasoning", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "ravine", "dagbani": "zolɔŋ" }, { "english": "raw", "dagbani": "'kahili" }, { "english": "raw meat", "dagbani": "nimkaha" }, { "english": "raw meat (pl.)", "dagbani": "niŋkaha" }, { "english": "reasonable in price", "dagbani": "afua" }, { "english": "ray of sun at morning or evening", "dagbani": "zaliguzaɣisira" }, { "english": "rebel (n.)", "dagbani": "wuntaŋsoli" }, { "english": "rebel (v.)", "dagbani": "wuɣili" }, { "english": "razor", "dagbani": "wuntaŋsom" }, { "english": "reason", "dagbani": "zolɔŋ" }, { "english": "rebel", "dagbani": "wuntaŋsoli" }, { "english": "razor", "dagbani": "wuɣili" }, { "english": "razor", "dagbani": "wuntaŋsom" }, { "english": "razor", "dagbani": "zaliguzaɣisira" }, { "english": "razor", "dagbani": "leeza" }, { "english": "rebel, revolutionary", "dagbani": "duŋtaara" }, { "english": "razor", "dagbani": "piliŋ" }, { "english": "rebellion", "dagbani": "duŋtaabo" }, { "english": "razor", "dagbani": "piluŋ" }, { "english": "razorblade", "dagbani": "bileedi" }, { "english": "reach", "dagbani": "taai" }, { "english": "reach", "dagbani": "paai" }, { "english": "rebellious", "dagbani": "nɔzaɣisira" }, { "english": "rebellious, obstinate, stubborn", "dagbani": "galɔŋ" }, { "english": "rebuke", "dagbani": "kari" }, { "english": "reach out and give", "dagbani": "galisi" }, { "english": "reach", "dagbani": "saɣisigu" }, { "english": "reach towards", "dagbani": "tiri" }, { "english": "reach", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "read", "dagbani": "karim" }, { "english": "readiness", "dagbani": "shili" }, { "english": "recede, as a river", "dagbani": "wɔɣisi" }, { "english": "receive", "dagbani": "deei" }, { "english": "reading", "dagbani": "kariŋ" }, { "english": "reading", "dagbani": "karɔŋ" }, { "english": "reach", "dagbani": "diɛhi" }, { "english": "readiness", "dagbani": "shili" }, { "english": "recede, as a river", "dagbani": "wɔɣisi" }, { "english": "receive", "dagbani": "deei" }, { "english": "reading", "dagbani": "kariŋ" }, { "english": "reading", "dagbani": "karɔŋ" }, { "english": "recently, soon, contemporaneous", "dagbani": "palim" }, { "english": "reading, lesson", "dagbani": "kariŋ" }, { "english": "reception-hall", "dagbani": "zɔntua" }, { "english": "read out, recite, mention in order", "dagbani": "boli" }, { "english": "recite, read out, mention in order", "dagbani": "boli" }, { "english": "ready cash", "dagbani": "laɣipiɛliga" }, { "english": "reckless person, saboteur, evildoer", "dagbani": "barinalana" }, { "english": "real", "dagbani": "alali" }, { "english": "reckon", "dagbani": "'maŋli" }, { "english": "reckoning", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "reckon", "dagbani": "kali" }, { "english": "real, genuine", "dagbani": "biŋ" }, { "english": "reality, in ~", "dagbani": "ashaala" }, { "english": "recognize", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "real, genuine", "dagbani": "kali" }, { "english": "recline", "dagbani": "biŋ" }, { "english": "reality, in ~", "dagbani": "ashaala" }, { "english": "recognize", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "really", "dagbani": "dii" }, { "english": "recompense (undeserved)", "dagbani": "munaalim" }, { "english": "reconciled, be ~", "dagbani": "naai" }, { "english": "reconciliation", "dagbani": "maana" }, { "english": "recover", "dagbani": "tihigi" }, { "english": "regret", "dagbani": "sandaani" }, { "english": "reduce, lose flesh", "dagbani": "filim" }, { "english": "reduced in size, to be (crowd)", "dagbani": "wɔɣisi" }, { "english": "recover from illness", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "reduce noise", "dagbani": "booi" }, { "english": "recover of health", "dagbani": "afua" }, { "english": "reduce sth., make small", "dagbani": "filim" }, { "english": "reduce noise", "dagbani": "booi" }, { "english": "recover of health", "dagbani": "afua" }, { "english": "reduce sth., make small", "dagbani": "filim" }, { "english": "recovery, particularly in sickness", "dagbani": "soochi" }, { "english": "reduction", "dagbani": "filiŋ" }, { "english": "reduction", "dagbani": "filuŋ" }, { "english": "recriminate", "dagbani": "gaɣi" }, { "english": "rectangular", "dagbani": "mɔɣumɔɣu" }, { "english": "rectangular", "dagbani": "mɔɣu" }, { "english": "red yarn", "dagbani": "alahali" }, { "english": "reed", "dagbani": "gbiŋgbaŋ" }, { "english": "rectum", "dagbani": "nyirivɔɣu" }, { "english": "rectum", "dagbani": "gbuŋgbaŋ" }, { "english": "recur", "dagbani": "yiɣisi" }, { "english": "recur", "dagbani": "muriga" }, { "english": "red", "dagbani": "'ʒiɛfaa" }, { "english": "reed (short piece of ~)", "dagbani": "murijiŋa" }, { "english": "red", "dagbani": "'ʒiɛɣu" }, { "english": "reedbuck", "dagbani": "vuliɣu" }, { "english": "red", "dagbani": "'ʒiɛm" }, { "english": "reedbuck, (young) male ~", "dagbani": "vulidibga" }, { "english": "red", "dagbani": "'ʒee" }, { "english": "reed-grass", "dagbani": "gbiŋgbaŋ" }, { "english": "red (be, become ~)", "dagbani": "mɔhi" }, { "english": "(young) male reedbuck", "dagbani": "vulidibga" }, { "english": "reed-grass", "dagbani": "gbiŋgbaŋ" }, { "english": "to be, become red", "dagbani": "mɔhi" }, { "english": "reel (of thread)", "dagbani": "galijɛni" }, { "english": "red, glowing (as of flame)", "dagbani": "luin" }, { "english": "reel for thread", "dagbani": "gulilu" }, { "english": "red, scarlet", "dagbani": "'ʒiɛkpain" }, { "english": "to be red, serious", "dagbani": "ʒiɛhi" }, { "english": "to refit (broken pieces) insecurely", "dagbani": "dabi" }, { "english": "to be red", "dagbani": "mooi" }, { "english": "red metal", "dagbani": "da^nya" }, { "english": "to be refreshed", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "red colour, fair complexion", "dagbani": "moosim" }, { "english": "refugee", "dagbani": "kuŋkɔɣinzɔra" }, { "english": "redden", "dagbani": "mɔhi" }, { "english": "redden", "dagbani": "mooi" }, { "english": "redden", "dagbani": "laafiri" }, { "english": "redden", "dagbani": "nyɛlisi" }, { "english": "redden", "dagbani": "yaakoro" }, { "english": "refugee", "dagbani": "kuŋkɔɣinzɔra" }, { "english": "redden", "dagbani": "mɔhi" }, { "english": "redden", "dagbani": "mooi" }, { "english": "redden", "dagbani": "laafiri" }, { "english": "redden", "dagbani": "nyɛlisi" }, { "english": "redden", "dagbani": "yaakoro" }, { "english": "refuse", "dagbani": "chihi" }, { "english": "reddish dye", "dagbani": "aluura" }, { "english": "redeem", "dagbani": "tiligi" }, { "english": "redeem", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "redemption", "dagbani": "tiliginsim" }, { "english": "redemption", "dagbani": "yolisim" }, { "english": "red-flanked duiker, (young) male", "dagbani": "bambudibiga" }, { "english": "refuse, rubbish (Br.)", "dagbani": "saɣiri" }, { "english": "refuser", "dagbani": "chihira" }, { "english": "refuse to give", "dagbani": "mɔŋ" }, { "english": "refute", "dagbani": "chihi" }, { "english": "red-flanked duiker male", "dagbani": "bambulaa" }, { "english": "regain strength", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "redistribute", "dagbani": "fi" }, { "english": "regard as", "dagbani": "lihi" }, { "english": "redness", "dagbani": "moonsi" }, { "english": "regency", "dagbani": "nam" }, { "english": "regain strength", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "redistribute", "dagbani": "fi" }, { "english": "regard as", "dagbani": "lihi" }, { "english": "redness", "dagbani": "moonsi" }, { "english": "regency", "dagbani": "nam" }, { "english": "red pebbles used to grind up for colouring of local pot", "dagbani": "zom" }, { "english": "reds", "dagbani": "'ʒiɛhi" }, { "english": "reduce", "dagbani": "vuui" }, { "english": "reduce (e.g. price)", "dagbani": "booi" }, { "english": "regent", "dagbani": "gbɔŋlana" }, { "english": "regiment, battalion", "dagbani": "bataliya" }, { "english": "regret", "dagbani": "suhumiligibo" }, { "english": "regret (verb)", "dagbani": "yolitim" }, { "english": "regret (noun)", "dagbani": "yoli7" }, { "english": "regret, expression of pl.", "dagbani": "fabila" }, { "english": "remove (bird from a nest)", "dagbani": "paai" }, { "english": "regrow, sprout, branch out", "dagbani": "kpiri" }, { "english": "remove (bird from a nest)", "dagbani": "paai" }, { "english": "regrow, sprout, branch out", "dagbani": "kpiri" }, { "english": "remove, break off sth.", "dagbani": "dabigi" }, { "english": "regular, common, nonsacred", "dagbani": "ziŋ'" }, { "english": "remove a broody hen", "dagbani": "ŋunigi" }, { "english": "re-heat food", "dagbani": "ziligi" }, { "english": "remove bark from trees", "dagbani": "kaɣisi" }, { "english": "remforcements of guŋgɔŋ drum skin", "dagbani": "spelling_error" }, { "english": "remove stones, chaff", "dagbani": "bali" }, { "english": "reins", "dagbani": "gbanchiriga" }, { "english": "remove suddenly", "dagbani": "tɔhigi" }, { "english": "remove the outer skin by bruising", "dagbani": "veei" }, { "english": "reject sth./sb.", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "rent", "dagbani": "kpini" }, { "english": "rent, hire", "dagbani": "haya" }, { "english": "reject sth./sb.", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "rent", "dagbani": "kpini" }, { "english": "rent, hire", "dagbani": "haya" }, { "english": "relative (remote ~)", "dagbani": "kpidɔŋdɔŋ" }, { "english": "rental money received", "dagbani": "laara" }, { "english": "relative, kin", "dagbani": "dachee" }, { "english": "re-open a pit or well", "dagbani": "yaai" }, { "english": "repair", "dagbani": "dɔɣira" }, { "english": "relative, kinsperson", "dagbani": "yibali" }, { "english": "relative on the mother’s side of the family", "dagbani": "dɔɣinto" }, { "english": "relatives en masse", "dagbani": "dɔɣim" }, { "english": "relax", "dagbani": "jɛligi" }, { "english": "release", "dagbani": "gaai" }, { "english": "release (water)", "dagbani": "cheei" }, { "english": "release sb./sth.", "dagbani": "wɔɣisi" }, { "english": "relevant, to be", "dagbani": "goligi" }, { "english": "reliability", "dagbani": "naani" }, { "english": "release sb./sth.", "dagbani": "wɔɣisi" }, { "english": "relevant, to be", "dagbani": "goligi" }, { "english": "reliability", "dagbani": "naani" }, { "english": "reliable, exact, professional", "dagbani": "chirichi" }, { "english": "religion", "dagbani": "adiini" }, { "english": "religion", "dagbani": "guui" }, { "english": "religion", "dagbani": "kpalim" }, { "english": "remain (like that)", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "remain, be remaindered", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "remain unsold", "dagbani": "gbuhi" }, { "english": "remedy", "dagbani": "tim" }, { "english": "remember", "dagbani": "teei" }, { "english": "remember, (with negative)", "dagbani": "lɔɣisi" }, { "english": "remind", "dagbani": "teei" }, { "english": "remorse", "dagbani": "suhumiligibo" }, { "english": "remove", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "remove", "dagbani": "mali" }, { "english": "remove", "dagbani": "maali" }, { "english": "repair, as a wall", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "repairer of ...", "dagbani": "maana" }, { "english": "repairing", "dagbani": "maligu" }, { "english": "repair", "dagbani": "mali" }, { "english": "repair, as a wall", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "repairer of ...", "dagbani": "maana" }, { "english": "repairing", "dagbani": "maligu" }, { "english": "repayment, compensation, revenge", "dagbani": "san^yoo" }, { "english": "repentance", "dagbani": "tuuba" }, { "english": "repent of either good or evil", "dagbani": "saai" }, { "english": "repetitive, ceaseless", "dagbani": "taligu" }, { "english": "replace", "dagbani": "lɛhi" }, { "english": "replace sb.", "dagbani": "deei" }, { "english": "replete, sated, full", "dagbani": "kpuŋ" }, { "english": "reluctance", "dagbani": "vinyaɣili" }, { "english": "remain", "dagbani": "haayi" }, { "english": "remain", "dagbani": "garigi" }, { "english": "remain", "dagbani": "labisi" }, { "english": "reprimand", "dagbani": "galim" }, { "english": "reproach", "dagbani": "naŋgbanchɛɣu" }, { "english": "reproach in public", "dagbani": "tawafi" }, { "english": "reptile", "dagbani": "binvurigu" }, { "english": "reputable", "dagbani": "yullana" }, { "english": "reproach", "dagbani": "naŋgbanchɛɣu" }, { "english": "reproach in public", "dagbani": "tawafi" }, { "english": "reptile", "dagbani": "binvurigu" }, { "english": "reputable", "dagbani": "yullana" }, { "english": "reputable person", "dagbani": "yulilana" }, { "english": "reputation", "dagbani": "yudua" }, { "english": "request", "dagbani": "bo" }, { "english": "request", "dagbani": "suhigu" }, { "english": "request", "dagbani": "suhi" }, { "english": "requisites, ingredients, valuables", "dagbani": "bimbɔrigu" }, { "english": "request", "dagbani": "yihi" }, { "english": "rescue", "dagbani": "fa" }, { "english": "rest head on sth.", "dagbani": "kuɣi" }, { "english": "rescue", "dagbani": "faai" }, { "english": "rest-house", "dagbani": "barichi" }, { "english": "rescuer", "dagbani": "faara" }, { "english": "revenge", "dagbani": "yilikpɛrili" }, { "english": "research", "dagbani": "vihigu" }, { "english": "rest-house manager", "dagbani": "yilikpɛrilana" }, { "english": "resemblance", "dagbani": "ŋmahinli" }, { "english": "restlessness", "dagbani": "dɔbee" }, { "english": "resemble", "dagbani": "ŋmali" }, { "english": "resemblance", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "resemblance", "dagbani": "ŋmahinli" }, { "english": "restlessness", "dagbani": "dɔbee" }, { "english": "resemble", "dagbani": "ŋmali" }, { "english": "resemble", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "restless person", "dagbani": "dɔbiɛlana" }, { "english": "restore", "dagbani": "mali" }, { "english": "restrain", "dagbani": "gooi" }, { "english": "restrain", "dagbani": "tɔɣisi" }, { "english": "restrain", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "resembling, similar", "dagbani": "ŋmahindili" }, { "english": "restrain, keep animals for breeding", "dagbani": "bahi" }, { "english": "resentment", "dagbani": "yolitim" }, { "english": "resume (activity) where one left off", "dagbani": "tuɣili" }, { "english": "reservoir", "dagbani": "mɔɣili" }, { "english": "reservoir, concentration of ...", "dagbani": "bulli" }, { "english": "reside", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "reside", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "resurrect", "dagbani": "neei" }, { "english": "resurrection day", "dagbani": "alichiyama" }, { "english": "reside (in a place)", "dagbani": "ʒini" }, { "english": "reside", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "reside", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "resurrect", "dagbani": "neei" }, { "english": "resurrection day", "dagbani": "alichiyama" }, { "english": "reside (in a place)", "dagbani": "ʒini" }, { "english": "retaliate", "dagbani": "labisi" }, { "english": "reside in/at", "dagbani": "be" }, { "english": "reticulated", "dagbani": "bɔribɔri" }, { "english": "residents", "dagbani": "nimaaninim" }, { "english": "retire", "dagbani": "sheei" }, { "english": "resin, sap", "dagbani": "suri" }, { "english": "resin, sap", "dagbani": "dalim" }, { "english": "retract, shrink", "dagbani": "tiri" }, { "english": "retreat", "dagbani": "kaɣi" }, { "english": "retreat", "dagbani": "labi" }, { "english": "resistance", "dagbani": "mɔriga" }, { "english": "resolve", "dagbani": "lo" }, { "english": "respect", "dagbani": "jilima" }, { "english": "respect", "dagbani": "lɔbi" }, { "english": "respect", "dagbani": "suzuura" }, { "english": "respect", "dagbani": "ŋmaligi" }, { "english": "respect", "dagbani": "tibiginsim" }, { "english": "respect", "dagbani": "sheei" }, { "english": "return", "dagbani": "labisi" }, { "english": "return", "dagbani": "tuui" }, { "english": "respect, honour", "dagbani": "sizuura" }, { "english": "respect, honour", "dagbani": "labi" }, { "english": "respond", "dagbani": "garigi" }, { "english": "return", "dagbani": "sheei" }, { "english": "respect, honour", "dagbani": "sizuura" }, { "english": "respond", "dagbani": "labi" }, { "english": "response", "dagbani": "garigi" }, { "english": "return sth. to its owner", "dagbani": "kulisi" }, { "english": "response (to a call or greeting)", "dagbani": "naa" }, { "english": "reveal", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "response to a greeting", "dagbani": "ndana" }, { "english": "reveal, open sth. slightly", "dagbani": "kaɣiki" }, { "english": "response to alarm", "dagbani": "kunzoo" }, { "english": "reveal a secret", "dagbani": "nyihi" }, { "english": "responsibility", "dagbani": "fukumsi" }, { "english": "responsible for, to be", "dagbani": "su" }, { "english": "rest", "dagbani": "wuui" }, { "english": "reveille", "dagbani": "biɛɣunaayo" }, { "english": "responsible for, to be", "dagbani": "jɛnda" }, { "english": "rest", "dagbani": "su" }, { "english": "reveille", "dagbani": "wuui" }, { "english": "reveille, wake-up call", "dagbani": "biɛɣunaayo" }, { "english": "revelation", "dagbani": "kuŋyiɣisili" }, { "english": "revelation", "dagbani": "kahigibu" }, { "english": "Revelation", "dagbani": "vuhi" }, { "english": "revenge", "dagbani": "vuhim" }, { "english": "revenge, compensation, repayment", "dagbani": "san^yoo" }, { "english": "rinse", "dagbani": "labisi" }, { "english": "riding-animal, a mount, anything that can be ridden", "dagbani": "bimbarigu" }, { "english": "reverse procedure", "dagbani": "tiligi" }, { "english": "revive", "dagbani": "gali" }, { "english": "revive (of plants)", "dagbani": "baai" }, { "english": "riding boots", "dagbani": "muɣuri" }, { "english": "revive", "dagbani": "gali5" }, { "english": "revive", "dagbani": "bali" }, { "english": "riding boots", "dagbani": "muɣuri" }, { "english": "revive (of plants)", "dagbani": "baai" }, { "english": "right, appropriate, fitting, to be", "dagbani": "sim" }, { "english": "revive sb.", "dagbani": "galiŋ" }, { "english": "right, correct, to be ~", "dagbani": "lu" }, { "english": "revolt", "dagbani": "tawaye" }, { "english": "right, righteous", "dagbani": "tibi" }, { "english": "right, righteous", "dagbani": "taawaye" }, { "english": "Right, then ...", "dagbani": "to" }, { "english": "revolver", "dagbani": "kɔdibo" }, { "english": "reward", "dagbani": "luhi" }, { "english": "reward", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "reward", "dagbani": "laara" }, { "english": "reward", "dagbani": "tu" }, { "english": "rheumatism", "dagbani": "darimihi" }, { "english": "rheumatism of the neck", "dagbani": "nyiŋgɔsima" }, { "english": "rhinoceros", "dagbani": "kantamparim" }, { "english": "rib", "dagbani": "sapirikɔbili" }, { "english": "rice", "dagbani": "siŋkafa" }, { "english": "rice", "dagbani": "shinkaafa" }, { "english": "rice, plain boiled ~", "dagbani": "wɔrisawɔrisa" }, { "english": "rib", "dagbani": "sapirikɔbili" }, { "english": "rice", "dagbani": "siŋkafa" }, { "english": "rice, plain boiled", "dagbani": "wɔrisawɔrisa" }, { "english": "righteous", "dagbani": "tibi" }, { "english": "righteousness", "dagbani": "pupiɛlim" }, { "english": "righteousness", "dagbani": "wuntia" }, { "english": "righteousness", "dagbani": "wuntitali" }, { "english": "righteousness, the fear of God", "dagbani": "wuntizɔbo" }, { "english": "righteous person", "dagbani": "wundabili" }, { "english": "righteous person", "dagbani": "wuntialana" }, { "english": "rice.floor", "dagbani": "siŋkaafabɔɣili" }, { "english": "riches", "dagbani": "azichi" }, { "english": "riches", "dagbani": "buni" }, { "english": "riches", "dagbani": "niima" }, { "english": "rich person", "dagbani": "azichilana" }, { "english": "rich person", "dagbani": "bundana" }, { "english": "rich person", "dagbani": "dahimalana" }, { "english": "rich person", "dagbani": "wuntizɔra" }, { "english": "right hand", "dagbani": "nudirigu" }, { "english": "righthand", "dagbani": "nudirigu" }, { "english": "right way, approved behaviour", "dagbani": "soli" }, { "english": "rim", "dagbani": "lɔhili" }, { "english": "rim", "dagbani": "ŋahili" }, { "english": "rim", "dagbani": "naŋgbankuɣili" }, { "english": "right way, approved behaviour", "dagbani": "soli" }, { "english": "rim", "dagbani": "lɔhili" }, { "english": "rim", "dagbani": "ŋahili" }, { "english": "rim", "dagbani": "naŋgbankuɣili" }, { "english": "rim", "dagbani": "naŋgbaŋgbiriŋ" }, { "english": "ridcule, mockery", "dagbani": "shaara" }, { "english": "riddle", "dagbani": "dɛde" }, { "english": "rim, ledge, lip", "dagbani": "kuɣila" }, { "english": "rind (of fruit, vegetable)", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "riddle (ask a ~)", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "rinderpest", "dagbani": "sapuɣu" }, { "english": "riddle, riddle-story", "dagbani": "salinlɔhili" }, { "english": "ring", "dagbani": "ŋme" }, { "english": "riddle, to tell", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "ring (finger-)", "dagbani": "nintua" }, { "english": "riddles", "dagbani": "saliŋlɔha" }, { "english": "ring (phone does)", "dagbani": "kum" }, { "english": "ride", "dagbani": "ba" }, { "english": "ring, bangle", "dagbani": "baŋa" }, { "english": "ride, make/let sb. ~", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "rings", "dagbani": "nintuhi" }, { "english": "ride", "dagbani": "ba" }, { "english": "ring, bangle", "dagbani": "baŋa" }, { "english": "ride, make/let sb. ~", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "rings", "dagbani": "nintuhi" }, { "english": "rider", "dagbani": "bara5" }, { "english": "ringworm", "dagbani": "nabikɔɣu" }, { "english": "ridge", "dagbani": "vuɣa" }, { "english": "ring [type]", "dagbani": "nintugari" }, { "english": "ridge of building, gable", "dagbani": "jɛmbia" }, { "english": "ridicule", "dagbani": "ansarisi" }, { "english": "rinse", "dagbani": "suɣiri" }, { "english": "rinse laundry", "dagbani": "suui" }, { "english": "roar", "dagbani": "ŋum" }, { "english": "rinse one's hand, wade, in water", "dagbani": "pɔɣiri" }, { "english": "roast directly in the fire", "dagbani": "she" }, { "english": "rinse out the mouth", "dagbani": "suɣili" }, { "english": "roasted", "dagbani": "chimda" }, { "english": "roasted [adj.]", "dagbani": "shɛrili" }, { "english": "rioters", "dagbani": "gadamanima" }, { "english": "rinse out the mouth", "dagbani": "suɣili" }, { "english": "roasted", "dagbani": "chimda" }, { "english": "rioters", "dagbani": "gadamanima" }, { "english": "rioting", "dagbani": "duŋkalibu" }, { "english": "roasted skin, gristle, sinew", "dagbani": "gbani5" }, { "english": "ripe", "dagbani": "'biiŋa" }, { "english": "roast sth.", "dagbani": "vuli" }, { "english": "rob", "dagbani": "fa" }, { "english": "robber", "dagbani": "fara" }, { "english": "ripe (of cereals and fruit), to be", "dagbani": "bii" }, { "english": "ripe", "dagbani": "ŋmɛnditoli" }, { "english": "ripe, to be", "dagbani": "mooi" }, { "english": "ripen", "dagbani": "mooi" }, { "english": "ripening", "dagbani": "moori" }, { "english": "robber, plunderer", "dagbani": "ninvuɣufara" }, { "english": "robbery", "dagbani": "faa" }, { "english": "rise (as dough)", "dagbani": "piri" }, { "english": "rise (of the sun and the moon)", "dagbani": "puhi" }, { "english": "rise (as dough)", "dagbani": "ninvuɣifabo" }, { "english": "rise (of the sun and the moon)", "dagbani": "puhi" }, { "english": "rise, get up", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "robe", "dagbani": "kparigu" }, { "english": "robe", "dagbani": "yirisi" }, { "english": "robe for men, jellabiya", "dagbani": "zalaabia" }, { "english": "rise up", "dagbani": "yiɣisi" }, { "english": "rob sb., steal sth.", "dagbani": "zu" }, { "english": "risk", "dagbani": "barina" }, { "english": "rock", "dagbani": "sababu" }, { "english": "rock and earth, soft", "dagbani": "gbiŋgbɛli" }, { "english": "rock-hyrax", "dagbani": "sibiga" }, { "english": "ritual", "dagbani": "sibiga" }, { "english": "ritual impurity", "dagbani": "daɣiri" }, { "english": "river", "dagbani": "tampiuŋ" }, { "english": "roe, fish-eggs", "dagbani": "ziŋgala" }, { "english": "roe, fish-eggs", "dagbani": "alikilana" }, { "english": "roe, fish-eggs", "dagbani": "datahili" }, { "english": "rogue", "dagbani": "kulidaa" }, { "english": "river", "dagbani": "tampiuŋ" }, { "english": "roe, fish-eggs", "dagbani": "ziŋgala" }, { "english": "rogue", "dagbani": "kulidaa" }, { "english": "rogue, rascal", "dagbani": "taabushe" }, { "english": "roil", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "river, big, mainstream", "dagbani": "kulikpaŋ" }, { "english": "roll (self) along", "dagbani": "bilim" }, { "english": "river-bed, bottom of the water", "dagbani": "kɔtiŋa" }, { "english": "roll (sth.) on ground, roll sth. up", "dagbani": "bilim" }, { "english": "river-reed", "dagbani": "kulikaɣili" }, { "english": "roll balls", "dagbani": "kpulim" }, { "english": "roach [Am.]", "dagbani": "lɛligu" }, { "english": "roller (road~)", "dagbani": "bilimbiliŋ" }, { "english": "road", "dagbani": "soli" }, { "english": "roll on like waves, move forward, surge", "dagbani": "daai" }, { "english": "roll over", "dagbani": "gbili" }, { "english": "road-blocker", "dagbani": "sɔgura" }, { "english": "roll over", "dagbani": "gbili" }, { "english": "road-blocker", "dagbani": "sɔgura" }, { "english": "roadside", "dagbani": "sɔnaŋgban^yee" }, { "english": "roam", "dagbani": "go" }, { "english": "roam", "dagbani": "gbiligi" }, { "english": "roll sth.", "dagbani": "biligi" }, { "english": "roll sth., roll sth. up", "dagbani": "bilisi5" }, { "english": "roaming", "dagbani": "gɔri" }, { "english": "roll sth. into balls", "dagbani": "puɣi" }, { "english": "roan antelope", "dagbani": "kɔɣu" }, { "english": "roll up, as a scroll", "dagbani": "kpilim" }, { "english": "roan antelope (male)", "dagbani": "kɔdibiga" }, { "english": "roll up into balls", "dagbani": "kpilim" }, { "english": "Roman Catholic priest", "dagbani": "faada" }, { "english": "rubber well-bucket", "dagbani": "mɔpilli" }, { "english": "roughen, make a rough coating on a surface or object", "dagbani": "kaɣim" }, { "english": "roof", "dagbani": "mɔpilli" }, { "english": "rubber well-bucket", "dagbani": "dufahirili" }, { "english": "roughen, make a rough coating on a surface or object", "dagbani": "kaɣim" }, { "english": "roof (flat roof, upper room)", "dagbani": "dufahirili" }, { "english": "roof a building", "dagbani": "pili" }, { "english": "roofing cross", "dagbani": "dajitɔriga" }, { "english": "roof-supporter", "dagbani": "daantaliga" }, { "english": "room (for sb., e.g. in lorry)", "dagbani": "polo" }, { "english": "room, personal", "dagbani": "du^gbɛrili" }, { "english": "roughen/score the surface of a grindstone to dress it", "dagbani": "ku5" }, { "english": "roughen a grindstone", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "roughly done", "dagbani": "juɣimajuɣima" }, { "english": "rovership, rascality", "dagbani": "taabushetali" }, { "english": "round", "dagbani": "kpila" }, { "english": "roughly done", "dagbani": "juɣimajuɣima" }, { "english": "rouguery, rascality", "dagbani": "taabushetali" }, { "english": "round", "dagbani": "kpila" }, { "english": "room, space (small bit of ~)", "dagbani": "palichee" }, { "english": "room, ‘hut’", "dagbani": "duu" }, { "english": "rooster [Am.]", "dagbani": "nolɔɣu" }, { "english": "root", "dagbani": "nyaɣili" }, { "english": "round, going ~", "dagbani": "gihibu" }, { "english": "root fibres", "dagbani": "jilli" }, { "english": "round, slab of sth.", "dagbani": "kpilli" }, { "english": "root of a matter", "dagbani": "kafia" }, { "english": "round and big (buttocks)", "dagbani": "kolokolo" }, { "english": "root of a tree", "dagbani": "wulli" }, { "english": "roundworm", "dagbani": "mɛbilo" }, { "english": "roots (medicinal)", "dagbani": "sampeeŋa" }, { "english": "round-worm parasite", "dagbani": "mɛbinli" }, { "english": "root", "dagbani": "yokaɣiŋga" }, { "english": "roundworm", "dagbani": "mɛbilo" }, { "english": "roots (medicinal)", "dagbani": "sampeeŋa" }, { "english": "round-worm parasite", "dagbani": "mɛbinli" }, { "english": "round-worm parasite", "dagbani": "yokaɣiŋga" }, { "english": "roots of the taŋkɔro", "dagbani": "gbali" }, { "english": "rope", "dagbani": "gabiga" }, { "english": "rope", "dagbani": "kampaŋa" }, { "english": "rope", "dagbani": "mia" }, { "english": "rope, to make ~", "dagbani": "milisi" }, { "english": "ropes, wholesale lot of 100 ~", "dagbani": "gabi^ŋmani" }, { "english": "rope used to anchor the skin on a guŋgɔŋ drum", "dagbani": "gabiga" }, { "english": "rosella", "dagbani": "birili" }, { "english": "row, line", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "row a boat", "dagbani": "duhi" }, { "english": "rowdiness", "dagbani": "vuyɔbo" }, { "english": "rowdy person", "dagbani": "vuyɔra" }, { "english": "row of sth.", "dagbani": "foliŋga" }, { "english": "row of yam mounds", "dagbani": "vuɣa" }, { "english": "royal python", "dagbani": "saŋgundili" }, { "english": "royal python", "dagbani": "saŋkuriginli" }, { "english": "rosella. roselle", "dagbani": "birili" }, { "english": "royal python", "dagbani": "saŋgundili" }, { "english": "royal python", "dagbani": "saŋkuriginli" }, { "english": "rosella. roselle", "dagbani": "birili" }, { "english": "rot", "dagbani": "bira" }, { "english": "round worm [sp.]", "dagbani": "kpariwɔhu" }, { "english": "rub", "dagbani": "so" }, { "english": "rub", "dagbani": "ŋuhum" }, { "english": "rub", "dagbani": "taɣinda" }, { "english": "rub", "dagbani": "pooi" }, { "english": "rub", "dagbani": "wɔbisi" }, { "english": "rot (of meat)", "dagbani": "barigi" }, { "english": "rot, be worn out", "dagbani": "kpi" }, { "english": "rotten", "dagbani": "'pɔŋ" }, { "english": "rough", "dagbani": "gburimagburima" }, { "english": "rough", "dagbani": "nahi" }, { "english": "rough", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "rub (with the hand)", "dagbani": "taɣiri" }, { "english": "rub, massage", "dagbani": "ŋmuri" }, { "english": "rubber", "dagbani": "daŋko" }, { "english": "rough (not smooth)", "dagbani": "'kaɣaluŋ" }, { "english": "rough (not smooth)", "dagbani": "taai" }, { "english": "rough, bumpy (surface)", "dagbani": "gbirimagbirima" }, { "english": "rough, bumpy (surface)", "dagbani": "taaya" }, { "english": "rough, rascally, wild", "dagbani": "'yariga" }, { "english": "rubber tube", "dagbani": "gbaŋ" }, { "english": "rough, rascally, wild", "dagbani": "taaya" }, { "english": "rubber tube", "dagbani": "yariga" }, { "english": "rubber well-bucket", "dagbani": "gbaŋ" }, { "english": "rough, wild, uncontrollable (to be ~)", "dagbani": "yɛrim" }, { "english": "rubbery, elastic", "dagbani": "darimata" }, { "english": "rump", "dagbani": "gbini" }, { "english": "rubbish, refuse", "dagbani": "saɣiri" }, { "english": "run", "dagbani": "zo" }, { "english": "rubbish/'garbage' dump", "dagbani": "bɔla" }, { "english": "run (nose)", "dagbani": "yilishi" }, { "english": "rubbish-heap", "dagbani": "tampuli" }, { "english": "run, be runny", "dagbani": "bolim" }, { "english": "rubble", "dagbani": "tandaɣili" }, { "english": "run away", "dagbani": "wurigi" }, { "english": "rub out grain in palm", "dagbani": "ŋmɛm" }, { "english": "run, be runny", "dagbani": "bolim" }, { "english": "rubble", "dagbani": "tandaɣili" }, { "english": "run away", "dagbani": "wurigi" }, { "english": "run away", "dagbani": "zo" }, { "english": "rub out grain in palm", "dagbani": "ŋmɛm" }, { "english": "rub something to make it shine", "dagbani": "kparisi" }, { "english": "run away, escape", "dagbani": "dibigi" }, { "english": "rub the body", "dagbani": "wɔbi" }, { "english": "run away fast", "dagbani": "guui" }, { "english": "ruby", "dagbani": "rubis" }, { "english": "run-down, past its best", "dagbani": "gbarigi" }, { "english": "run fast", "dagbani": "guui" }, { "english": "ruddy, dark red complexion", "dagbani": "kanvaa" }, { "english": "rudely", "dagbani": "wɔrigi" }, { "english": "rudely", "dagbani": "funafuna" }, { "english": "running, flowing", "dagbani": "'yɔrili" }, { "english": "ruffian, rascal", "dagbani": "'yaɣu" }, { "english": "ruin", "dagbani": "dabɔɣu" }, { "english": "run out", "dagbani": "naai" }, { "english": "rupture", "dagbani": "firikpi" }, { "english": "ruined, to be", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "run out", "dagbani": "naai" }, { "english": "ruin", "dagbani": "dabɔɣu" }, { "english": "rupture", "dagbani": "firikpi" }, { "english": "ruined, to be", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "rush, hurry", "dagbani": "kabi" }, { "english": "rush; unpreparedness, hurry", "dagbani": "zuɣusaa" }, { "english": "rule, sphere of authority", "dagbani": "sulinsi" }, { "english": "rule over, have authority over", "dagbani": "su" }, { "english": "rushlight", "dagbani": "muriga" }, { "english": "ruler, measure", "dagbani": "zahindigu" }, { "english": "rust, become rusty", "dagbani": "zahim4" }, { "english": "rust, fungus, mould (to be affected by ~ )", "dagbani": "vu" }, { "english": "rust, fungus, mould (to be affected by ~ )", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "rumble, pain (stomach does)", "dagbani": "kpuligi" }, { "english": "rumen, the second stomach of ruminants", "dagbani": "pukpariga" }, { "english": "rust, to", "dagbani": "zahigi" }, { "english": "rusting", "dagbani": "zahimbu" }, { "english": "rumen, the second stomach of ruminants", "dagbani": "pukpariga" }, { "english": "rust, to", "dagbani": "zahigi" }, { "english": "rusting", "dagbani": "zahimbu" }, { "english": "rumour", "dagbani": "yɛliwumsa" }, { "english": "rut, make a", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "rumour, informal information", "dagbani": "tibiwubiga" }, { "english": "rutted (as a road), to be", "dagbani": "lɔɣisi" }, { "english": "sabbath", "dagbani": "wuhiro" }, { "english": "sack, 'burlap bag'", "dagbani": "bɔto" }, { "english": "sabotage", "dagbani": "daamachia" }, { "english": "sack, put out of job or office", "dagbani": "kari" }, { "english": "sack", "dagbani": "zamba" }, { "english": "saboteur", "dagbani": "chom" }, { "english": "sack an employee", "dagbani": "wuɣi" }, { "english": "sacrifice", "dagbani": "maliŋ" }, { "english": "sacrifice", "dagbani": "daamachialana" }, { "english": "sacrifice", "dagbani": "mali" }, { "english": "sacrifice", "dagbani": "zambalana" }, { "english": "sacrifice", "dagbani": "sara" }, { "english": "saboteur, reckless person, evildoer", "dagbani": "barinalana" }, { "english": "saboteur, reckless person, evildoer", "dagbani": "barinalana" }, { "english": "sacrifice, offering", "dagbani": "maligu" }, { "english": "sabre", "dagbani": "baasali" }, { "english": "sacrifice, to", "dagbani": "maali" }, { "english": "sack", "dagbani": "baaji" }, { "english": "sacrifice of Chimsi", "dagbani": "lɛha" }, { "english": "sacrifice or anything to do with sacrifice", "dagbani": "kpalaŋa" }, { "english": "sacrifice [type]", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "salt", "dagbani": "yalim" }, { "english": "salt", "dagbani": "yɛlim" }, { "english": "sacrifice [type]", "dagbani": "zambu" }, { "english": "sacrificing", "dagbani": "maandi" }, { "english": "salt, iodated", "dagbani": "kpaazaa" }, { "english": "sad, to become ~", "dagbani": "kuduu" }, { "english": "saltless, to be", "dagbani": "piti" }, { "english": "saddle", "dagbani": "gali" }, { "english": "salt, iodated", "dagbani": "kpaazaa" }, { "english": "sad, to become", "dagbani": "kuduu" }, { "english": "saltless, to be", "dagbani": "piti" }, { "english": "saddle", "dagbani": "gali" }, { "english": "saltpetre", "dagbani": "kaŋwa" }, { "english": "saddlebags, panniers", "dagbani": "gbungbunlɔɣiri" }, { "english": "salutation as an evening greeting", "dagbani": "aniwula" }, { "english": "saddle-cloth", "dagbani": "wɔri^nyamparigu" }, { "english": "salute", "dagbani": "saddlecloth" }, { "english": "salute (gun)", "dagbani": "guŋgɔŋ" }, { "english": "saddle-cloth, caparison", "dagbani": "takarisabilo" }, { "english": "salvation", "dagbani": "tiliginsim" }, { "english": "salvation", "dagbani": "taanchili" }, { "english": "sample", "dagbani": "pubɔbiga" }, { "english": "saddles", "dagbani": "lam" }, { "english": "saddles", "dagbani": "nyahi" }, { "english": "saddles", "dagbani": "ŋmali" }, { "english": "saddle-girth, 'cinch' [Am.] (on a saddle)", "dagbani": "galigbaŋa" }, { "english": "same", "dagbani": "yini" }, { "english": "saddle-girth, 'cinch' [Am.] (on a saddle)", "dagbani": "galigbaŋa" }, { "english": "saddle-girth", "dagbani": "kɔbɔbiga" }, { "english": "saddle-sores", "dagbani": "wɔrisaŋkpɔŋ" }, { "english": "sadness", "dagbani": "suhusaɣiŋgu" }, { "english": "safe", "dagbani": "tiligi" }, { "english": "sand", "dagbani": "mɔɣibihigu" }, { "english": "saffron (cosmetic)", "dagbani": "safrån" }, { "english": "saga, drum-chant of the history of Dagbon", "dagbani": "lunsariga" }, { "english": "Sahara desert", "dagbani": "amaada" }, { "english": "sailor", "dagbani": "kpatooŋa" }, { "english": "sandal", "dagbani": "namdili" }, { "english": "sandals", "dagbani": "namda" }, { "english": "sample of food", "dagbani": "daŋkani" }, { "english": "sample of merchandise", "dagbani": "tɔhili" }, { "english": "sample of pito", "dagbani": "dalama" }, { "english": "Sahara desert", "dagbani": "amaada" }, { "english": "sailor", "dagbani": "kpatooŋa" }, { "english": "sandal", "dagbani": "namdili" }, { "english": "sandals", "dagbani": "namda" }, { "english": "sandal [type]", "dagbani": "salibata" }, { "english": "sand-crack between the toes", "dagbani": "baŋpali" }, { "english": "saint", "dagbani": "bihigu" }, { "english": "sanitary labourer", "dagbani": "tangaasi" }, { "english": "salary", "dagbani": "yɔri" }, { "english": "sanitary worker, health inspector", "dagbani": "samasama" }, { "english": "sale", "dagbani": "kɔhimma" }, { "english": "saleable, for sale", "dagbani": "kɔhirili" }, { "english": "salat", "dagbani": "asalaati" }, { "english": "sanity", "dagbani": "kɔhimma" }, { "english": "sale", "dagbani": "kɔhimma" }, { "english": "saleable, for sale", "dagbani": "kɔhirili" }, { "english": "sap", "dagbani": "nintɔri" }, { "english": "sap", "dagbani": "sum" }, { "english": "sap", "dagbani": "tisum" }, { "english": "saleable item/s", "dagbani": "biŋkɔhirigu" }, { "english": "saliva", "dagbani": "nimmaŋtali" }, { "english": "sap, resin", "dagbani": "suri" }, { "english": "saliva drooling down", "dagbani": "nintɔgbali" }, { "english": "sapphire, a blue jewel", "dagbani": "safaya" }, { "english": "saliva from the corners of the mouth, dribble", "dagbani": "nintɔkom" }, { "english": "sarcasm (mild)", "dagbani": "chiriwaani" }, { "english": "sat", "dagbani": "ʒia" }, { "english": "scales (fish-)", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "Satan", "dagbani": "saɣinda" }, { "english": "scales (for weighing)", "dagbani": "zahindigu" }, { "english": "Satan", "dagbani": "Sintani" }, { "english": "scales (fish-~)", "dagbani": "ʒia" }, { "english": "scales (for weighing)", "dagbani": "zahindigu" }, { "english": "Satan", "dagbani": "saɣinda" }, { "english": "sated", "dagbani": "saɣi" }, { "english": "satisfied, to be", "dagbani": "luhi" }, { "english": "scandalize sb.", "dagbani": "birigi" }, { "english": "scanty, meagre, sparse", "dagbani": "chaa" }, { "english": "scar", "dagbani": "tiɣi" }, { "english": "scar", "dagbani": "paɣili" }, { "english": "scar", "dagbani": "wulɛɣu" }, { "english": "satisfy a need", "dagbani": "ku" }, { "english": "satisfy one's hunger", "dagbani": "tiɣi" }, { "english": "scarce, to be", "dagbani": "feei" }, { "english": "saturate", "dagbani": "poli" }, { "english": "Saturday", "dagbani": "Asibiri" }, { "english": "save", "dagbani": "binajaɣirigu" }, { "english": "save", "dagbani": "fooi" }, { "english": "scarcity", "dagbani": "folo" }, { "english": "scarce, to be", "dagbani": "fa" }, { "english": "scare birds", "dagbani": "yahi" }, { "english": "scare birds", "dagbani": "tiligi" }, { "english": "writing, Moslem style", "dagbani": "gbansabira" }, { "english": "writer (of ...)", "dagbani": "sabili" }, { "english": "writing board", "dagbani": "woliga" }, { "english": "writhe, coil, move like a snake", "dagbani": "kalim" }, { "english": "wrongful act", "dagbani": "dingalingam" }, { "english": "writhe, wriggle", "dagbani": "ŋmuɣim" }, { "english": "wrong side, 'the back of a cloth'", "dagbani": "nimbiɛɣu" }, { "english": "xylophone", "dagbani": "jiliga" }, { "english": "xylophone", "dagbani": "giliga" }, { "english": "the Paramount Chief", "dagbani": "Yaa-Naa" }, { "english": "yam", "dagbani": "nyukuuni" }, { "english": "yam trade", "dagbani": "teeŋku" }, { "english": "yam-vines (green)", "dagbani": "nyugbuŋ" }, { "english": "yam vines, dry coils of ~", "dagbani": "nyukaluŋ" }, { "english": "yam wholesale-lot of 110 ~", "dagbani": "nyu^ŋmani" }, { "english": "yam vines, dry coils of", "dagbani": "nyukaluŋ" }, { "english": "yam wholesale-lot of 110", "dagbani": "nyu^ŋmani" }, { "english": "yam (boiled, steamed)", "dagbani": "buhili" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "jinjini" }, { "english": "yam (cooked, type)", "dagbani": "chamba" }, { "english": "yam (mashed)", "dagbani": "kuyɔŋyɔŋ" }, { "english": "yam, freshly-dug", "dagbani": "guŋgumbo" }, { "english": "yam, dried up", "dagbani": "piɛtɛpiɛtɛ" }, { "english": "yam, fried", "dagbani": "kalinchaŋ" }, { "english": "yam, roasted in slices", "dagbani": "jabiluŋ" }, { "english": "yam, tip of", "dagbani": "kpahijo" }, { "english": "yam-barn", "dagbani": "nyumahili" }, { "english": "yam farm", "dagbani": "kpinu" }, { "english": "yam, tip of", "dagbani": "nyu^nyoli" }, { "english": "yam-barn", "dagbani": "nyukɔɣu" }, { "english": "yam farm", "dagbani": "bɔɣu" }, { "english": "yam farm", "dagbani": "nyutam" }, { "english": "yam farm", "dagbani": "laabako" }, { "english": "yam farm", "dagbani": "lilia" }, { "english": "yam farm", "dagbani": "nanuɣila" }, { "english": "yam farm", "dagbani": "nyɛŋkpɛliŋga" }, { "english": "yam farm", "dagbani": "nyusoli" }, { "english": "yam farm", "dagbani": "nyuwɔɣipiɛlli" }, { "english": "yam farm", "dagbani": "nyuwɔɣu" }, { "english": "yam food", "dagbani": "jɛliŋ" }, { "english": "yam food", "dagbani": "pakolzandee" }, { "english": "yam-heap/mound", "dagbani": "pini" }, { "english": "yam-heap/mound", "dagbani": "ziɣilaŋgbo" }, { "english": "yam-market", "dagbani": "nyukɔhigu" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "guŋgunsalli" }, { "english": "yam peel/skin", "dagbani": "nyupɔɣiri" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "dakpam" }, { "english": "yam-plot", "dagbani": "nakpaa" }, { "english": "yam-plot", "dagbani": "sayɛto" }, { "english": "yam seed", "dagbani": "nyubirili" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kuli.kuliga" }, { "english": "yam seed, multi-head", "dagbani": "nyugbuŋ" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "baamiɣu" }, { "english": "yam", "dagbani": "kilikuliga" }, { "english": "yam seed, multi-head", "dagbani": "nyugbuŋ" }, { "english": "yam", "dagbani": "baamiɣu" }, { "english": "yam-stick", "dagbani": "nyusaɣu" }, { "english": "yam", "dagbani": "kpiriŋga" }, { "english": "yam", "dagbani": "tɛrili" }, { "english": "the title of the Chieftaincy of Yendi", "dagbani": "Yani" }, { "english": "yam", "dagbani": "guŋguŋkpilli" }, { "english": "Yendi market (epithet)", "dagbani": "Champu" }, { "english": "yam", "dagbani": "anyɔɣiti" }, { "english": "Yendi town itself", "dagbani": "Yani" }, { "english": "yam", "dagbani": "fuɣurili" }, { "english": "yes", "dagbani": "gbiliŋgbi" }, { "english": "yes", "dagbani": "kaŋgbariŋga" }, { "english": "yes", "dagbani": "mm" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sa" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "kpina" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sɔha" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "laribako" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sɔhala" }, { "english": "yes", "dagbani": "gbiliŋgbi" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sa" }, { "english": "yam", "dagbani": "saŋgalnjo" }, { "english": "yam vines", "dagbani": "nyukpuŋ" }, { "english": "yard (measurement), pace, step", "dagbani": "napɔn^yaaba" }, { "english": "yard (measurement), yard of cloth", "dagbani": "yaari" }, { "english": "yard, a walled space where vehicles are parked", "dagbani": "yaari" }, { "english": "yard in front of house", "dagbani": "sambani" }, { "english": "yarn", "dagbani": "iin" }, { "english": "yarn (fine)", "dagbani": "kambu" }, { "english": "yarn (thick)", "dagbani": "sɔbu" }, { "english": "yawn", "dagbani": "yam" }, { "english": "yarn (thick)", "dagbani": "sɔbu" }, { "english": "yawn", "dagbani": "yam" }, { "english": "yaws", "dagbani": "jaɣa" }, { "english": "yaws", "dagbani": "jaɣili" }, { "english": "yaws of the feet", "dagbani": "jakabili" }, { "english": "yaws patients ward/camp", "dagbani": "jaɣazuŋ" }, { "english": "year", "dagbani": "yuuni" }, { "english": "yearn", "dagbani": "yɔŋ" }, { "english": "yearn, desire", "dagbani": "yiŋ" }, { "english": "yet", "dagbani": "lan" }, { "english": "yet (not ~)", "dagbani": "na" }, { "english": "yet, then, still", "dagbani": "nan" }, { "english": "yield (crop)", "dagbani": "dɔɣi" }, { "english": "yield sth. to a person in an angry mood", "dagbani": "jɛli" }, { "english": "yoke", "dagbani": "dapua" }, { "english": "yoke", "dagbani": "waaka" }, { "english": "yoke, to", "dagbani": "ga" }, { "english": "yolk of egg", "dagbani": "galiʒiɛm" }, { "english": "yonder", "dagbani": "sa" }, { "english": "Yoruba person", "dagbani": "Anaago" }, { "english": "you!", "dagbani": "A" }, { "english": "you(-all)", "dagbani": "yin" }, { "english": "you (-all)", "dagbani": "ya" }, { "english": "you, thou", "dagbani": "yi" }, { "english": "you, your [sg.]", "dagbani": "nyini" }, { "english": "you, your [sg.]", "dagbani": "a·" }, { "english": "young", "dagbani": "lee" }, { "english": "young", "dagbani": "'palli" }, { "english": "young", "dagbani": "'palli" }, { "english": "young", "dagbani": "'palo" }, { "english": "years", "dagbani": "yuma" }, { "english": "yeast", "dagbani": "dabindi" }, { "english": "yellow", "dagbani": "'sariŋga" }, { "english": "yellow", "dagbani": "dɔzim" }, { "english": "young (of leaves)", "dagbani": "'kahili" }, { "english": "yellow colour", "dagbani": "asooma" }, { "english": "young, new", "dagbani": "amunkai" }, { "english": "yellow powder from the dawadawa pod", "dagbani": "dɔzim" }, { "english": "young boy", "dagbani": "nachimpolli" }, { "english": "Yendi", "dagbani": "Haliya" }, { "english": "Yendi (proper noun)", "dagbani": "Naya" }, { "english": "youngest, last child which a woman bears", "dagbani": "kaluɣi" }, { "english": "youngest child", "dagbani": "zoo" }, { "english": "youngest child", "dagbani": "biasani" }, { "english": "youngest child", "dagbani": "biasani" }, { "english": "yours, you [emphatic/contrastive]", "dagbani": "yinima" }, { "english": "young man", "dagbani": "nachimbila" }, { "english": "yourselves", "dagbani": "yimaŋ^maŋa" }, { "english": "youngman", "dagbani": "bipalli" }, { "english": "young man, 'youngman'", "dagbani": "bisariŋga" }, { "english": "youth (time of life), youthfulness", "dagbani": "bipolitali" }, { "english": "young peoples'", "dagbani": "ninsarinsi" }, { "english": "youth, time of ones ~", "dagbani": "nachimbilim" }, { "english": "young-womanhood", "dagbani": "paɣisarilim" }, { "english": "youth, young lad", "dagbani": "bipolli" }, { "english": "yours, you who [rel.]", "dagbani": "nyin" }, { "english": "you [weak emph.]", "dagbani": "yin" }, { "english": "youth, youthfulness", "dagbani": "bipalitali" }, { "english": "youth, youthfulness", "dagbani": "nachimbilim" }, { "english": "zebu (humped cattle)", "dagbani": "gɔbili" }, { "english": "zinc", "dagbani": "chimsa" }, { "english": "zinc", "dagbani": "ziifu" }, { "english": "zenith", "dagbani": "agbaa" }, { "english": "zero", "dagbani": "muɣim" }, { "english": "zone, area", "dagbani": "gbandaa" }, { "english": "zilch, absolutely nil", "dagbani": "muɣimuɣi" }, { "english": "zoo", "dagbani": "mɔɣuni" }, { "english": "to set in (dry/hot season), affect/overcome sb., appear 'appear in a place after a long absence; appear in the market (of fresh yam, maize &c.)'", "dagbani": "du" }, { "english": "the time of taking in the harvest has finished and the dry season is coming in", "dagbani": "atam kpuɣibu saha naaya, ka wuuni du" }, { "english": "Abu has become mad", "dagbani": "Yibilisi du Abu" }, { "english": "they killed many people and piled them up in heaps.", "dagbani": "bɛ ku niriba pam, n-zaŋ ba sɔŋ duyaduya" }, { "english": "mice jump about freely.", "dagbani": " duu jɛŋgbariga ‘an internal enemy, thief within the house' (IM)." }, { "english": "a weaver's bobbin", "dagbani": "kukoliga" }, { "english": "a gun-powder horn", "dagbani": "kukoliga" }, { "english": "a gun shot", "dagbani": "kukoliga" }, { "english": "vocal chords", "dagbani": "kukɔlijilli" }, { "english": "windpipe", "dagbani": "kukolilaa" }, { "english": "the gullet, throat", "dagbani": "kukolimahigu" }, { "english": "deceptiveness, wheedling, seductiveness ('lechery')", "dagbani": "kukolimahim" }, { "english": "in the wink of an eye", "dagbani": "nini kahimbu ni neebu" }, { "english": "It is disgusting.", "dagbani": "Di ka nini." }, { "english": "It (conversation) is senseless/unreasonable/unclear.", "dagbani": "Di ka nini." }, { "english": "He is pleased with/relies on/trusts him.", "dagbani": "O nini tiɣi o." }, { "english": "He/it pleases him.", "dagbani": "O/Di tiɣi o nini." }, { "english": "He disgusts him.", "dagbani": "Di kpɛhi o nini." }, { "english": "sugar", "dagbani": "sichiri" }, { "english": "If there is no ??, you can get salt and sugar and dissolve them in water.", "dagbani": "Di yi lee ka kpaazaa kani a ni tooi bɔ yɛlim, sichiri n’lɔhibi kom ni." }, { "english": "Diabetes can be in the child.", "dagbani": "Sichiri doro (Diebitities) ni tooi be bia maa ni." }, { "english": "cedar", "dagbani": "sida" }, { "english": "the cedar tree of Lebanon ...", "dagbani": "Lɛbanɔn sida tia, ... ka nyɛ din wɔɣa pam" }, { "english": "bush area [type]", "dagbani": "gunyɔɣu" }, { "english": "Because they terrified him, and he ran away and hid in the ?? bush.", "dagbani": "Dina n-nyɛ bɛ varisi o ka o guui nti sɔɣi gunyɔɣu ni." }, { "english": "'kapok bush', medium-distant bush", "dagbani": "gunyɔɣu" }, { "english": "Because they terrified him, and he ran away and hid in the kapok-bush.", "dagbani": "Dina n-nyɛ bɛ varisi o ka o guui nti sɔɣi gunyɔɣu ni." }, { "english": "kapok tree", "dagbani": "guŋa" }, { "english": "kapok trees", "dagbani": "gunsi" }, { "english": "It is God who made the kapok tree grow; the good ficus trees should not be angry.", "dagbani": "Naawuni n-zooi guŋa, gampiri' suma di jɛri suli." }, { "english": "They do plant kapok trees, but some spring up of their own accord.", "dagbani": "Bɛ sari la guŋa, amaa ka shɛŋa" }, { "english": "The kapok tree has kapok-pods and", "dagbani": "Guŋa wɔndi la guŋguma ka bɛ puɣiri guŋguma maa n-yihiri gumdi ka chɛ gumboɣu." }, { "english": "they take out the kapok and leave the seeds.", "dagbani": "guŋa va’ mama ... ʒɛri ka ti booni li guŋkaa." }, { "english": "fresh leaves of the kapok tree", "dagbani": "soup that we call 'guŋkaa'." }, { "english": "he ran away to hide in a hollow kapok tree.", "dagbani": "o di zo nti ŋunila gunyɔɣu ni" }, { "english": "Bombax silk-cotton", "dagbani": "vabiga" }, { "english": "small drum", "dagbani": "guŋgombila" }, { "english": "Sing! Beat the tambourine. Play the sweet lyre and the harp.", "dagbani": "Yilimiya yila ka ŋmɛm’ guŋgombihi, ka ŋmɛm’ goonjinim’ mini mɔɣilɔnim’ din kumsi nyaɣisa." }, { "english": "tambourine", "dagbani": "guŋgombila din mali chaɣisa" }, { "english": "they held tambourines", "dagbani": "gbibi gungombihi din mali chaɣisa" }, { "english": "a raised place for sleeping", "dagbani": "guŋgɔni" }, { "english": "What’s in a room that the raised platform doesn’t know?", "dagbani": "Bɔ m-be duu ni ka guŋgɔni bi mi?" }, { "english": "musical drum (large, round), 'tomtom'", "dagbani": "guŋgɔŋ" }, { "english": "The instrumentation for the Bila(-dance) is: bass drum, flutes and also", "dagbani": "Bila biŋkumda n-nyɛ: guŋgɔŋ, yuhi, nti pahi lunsi zuɣu." }, { "english": "yuhi, nti pahi lunsi zuɣu.", "dagbani": "The instrumentation for the Bila(-dance) is: bass drum, flutes and also hourglass-drums." }, { "english": "Jɛra mali binkumda pam.", "dagbani": "The 'foolish people' (?) had many musical instruments." }, { "english": "Di shɛŋa n-nyɛ guŋgɔna, feensi, nti pahi lumbil’ zuɣu.", "dagbani": "Amongst them were cylinder drums, finger-bells and small hourglass drums.]" }, { "english": "Guŋgɔŋ kpiŋ sola nupuɣu.", "dagbani": "A worthless drum is better than the" }, { "english": "clapping of one’s hands.", "dagbani": "yɛn ŋmɛri" }, { "english": "they will be playing drums and harps.", "dagbani": "yɛn ŋmɛri guŋgɔna mini mɔɣilɔnim’" }, { "english": "Poor people speak proudly, but what will the chief speak?", "dagbani": "Tarimba yɛri guŋgɔna ka naa yɛli dini?" }, { "english": "gunners' line-up at funeral service, gun-salute", "dagbani": "guŋgɔŋ" }, { "english": "gunners' line-up at funeral service, gun-salute", "dagbani": "gungɔŋ" }, { "english": "the shooting of guns by a line of musketeers during a funeral", "dagbani": "kpe gungɔŋ" }, { "english": "to shoot guns at a funeral one after the other", "dagbani": "kpe gungɔŋ" }, { "english": "a metal drum, barrel (used for storage), tin (large - such as the kerosene tin)", "dagbani": "guŋgɔŋ" }, { "english": "a metal drum, barrel (used for storage), tin (large - such as the kerosene tin) (plural)", "dagbani": "guŋgɔna" }, { "english": "the 'seat' of the guŋgǤŋ drum; how the skin is rolled tightly around the gbandaa, the way the skin is seated on the mouth of the guŋgǤŋ", "dagbani": "guŋgɔŋkuɣra" }, { "english": "the 'seat' of the guŋgǤŋ drum; how the skin is rolled tightly around the gbandaa, the way the skin is seated on the mouth of the guŋgǤŋ", "dagbani": "gbankuɣra" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "guŋgumbo" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "guŋguŋkpilli" }, { "english": "diɣi", "dagbani": "diɣi" }, { "english": "zɔŋ", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "kapok pod", "dagbani": "guŋgumli" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "guŋguma." }, { "english": "If a kapok pod falls to the ground, it will never go back on the tree.", "dagbani": "Guŋguma yi saazuɣu n-lu tiŋa na di ku lan labi." }, { "english": "The kapok tree has kapok-pods and they take out the kapok and leave the seeds.", "dagbani": "Guŋa wɔndi la guŋguma ka bɛ puɣiri guŋguma maa n-yihiri gumdi ka chɛ gumboɣu." }, { "english": "kapok, kapok floss", "dagbani": "guŋgundi" }, { "english": "mound (in a swamp)", "dagbani": "guŋguni" }, { "english": "harmattan haze", "dagbani": "guŋgunlɛrigu" }, { "english": "yam (cultivar)", "dagbani": "guŋgunsalli" }, { "english": "yam (cultivar)", "dagbani": "guŋguŋkpilli" }, { "english": "plural: guŋguŋkpila", "dagbani": "guŋguŋkpila" }, { "english": "Synonym: guŋgumbo", "dagbani": "Syn: guŋgumbo" }, { "english": "Similar: alahali", "dagbani": "alahali" }, { "english": "kapok-leaf soup", "dagbani": "guŋkaa" }, { "english": "fresh leaves of the kapok tree ... soup that we call 'guŋkaa'.", "dagbani": "ʒɛri ka ti booni li guŋkaa." }, { "english": "Because of the tastiness of kapok-leaf-soup the Dagomba have a proverb about it - 'Kapok-soup doesn't know that rosella stew is tasty.'", "dagbani": "Guŋkaa nyaɣisim zuɣu chɛ ka Dagbamba ŋahiri di ŋahili ni “Guŋkaa bi mi ni biri kpam nyaɣisa”." }, { "english": "kapok-seed soup", "dagbani": "gumbɔɣu" }, { "english": "kapok-seed soup", "dagbani": "guŋa" }, { "english": "cotton bar", "dagbani": "guŋkpani" }, { "english": "iron rod used to gin cotton", "dagbani": "guŋkpani" }, { "english": "kapok-leaves", "dagbani": "guŋpanyaaŋa" }, { "english": "soup made from kapok leaves", "dagbani": "guŋpanyaaŋa" }, { "english": "a standard trading package of 100 kola nuts", "dagbani": "guŋmani" }, { "english": "lumps in gruel, 'kokoo'", "dagbani": "guraaʒe" }, { "english": "to tie up in a bundle", "dagbani": "guri" }, { "english": "they suppress the truth by their wickedness", "dagbani": "bɛ zaŋdi bɛ tuumbiɛri maa guri yɛlimaŋli soli" }, { "english": "to carry things (tied up in bundle).", "dagbani": "guri" }, { "english": "to string a bow for shooting", "dagbani": "guri tɔbu" }, { "english": "God will sharpen his sword and string his bow.", "dagbani": "ka gur’ o tɔbu." }, { "english": "Fold your arm!", "dagbani": "Gurm' a bɔɣu!" }, { "english": "He flexed his legs and prepared to jump.", "dagbani": "O gur' o naba n' o yiɣi." }, { "english": "to untie, release bow or trap", "dagbani": "gurigi" }, { "english": "A stranger cannot open the family inheritance box.", "dagbani": "Dɔɣim kpanjɔɣu ku gurigi zino." }, { "english": "hunchback's hump", "dagbani": "gurigu" }, { "english": "Backache ('Waist pains') can cause a person to become hunch-backed.", "dagbani": "Shee biɛrigu ni nam guriga." }, { "english": "hunchback", "dagbani": "gurigu lana" }, { "english": "a hunchback", "dagbani": "gurugulana" }, { "english": "You have not thrown down the hunch-backed person and you want to fight with someone who has a 'hernia'.", "dagbani": "A bi luhi gurugulana ka bɔri polilana vuri." }, { "english": "them [third person pronoun, animate, singular, neutral, object]", "dagbani": "ba" }, { "english": "so that he (God) would see what names he (Adam) would call them (animals)", "dagbani": "ni o nya o ni yɛn boli ba yu’ shɛŋa" }, { "english": "[subject]", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "[sing.]", "dagbani": "o" }, { "english": "[relative]", "dagbani": "ban" }, { "english": "[emphatic]", "dagbani": "ban" }, { "english": "[contrastive]", "dagbani": "bana" }, { "english": "title of the second chief butcher", "dagbani": "baba" }, { "english": "entirely nil, absolutely nothing", "dagbani": "babiɛlifu" }, { "english": "puppy", "dagbani": "babila" }, { "english": "featherless fowl", "dagbani": "babili" }, { "english": "a half-brother, half-sister. born of the same father", "dagbani": "babito" }, { "english": "alphabet", "dagbani": "bachi" }, { "english": "It was letters that God used to write His Law on slabs of stone.", "dagbani": "zaŋ sab’ o fukumsi zaligu la pa kuɣiparilana zuɣu" }, { "english": "heaven and earth will disappear, but not the smallest letter will by any means disappear from the Law.", "dagbani": "zuɣusaa mini dunia ŋɔ ni ti yiɣisi, amaa Naawuni fukumsi zaligunim’ ŋɔ ni sabbu bachibi’ fifinyiiŋa gba ku yiɣisi" }, { "english": "letter/s of the alphabet", "dagbani": "bachibia•fifiyiiŋa" }, { "english": "pronunciation of words", "dagbani": "bachi bolibu" }, { "english": "a glutton", "dagbani": "badirikoro" }, { "english": "tree [sp.] Acacia arabica : used in tanning hides. Acacia nilotica", "dagbani": "bagalua" }, { "english": "a soothsayer, diviner", "dagbani": "baɣa" }, { "english": "you must ... consult any kind of diviner.", "dagbani": "N ni ti yihi bukpahigu yi kɔbili ni, ka baɣisi ti ku lan beni." }, { "english": "I will remove divination from among you and there will be no more soothsayers.", "dagbani": "Baɣa bee mali yum." }, { "english": "A diviner has a sore on his leg; it is the diviner’s hatchet that cut him.", "dagbani": "baɣa lɛbili n-che." }, { "english": "The diviner is able to tell others the cause of things, but what has killed his", "dagbani": "Baɣa tooi buɣira, bɔ n-ku baɣa bia?" }, { "english": "own child?", "dagbani": "baɣa yi buɣi a, a buɣirila a toli." }, { "english": "If a diviner is divining for you, you also divine for yourself.", "dagbani": "Baɣa yi buɣi a, a buɣirila a toli." }, { "english": "a newly-installed diviner", "dagbani": "baɣa' bila" }, { "english": "diviner's rod", "dagbani": "baɣa jaangbee/doli" }, { "english": "a soothsayer's bag", "dagbani": "baɣa koligu" }, { "english": "diviners' salt", "dagbani": "baɣa yalim" }, { "english": "sip of water", "dagbani": "baɣibuɣira" }, { "english": "He practiced sorcery and divination, and he consulted with mediums and psychics.", "dagbani": "daa buɣiri baɣisi, ka chani bukpahinim’ mini takatibinim’ ni jinwariba sani" }, { "english": "divination", "dagbani": "baɣitali" }, { "english": "seek to divine", "dagbani": "bɔhi baɣitali" }, { "english": "Do not practice divination or sorcery.", "dagbani": "Di ti bɔhimya baɣitali bee sotali." }, { "english": "divination, soothsaying, consulting a shrine", "dagbani": "baɣibuɣibo" }, { "english": "divination, soothsaying, consulting a shrine", "dagbani": "baɣibuɣiri" }, { "english": "they would no longer get profits from her divination.", "dagbani": "bɛ ku lan di o baɣibuɣibo maa nyɔri" }, { "english": "they took the fee for divination and went to Balaam.", "dagbani": "(bɛ) daa zaŋ baɣibuɣiri liɣiri chaŋ Balaam sani" }, { "english": "attention, concern, interest", "dagbani": "baɣa" }, { "english": "When they saw that the Lord was concerned for the Israelites.", "dagbani": "baɣa be Izraɛlnim’ ni" }, { "english": "those who paid no attention to the Lord's word", "dagbani": "bɛn baɣa daa ka Yawɛ yɛligu maa ni" }, { "english": "ant (epithet) of chǫrili", "dagbani": "gurigurilo" }, { "english": "termite", "dagbani": "chami" }, { "english": "termite", "dagbani": "chɛmi" }, { "english": "termite", "dagbani": "danyɔŋ" }, { "english": "termite", "dagbani": "guli" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliyiili" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliŋgua" }, { "english": "termite", "dagbani": "salinsaa" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambaɣiŋga" }, { "english": "termite", "dagbani": "tikuliŋkua" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambiɛɣu" }, { "english": "small white termite", "dagbani": "wurikɔɣu" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yɔbili" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yabili" }, { "english": "termite", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "plait of grass", "dagbani": "gurilo" }, { "english": "used for fastening the rafters of a round building", "dagbani": "gurulo" }, { "english": "The central supporting pole of the roof is carrying the rafters, the plaited grass that is fastened on the rafters before the grass is put on the roof", "dagbani": "Daantaliga ʒiri yɔɣira ka ʒiri gurilo ka ʒiri mɔri." }, { "english": "and it also carries the grass.", "dagbani": "Bɛ daa zaŋ li tila kapintanim’ mini tammɛriba ni bɛ da kuɣ’ kpɛra mini yɔɣira ni gurilɔnima m-mali Juda nanim’ni daa chɛ ka shɛli polo lu la mɛ." }, { "english": "'They also gave money to the carpenters and builders to purchase dressed stone, and timber for joists and beams for the buildings that the kings of Judah had allowed to fall into ruin.'", "dagbani": "[2CH 34:11]" }, { "english": "to crumple up, wrinkle, (fig.) to become wretched", "dagbani": "gurim" }, { "english": "to shrink sth.", "dagbani": "gurim" }, { "english": "Variant: gurum", "dagbani": "gurim" }, { "english": "He has made me wrinkled and sat me down.", "dagbani": "gurim ma ʒili" }, { "english": "(fig.) to become wretched", "dagbani": "gurim" }, { "english": "the church is beautiful and has no stain or wrinkle.", "dagbani": "cheechi maa viɛla, ka ka liɣisibu bee gurimbu" }, { "english": "The hot fire shrank it.", "dagbani": "Buɣum bi n-gurim o" }, { "english": "Pl: gurinda; Pl: gurimbu", "dagbani": "gurim" }, { "english": "talisman [type] worn at the waist", "dagbani": "gurim" }, { "english": "magic belt round the waist", "dagbani": "gurim" }, { "english": "talisman", "dagbani": "gurim" }, { "english": "amulet", "dagbani": "gurim" }, { "english": "talismans", "dagbani": "gurima" }, { "english": "Girdles, pomade boxes and amulets.", "dagbani": "shɛlɔriti ni tulaale adakanima ni gurima." }, { "english": "After this tanning process, the leather can be used to make a pouffe, a talisman or an amulet.", "dagbani": "Gbaŋ ŋɔ tuma yi naai, o ni tooi zaŋ li she dufiɛli, gurim, bee sabili." }, { "english": "Leather-working", "dagbani": "booni" }, { "english": "The people they call leatherworkers are those who sew protective charms and amulets.", "dagbani": "so gbanzaba nyɛla ŋun shɛri gurima mini saba" }, { "english": "amulets.", "dagbani": "gurima" }, { "english": "wrinkled.", "dagbani": "gurimagurima" }, { "english": "wrinkling.", "dagbani": "gurimbu" }, { "english": "a person from Upper Region, esp. Frafra/Farefare.", "dagbani": "Guringa" }, { "english": "a person from Upper Region, esp. Frafra/Farefare.", "dagbani": "Guruŋa" }, { "english": "a man from Upper Region, esp. Frafra/Farefare, or boy child 'bought' by such a person to avert bad fate.", "dagbani": "Gurundoo" }, { "english": "a man from Upper Region, esp. Frafra/Farefare, or boy child 'bought' by such a person to avert bad fate.", "dagbani": "Gurindoo" }, { "english": "a woman from Upper Region, esp. Frafra/Farefare, or girl child 'bought' by such a person to avert bad fate.", "dagbani": "Gurunpaɣa" }, { "english": "to walk slowly in a dull manner/in pain", "dagbani": "gurisi" }, { "english": "a small car or vehicle", "dagbani": "gurugua" }, { "english": "ambling pace of a horse", "dagbani": "guruma" }, { "english": "Frafra/Farefare language", "dagbani": "Gurunli" }, { "english": "the land inhabited by the Grunsi people, Upper East Region", "dagbani": "Guruŋ" }, { "english": "If a Gurunsi sheep doesn’t know anything, it knows the one who bought it.", "dagbani": "Guruŋ’ piɛɣu yi ʒi shɛli amaa o leei mi ŋun da o." }, { "english": "goat that can trace its steps back to its original place", "dagbani": "Guruŋ bua" }, { "english": "stunted", "dagbani": "guruŋga" }, { "english": "a kola nut with sticky juice", "dagbani": "gusalli" }, { "english": "a grater for kola nuts", "dagbani": "gusɔrigu" }, { "english": "residue, pulp of chewed kolanut", "dagbani": "gutuɣiri" }, { "english": "a miser, ungrateful person", "dagbani": "gutulu" }, { "english": "An ungrateful man killed a hare and forgot about the one", "dagbani": "Gutulu ku sooŋa, n-tam wɔbi’ kura yɛla." }, { "english": "who killed an elephant (and shared with him).", "dagbani": "Gutulu ka simli." }, { "english": "A selfish person (one who gives nothing in return for a present) has no friend.", "dagbani": "Naawuni pala gutula ŋun ni lihi yaɣi yi tuma zuɣu" }, { "english": "God is not an ungrateful person who will ignore your work.", "dagbani": "A yi yɛn ti gutulu pini, nyin' che ka tiku mlana ʒia ka a ti o" }, { "english": "If you are going to give a gift to an ungrateful person, let a gossiper sit down and then give it to him.", "dagbani": "Nabstr: gutulunsi." }, { "english": "give it to him.", "dagbani": "Nabstr: gutulunsi." }, { "english": "untrustworthy person.", "dagbani": "A mini nir’ gutulu yi mira mia, mia chihuŋ nyɛ li" }, { "english": "If you make a rope with an untrustworthy person, it’s a broken rope.", "dagbani": "Gutulu ka yɛda (naani)." }, { "english": "ingratitude.", "dagbani": "gutulunsi" }, { "english": "a large kolanut.", "dagbani": "guzuɣu" }, { "english": "provisions for a journey.", "dagbani": "guzuli" }, { "english": "plantain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "provisions for a journey", "dagbani": "guzuli" }, { "english": "remain, be left", "dagbani": "guui" }, { "english": "One is left over.", "dagbani": "Zaɣ' yini guuya." }, { "english": "unless you pay the fine laid upon you, and not one coin remains", "dagbani": "faashee a ti yo bɛ ni zal’ a san’ shɛli zaa, ka di laɣifu ku guui" }, { "english": "those who gathered a lot had nothing left over", "dagbani": "ŋun daa pihi pam dini shɛli daa bi guui" }, { "english": "they collected seven baskets of bread fragments and crumbled fish that were left over.", "dagbani": "mini zimburisa din guui pali piɛr’ ayopɔin" }, { "english": "to leave sth. over, keep a remainder.", "dagbani": " • to leave sth. over, keep a remainder." }, { "english": "they leave something over for their grandchildren.", "dagbani": "bɛ guui di shɛli zali bɛ yaansi" }, { "english": "They will eat it and have enough and to spare.", "dagbani": "Bɛ ni ŋub’ li tiɣi ka guui." }, { "english": "Shoot at her! Spare no arrows.", "dagbani": "Tomiya ba piɛma, di tɔnya ka guui peen’ gaŋa" }, { "english": "keep in reserve a single arrow", "dagbani": "Suɣulo yi beni sisiriga ni piɛ sima ŋubi ka guui kɔhi jɛŋkuno zuɣu." }, { "english": "If it is patient, the squirrel will dig out enough groundnuts to eat for itself and sell those that are left over for the cat.", "dagbani": "Shigaari nyuriba nyu shigaari ka guui di zaɣi' ŋmaa ni buɣim n-zaŋ labi mɔɣu ni." }, { "english": "Smokers throw burning fag-ends into the bush.", "dagbani": "O guuri shɛli n-kɔhira." }, { "english": "keeping something to sell", "dagbani": "O daa di ka guui n' zali o tizɔpaɣa." }, { "english": "He ate and preserved something for his brother's wife.", "dagbani": "O daa di ka guui n' zali o tizɔpaɣa." }, { "english": "He ran away.", "dagbani": "O guuya." }, { "english": "Sisera got down from his chariot and ran away.", "dagbani": "Sisɛra daa sheeg’ o chɛchɛbuŋ’ zuɣu na guui." }, { "english": "down from his chariot and ran away.", "dagbani": "A wɔhu yi guura a ni tooi kari gbaai pɔhim?" }, { "english": "he hurried to meet her.", "dagbani": "(o) daa guui ti tuh’ o soli" }, { "english": "can you use it to catch the wind?", "dagbani": "A wɔhu yi guura a ni tooi kari gbaai pɔhim?" }, { "english": "run fast. run off and .. (usu. with other verb).", "dagbani": "zo2, laligi." }, { "english": "rubber well-bucket", "dagbani": "guuka" }, { "english": "you have no bucket and this well is very deep.", "dagbani": "dana, a ka guuka, ka kobiliga ŋɔ mi zilim pam" }, { "english": "also, too", "dagbani": "gba" }, { "english": "If your neighbour kills his fowl and gives some to you, then your fowl too is walking on one leg.", "dagbani": "A kpee yi ku o noo n-ŋmaai t' a, a gba noo gɔr' la nogbal' chiɛɣu." }, { "english": "if you won't go with me, then I won't go either.", "dagbani": "a yi ku doli ma chaŋ, dindina n gba ku chaŋ" }, { "english": "even", "dagbani": "hal ... gba" }, { "english": "These are things which even the angels would like to understand.", "dagbani": "Hal malaikanim’ gba bɔri ni bɛ baŋ dimbɔŋɔnim’ gbinni." }, { "english": "but he didn't even respond to a single one of their accusations.", "dagbani": "hal o daa bi garigi bɛ ni fiɣis’ o yɛl’ shɛŋa zuɣu maa zaɣ’ yini gba" }, { "english": "even a handful of it (bath-water).", "dagbani": "hali di nu-kurigu pali gba" }, { "english": "it will all be knocked down, to the extent that even one stone will no longer be on top of another.", "dagbani": "di zaa ni ti wurim hal ka di kuɣ’ yini gba ti ku lan pa di kpee zuɣu" }, { "english": "to seize with pincers, tongs &c.", "dagbani": "gbabi" }, { "english": "Then one of the seraphs who held a live coal which he had taken with tongs...", "dagbani": "Di saha ka Sɛrafinim’ maa ni yino ŋun daa gbib’ buɣim sal’ neɔŋ shɛli o ni daa zaŋ gbabo gbabi" }, { "english": "the dove pecked off a fresh olive leaf and held it in its beak.", "dagbani": "ŋmani maa daa ŋmaai olivi tia vamahili n-gbab’ o noli" }, { "english": "their teeth had only just bitten into the meat.", "dagbani": "bɛ nyina ni daa na gbab’ nimdi maa" }, { "english": "three ribs were gripped in its mouth.", "dagbani": "sapir’ kɔba ata gbab’ o noli" }, { "english": "restrain", "dagbani": "bibigi" }, { "english": "look after, care for.", "dagbani": "gbabi" }, { "english": "to snatch, wrench, wrest (from sb.)", "dagbani": "gbabigi" }, { "english": "They are the ones who snatch orphans from their mothers' breasts.", "dagbani": "Bɛna n-nyɛ bɛn darigiri gbabigiri kpibisi bɛ manim’ biha" }, { "english": "tongs", "dagbani": "gbabo" }, { "english": "tongs", "dagbani": "gbabɔnima" }, { "english": "Then one of the seraphs who held a live coal which he had taken with tongs...", "dagbani": "Di saha ka Sɛrafinim’ maa ni yino ŋun daa gbib’ buɣim sal’neɔŋ shɛli o ni daa zaŋ gbabo gbabi..." }, { "english": "an animal [sp.]", "dagbani": "gbafuɣa" }, { "english": "a long basket for carrying kola nuts, or as an animal-cradle", "dagbani": "gbaɣa" }, { "english": "sticks bent into a basket shape for carrying loads", "dagbani": "Note: \"sticks bent into a basket shape for carrying loads\" (IM)" }, { "english": "The person who doesn’t travel doesn’t tie loads for the one who is travelling.", "dagbani": "Ŋun ʒia bi lɔri ŋun chani gbaɣa (gbaɣu)." }, { "english": "a load", "dagbani": "gbaɣa" }, { "english": "capital, \"money given to a person to trade\"", "dagbani": "gbaɣa" }, { "english": "to give sb. money to trade", "dagbani": "lɔ gbaɣa" }, { "english": "deplete one's trading capital", "dagbani": "yɛligi gbaɣa" }, { "english": "to expand one's trade", "dagbani": "yɛligi gbaɣa" }, { "english": "to shave, slice off", "dagbani": "gbaɣi" }, { "english": "The bark of a tree will not refuse to be removed with a cutlass.", "dagbani": "Tipɔɣu ku kɔŋ gbaɣibu." }, { "english": "breastplate", "dagbani": "gbaɣino" }, { "english": "to shake out", "dagbani": "gbaɣiri" }, { "english": "He shook out his robe.", "dagbani": "O gbaɣiri o binyɛrigu." }, { "english": "If they just shake it (the tree) they (fruit) fall.", "dagbani": "Bɛ yi kul gbaɣiri li, di lurila" }, { "english": "they saw a", "dagbani": "bɛ nya kpaŋ ka o tam tii zuɣu gbaɣtir’ omaŋa" }, { "english": "guineafowl perched on a tree shaking itself.", "dagbani": "bia maa ningbuŋ gbaɣiriya" }, { "english": "The child has slight sickness/a high temperature.", "dagbani": "Bia maa niŋgbuŋ gbagiriya" }, { "english": "the child had a slight sickness. the child had a high temperature.", "dagbani": "bia maa ningbuŋ gbaɣiriya" }, { "english": "to sell sth. at a very low price.", "dagbani": "zaŋ gbaɣiri" }, { "english": "to nod, shake the head", "dagbani": "gbaɣisi" }, { "english": "She shrugged her shoulder at him.", "dagbani": "O gbaɣisi o zuɣu n-niŋd’ o." }, { "english": "(she) tosses her head as you retreat", "dagbani": "(o) be a nyaaŋa polo n-gbaɣisir’ o zuɣu niŋd’ a" }, { "english": "to change tone (of voice or drum), weaken, slacken", "dagbani": "gbaɣisi" }, { "english": "become loose, slacken (as in a drum)", "dagbani": "gbaɣisi" }, { "english": "she has surrendered, her bastions are thrown down", "dagbani": "Bɛ gbaɣisi tɔbu bini din taɣi ba luya." }, { "english": "God has unstrung my bow and weakened me.", "dagbani": "filim ma" }, { "english": "weak and old", "dagbani": "'gbaɣu adj." }, { "english": "Having an elder who is weak and old is better than having no elder at all.", "dagbani": "Dokuri' gbaɣu sola ŋun kani." }, { "english": "basket", "dagbani": "gbaɣu" }, { "english": "to catch (many)", "dagbani": "gbahi" }, { "english": "frequentative, plural form of gbaai, to capture, to catch (as to catch fish – not a ball)", "dagbani": "Note" }, { "english": "And they will capture some of you own sons and take them to become eunuchs in the palace of the king of Babylon.", "dagbani": "Ka bɛ ni ti gbahi amaŋmaŋ’ bidibisi shɛba n-zaŋ ba chaŋ ti leei namɔɣilisi ka bɛ be Babilɔn nayili." }, { "english": "while Saul was cutting off all the escape routes for David and his men so that he could catch them.", "dagbani": "Sool ni daa ti chɛ ŋun’ Dauda min’ o niriba maa kpe ni kpe ni o gbahi ba la" }, { "english": "They have caught fish/guineafowls.", "dagbani": "Bɛ gbahi zahim/kpini." }, { "english": "Even if the unlucky man follows the lucky man, his traps catch toads.", "dagbani": "Di niŋ nira yi doli nira, o tɔna gbahirila polɔya." }, { "english": "is seized with fear", "dagbani": "gbaai/gbahi X" }, { "english": "the courage of the people melted and flowed away like water, and they were afraid", "dagbani": "Izraɛlnim’ baɣiri ni daa cheei kom, ka dabiɛm gbahi ba" }, { "english": "X is seized with shame", "dagbani": "gbaai/gbahi X" }, { "english": "Fear will overtake the people who set their hope on Ethiopia and shame will seize them", "dagbani": "Dabiɛm ni ti gbahi ninvuɣ’ shɛb’ bɛn zaŋ bɛ tahima niŋ Itiɔpia ni... ka vi gbahi ba" }, { "english": "shame will seize them", "dagbani": "n gbahi a napɔŋ" }, { "english": "I beg you", "dagbani": "bibigi" }, { "english": "restrain", "dagbani": "gooi" }, { "english": "restrain", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "restrain", "dagbani": "gbabi" }, { "english": "restrain", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "a long talk, too much talking", "dagbani": "gbahiŋ" }, { "english": "carelessly", "dagbani": "gbajaɣa" }, { "english": "a large calabash", "dagbani": "gbaka" }, { "english": "mats", "dagbani": "gbala" }, { "english": "graves", "dagbani": "gbala" }, { "english": "See main entry: gballi", "dagbani": "gbala" }, { "english": "the thigh", "dagbani": "gbali" }, { "english": "you will give the right thigh to the priest.", "dagbani": "a ti zaŋ nudirigu gbali ti maligumaana" }, { "english": "If it (snakebite) is on his leg, get a bandage or cloth and tie the hollow of his leg.", "dagbani": "di yi nyɛla o gbali, yin' bɔm tani bee chinchini n lo o gbali lɔŋ maa" }, { "english": "Painful breathing is", "dagbani": "nyɔ’ muɣili sola gbali kabili" }, { "english": "better than a broken leg.", "dagbani": "Di yi nyɛla o gbali, yin bɔm tani bee chinchini n lo o gbali lɔŋ maa." }, { "english": "If it (snakebite) is on the leg, put a tourniquet in the groin.", "dagbani": "Suhuni doro mini ʒimdoro ni tooi tahi suhu damli mini gbali ni bɔɣu doro na." }, { "english": "the whole leg, leg/back leg of quadruped", "dagbani": "nini la nini, nyini la nyini, nuu la nuu, gbali la gbali" }, { "english": "an eye for an eye, tooth for tooth, arm for arm, leg for leg", "dagbani": "A yi ka bua shibu shee bua gbali yi ti barigi bɛ ku bɔh’ a" }, { "english": "If you were not present when they skinned a goat and if one of its thighs gets lost, they will not ask you about it", "dagbani": "o gbaya" }, { "english": "his legs and shoulders are like iron bars", "dagbani": "min’ o bɔɣiri ŋmani kurimulima" }, { "english": "The front legs of a cow drink water at a river before the back legs drink", "dagbani": "Nahu baɣiri n-yi nyu kom ka o gbaya naanyi nyu" }, { "english": "chariot wheels", "dagbani": "sipuɣisinim’" }, { "english": "had wheels", "dagbani": "ni di duɣuri" }, { "english": "all", "dagbani": "zaa" }, { "english": "like", "dagbani": "nyɛla" }, { "english": "chariots", "dagbani": "daanya" }, { "english": "The noise of the hooves of his horses and the wheels of his chariots.", "dagbani": "O yuri takarifiɛma mini o chɛchɛbunsi gbaya vuri" }, { "english": "rim", "dagbani": "fiili" }, { "english": "spokes", "dagbani": "sipuɣiti, sipuɣisinima" }, { "english": "hub", "dagbani": "duɣu" }, { "english": "a person with paralysed leg/s", "dagbani": "gbalikpimalana" }, { "english": "persons with paralysed leg/s", "dagbani": "gbalikpimanima" }, { "english": "Jesus Heals a Man with Paralysed Legs", "dagbani": "Yisa tibi gbalikpimalana" }, { "english": "Here a great number of disabled people used to lie--the blind, the lame, the paralysed.", "dagbani": "Barinim’ pam bɛn gbarigi n-daa kul do lunfanim’ maa ni: Zoomba mini gbariti ni bɔɣukpimanima ni gbalikpimanima." }, { "english": "the lame, the paralysed.", "dagbani": "bɔɣukpimalana." }, { "english": "a lot, plenty.", "dagbani": "gbaliŋ" }, { "english": "we were a numerous people but now only we few are left.", "dagbani": "ti daa nyɛla ninvuɣ’ gbaliŋ, amaa pumpɔŋɔ, kulla ti niriba biɛla ŋɔ n-kpalim" }, { "english": "too much, excessively.", "dagbani": "gbaliŋ" }, { "english": "let us be happy for many years.", "dagbani": "chɛ ka ti suhuri paligi yuun’ gbaliŋ" }, { "english": "chatter, excessive talk", "dagbani": "yɛtɔɣ'gbaliŋ" }, { "english": "Will a fellow just be talking all this rubbish and no one answer him back?", "dagbani": "Nir’ kul ni tɔɣisiri yɛtɔɣ’ gbaliŋ ŋɔ ka so ku garig’ o?" }, { "english": "witch", "dagbani": "gbalipaɣa" }, { "english": "witches", "dagbani": "gbalipaɣ" }, { "english": "haunch, 'thigh' of butchered animal", "dagbani": "kaman" }, { "english": "just as the breast of the wave offering and the right thigh are yours.", "dagbani": "bɛ ni zaŋ biŋkɔbigu nyɔɣu polo mali bɛ ni zaŋdi sara shɛli gahiri zuɣusaa mini nudirigu gbalipaɣa ni nyɛ yi dini shɛm la" }, { "english": "The cook took up the whole haunch and leg and put it", "dagbani": "ŋun daa duɣi bindirigu maa daa zaŋ biŋgbalipaɣ’ nimpuɣili ni din pahi di zuɣu na nti zali Sool tooni" }, { "english": "the flesh of the thigh", "dagbani": "gbalipini" }, { "english": "he tied it against his right thigh", "dagbani": "o zaŋ li lo n-tabil’ o nudirigu gbalipini" }, { "english": "Doing your work is better than having big thighs that can’t enter your shorts", "dagbani": "Tummi tuma n-gari jinjɛm’ muɣi gbalipini" }, { "english": "put your hand under my thighs", "dagbani": "Zaŋm’ a nuu niŋ n gbalipina lɔŋ ni" }, { "english": "he fell upon them and smote them hip and thigh", "dagbani": "o daa lu bɛ zuɣu ŋ-ŋmɛri kabiri bɛ sakpuri mini bɛ gbalipina" }, { "english": "femur, thigh-bone", "dagbani": "gbalipini kɔbili" }, { "english": "leg, thigh", "dagbani": "gbali" }, { "english": "a thigh, leg (as a joint of meat)", "dagbani": "gbalipuɣili" }, { "english": "the ram's...right thigh", "dagbani": "nudirigu gbalipuɣili" }, { "english": "fine pieces of meat ... that is: legs and shoulders", "dagbani": "nim’ viɛla ... dina n-nyɛ: gbalipuɣa mini gaba" }, { "english": "mat of woven grass, a “zana” mat. large and thick, used upright as walling and fencing", "dagbani": "gballi" }, { "english": "'large and thick mat of woven grass", "dagbani": "gbala" }, { "english": "grave, burial place", "dagbani": "gballi" }, { "english": "graves, burial places", "dagbani": "gbala" }, { "english": "they throw you out away from your tomb like something rotten", "dagbani": "bɛ zaŋ nyini bahila katiŋ’ kaman bimpɔŋ la ka chɛ a gballi" }, { "english": "Even if the toad doesn’t know anything at all, at least it knows the grave of the frog", "dagbani": "Pololi yi ʒi shɛlikam amaa o mi lɔŋ gballi" }, { "english": "you are digging yourself a grave here and excavating a tomb", "dagbani": "gbir’ amaŋmaŋ’ gballi kpe n-chibiri daboli zuɣu tampiɔŋ ni" }, { "english": "the rock.", "dagbani": "kagili" }, { "english": "He just lived where the graves were.", "dagbani": "O daa kul bela gbala maa shee" }, { "english": "all the Israelites will celebrate his funeral and bury him.", "dagbani": "Izraɛlnim’ zaa ni kum o kuli, ka sɔɣ’ o, dama o kɔŋko n-nyɛ Jɛrɔbɔam bi’ so bɛ ni yɛn zaŋ sɔɣi gballi" }, { "english": "him, because he alone of Jeroboam's children will be buried in a grave.", "dagbani": "o zaŋ omaŋ’ wuhi bɛn" }, { "english": "a large number (of)", "dagbani": "gbaluŋ" }, { "english": "a large number (of)", "dagbani": "gbaliŋ" }, { "english": "many", "dagbani": "gbaliŋ" }, { "english": "for many days he appeared to those who had travelled with him from Galilee to Jerusalem.", "dagbani": "daa dol’ o yi Galili chaŋ Jɛrusalɛm la dabisi’ gbaliŋ" }, { "english": "I will let many nations", "dagbani": "n ti chɛ ka zuliya gbaliŋ yi a zuliya maa ni na" }, { "english": "come from your nation.", "dagbani": "zom’ yɛtɔɣ' gbalin' chɔɣima tɔɣisibu" }, { "english": "avoid the talking of long-winded rubbish.", "dagbani": "binnɛma bɛn gbamdi tiŋa reptiles." }, { "english": "Lit: creatures that crawl on the ground.", "dagbani": "Di saha ka Jɔnatan daa zaŋ o nuhi ni o naba n-gbam du" }, { "english": "any creature that moves along the ground.", "dagbani": "[TIT 3:9]" }, { "english": "Jonathan climbed up, using his hands and feet.", "dagbani": "[1SA 14:13] jusque" }, { "english": "[Biblical reference]", "dagbani": "tilbana [1SA 14:13]" }, { "english": "to creep, crawl.", "dagbani": "gbam" }, { "english": "Jonathan climbed up, using his hands and feet.", "dagbani": "Du Jɔnatan Soo ŋun gbamdi" }, { "english": "any creature that moves along the ground.", "dagbani": "chine mɔɔ ŋun gbamdi gbaŋ du" }, { "english": "Mind you don't eat crawling things that crawl on the earth.", "dagbani": "Miriya ka yi ti di bingbamda bɛn gbamdi tiŋgban’ ni ŋɔ." }, { "english": "It is not right that a person should be walking and then go back to crawling.", "dagbani": "Di bi simdi ka nir’ chaŋchaŋ ti lan ŋmaligi gbamda." }, { "english": "What more do you expect? I have walked and walked; should I also crawl?", "dagbani": "Bɔtaa, n chaŋ chaŋ ti lan gbamda?" }, { "english": "crawling creature, reptile", "dagbani": "biŋgbamdigu" }, { "english": "crawling creature, reptile", "dagbani": "bingbamdigu" }, { "english": "crawling creatures, reptiles", "dagbani": "biŋgbamda" }, { "english": "crawling creatures, reptiles", "dagbani": "bingbamda" }, { "english": "if anyone touches a creepie-crawlie it will make him unclean.", "dagbani": "ŋunkam ti shihi biŋgbamdigu din ni chɛ ka o kpe daɣiri ni" }, { "english": "Mind you don't eat crawling things that crawl on the earth.", "dagbani": "Miriya ka yi ti di bingbamda bɛn gbamdi tiŋgban’ ni ŋɔ" }, { "english": "crawling creature, reptile", "dagbani": "binvurigu" }, { "english": "small animal", "dagbani": "bini" }, { "english": "a weir fixed across a stream to catch fish", "dagbani": "gbambiɛɣu" }, { "english": "ticket", "dagbani": "gbambila" }, { "english": "European person, ‘white skin’", "dagbani": "gbampiɛlli" }, { "english": "The German whitemen came in our ancestors' time.", "dagbani": "Jaamani gbampiɛla (Siliminsi) ni daa yina ti yaanim saha." }, { "english": "small pieces of hide that protect the guŋgɔŋ drum skin from tearing where the gbandaa is sewn on the guŋgɔŋkudzra", "dagbani": "gbanchiriga" }, { "english": "strips of leather used to pull the gbandaa and tighten the mouth of the guŋgɔŋ drum for playing", "dagbani": "gbandarigra" }, { "english": "thick strings made from animal hide, used to sew the heads of a guŋgɔŋ drum", "dagbani": "gbandaa" }, { "english": "fertile virgin land", "dagbani": "gbandaa" }, { "english": "zone, area", "dagbani": "gbandaa" }, { "english": "fertile virgin land", "dagbani": "gbandaa" }, { "english": "zone, area", "dagbani": "gbandaa" }, { "english": "gbɔŋ. skins", "dagbani": "gbandi" }, { "english": "loofah", "dagbani": "gbandɔrigu" }, { "english": "to bend down, be bent double", "dagbani": "gbani" }, { "english": "gbaani", "dagbani": "gbani" }, { "english": "She knelt before her husband.", "dagbani": "O gbani o yidan' tooni." }, { "english": "One day Yentori knelt before her father and begged him to let her also find a man to marry.", "dagbani": "Yɛntɔri daa ti gbani la o ba tooni dahinshɛli n-suhi ni o chɛ ka o gba bo doo kuli." }, { "english": "He climbed onto it and knelt down in the sight of all the Israelites and raised his arms high.", "dagbani": "o daa du di zuɣu ti gbani o duna zuɣu Izraɛlnim’ zaa ninni n-duh’ o bɔɣiri zuɣusaa" }, { "english": "gbani (plural)", "dagbani": "gbana" }, { "english": "a kind of eczema", "dagbani": "Kotomsi-Niriba pam" }, { "english": "Many Coloured-People think that 'black medicine' can cure eczema and the cough.", "dagbani": "Kotomsi-Niriba pam yɛliya ni tibiri sabilim ni tooi tibi gbani mini kɔhingu." }, { "english": "The elephant doesn’t care about skin diseases.", "dagbani": "Wɔbigu baɣa ni gbani." }, { "english": "to be an insoluble problem, pose an insoluble problem, be stuck with sb./sth.", "dagbani": "niŋ gbani" }, { "english": "leather belt.", "dagbani": "gbani" }, { "english": "Pl", "dagbani": "gbana" }, { "english": "to scratch.", "dagbani": "gbani" }, { "english": "Pl", "dagbani": "gbaninda" }, { "english": "scratch an itching place", "dagbani": "kɔri" }, { "english": "scratch (the ground with nails or claws)", "dagbani": "pari" }, { "english": "gristle, roasted skin, sinew", "dagbani": "gbani" }, { "english": "an insoluble problem", "dagbani": "gbani" }, { "english": "frog (yellow and black striped)", "dagbani": "gbanjaŋa" }, { "english": "a tipper truck", "dagbani": "gbanjein" }, { "english": "an auction", "dagbani": "gbanjɔŋ" }, { "english": "to auction sth., hold an auction", "dagbani": "ŋme gbanjɔŋ" }, { "english": "an auction", "dagbani": "gbanjɔŋ" }, { "english": "auctions", "dagbani": "gbanjɔna" }, { "english": "auction something, hold an auction", "dagbani": "ŋme gbanjɔŋ" }, { "english": "topknot, tuft of hair left on the front of the head", "dagbani": "gbanjua" }, { "english": "topknots, tufts of hair left on the front of the head", "dagbani": "gbanjuu" }, { "english": "topknots, tufts of hair left on the front of the head", "dagbani": "gbanjuhi" }, { "english": "topknot, tuft of hair left on the front of the head", "dagbani": "gbanjuya" }, { "english": "measles", "dagbani": "gbankɔɣu" }, { "english": "seat", "dagbani": "gbankuɣra" }, { "english": "the last weeding of a farm (especially a guinea corn farm)", "dagbani": "gbankurugu" }, { "english": "to do something in a rush", "dagbani": "wobi gbankurugu" }, { "english": "secretary", "dagbani": "gbanŋmara" }, { "english": "African person, 'black-skin'", "dagbani": "gbansabinli" }, { "english": "The Dagomba (Africans) were late in getting to know things, so the Europeans got all the good positions.", "dagbani": "Dagbamba (Gbansabila) yoli yɛligu ka Silimiiŋa (Anashaara) deei zaa zani." }, { "english": "African countries", "dagbani": "gbansabila·tinsi" }, { "english": "a writer, scribe, secretary", "dagbani": "gbansabira" }, { "english": "writers, scribes, secretaries", "dagbani": "gbansabiriba" }, { "english": "My tongue is the pen of a ready writer.", "dagbani": "N zilinli ŋmanila gbansabir’ so ŋun mi yila sabbu daalikalimi." }, { "english": "like the pen of a scribe who knows how to write songs", "dagbani": "Lit: like the pen of a scribe who knows how to write songs" }, { "english": "Ezra who is a priest and scribe and wise man", "dagbani": "Ɛzra ŋun daa nyɛ maligumaana ni gbansabira ni baŋda so" }, { "english": "Elihoreth and Ahijah sons of Shisha were scribes", "dagbani": "Shisha bihi Ɛlihɔrɛf mini Ahija nyɛ gbansabiriba." }, { "english": "Jehoshaphat ... was the 'secretary of state'.", "dagbani": "Jɛhɔshafat ... nyɛ gbansabira wulana" }, { "english": "secretary of state", "dagbani": "gbansabira wulana" }, { "english": "a toad", "dagbani": "gbansaŋa" }, { "english": "yellow and black striped frog", "dagbani": "gbansaŋa" }, { "english": "a bed-wetter", "dagbani": "gbansaŋa" }, { "english": "If big eyes could make someone a chief, the gbansaŋa toad would be a chief of Kɔnkɔn and the owl would be the chief of Yɛlizoli.", "dagbani": "Nimmira bi diri nam. Nimmira\nyi diri nam gbansaŋa naanyi di Kɔnkɔn ka kaɣu di Yɛlizoli." }, { "english": "a farm in the fourth year after yams", "dagbani": "gbansɔɣu" }, { "english": "a farm in the fourth year after yams", "dagbani": "gbansari" }, { "english": "Pl: gbansɔri", "dagbani": "gbansɔɣu" }, { "english": "Nandan’ gbansɔɣu ni tooi niŋ bindirigu pam", "dagbani": "A poor man's field may produce abundant food." }, { "english": "Di simdi ni yi ko yi gbansɔri yuma ayɔbu n-kpuɣi di daatam", "dagbani": "You should work your farms for six years and collect the harvest." }, { "english": "an abandoned farm", "dagbani": "gbansɔɣu" }, { "english": "an abandoned farm", "dagbani": "gbansari" }, { "english": "a strap", "dagbani": "gbantalima" }, { "english": "When they had strapped Paul down.", "dagbani": "Bɛ ni daa zaŋ gbantalima lo Pool bahi" }, { "english": "Use straps and sticks to make a yoke for plough-oxen.", "dagbani": "Zaŋmi gbantolima mini dapua m-mali naɣikɔra dapua" }, { "english": "a market-collector", "dagbani": "gbantira" }, { "english": "straps", "dagbani": "gbantolima" }, { "english": "frog [sp.]", "dagbani": "gbanyani" }, { "english": "leather worker, shoemaker", "dagbani": "gbanzaba" }, { "english": "leather workers, shoemakers", "dagbani": "gbanzabanima" }, { "english": "someone whose father or grandfather was a leatherworker becomes a leatherworker, but it is (also) possible for someone (else) who wants to learn the trade to become one.", "dagbani": "ŋum ba mini o yabdoo daa nyɛ gbanzaba n-leeri gbanzaba, amaa ŋun bɔri ka bɔhim li n-nyɛ gbanzaba" }, { "english": "The leather workers and their families.", "dagbani": "Gbanzabigu Bɛ ni booni so gbanzaba nyɛla ŋun shɛri gurima mini saba." }, { "english": "become one.", "dagbani": "bɛ ni booni so gbanzaba nyɛla ŋun shɛri gurima mini saba." }, { "english": "Leather-working", "dagbani": "Gbanzabigu" }, { "english": "The people they call leatherworkers are those who sew protective charms and amulets.", "dagbani": "O kpɛrila o tɔɣima Saimɔn ŋun nyɛ gbanzaba... yiŋa imon" }, { "english": "hides, skins (of leather)", "dagbani": "gbanzabigandi" }, { "english": "acacia tree [sp.] of which the pods are used for tanning", "dagbani": "gbanzabigoo" }, { "english": "the art of leather working", "dagbani": "gbanzabigu" }, { "english": "Leather-working", "dagbani": "Gbanzabigu" }, { "english": "The people they call leatherworkers are those who sew protective charms and amulets.", "dagbani": "Bɛ ni booni so gbanzaba nyɛla ŋun shɛri gurima mini saba." }, { "english": "tree [sp.] used for centre posts in buildings", "dagbani": "gbanzaliŋga" }, { "english": "tree [sp.] used for centre posts in buildings", "dagbani": "gbanzaliŋ" }, { "english": "title of the oldest (senior? TN \"first\" (M)) wife of the Ya Naa.", "dagbani": "gbanzaluŋ" }, { "english": "the house in which the first wife of the Yaan-Na lives.", "dagbani": "gbanzaluŋ" }, { "english": "grass", "dagbani": "gbanzigɔɣu" }, { "english": "a short period of heat after the rainy season", "dagbani": "gbanʒiɛɣu" }, { "english": "rubber tube", "dagbani": "gbaŋ" }, { "english": "skin", "dagbani": "gbaŋ" }, { "english": "skin", "dagbani": "gbaŋ" }, { "english": "a fowl’s comb", "dagbani": "gbaŋa" }, { "english": "The comb of the cock is red, but it is not hot.", "dagbani": "Nolɔɣu gbaŋa di mɔhimi di bi tula." }, { "english": "a 'mohican'; crest of hair left on the head after shaving, plaiting.", "dagbani": "gbaŋa" }, { "english": "thick bush", "dagbani": "gbaŋgu" }, { "english": "measles", "dagbani": "gbaŋkɔɣu" }, { "english": "measles", "dagbani": "gbaŋkɔri" }, { "english": "The spitting cobra has bitten a person with measles; the cobra dislikes cold water and the person with measles dislikes hot water.", "dagbani": "Sapaɣu dimi gbankɔɣu bara, sapaɣu je komahim, gbankɔɣu mi je kotulim." }, { "english": "When they vaccinate a child against measles, the child's body will become strong.", "dagbani": "Di yi lee ka bɛ chibi bia gbankɔɣu chihiro-chihiro, bia maa niŋgbuna yɛn niŋla kpiɔŋ ka gu o ka chɛ gbankɔɣu doro." }, { "english": "and protect him from measles.", "dagbani": "Gbankɔɣu - Yim - Chira awei nyaaŋa" }, { "english": "dried leaves of guinea corn.", "dagbani": "gbaŋkurigu" }, { "english": "the last weeding of a farm (especially a guineacorn farm)", "dagbani": "gbaŋkurigu" }, { "english": "to do sth. in a rush", "dagbani": "gbankurugu" }, { "english": "regent", "dagbani": "gbaŋlana" }, { "english": "paper-haver", "dagbani": "gbaŋŋmara" }, { "english": "secretary, scribe", "dagbani": "tiŋ’ maa gbaŋŋmara" }, { "english": "the Town Clerk settled the people.", "dagbani": "salo maa" }, { "english": "Haman called the king's scribes and told them about the law.", "dagbani": "Haman daa boli naa gbaŋŋmariba na nti yɛli ba zaligu maa yɛla" }, { "english": "sand-crack between the toes", "dagbani": "gbaŋpali" }, { "english": "sand-crack between the toes", "dagbani": "baŋpali" }, { "english": "secretary", "dagbani": "gbaŋsabira" }, { "english": "the money in the box was plenty, the king's secretary and the head of the priests came to count it", "dagbani": "liɣiri din be adaka maa ni zooi, naa gbaŋsabira mini maligumaanib’ zuɣulana kanimina nti kal’ li" }, { "english": "secretary", "dagbani": "gbaŋŋmara" }, { "english": "trap [type]. of leather and wood: \"made of thick leather and used for catching big animals\"", "dagbani": "gbara" }, { "english": "to hobble the front legs of an animal, shackle", "dagbani": "gbari" }, { "english": "to limp (pains in the feet, difficulty in walking, tiredness, arthritis)", "dagbani": "gbari" }, { "english": "to limp (pains in the feet, difficulty in walking, tiredness, arthritis)", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "to sputter, spatter, to bubble and plop out when boiling (gruel)", "dagbani": "gbari" }, { "english": "to be tired, fatigued by over-exertion", "dagbani": "gbari" }, { "english": "polio, polio sufferer", "dagbani": "gbaridaangbee" }, { "english": "Gbarigi, the god of the Oti River", "dagbani": "Gbarigi" }, { "english": "to be very weary", "dagbani": "gbarigi" }, { "english": "to grow tired and weary", "dagbani": "di gbarigiya" }, { "english": "never tire of doing what is right", "dagbani": "tumbu ni" }, { "english": "to be weak", "dagbani": "A gba gbarigimi" }, { "english": "You also have become weak as we are weak", "dagbani": "A gba gbarigimi kaman ti ni gbarigi shɛm" }, { "english": "If they tie me with seven", "dagbani": "Bɛ yi zaŋ tɔbimi’ pala zaɣ’ maha dib’ ayopɔin lo ma" }, { "english": "fresh bowstrings that have not been dried, I'll become weak.", "dagbani": "di zuɣu daa chɛ ka Ijipti tiŋgbɔŋ ni nim’" }, { "english": "as a result, the people of Egypt were all in a terrible way.", "dagbani": "gbarigi zaa" }, { "english": "and do not abandon me in my time of weakness.", "dagbani": "a mi di chɛ ma bahi n\ngbariginsim saha" }, { "english": "Troubles are what weaken a person.", "dagbani": "Yɛlimuɣisira nyɛla din gbarigiri\nnira" }, { "english": "to make sb. weak, weary, demoralise sb.", "dagbani": "konyuri" }, { "english": "thirst will exhaust strong youths and young women.", "dagbani": "ti wum gbarigi nachimbihi kpɛma mini paɣisaribihi kpɛma" }, { "english": "These diseases weaken us so that we can't work.", "dagbani": "Dɔriti ŋɔ gbarigiri ti ka ti bi tooi tumdi tuma" }, { "english": "(enemies acted to) 'frustrate their plans'.", "dagbani": "bɛ gbarigi bɛ ni daa lo nia ni bɛ niŋ shɛm maa" }, { "english": "to be run-down, past its best (of markets and towns or institutions of learning)", "dagbani": "\"(IM)\"" }, { "english": "weakness", "dagbani": "gbariginsim" }, { "english": "a cripple or a lame person from birth.", "dagbani": "gbarigu" }, { "english": "legs to the crippled.", "dagbani": "gbariti" }, { "english": "(he) held the lame man's hand and helped him up.", "dagbani": "daa gbaai gbarigu maa nudirigu n-yiɣis’ o zali" }, { "english": "I was (as) eyes to the blind and legs to the crippled.", "dagbani": "Mani n-daa nyɛ zoomba nina, ka nyɛ gbariti napɔna" }, { "english": "you should invite the poor, the lame, the crippled and the blind.", "dagbani": "mini zoomba" }, { "english": "If you want to know the secrets of a town, you ask a cripple.", "dagbani": "A yi bɔri ni a baŋ tiŋ’ daashili nyin’ bɔhimila gbarigu." }, { "english": "Whenever the moon is shining, the cripples become anxious to go for a walk.", "dagbani": "Goli ŋun nyi ti kuli peei saha shɛlikam, gbariti suhuri n-yiɣisiri bahiri chandi zuɣu." }, { "english": "lame from birth", "dagbani": "gbaridɔɣirili" }, { "english": "some people brought somebody who had been lame from birth.", "dagbani": "ʒi gbaridɔɣirili na" }, { "english": "a late-walker, late-developer (in walking).", "dagbani": "wɔbiga, napɔmbara." }, { "english": "thick, viscous.", "dagbani": "gbarigbari" }, { "english": "stinking.", "dagbani": "gbarigbari" }, { "english": "bowl for measuring grains, buying ones food", "dagbani": "gbarigbuni" }, { "english": "to besmear", "dagbani": "gbarim" }, { "english": "cause (a liquid) to be flung about", "dagbani": "gbarim" }, { "english": "to be soiled", "dagbani": "gbarim" }, { "english": "weak", "dagbani": "gbariŋ" }, { "english": "weak (plural)", "dagbani": "gbarima" }, { "english": "Christ is not a weak person in his relations with you.", "dagbani": "Masia pala ninvuɣ’ gbariŋ zaŋ chaŋ o ni niŋdi ya shɛm polo" }, { "english": "We are also weak people.", "dagbani": "Ti gba nyɛla ninvuɣ’ gbarima" }, { "english": "lame person", "dagbani": "gbariti" }, { "english": "large hawk [type], 'a large but light hawk'", "dagbani": "gbarizam" }, { "english": "These are the birds you are forbidden to eat ... and the ostrich, the hawk, the egret.", "dagbani": "ni taataa ni gbarizam ni laɣipiɛliga" }, { "english": "a light person", "dagbani": "gbarizam" }, { "english": "a type of batik cloth for women", "dagbani": "gbataajɛrigu" }, { "english": "soggy", "dagbani": "gbati" }, { "english": "my tears make my pillow all wet and soggy.", "dagbani": "n nintam maa chɛ ka n dufɛli kul mahigi gbati" }, { "english": "wide, open", "dagbani": "gbau" }, { "english": "thighs", "dagbani": "gbaya" }, { "english": "wide, open", "dagbani": "gbau" }, { "english": "thighs", "dagbani": "gbaya" }, { "english": "well done!", "dagbani": "gbaagba" }, { "english": "a cord (for tying pantaloons, pyjamas)", "dagbani": "gbaagbini" }, { "english": "The womaniser’s trousers (do not have a zip or a button, but) only a rope (“hold and tie”).", "dagbani": "Dagɔrili kpalaŋa (di ka bingarili dimi ka ziifu, di naɣi malila gbaagbini) di kuli nyɛla gbaagbini!" }, { "english": "to take hold of, hold, grip", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "I've not yet made up my mind.", "dagbani": "Tɛha na bi gbaa’ ma." }, { "english": "obtain, get one's hands on", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "I haven't yet got any money.", "dagbani": "N na bi bɔbili gbaai liɣiri." }, { "english": "hold firm", "dagbani": "gbaai kirikiri" }, { "english": "be careful.", "dagbani": "gbaamiya yimaŋa" }, { "english": "you people be careful!", "dagbani": "gbaamiya yimaŋa" }, { "english": "be careful of, keep away from", "dagbani": "gbaai maŋa ni/zaŋ chaŋ" }, { "english": "I carefully avoid", "dagbani": "N gbaala mmaŋ’ ni so’ biɛɣu kam dolibu" }, { "english": "following every bad way.", "dagbani": "gbaai mmaŋa zaŋ chaŋ taali tumbu polo" }, { "english": "(I) keep myself from committing any offence.", "dagbani": "gbaai saawara" }, { "english": "to plot, plan", "dagbani": "saawara" }, { "english": "those who are stalking me and plotting because they want me dead.", "dagbani": "bɛn puɣisiri ni bɛ ku ma laɣindi gbaari saawara" }, { "english": "except for", "dagbani": "gbaai yihi (kɔŋko)" }, { "english": "apart from", "dagbani": "binshɛɣukam" }, { "english": "I wish you all would become just like me! Except, of course, for these chains.", "dagbani": "zoligɔnim’ din lo ma ŋɔ" }, { "english": "All of you are clean — all except one.", "dagbani": "Yi zaa ha viɛla, kul gbaai yihila yi ni yino." }, { "english": "to seek protection", "dagbani": "dɔɣu" }, { "english": "to catch, capture.", "dagbani": "gbai" }, { "english": "Then they caught a goat and slaughtered it.", "dagbani": "Di saha ka bɛ daa gbaai bua n-kɔrigi" }, { "english": "He dug a hole and caught a mouse.", "dagbani": "O gbi voli gbaai sabili." }, { "english": "He captured King Agag of the Amalekites alive.", "dagbani": "o daa gbaai Amalɛknim’ Naa Agag zaɣ’ neɔŋ." }, { "english": "He began to do something, took up ...ing.", "dagbani": "O gbaai o bubu." }, { "english": "is not right that you should see your brother's cow or sheep which is lost and have no concern for it.", "dagbani": "Bɛ niba n niriba maa daŋa bɛ baɣa ka tibbu." }, { "english": "They dress the wound of my people as though it were not serious.", "dagbani": "Bɛ ntibirila n niriba maa daŋa bɛ baɣa ka tibbu." }, { "english": "The elephant doesn’t care about skin diseases.", "dagbani": "Wɔbigu baɣa ni gbani." }, { "english": "Pharaoh turned and went home, and treated it with unconcern.", "dagbani": "zaŋ li niŋ o baɣaka" }, { "english": "Those who treat what they have been taught as of no importance despise themselves.", "dagbani": "Bɛnkam zaŋ bɛ ni wuhi ba shɛli niŋ bɛ baɣaka ʒiɛmdila bɛmaŋa" }, { "english": "The swish pit does not care about a blind person.", "dagbani": "KO Tandɔɣu baɣa ni zoma." }, { "english": "The swish pit does not care about a blind person.", "dagbani": "Suhuyini baɣa ni andunia garibu (garigu)." }, { "english": "A single-hearted person is not concerned about the worries of the world.", "dagbani": "" }, { "english": "to concern sb. [verb]", "dagbani": "kpini" }, { "english": "pregnancies", "dagbani": "baɣa" }, { "english": "ant", "dagbani": "baɣabaɣa" }, { "english": "A hundred small sand ants gathered together cannot be as big as a cricket.", "dagbani": "Baɣabaɣa laɣim kɔbiga ku ŋmani paaŋa." }, { "english": "unconcern.", "dagbani": "baɣaka" }, { "english": "a stone, pot or other object which is the focus of customs for the guardian power of a clan or family.", "dagbani": "baɣayuli" }, { "english": "magical powers and practices, traditional customs in general", "dagbani": "baɣayuli" }, { "english": "traditional sacrifice", "dagbani": "baɣayuli" }, { "english": "the spirit of", "dagbani": "baɣayuli" }, { "english": "the dead which are believed to have control over the living.", "dagbani": "Baɣayuli yi guhi ʒim je, di nyimsirila baɣayulilana." }, { "english": "If the god becomes angry in waiting for the blood sacrifice, it will warn its owner (the traditional priest.)", "dagbani": "Baɣayulilana." }, { "english": "offer sacrifices to ancestors", "dagbani": "maani baɣayuli" }, { "english": "X you will get trouble", "dagbani": "baɣayuli n doli X" }, { "english": "the spirit of the dead is following X", "dagbani": "Lit: the spirit of the dead is following X." }, { "english": "a traditional priest", "dagbani": "baɣayulilana" }, { "english": "the traditional priest", "dagbani": "baɣayulilana" }, { "english": "If the god becomes angry in waiting for the blood sacrifice, it will warn its owner (the traditional priest.)", "dagbani": "Baɣayuli yi guhi ʒim je, di nyimsirila baɣayulilana." }, { "english": "be pregnant (animal)", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "be pregnant (animal)", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "be next to", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "At that time his Queen was sitting beside him.", "dagbani": "Di saha o paani daa ʒimi baɣ’ o." }, { "english": "His ?? is next to the chief's cushion.", "dagbani": "O bin baɣila naa difeli." }, { "english": "with some difficulty we managed to make the ship's boat secure.", "dagbani": "ti daa kpaŋ timaŋa ni ti lo ŋarin bil’ din daa baɣi ŋarin titali maa tabili" }, { "english": "'to visit one's problem on'", "dagbani": "X zuɣu" }, { "english": "to touch", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "to wear (leaves, skins)", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "She is wearing leaves.", "dagbani": "O baɣila vari." }, { "english": "He's skulking round our house.", "dagbani": "O yɛn' baɣila ti yiŋa." }, { "english": "to eavesdrop", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "Your child and eavesdropped on him.", "dagbani": "A bia je m-baɣ'o" }, { "english": "by the side of", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "to tire sb. (impersonal), be tired", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "It wearies me.", "dagbani": "Di baɣi ma" }, { "english": "It is your own jaws that will become tired if you mix stones with your millet.", "dagbani": "Nira yi niŋ kuɣa gari o kaŋubira puuni, o jira n-yɛn baɣi." }, { "english": "He ate maize and his teeth became weary.", "dagbani": "O ŋubi kawana ka o nyina baɣi." }, { "english": "He began beat him.", "dagbani": "Ka be zaa gbaag’ o bɔhigu yino yino." }, { "english": "And they all started asking him one by one.", "dagbani": "Ka bɛ lan gbaai bɛ chaŋdi." }, { "english": "They resumed their walking.", "dagbani": "(ba) naanyi ti gbaag’ o bɔbu bɛ dɔɣiriba mini bɛ nimmiriba sani." }, { "english": "(they) finally started to look for him among their family and acquaintances.", "dagbani": "[LUK 2:44]" }, { "english": "to decide.", "dagbani": "gbaai" }, { "english": " (2) gbaai + [verb] ‘to decide, undertake’.", "dagbani": "Izraɛlnim’ gbaai Jɔɔdɛn Mɔɣili du The" }, { "english": "Israelites Undertake the Crossing of Jordan River.", "dagbani": "o mini ba ti tɔɣisi gbaai o ni yɛn niŋ shɛm he" }, { "english": "to hit the target. He hit it.", "dagbani": "O gbaaya." }, { "english": "to be frightened", "dagbani": "gbaai dabiɛm" }, { "english": "X is scared", "dagbani": "dabiɛm gbaai X" }, { "english": "seized with fear", "dagbani": "dabiɛm gbaag’ o" }, { "english": "he became afraid and started to sink", "dagbani": "ka o piligi shimdi" }, { "english": "and almost died.", "dagbani": "Binsaa bee dɔro balibu kam nyɛla din ni tooi gbaag' o." }, { "english": "Diarrhœa or various other diseases are something that can infect it (the baby).", "dagbani": "Dɔr’ shɛli m gbaag'o." }, { "english": "He has caught some disease.", "dagbani": "Dɔr’ shɛli m gbaag'o." }, { "english": "Lit: some disease has caught him.", "dagbani": "Dɔr’ shɛli m gbaag'o." }, { "english": "X becomes thirsty.", "dagbani": "kɔnyuri gbaai X" }, { "english": "Samson got very thirsty.", "dagbani": "Samsin pam" }, { "english": "X becomes sorry.", "dagbani": "nandahima gbaai X" }, { "english": "the Israelites felt very sorry for their brethren the people of the tribe of Benjamin.", "dagbani": "daa gbaai Izraɛlnima bɛ mabihi Bɛnjamin zuliya niriba maa zuɣu" }, { "english": "X is exhausted", "dagbani": "wumsim gbaai X" }, { "english": "If she (neonate) is depressed or exhausted.", "dagbani": "O kɔba ni yi chɔɣisira bee wumsim yi gbaar’ o" }, { "english": "X falls asleep (involuntarily)", "dagbani": "gom gbaai X" }, { "english": "so the one who keeps Israel is", "dagbani": "ŋun guli Izraɛlnim’ pala gom ni gbaari" }, { "english": "not someone who falls asleep.", "dagbani": "Dabiɛm ni ti gbahi" }, { "english": "X is seized with shame.", "dagbani": "vi gbaai/gbahi X" }, { "english": "Fear will overtake the people who set their hope on Ethiopia... and shame will seize them.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn zaŋ bɛ tahima niŋ Itiɔpia ni... ka vi gbahi ba" }, { "english": "He was ashamed.", "dagbani": "Vi daa gbaag’ o." }, { "english": "(ritual) is effective, valid.", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "they ate their food (that had been) carried from the palace without their fathers and mothers or others seeing them.", "dagbani": "bɛ yi ŋubi o suhudoo sara maligu maa nimdi dab’ ata maa dali, dilan’ sara" }, { "english": "if they eat the peace-offering meat on the third day, that person's offering is no longer valid.", "dagbani": "maligu maa ku lan gbaai" }, { "english": "to be rich", "dagbani": "gbaai azichi" }, { "english": "to seek refuge with a government official", "dagbani": "gbaai dɔɣu" }, { "english": "to perform ablution", "dagbani": "gbaai kom" }, { "english": "to be old", "dagbani": "gbaai kpamli" }, { "english": "to implore, intercede with X for Y", "dagbani": "gbaai X napɔŋ n-ti Y" }, { "english": "to stop", "dagbani": "gbaai noli" }, { "english": "talking", "dagbani": "talking’" }, { "english": "decide; take counsel", "dagbani": "gbaai saawara" }, { "english": "give up; 'hold a flag' (of surrender?)", "dagbani": "gbaai tuuta" }, { "english": "except for", "dagbani": "gbaai yihi (kɔŋko)" }, { "english": "grasp and remove only", "dagbani": "kul gbaai yihi bina biɛla kɔŋko" }, { "english": "apart from a few things ... everything", "dagbani": "binshɛɣukam apart from a few things ... everything" }, { "english": "I wish you all would become just like me! Except, of", "dagbani": "n di bi zaɣisi ni yi zaa be kaman n ni be shɛm ŋɔ naɣila gbaai yihi la zoligɔnim’ din lo ma ŋɔ" }, { "english": "course, for these chains'.", "dagbani": "[ACT 269]" }, { "english": "They met (to play football).", "dagbani": "Bɛ gbɛri daa gbaai kpa tata." }, { "english": "restrain", "dagbani": "bibigi, gooi" }, { "english": "kneel", "dagbani": "gbaani" }, { "english": "spend the night somewhere", "dagbani": "gbe" }, { "english": "against orthography rules", "dagbani": "gbɛ" }, { "english": "be somewhere all night", "dagbani": "gbe" }, { "english": "And he went into a cave on the mountain and spent the night there.", "dagbani": "Ka o daa kpe vokabili puuni zoli maa zuɣu nti gbe nimaani." }, { "english": "he did not live in a house, he just lived in the graveyard.", "dagbani": "o mi daa bi gbɛri yiŋa; gbal’ kaba ni ka o daa kul gbɛra" }, { "english": "If anyone is found guilty of an offence deserving the death penalty and is executed, and you hang his body on a tree, you are not to leave his corpse on the tree overnight.", "dagbani": "yili tia ku o, yin’ di chɛ ka o gbe tia maa zuɣu" }, { "english": "Those who (merely) hope for something have gone to bed hungry and those who are first to produce something are satisfied.", "dagbani": "Mali tahima gbe kum ka bɛn’ daŋ wolima pulaa lo." }, { "english": "If children are sleeping together in one room and are lying close to one another.", "dagbani": "du’yindi ka dooni n miriti taba" }, { "english": "you are going to sleep?", "dagbani": "?? a yɛn gbɛmi?" }, { "english": "to lie", "dagbani": "gbɛra" }, { "english": "Abu sleeps with his wife.", "dagbani": "Abu mini o paɣa n gbɛra." }, { "english": "small shrub", "dagbani": "gbɛba" }, { "english": "forehead", "dagbani": "gbɛɣu" }, { "english": "The places where they cut tribal-marks are: on the cheeks, face, forehead and also on the joints.", "dagbani": "Luɣ’shɛŋa bɛ ni chihiri chiha n-nyɛ: tapaɣisi, ninni, gbɛɣu zuɣu nti pahi kɔb’tuɣa shee." }, { "english": "You do not insult the back of the head in the presence of the forehead.", "dagbani": "Gbɛɣu bi ʒia ka bɛ turi kpali." }, { "english": "If a person wears a hat and pulls it down over his forehead ...", "dagbani": "zuɣupiligu n voo' li m-pa o gbɛɣu zuɣu ..." }, { "english": "it will be a token which is tied on your hands and is on your foreheads.", "dagbani": "di ti leei shihirili shɛli din yɛn lo yi nuu ni, ka be yi gbɛri zuɣu" }, { "english": "have a confrontation", "dagbani": "gbɛri kpa taaba" }, { "english": "he had been confronted with his accusers.", "dagbani": "o mini bɛn fiɣisir’ o maa gbɛri kpa taba" }, { "english": "him 's foreheads face eachother.", "dagbani": "M min’ o gbɛri kparila taba" }, { "english": "With him I speak face to face, clearly.", "dagbani": "ka n tɔɣisir’ o yɛtɔɣa ka di do palɔni" }, { "english": "to greet", "dagbani": "che gbɛɣu" }, { "english": "waterbuck", "dagbani": "gbɛɣu" }, { "english": "male waterbuck", "dagbani": "gbɛdibiga" }, { "english": "a trumpet, horn", "dagbani": "gbɛɣu" }, { "english": "Blow horns in Gibeah city, and blow trumpets at Ramah town.", "dagbani": "Piɛbimiya gbɛri Gibia tiŋ’ puuni, ka piɛbiya kikahi Rama tiŋ’ puuni." }, { "english": "to treat sacrificial meat with medicine", "dagbani": "gbɛhi" }, { "english": "to break charcoal from a log", "dagbani": "gbɛhi" }, { "english": "to look askance at, \"stare angrily\"", "dagbani": "gbɛli" }, { "english": "The wicked look that people give me at night is wasted because of the darkness.", "dagbani": "Bɛ gbɛli ma yuŋ saɣim gbɛligu." }, { "english": "The fool doesn’t know that you are warning him with an angry look unless you give him a knock on his head with your knuckles.", "dagbani": "Jɛrigu ʒi gbɛligu naɣla zukɔɣili." }, { "english": "He looks at me askance.", "dagbani": "O gbeelindi ma mi." }, { "english": "strong", "dagbani": "gbɛli" }, { "english": "Even a strong bull will not gore an anthill.", "dagbani": "Naɣilaa gbɛli ku ʒɛ diɣili." }, { "english": "mane of animals", "dagbani": "gbɛm" }, { "english": "Did you put the mane on his (horse's) neck?", "dagbani": "Nyini n-zaŋ gbɛm tam o nyiŋgoli zuɣu?" }, { "english": "to nip off leaves", "dagbani": "gbɛm" }, { "english": "Leaves", "dagbani": "gbemda" }, { "english": "When it (vitex 'black-berry' tree) loses its leaves and they sprout again people nip off its fresh leaves.", "dagbani": "Di (ŋariŋga ) yi suuimi ka labi puhi ka bɛ gbɛm di\nvamama" }, { "english": "A simple person is like the creeping pea plant and everyone plucks its leaves.", "dagbani": "Taruŋ nyɛla baŋli ka sokam gbɛmda" }, { "english": "Hausa person", "dagbani": "Gbɛngbɛɣu" }, { "english": "a Hausa man", "dagbani": "Gbengbɛdoo" }, { "english": "a Hausa woman", "dagbani": "Gbengbɛpaɣa" }, { "english": "the Hausa language", "dagbani": "Gbɛngbɛhili" }, { "english": "customs &c. typical of the Hausa, particularly 'series of long tribal marks on the sides of the face'", "dagbani": "Gbɛngbɛri" }, { "english": "foreheads", "dagbani": "gbɛri" }, { "english": "foreheads", "dagbani": "gbɛri" }, { "english": "waterbucks", "dagbani": "gbɛri" }, { "english": "horns", "dagbani": "gbɛri" }, { "english": "sleeping-, bed- (room)", "dagbani": "gbɛrili" }, { "english": "the chamber of the one who bore me", "dagbani": "ŋun daa dɔɣi ma du’ gbɛrili ni" }, { "english": "toads proliferated and filled their kings' bedrooms", "dagbani": "polɔya waɣi ... m-pali bɛ nanim’ dugbɛra ni" }, { "english": "Gbewaa, ancestor of the Dagomba.", "dagbani": "Gbewaa n.pr. Gbewaa, ancestor of the Dagomba." }, { "english": "Red Hunter begat Kpuginambu.", "dagbani": "Ka Tɔhi-ʒee mi dɔɣi Kpuɣinambu." }, { "english": "And Kpuginambu begat three sons, Gbewaa, Namzisheli and Nyagili.", "dagbani": "Kpuɣinambu daa dɔɣila bidibisi nata. Gbewaa mini Namʒishɛli ni Nyaɣili." }, { "english": "Chief Gbewaa", "dagbani": "Naa Gbewaa" }, { "english": "The rest of Chief Gbewaa's sons took chieftaincies in the towns of Dagbong.", "dagbani": "Naa Gbewaa bi’shɛba bɛn kpalim maa bɛn daa dila nama m-be Dagbɔŋ tinsi ni." }, { "english": "small hoe having three prongs.", "dagbani": "gbee" }, { "english": "to take part of a quantity, draw some water.", "dagbani": "gbeei" }, { "english": "to cut a very small piece.", "dagbani": "gbeei" }, { "english": "to chip off (calabash, pottery).", "dagbani": "gbeei" }, { "english": "to violate, disregard a taboo", "dagbani": "gbeei" }, { "english": "to cease to be taboo", "dagbani": "gbeei" }, { "english": "to cease to be taboo", "dagbani": "gbee" }, { "english": "gbeera", "dagbani": "Pl" }, { "english": "to cease to be taboo", "dagbani": "gbeei chihili" }, { "english": "to cease to observe", "dagbani": "gbeei chihili" }, { "english": "askance", "dagbani": "gbeeli" }, { "english": "to dig", "dagbani": "gbi" }, { "english": "He dug a hole catch a mouse.", "dagbani": "O gbi voli gbaai sabili." }, { "english": "(you) are digging yourself a grave here and excavating a tomb in the rock.", "dagbani": "(a) gbir’ amaŋmaŋ’ gballi kpe n-chibiri daboli zuɣu tampiɔŋ ni" }, { "english": "A herd of pigs were on the side of the hill rooting for things to eat.", "dagbani": "Kuruchu bɔbigu daa ʒe zol’ luɣili ni n-gbiri binyara ŋubira" }, { "english": "An aardvark digs a hole and the porcupine", "dagbani": "Timbuŋ’ gbi voli ka shɛlinli kpe." }, { "english": "Those who have gone ahead should not dig pits.", "dagbani": "Bɛn be tooni di gbira bɔɣa." }, { "english": "If you are going to dig a hole to cause someone’s downfall, dig a wide one, if it is not wide, you will fall in it and get wedged.", "dagbani": "Zamba bɔɣili, di gbirimi ka di yɛlima, di yi bi yɛlima a ni lu ka kpari." }, { "english": "well which have been dug, but it wasn't you that dug them.", "dagbani": "kɔbil’ shɛŋa din gbi n-doya, ka di pala yinim’ n-gbi li" }, { "english": "to push with head, butt", "dagbani": "gbi" }, { "english": "A herd of pigs were on the side of the mountain rooting for food.", "dagbani": "Kuruchu bɔbigu daa ʒe zol’ luɣili ni gbiri binyara ŋubira" }, { "english": "to grasp in the hand", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "seven priests who held rams' horn trumpets blew a fanfare.", "dagbani": "piɛla’ yila kikah’ ayopɔin m-pe tababiri" }, { "english": "grasp firmly", "dagbani": "vili n-gbibi" }, { "english": "it will enable them to lay firm hold on real life.", "dagbani": "di chɛ ka bɛ tooi vili n-gbib’ nyɛvili din nyɛ nyɛvili maŋli la" }, { "english": "You are the one I cling to.", "dagbani": "Nyin’ ka n vili gbibi" }, { "english": "(he) grasped a piece", "dagbani": "daa gbib’ buɣim sal’ neɔŋ shɛli o ni daa zaŋ gbabo gbabi yihi sara maligu bimbini zuɣu daaŋa ni" }, { "english": "of live charcoal that he tonged off the hearth on the altar with tongs.", "dagbani": "daa zaŋ Jɛrusalɛm gbibbu" }, { "english": "I put control of authority in Jerusalem in the hands of my brother Hanani.", "dagbani": "fukumsi niŋ n tuzo Hanani ... nuu ni" }, { "english": "to have a grudge, resent, not forgive; 'hold onto sb.'s offence'", "dagbani": "gbibi so taali" }, { "english": "regulation applies", "dagbani": "zaligu gbibi" }, { "english": "This is the regulation that", "dagbani": "Zalugu shɛli din gbibi ... m-bɔŋɔ" }, { "english": "keep a secret", "dagbani": "gbibi noli" }, { "english": "restrain", "dagbani": "bɔbi, chaɣi, gbaai, bibigi, gooi" }, { "english": "control oneself, be controlled", "dagbani": "gimbi" }, { "english": "You do not know what kind of spirit you are of.", "dagbani": "Yi ʒi din gbibi ya." }, { "english": "A baby that is beautiful/good will get many people to hold her/him in their arms.", "dagbani": "Biliɛɣu suŋ ku kɔŋ gbibira." }, { "english": "to care for, value sth.", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "He who regards one day as special, does so to give glory to the Lord.", "dagbani": "Ŋun gbib’ dabisi’ shɛli, o gbib’ li mi n-tiri ti Duuma jilima." }, { "english": "you no longer allow him to look after his father and his mother.", "dagbani": "yi bi lan chɛ ka o gbib’ o ba min’ o ma maa" }, { "english": "to keep up (physical, moral effort)", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "You do not keep up to your father", "dagbani": "A bi lan gbibi a ba." }, { "english": "You do not keep up", "dagbani": "A yi bi gbibi" }, { "english": "If you can't take care of another person's things, you cannot take care of your own things.", "dagbani": "bini a ku tooi gbibi amaŋmaŋa bini." }, { "english": "I will keep it up enthusiastically.", "dagbani": "N ni gbibi li nuhi ayi" }, { "english": "to accept, obey (a command, instruction).", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "Abide by God's commands.", "dagbani": "Gbibim Naawun' nɔli" }, { "english": "Keep all your magic spells and charms.", "dagbani": "Gbib' a tima min' a tabibi tima maa" }, { "english": "keep, fulfil an oath", "dagbani": "gbibi pɔri" }, { "english": "We are determined to do everything that we have sworn to do ...", "dagbani": "Yi yɛra, ‘Ti loya ni ti niŋla ti ni daa po pɔri ni ti niŋ shɛl’ la zaa...’" }, { "english": "O.K., keep your oath!", "dagbani": "Tɔ, gbibiya yi pɔri" }, { "english": "I have plenty of goods which will support me for many years.", "dagbani": "M mali nɛma pam din ni gbib’ ma yuun’ bɔbigu" }, { "english": "put sth. in someone’s hand for him to hold it.", "dagbani": "gbibili" }, { "english": "They made him hold a stalk in his right hand.", "dagbani": "ka zaŋ kaɣili gbibili o nudirigu ni" }, { "english": "hand sth. over.", "dagbani": "gbibili" }, { "english": "He handed over the flag to them.", "dagbani": "O daa zaŋ tuuta gbibli ba." }, { "english": "dull, blunt (as a knife) useless.", "dagbani": "gbiɣu" }, { "english": "Your dull axe is better than “Cut and give me.”", "dagbani": "A lɛ’ gbiɣu so la “Ŋmami ka ti ma.”" }, { "english": "to sleep, be asleep", "dagbani": "gbihi" }, { "english": "Pl: gbihira", "dagbani": "gbihira" }, { "english": "Pl: gbihibu", "dagbani": "gbihibu" }, { "english": "Serial: do2, dooni n-gbihi ‘lie down to sleep’.", "dagbani": "do2, dooni n-gbihi" }, { "english": "but Jesus was lying down in it asleep.", "dagbani": "amaa ka Yisa do di ni gbihira." }, { "english": "I’m going bed.", "dagbani": "N chaŋ nti gbihi." }, { "english": "I will not sleep or doze off to slumber.", "dagbani": "N ku gbihi bee n-ʒeei gom." }, { "english": "Serial: gbihi maai ‘be sound asleep’.", "dagbani": "gbihi maai" }, { "english": "at the time people are sound asleep.", "dagbani": "saha shɛli niriba ni gbihi maai la" }, { "english": "Serial: gbihira chɛna.", "dagbani": "gbihira chɛna" }, { "english": "to keep a secret", "dagbani": "gbihi noli" }, { "english": "price has fallen", "dagbani": "daa gbihi" }, { "english": "The price of maize has fallen.", "dagbani": "Kawana daa gbihiya." }, { "english": "lie down", "dagbani": "dɔni" }, { "english": "spend the night", "dagbani": "gbe" }, { "english": "sleep", "dagbani": "gom" }, { "english": "doze", "dagbani": "ʒeei" }, { "english": "wake", "dagbani": "neei" }, { "english": "to clot, coagulate, freeze", "dagbani": "kilim" }, { "english": "to tip over, tilt", "dagbani": "gbihi" }, { "english": "gbihira", "dagbani": "Pl." }, { "english": "gbili, bili", "dagbani": "Sim" }, { "english": "to tip over, roll over, tilt", "dagbani": "gbili" }, { "english": "It’s not straight.", "dagbani": "Di gbiliya." }, { "english": "The one who is carrying something tilted to one side is better than the one walking without a head-load.", "dagbani": "Ŋun ʒiri ka di gbili sola ŋun gamda." }, { "english": "I will burn your chariots with fire and they go up in smoke.", "dagbani": "N ni nyo yi chɛchɛbunsi buɣim ka di gbili nyɔhi" }, { "english": "to tip over, roll over, tilt", "dagbani": "gbiligi" }, { "english": "is tipping towards here from the north", "dagbani": "(li) gbiligi yi nuzaa polo na" }, { "english": "Pay attention to God's work; who can straighten what he has made crooked?", "dagbani": "Kpahimmi Naawuni tuma; o yi niŋ shɛli ka di gbiligi, ŋuni n-lee ni tooi mal’ li zali dɛde?" }, { "english": "if a woman wears a headscarf that covers her cheeks", "dagbani": "paɣa yi bɔbi bɔbiga n zaŋ gbiligi o tapaɣa di wuhirimi ni o nyɛla ninchini lana" }, { "english": "shows that she is disrespectful.", "dagbani": "gbiligi lihi" }, { "english": "‘take notice of’.", "dagbani": "gbiligi lihi" }, { "english": "And Gallio took no notice of them.", "dagbani": "Ka Gallio bi gbiligi lihi baŋba." }, { "english": "to be blunt", "dagbani": "gbilim" }, { "english": "It’s not blunt.", "dagbani": "Di bi gbilinda." }, { "english": "you let his sword become blunt.", "dagbani": "a chɛ ka o takɔbi noli gbilim" }, { "english": "blunt [adj]", "dagbani": "gbiɣu" }, { "english": "luxuriantly", "dagbani": "gbilim" }, { "english": "The tree's leaves were very beautiful and it fruited abundantly.", "dagbani": "Tii maa vari daa viɛli pam ka di kul wali gbilim" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "gbiliŋgbi" }, { "english": "a king", "dagbani": "gbiliŋgbi" }, { "english": "lend an ear", "dagbani": "gbilisi" }, { "english": "pay attention", "dagbani": "gbilisi" }, { "english": "lend an ear", "dagbani": "gbilisi tibili" }, { "english": "you refused to pay attention and obey.", "dagbani": "yi daa zaɣisiya ni yi ku gbilisi tibili wum" }, { "english": "Would I be able to listen carefully and hear the songs of male and female musicians?", "dagbani": "N ni tooi lan gbilisi tibili wum baan dɔbba mini baan’ paɣiba yila?" }, { "english": "pay attention to my groaning.", "dagbani": "gbilisi tibili wum n siɣimbu" }, { "english": "pay attention to my groaning.", "dagbani": "gbilisi tibili wum" }, { "english": "pay attention to my groaning.", "dagbani": "gbilisi a tibili wum ti suhigu ti yi ti suh’ a" }, { "english": "listen carefully to our petition when we pray to you at any time.", "dagbani": "saha shɛlikam" }, { "english": "All these people are educated and can listen carefully to your problems.", "dagbani": "Niriba ŋɔ zaa nyɛla bɛn ni wuhi shɛba ka bɛ ni tooi gbilisi tibili n-wum a yɛlimuɣisira" }, { "english": "a lump, heap", "dagbani": "gbilli" }, { "english": "a group or a company", "dagbani": "gbilli" }, { "english": "Nirba maa pirimi ʒɛya gbila gbila. The people are standing in groups.", "dagbani": "Nirba maa pirimi ʒɛya gbila gbila." }, { "english": "Saŋmarisi bɛn laɣim gbilligbilli constellations.", "dagbani": "Saŋmarisi bɛn laɣim gbilligbilli" }, { "english": "in groups, ranks, troops", "dagbani": "gbilligbilli" }, { "english": "I will take my people Israel out of the land of Egypt (marching) in orderly ranks.", "dagbani": "yihi n niriba Izraɛlnim maa zaa Ijipti tiŋgbɔŋ maa ni gbilligbilli" }, { "english": "they should sit in rows on the green grass.", "dagbani": "bɛ laɣimmi gbilligbilli ʒini momaha zuɣu" }, { "english": "constellations a’", "dagbani": "saŋmarisi bɛn laɣim gbilligbilli" }, { "english": "The stars of heaven and their", "dagbani": "Saŋmarisi bɛn laɣim gbilligbilli be zuɣusaa ŋɔ ti ku ne" }, { "english": "constellations will not show their light.", "dagbani": "[ISA 13:10] gbilli." }, { "english": "quietness, serenity, peacefulness", "dagbani": "gbim" }, { "english": "congestion", "dagbani": "gbim" }, { "english": "compactness", "dagbani": "gbim" }, { "english": "to plot privately", "dagbani": "gbimisi" }, { "english": "Those who are whispering together (plotting privately) and laughing know what it is all about.", "dagbani": "Bɛn’ gbimisi ka lara bɛn’ mi bɛ yɛlli." }, { "english": "to nip off, prune", "dagbani": "gbimisi" }, { "english": "to shed feathers (fowl)", "dagbani": "gbimisi" }, { "english": "to be impoverished, make sb. poor.", "dagbani": "gbimisi" }, { "english": "bottoms.", "dagbani": "gbina" }, { "english": "grasshopper", "dagbani": "gbinafarinako" }, { "english": "millipede.", "dagbani": "gbinakpaa" }, { "english": "an enema", "dagbani": "gbinchibili" }, { "english": "nakedness, raggedness, lack of sufficient clothes", "dagbani": "gbinfini" }, { "english": "bare-bottomed-ness", "dagbani": "gbinfini" }, { "english": "I went insufficiently clothed, and you gave me clothes.", "dagbani": "daa chani gbinfini, ka yi ti ma situra" }, { "english": "trouble or hardship or persecution or famine or nakedness or danger...?", "dagbani": "Muɣisigu bee wahala bee alaka bee finfali bee gbinfini bee barina...?" }, { "english": "(he) clothes the naked.", "dagbani": "(o) sooni gbinfini ni mali shɛb’ la" }, { "english": "a membrane", "dagbani": "gbingbamba" }, { "english": "mud", "dagbani": "gbingbɛli" }, { "english": "buttock, bottom, rump", "dagbani": "gbini" }, { "english": "If people are supporting your bottom (to help you climb a tree), you climb quickly.", "dagbani": "Bɛ yi tabiri a gbini a durila yom." }, { "english": "The pot calling the kettle black.", "dagbani": "Jaŋa lari juɣu zuɣu polo ka ŋun jaŋ’ gbina fa?" }, { "english": "God knows whose buttocks are white and it is not those who sit on ashes.", "dagbani": "Naawuni m-mi ŋun gbina piɛla pa ŋun ʒini tampiligim zuɣu." }, { "english": "their buttocks are exposed.", "dagbani": "bɛ gbina do palo ni" }, { "english": "draw back, give up, despair.", "dagbani": "tiri gbini" }, { "english": "I know.", "dagbani": "M mi ni" }, { "english": "that you have persevered and have endured hardships for my name, and have not grown weary.", "dagbani": "ti tooi mali suhukpeeni, ka ti ku tiri gbini n-zo o sani vi zuɣu" }, { "english": "we can have confidence and not despair and run from him in shame.", "dagbani": "o ni daa kariti dol’ o maa, o daa kul sula o gbini ka bi ŋmaligi kpa o nudirigu polo bee nuzaa polo" }, { "english": "meaning", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "Someone is bad, ask for the reason.", "dagbani": "Zaɣila pa nira, bɔhim’ di gbinni." }, { "english": "No matter how much you listen, you will not understand.", "dagbani": "amaa ka ku baŋ di gbinni" }, { "english": "if you cannot guess the answer, then you will give me thirty lengths of linen.", "dagbani": "dindina yi mi ni ti ma silinchi kpar’ suma pihita" }, { "english": "showing the meaning", "dagbani": "gbunni wuhibu" }, { "english": "secret", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "The wind is the friend of the cock; the wind reveals the cock’s secrets.", "dagbani": "Pɔhim zo nyɛ nolɔɣu, pɔhim mi n-viir’ o gbinni." }, { "english": "The person who consults others for advice reveals his secrets, but he prospers (his problems are solved).", "dagbani": "polo ni ka o bukaata maana." }, { "english": "to join two pieces of rope", "dagbani": "gbini" }, { "english": "to join their tails together", "dagbani": "n-zaŋ bɛ zuya gbin’ taba" }, { "english": "I am going to join Mr. and Miss so-and-so together", "dagbani": "bipuɣiŋga mini bidibiga yaakaza ŋɔ ka n yɛn zaŋ gbini taba" }, { "english": "to tie a knot", "dagbani": "gbindila" }, { "english": "I am tying a knot in the rope.", "dagbani": "N gbindila mia" }, { "english": "you choose a few of them (hairs) and tie them up in the fringe of your garment.", "dagbani": "naŋgbambili a pii di (zabiri) biɛla gbini a binyɛrigu" }, { "english": "I tied it up in rags and buried it.", "dagbani": "N daa zaŋ li gbinila binchɛra ni sɔɣi." }, { "english": "knot, knob", "dagbani": "gbini" }, { "english": "variant", "dagbani": "gbuni" }, { "english": "plural", "dagbani": "gbina" }, { "english": "he took grass torches and forced them into all the knots", "dagbani": "o daa zaŋ buɣim mokpala shɛbisishɛbisi di gbina maa ni" }, { "english": "synonym", "dagbani": "Syn" }, { "english": "nook, corner", "dagbani": "nooti" }, { "english": "see", "dagbani": "See" }, { "english": "knot, knob", "dagbani": "gbini" }, { "english": "nook", "dagbani": "mɔgbini" }, { "english": "to untie a knot", "dagbani": "gbinigi" }, { "english": "a means of profit", "dagbani": "gbinliriga" }, { "english": "a trade secret", "dagbani": "gbinliriga" }, { "english": "variant", "dagbani": "gbunliriga" }, { "english": "variant", "dagbani": "gbunlirigu" }, { "english": "plural", "dagbani": "gbiglirisi" }, { "english": "variant", "dagbani": "gbunlirisi" }, { "english": "hither", "dagbani": "gbinna" }, { "english": "the meaning", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "These are things which even the angels would like to understand.", "dagbani": "gba bɔri ni bɛ baŋ dimbɔŋɔnim’ gbinni." }, { "english": "A stranger can’t know the secrets of a village.", "dagbani": "Sana ku tooi baŋ tiŋ’ gbinni." }, { "english": "The wind is the friend of the cock, and the wind is the one who reveals the cock’s bottom/secret.", "dagbani": "Nolɔɣu zo n-nyɛ pɔhim, pɔhim mi n-viiri nolɔɣu gbinni." }, { "english": "bottom", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "under", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "under (enclosed)", "dagbani": "lǤŋni" }, { "english": "has no meaning", "dagbani": "ka gbinni" }, { "english": "meaning, secret/confidential information", "dagbani": "X ka gbinni" }, { "english": "what they are saying has no meaning.", "dagbani": "shɛm ka gbinni" }, { "english": "underneath, beneath, under, behind.", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "underneath, beneath, under, behind.", "dagbani": "gbunni" }, { "english": "underneath, beneath, under, behind.", "dagbani": "gbuuni" }, { "english": "underneath, beneath, under, behind.", "dagbani": "gbini" }, { "english": "sit under this tree and rest.", "dagbani": "ʒini tia ŋɔ gbini vuhi" }, { "english": "Use it to answer the questions below.", "dagbani": "Zaŋmiya li n labisi bɔhigunim' naŋ do gbunni ŋɔ." }, { "english": "The baobab is something.", "dagbani": "Tua lan nyɛ din tiri ti mahim ka di gbuni ʒinibu mali suhudoo" }, { "english": "which gives us shade and it is peaceful sitting under it.", "dagbani": "Paaŋa mi daa yɛli ni o ko m-be tia gbinni namaa pa o kɔŋko m-be voli ni." }, { "english": "The cricket thinks it is the only one staying under a (shea nut) tree, but not that it is the only one staying in a hole.", "dagbani": "Bɛ yi ŋmaala koligu zuɣusaa liɣi koligu gbinni." }, { "english": "They cut the top of a bag to mend the hole at the bottom of the bag.", "dagbani": "Bɛ yi ŋmaala koligu zuɣusaa liɣi koligu gbinni." }, { "english": "bottom, buttock", "dagbani": "gbini" }, { "english": "belly, inside", "dagbani": "puli" }, { "english": "throat", "dagbani": "lǤŋni" }, { "english": "foundation-stone", "dagbani": "gbinni kuɣ’ gahindili" }, { "english": "the foundation-course of which the foundation-stone is Jesus Christ himself.", "dagbani": "tanza’ shɛli din gbinni kuɣ’ gahindili nyɛ Yisa Masia maŋmaŋ’ la" }, { "english": "the foundation-course of which the foundation-stone is Jesus Christ himself.", "dagbani": "maŋmaŋ’ la" }, { "english": "near, at.", "dagbani": " • near, at." }, { "english": "near/at here", "dagbani": "gbin' na, gbinna" }, { "english": "And a second angel followed after him.", "dagbani": "Ka malaika ŋun pah' ayi dol' o gbin' na" }, { "english": "when they approach the sacrifice-altar.", "dagbani": "bɛ yi ti ka sara maligu bimbini gbinna" }, { "english": "They had a battle near the hill", "dagbani": "Zɔ’ shɛli dim be ni ka ti booni li Chirizaŋ zoli la gbini ka bɛ daa tuhi maa." }, { "english": "that is called Chirizang.", "dagbani": "Nyubira gbini pini bi yaɣisiri tambu." }, { "english": "The yam seeds that are piled up near the yam mounds before planting are easily forgotten.", "dagbani": "East. Alɔbo saa kum gbinni, o yɛn bula nyɛviliŋmahinima." }, { "english": "If a terrible thunderbolt sounds in the east, it is going to kill those with short lives.", "dagbani": "wulimpuhili (polo)." }, { "english": "laziness, idleness", "dagbani": "gbinnyaɣili" }, { "english": "laziness, idleness", "dagbani": "gbunnyaɣili" }, { "english": "laziness, idleness", "dagbani": "gbinnyaachili" }, { "english": "laziness, idleness", "dagbani": "vinyaɣili" }, { "english": "lazy person", "dagbani": "gbinyaɣilana" }, { "english": "lazy people", "dagbani": "gbinyaɣinima" }, { "english": "You bad, lazy servant!", "dagbani": "Nyin’ bi’ biɛ’ gbinyaɣilan’ ŋɔ!" }, { "english": "they are lazy, that is why they say 'Let us go and make sacrifices and worship our god.'", "dagbani": "bɛ nyɛla gbinyaɣinima, dina n-chɛ ka bɛ yɛli, ‘Chɛ ka ti chaŋ ti mali sara jɛm ti Naawuni.’" }, { "english": "lazy people", "dagbani": "gbinnyaɣinima" }, { "english": "laziness", "dagbani": "gbinnyaachili" }, { "english": "the exposure of a secret", "dagbani": "gbinviili" }, { "english": "anus", "dagbani": "gbinvoli" }, { "english": "An old vagina is better than an arsehole.", "dagbani": "Pan’ kurili so gbini voli." }, { "english": "vagina/arsehole", "dagbani": "nyiriga" }, { "english": "gbini voli.", "dagbani": "Note: sn see note at that place" }, { "english": "water bird [sp.] used for a duck, a teal, a spur-winged goose", "dagbani": "gbinyaɣu" }, { "english": "Variant: gbunyaɣu. Pl: gbinyari. Variant: gbunyari.", "dagbani": "Note: also gbinyǫ- cf. gbinyǫlǤdzu ?? (TN) Ʒiɛmani ŋɔ gbinyari bihi n-chani tooni ka bɛ manim’ doli." }, { "english": "Today’s children are like ducks; the little ones are leading their mothers.000] gbinyɛlɔɣu.", "dagbani": "Ʒiɛmani ŋɔ gbinyari bihi n-chani tooni ka bɛ manim’ doli." }, { "english": "a duckling", "dagbani": "gbinyabila" }, { "english": "a duckling", "dagbani": "gbunyabila" }, { "english": "Drake, male duck, teal, spur-winged goose", "dagbani": "gbinyɛlɔɣu" }, { "english": "means, wealth", "dagbani": "gbinzim" }, { "english": "a clump, bunch of grasses", "dagbani": "gbiŋ" }, { "english": "a clump, bunch of grasses", "dagbani": "gbuŋ" }, { "english": "a reed, reed-bed", "dagbani": "gbiŋgbaŋ" }, { "english": "the wild animals in the reeds", "dagbani": "mɔɣu ni biŋkɔb’ shɛb’ bɛn be gbiŋgbaŋ ni la" }, { "english": "A reed, shaken by the wind?", "dagbani": "Gbiŋgban’ shɛli pɔhim ni ʒɛra?" }, { "english": "Is it that you should bow your heads down like reeds?", "dagbani": "Di nyɛla yi silim yi zuɣuri tiŋa kaman gbiŋgbama la" }, { "english": "grass for zana mat", "dagbani": "reed-grass" }, { "english": "grass for zana mat", "dagbani": "reed-grass" }, { "english": "you bow your heads low like a blade of grass.", "dagbani": "yi silim yi zuɣuri tiŋa kaman gbiŋgbama la" }, { "english": "The short tantee grass is used for making a mat, but what about the tall elephant grass?", "dagbani": "Tantee wuɣ’ gballi ka gbuŋgbaŋ ŋuna?" }, { "english": "The gbungbaŋ grass hangs over the wall of a compound, but it cannot climb a tree.", "dagbani": "Gbungbaŋ nyɛlim gooni ku du tia." }, { "english": "grass", "dagbani": "baŋlari" }, { "english": "grass", "dagbani": "chimli" }, { "english": "grass", "dagbani": "gumachuɣuzuli" }, { "english": "grass", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "grass", "dagbani": "kɔrinchi" }, { "english": "grass", "dagbani": "kulikaɣili" }, { "english": "grass", "dagbani": "kulikarili" }, { "english": "grass", "dagbani": "kulimɔri" }, { "english": "grass", "dagbani": "kunduŋpiɛm" }, { "english": "grass", "dagbani": "kpaaŋwundigu" }, { "english": "grass", "dagbani": "kpiŋkpaŋgɔŋ" }, { "english": "grass", "dagbani": "laŋgirindoo" }, { "english": "grass", "dagbani": "naɣipuri" }, { "english": "grass", "dagbani": "naɣiyɛm" }, { "english": "grass", "dagbani": "narigbuŋgbaŋ" }, { "english": "grass", "dagbani": "pirimpiɛligu" }, { "english": "grass", "dagbani": "piriŋkpaŋ" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "tantee" }, { "english": "grass", "dagbani": "dabiga" }, { "english": "grass", "dagbani": "gbiriga" }, { "english": "grass", "dagbani": "kaɣalom" }, { "english": "grass", "dagbani": "kɔnyurili" }, { "english": "grass", "dagbani": "kpamvɔɣu" }, { "english": "grass", "dagbani": "naɣiyihim" }, { "english": "grass", "dagbani": "suiin" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "wɔrikariwana" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "wɔrimɔri" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "yihim" }, { "english": "plate, sheet of metal", "dagbani": "gbiŋgbarinliŋa" }, { "english": "plate, sheet of metal", "dagbani": "gbiŋgbaranliŋa" }, { "english": "plates, sheets of metal", "dagbani": "gbiŋgbarinlinsi" }, { "english": "plates, sheets of metal", "dagbani": "gbiŋgbaranlinsi" }, { "english": "take them and forge them into sheets.", "dagbani": "zaŋmi li kuri gbiŋgbarinlinsi" }, { "english": "'cymbal'", "dagbani": "gbiŋgbarinluŋa" }, { "english": "cymbals", "dagbani": "gbiŋgbarinlun'" }, { "english": "I would be like a 'gong-gong' or cymbals that they bang together.", "dagbani": "m bemi kaman dawule bee gbiŋgbarinlun’ shɛŋa bɛ ni mali ŋmɛri taba" }, { "english": "mud, soft rock and earth", "dagbani": "gbiŋgbɛli" }, { "english": "Variants: gbingbɛli", "dagbani": "gbiŋgbɛli" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "gbingbɛya" }, { "english": "short-feathered hen", "dagbani": "gbiŋgbiŋ" }, { "english": "Variants: gbungbuŋ", "dagbani": "gbungbuŋ" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "gbungbuna" }, { "english": "Gbiŋgbiŋ min’ o bihi la’ the constellation they call 'the Pleiades'", "dagbani": "Gbiŋgbiŋ min’ o bihi la’" }, { "english": "Lit: short-feathered hen and her chicks", "dagbani": "short-feathered hen and her chicks" }, { "english": "to drown sb.", "dagbani": "gbiri" }, { "english": "to hold sth. under water (as a water pot) until full.", "dagbani": "gbiri" }, { "english": "to force-feed (infant to introduce to solid food).", "dagbani": "gbiri" }, { "english": "mole", "dagbani": "gbirifo" }, { "english": "moles", "dagbani": "gbirifonima" }, { "english": "horse-grass", "dagbani": "gbiriga" }, { "english": "horse-grass", "dagbani": "gburigu" }, { "english": "horse-grasses", "dagbani": "gbirisi" }, { "english": "tree [sp.] Combretum molle", "dagbani": "gbiriga" }, { "english": "tree [sp.] Combretum molle", "dagbani": "gburiga" }, { "english": "See main entry: gburigi", "dagbani": "gbirigi" }, { "english": "to boil, come to a rolling boil; \"unsettle (dust or impurities in water)\"", "dagbani": "gbirigi" }, { "english": "He makes the depths churn like a boiling caldron", "dagbani": "O chɛ ka kɔbulli ni kom gbirigiri kaman duɣu ni ka di be la" }, { "english": "gbiri", "dagbani": "gbirigi" }, { "english": "to hold sth. under water (as a water pot) until full", "dagbani": "gbirigi" }, { "english": "to hold sth. under water (as a water pot) until full", "dagbani": "gburigi" }, { "english": "gbiri", "dagbani": "gburigi" }, { "english": "gourd with a long neck", "dagbani": "gbirigbiri" }, { "english": "gbirigbiri (plural)", "dagbani": "gbirigbirinima" }, { "english": "hay for horses", "dagbani": "gbirikɔɣu" }, { "english": "hay for horses", "dagbani": "gburikɔɣu" }, { "english": "protrusion, as a lump or a stump", "dagbani": "gbirili" }, { "english": "gbirili (plural)", "dagbani": "gbira" }, { "english": "A new shoot will come up from the stump of Jesse; [(1) ISA 11:1]", "dagbani": "Wulipolli ni ti puhi yi Jɛsi gbirili ni na" }, { "english": "rough, bumpy (surface)", "dagbani": "gbirimagbirima" }, { "english": "(I will) make the rough places smooth.", "dagbani": "mali luɣ’ shɛŋa din be gbirimagbirima la ka di niŋ polipoli" }, { "english": "hoarse", "dagbani": "gbirimagbirima" }, { "english": "edge", "dagbani": "gbiriŋ" }, { "english": "they set off from Succoth and stopped at Etam on the edge of the desert", "dagbani": "bɛ daa yiɣisi Sukɔt n-chaŋ ti dɔni Itam tingban’ nɛl’ naŋgbaŋ’ gbiriŋ" }, { "english": "hollowed-out, undercut banks; caves", "dagbani": "gbiriŋkaba" }, { "english": "darkness, dark", "dagbani": "gbiti" }, { "english": "a cave", "dagbani": "gbiuŋ" }, { "english": "to be slightly ill, 'have a slight fever'.", "dagbani": "gbo" }, { "english": "a war dress", "dagbani": "kariti" }, { "english": "large, thick smock covered with amulets of protection", "dagbani": "kariti" }, { "english": "If people had thrown away all their dirty clothes, nobody would have a war-dress (which has amulets that are never washed) to wear.", "dagbani": "Bɛ yi di kariti biyɛr’ biɛri, nira naan ku yɛ gbaɣino." }, { "english": "Put on the full armour of God.", "dagbani": "Yɛmiya Naawuni gbɔɣinɔ mini di nɛma zaa." }, { "english": "... war-gown and all its accoutrements", "dagbani": "kurigu gbɔɣino" }, { "english": "(he) wore an iron breastplate which weighed 57 kilos.", "dagbani": "din tibisim nyɛ kilo pihinu ni ayopɔin" }, { "english": "the warriors are clad in scarlet", "dagbani": "o tɔbbihi nye gbaɣino ʒiɛhi" }, { "english": "armour, 'shield'. His faithful promises are your armour and protection.", "dagbani": "O ʒiɛyimtali nyɛla gbaɣinɔ mini din taɣiri nira." }, { "english": "an armourbearer, shield-carrier", "dagbani": "gbɔɣinɔʒira" }, { "english": "a young man who was his armourbearer", "dagbani": "ŋun nyɛ o gbɔɣino ʒira" }, { "english": "skin (of a living body)", "dagbani": "gbɔn/ŋ" }, { "english": "skin (of a living body)", "dagbani": "gbɔŋ" }, { "english": "the skin of my body just swells and bursts", "dagbani": "niŋgbuŋ gbaŋ kul mɔrita m-puhigira" }, { "english": "I will take skin and cover you (dry bones)", "dagbani": "zaŋ gbɔŋ pɔbi ya" }, { "english": "a hide or skin from an animal, leather", "dagbani": "ton" }, { "english": "I am going to put a sheepskin on the threshingfloor.", "dagbani": "yɛn zaŋla piɛ’ gbɔŋ sɔŋ kabɔɣili ni" }, { "english": "God took animal skins and sewed them and gave them to Adam and his wife.", "dagbani": "Naawuni ŋɔ daa zaŋ biŋkɔbiri gbana n-she n-ti Adam min’ o paɣ’maa" }, { "english": "a leather belt", "dagbani": "gbaŋ din lɔr’ sheeni" }, { "english": "leather which ties on the waist", "dagbani": "gbaŋ din lɔr’ sheeni a" }, { "english": "yi bɔri ni di niŋ zaɣ’ sabinli o niŋdi la sabiri n-sabigi li.", "dagbani": "If he wants the leather to be red he gets reddening and soaks it, if he wants it to be black he uses blacking to blacken it." }, { "english": "gbanzaba", "dagbani": "shoemaker, leather worker" }, { "english": "bugbɔŋ", "dagbani": "goat-skin" }, { "english": "'skins'", "dagbani": "chieftaincy" }, { "english": "nam gbandi", "dagbani": "regency, office called 'Regency'" }, { "english": "a 'regent' occupies a vacated status until a successor is appointed.", "dagbani": " ʒini (X) (nam) gbandi" }, { "english": "occupies a vacated status until a successor is appointed.", "dagbani": "ʒini (X) (nam) gbandi" }, { "english": "be chief (of X -- the location or title of the chieftaincy)", "dagbani": "ʒini Izraɛl nam gbandi zuɣu" }, { "english": "I ... am king of Israel.", "dagbani": "ʒini Izraɛl nam gbandi zuɣu I" }, { "english": "prince/s, princess/es", "dagbani": "gbɔŋ bia/bihi" }, { "english": "to desecrate a skin (office of a chief)", "dagbani": "saɣim gbɔŋ" }, { "english": "paper, card, ticket", "dagbani": "bi bɔri ni n zaŋ tadabo sab' li pa gbaŋ zuɣu" }, { "english": "I don't want to use ink and write it to you on paper.", "dagbani": "tin ya" }, { "english": "my signet-ring.", "dagbani": "n nintu’ shɛli din dihiri gbana la" }, { "english": "writing paper", "dagbani": "takada gbɔŋ" }, { "english": "beeswax", "dagbani": "shigbɔŋ" }, { "english": "he gave me the book.", "dagbani": "o zaŋ gbɔŋ maa ti ma" }, { "english": "write letter.", "dagbani": "ŋma gbɔŋ" }, { "english": "they write a letter accusing the", "dagbani": "bɛ daa ŋma gbaŋ fiɣisi Judanima" }, { "english": "Judah people.", "dagbani": "Daliri din chɛ ka Pool niŋ suhukpeeni n-sab’ gbaŋ ŋɔ" }, { "english": "my signet-ring.", "dagbani": "n nintu’ shɛli din dihiri gbana la" }, { "english": "high or thick bush", "dagbani": "gbɔŋgu" }, { "english": "old, dried and wrinkled skin", "dagbani": "gbɔŋkɔɣu" }, { "english": "heir to an office", "dagbani": "gbɔŋlana" }, { "english": "appoint X as 'Regent'", "dagbani": "ʒili X gbɔŋ" }, { "english": "appoint X as 'Regent'", "dagbani": "ʒili X gbɔŋ" }, { "english": "the regent has succeeded his father", "dagbani": "Gbɔnalana di o ba yili" }, { "english": "secretary.", "dagbani": "gbɔŋmara" }, { "english": "to get control of, exhaust sth.", "dagbani": "gbɔrigi" }, { "english": "They have sinned so much they are addicted/exhausted.", "dagbani": "Bɛ tum tuumbiɛri ka di gbɔrigi ba" }, { "english": "to keep, hold with the hand, hold back, sustain", "dagbani": "gbubi" }, { "english": "dirty (of the human face).", "dagbani": "gbufu" }, { "english": "He walked until his feet are weary.", "dagbani": "O chaŋmi hal ka o naba baɣi." }, { "english": "to protect with a fence", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "He fenced in his peppers.", "dagbani": "O baɣi nanzua maa." }, { "english": "Note: ?? stinking, fishy, the smell of fish. zaha, zahigi ‘to smell fishy’", "dagbani": "baɣibaɣi" }, { "english": "item of diviner's apparatus. stone, twig, bead or other item manipulated in divination", "dagbani": "baɣibia" }, { "english": "'without idols or images to use for divination'", "dagbani": "Bɛ ti ku lan mali wuni bee baɣibihi." }, { "english": "a diviner, soothsayer", "dagbani": "baɣibuɣira" }, { "english": "cowards and the faithless and wicked and murderers and sexually immoral people and soothsayers and idolaters and liars all", "dagbani": "dabeenzɔriba mini bɛn ka yɛda ni halibiɛrinima ni ninvuɣukuriba ni zinniŋdiba ni baɣibuɣiriba ni buɣijɛmdiba ni ʒiŋmariba zaa" }, { "english": "divination", "dagbani": "baɣibuɣiri" }, { "english": "a soothsayer's stick, diviner's wand", "dagbani": "baɣigbee" }, { "english": "pregnancy in animals", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "be (heavily) pregnant (animal)", "dagbani": "dani baɣili" }, { "english": "Can you count the months of their gestation?", "dagbani": "A ni tooi kali bɛ ni dandi bɛ baɣa chira shɛm tariga?" }, { "english": "the limit of the months how they carry their pregnancy", "dagbani": "Lit: the limit of the months how they carry their pregnancy" }, { "english": "to be pregnant", "dagbani": "mali baɣili" }, { "english": "become pregnant", "dagbani": "kpe baɣa" }, { "english": "reproduce", "dagbani": "chɛ" }, { "english": "May our cattle reproduce plentifully.", "dagbani": "Ka ti niɣi kpe baɣa pam." }, { "english": "to make/let sb. ride", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "behind rider of horse or bicycle", "dagbani": "Note: behind rider of horse or bicycle" }, { "english": "Give me a lift so we can go (together).", "dagbani": "Baɣilim ma ka ti chaŋ." }, { "english": "to recline", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "to lean sth. against anything", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "He put his yam at the periphery of the fire.", "dagbani": "O zaŋ o nyuli baɣili buɣim ni." }, { "english": "to be next to, near", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "Take this volume and deposit it by the Lord's ... covenant box.", "dagbani": "Zaŋmiya zaligu kundi ŋɔ ti sɔŋ baɣili Yawɛ daalikauli adaka la" }, { "english": "Abinɛr was reclining near Sool.", "dagbani": "Naa daa ʒini la o ʒiishee ... ka Abinɛr mi ʒini baɣili Sool" }, { "english": "The King sat in his place ... and Abner sat next to Saul.", "dagbani": "N sa ni doli m ba kana nti zani baɣil’ o a ni sɔɣi luɣ’ shɛli maa" }, { "english": "Tomorrow I will come with my father and stand him near where you are hiding.", "dagbani": "n bi daai" }, { "english": "I do not set aside the grace of God.", "dagbani": "Naawuni daalibarika baɣili" }, { "english": "to eavesdrop", "dagbani": "wɔɣu" }, { "english": "pregnant (animals).", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "If you see a pregnant goat in the market, there are pregnant troubles at home.", "dagbani": "A yi ti nya bua baɣili daa ni, yɛla baɣili m-be yiŋa." }, { "english": "to vomit voluntarily, spit out", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "a dog returns to its vomit", "dagbani": "Baa ni yi gbuɣi, ka lan labi ti dir’ li shɛm" }, { "english": "and it (the fish) vomited him (Jonah) onto the shore", "dagbani": "ka o daa zaŋ o ti gbuɣi bahi duli" }, { "english": "A man makes himself to be a bone that cannot be broken and left lying there partially covered with sand", "dagbani": "Doo niŋla kɔbili ka ŋmabu zaŋ gbuɣi taandi" }, { "english": "throw up (involuntarily)", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "spit", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "to chew the cud", "dagbani": "biŋkɔb’ shɛb’ bɛn gbuɣiri ŋubira maa" }, { "english": "animals which chew the cud", "dagbani": "biŋkɔb’ shɛb’ bɛn gbuɣiri ŋubira maa" }, { "english": "remain, be remaindered", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "to be common", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "cud", "dagbani": "gbuɣili" }, { "english": "lion", "dagbani": "gbuɣinli" }, { "english": "lion (variant)", "dagbani": "gbuɣim" }, { "english": "lion (variant plural)", "dagbani": "gbuɣima" }, { "english": "killed lions and hyænas.", "dagbani": "O fa Daniɛl gbuɣima nuu ni bahi." }, { "english": "He saved Daniel form the lions.", "dagbani": " gbuɣinli kumsi1, ŋum 'lion roars'." }, { "english": "The lion has roared and the land is in an uproar.", "dagbani": "Gbuɣim daa kumsi ni yirigi tiŋa." }, { "english": "a young lion saw him and was roaring.", "dagbani": "gbuɣim' polli nya o ŋumda" }, { "english": "a lion cub", "dagbani": "gbuɣimbila" }, { "english": "lion cubs", "dagbani": "gbuɣimbihi" }, { "english": "Judah is like a lioncub.", "dagbani": "Juda ŋmanila gbuɣimbila." }, { "english": "calves and lioncubs will lie down together.", "dagbani": "naɣibihi mini gbuɣimbihi ... ti laɣim doya" }, { "english": "a male lioncub, young male lion", "dagbani": "gbuɣimpolli" }, { "english": "Variant: gbuɣin'polli", "dagbani": "gbuɣin'polli" }, { "english": "Pl: gbuɣimpola", "dagbani": "gbuɣimpola" }, { "english": "The Tribe of Dan is like a young lion.", "dagbani": "Dan zuliya ŋmanila gbuɣimpolli" }, { "english": "a young lion saw him and growled.", "dagbani": "gbuɣim’ polli nya o ŋumda" }, { "english": "Even young lions will be short of food.", "dagbani": "Gbuɣim’ pola min ti kɔŋ bindirigu" }, { "english": "General: gbuɣinli", "dagbani": "gbuɣinli" }, { "english": "Similar: gbuɣimbila, gbuɣindibiga", "dagbani": "gbuɣimbila, gbuɣindibiga" }, { "english": "a lion, male lion", "dagbani": "gbuɣindaa" }, { "english": "Pl: lions", "dagbani": "gbuɣindahi" }, { "english": "the lions' den, the place where they fed their young, where the lion went, and the cubs", "dagbani": "Gbuɣindaa dooshee din nyɛ gbuɣim’ polli dibu shee, ka nyɛ gbuɣindaa ni chani luɣ’ shɛli, ka gbuɣimbihi be ni" }, { "english": "Their teeth were like male-lions' teeth", "dagbani": "Bɛ nina ni daa ŋmanila gbuɣindahi nina ni" }, { "english": "General: lion", "dagbani": "gbuɣinli" }, { "english": "Cpart: female lion", "dagbani": "gbuɣinnyaŋ" }, { "english": "young lion", "dagbani": "gbuɣindibiga, gbuɣinpolli" }, { "english": "a lion cub, young male lion", "dagbani": "gbuɣindibiga" }, { "english": "a lion cub, young male lion", "dagbani": "gbuɣin'dibiga" }, { "english": "lion cubs, young male lions", "dagbani": "gbuɣidibihi" }, { "english": "a lioness, female lion.", "dagbani": "gbuɣinnyaŋ" }, { "english": "The male lion drags and tears creatures ... to give to the lioness.", "dagbani": "n-zaŋ ti ti gbuɣinnyaŋ" }, { "english": "two lionesses came out of the forest.", "dagbani": "gbuɣin’ nyama ayi daa yi tibɔŋ ni na" }, { "english": "to remain unsold because of abundance of supply, be a glut, 'drug' on the market", "dagbani": "gbuhi" }, { "english": "tilt", "dagbani": "gbuli" }, { "english": "tilt", "dagbani": "gbuli" }, { "english": "tilt", "dagbani": "gbiligi" }, { "english": "to be dirty, catch the dirt", "dagbani": "gbulim" }, { "english": "to swarm, pile up, accumulate, of insects, especially bees", "dagbani": "gbulim" }, { "english": "to accumulate things, amass, make a lump of a substance", "dagbani": "gbulim" }, { "english": "to do ... together", "dagbani": "gbulim" }, { "english": "to go somewhere together", "dagbani": "gbulim chaŋ" }, { "english": "to pay together", "dagbani": "gbulim yo" }, { "english": "round", "dagbani": "'gbulli" }, { "english": "huge", "dagbani": "'gbulli" }, { "english": "frog [sp.], bullfrog", "dagbani": "gbuluɣu" }, { "english": "Gbuluɣu bi firiti ni mia.", "dagbani": "A frog with a string tied to it cannot sink." }, { "english": "Gbuluɣu noli n-kuri o baa ni.", "dagbani": "The mouth of the gbuluɣu frog is what kills it in a marshy place." }, { "english": "a large edible frog with big eyes", "dagbani": "Note: (IM)" }, { "english": "tilted, not straight", "dagbani": "gbuluŋ" }, { "english": "very calm", "dagbani": "gbum" }, { "english": "coolness", "dagbani": "gbum" }, { "english": "to be crowded (grass or crop)", "dagbani": "gbum" }, { "english": "a power-station, power-house", "dagbani": "gbumgbum duu" }, { "english": "prune", "dagbani": "gbumisi" }, { "english": "impoverish", "dagbani": "gbumisi" }, { "english": "raggedness", "dagbani": "gbunfuni" }, { "english": "very thin tissue in the diaphragm used in making small drums for children", "dagbani": "gbungbamba" }, { "english": "saddlebags, panniers", "dagbani": "gbungbunlɔɣiri" }, { "english": "fowl", "dagbani": "gbungbuŋ" }, { "english": "saddlebags, panniers", "dagbani": "gbungbunlɔɣiri" }, { "english": "fowl", "dagbani": "gbungbuŋ" }, { "english": "lion", "dagbani": "gbungburiga" }, { "english": "bottom", "dagbani": "gbuni" }, { "english": "knot", "dagbani": "gbuni" }, { "english": "knot", "dagbani": "gbuni" }, { "english": "profit", "dagbani": "gbunliriga" }, { "english": "laziness", "dagbani": "gbunnyaɣili" }, { "english": "exposure", "dagbani": "gbunviili" }, { "english": "duck", "dagbani": "gbunyaɣu" }, { "english": "clump", "dagbani": "gbuŋ" }, { "english": "reed", "dagbani": "gbiŋgbaŋ" }, { "english": "a lion (epithet?)", "dagbani": "gbuŋgburugu" }, { "english": "If the lion doesn’t want its hide to be spoiled, then an arrow pierces its head.", "dagbani": "Gbuŋgburugu gbaŋ yi bi lo saɣimbu, piɛm nyɔɣirila o zuɣu ni." }, { "english": "drown", "dagbani": "gburi" }, { "english": "plant [sp.]", "dagbani": "gburiga" }, { "english": "stir", "dagbani": "gbirigi" }, { "english": "dip", "dagbani": "gbirigi" }, { "english": "grass", "dagbani": "gbiriga" }, { "english": "hay", "dagbani": "gbirikɔɣu" }, { "english": "rough", "dagbani": "gbirimagbirima" }, { "english": "to thicken (liquid does). Note: ?? a ni nya ka bihim maa niŋ gburisim ka timsa you will see that the milk", "dagbani": "gburisim" }, { "english": "thickens and has more substance.", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu 4.007" }, { "english": "Hey! - exclamation of warning to stop.", "dagbani": "gburo" }, { "english": "edge", "dagbani": "gburuŋ" }, { "english": "caves", "dagbani": "gburuŋkaba" }, { "english": "inflated, blown up, bushy (beard)", "dagbani": "gbuu" }, { "english": "there, thither", "dagbani": "ha" }, { "english": "When you arrive somewhere, greet those who arrived there before you.", "dagbani": "A yi paai, puhimi bɛn daŋ ŋɔ ha." }, { "english": "The customer always complains that the price is too high, the price is too low, but they will still buy it.", "dagbani": "Ŋun yɛn da kul yɛrimi, “Di mali shaara, di mali shaara,” di nyaaŋa ka o chaŋ ha ti nyuri bara." }, { "english": "high, but then he goes off and brags (about the bargain he got).", "dagbani": "o daa be zuɣusaa ha, ka tiri na gbaai" }, { "english": "He reached down from on high and took hold of me.", "dagbani": "ma He reached down from on high and took hold of me." }, { "english": "Lit: he was there above there, and stretched hither.", "dagbani": "Lit: he was.there above there, and stretched hither." }, { "english": "Jeremiah (not this Jeremiah but another Jeremiah).", "dagbani": "Jɛrimia (pa Jɛrimia ŋɔ amaa Jɛrimia so ha)" }, { "english": "far away (there).", "dagbani": "katiŋ' ha" }, { "english": "Zion Mountain which is far off in the", "dagbani": "Ziɔn Zoli din be nuzaa polo katiŋ’ ha" }, { "english": "north", "dagbani": "na" }, { "english": "north", "dagbani": "kpɛha" }, { "english": "north", "dagbani": "nimaani" }, { "english": "then", "dagbani": "di" }, { "english": "Samson went back to marry the girl.", "dagbani": "da Samsin ti labiri ni o ti niŋ paɣisarili maa amiliya" }, { "english": "after a couple of days", "dagbani": "daa niŋ daba ayi ha" }, { "english": "long ago, in the days of David and Asaph, there had been directors for the singers.", "dagbani": "Dauda mini Asaf saha la kurimbu maa ni ha, yiliyiiniba toondana daa beni" }, { "english": "in times past", "dagbani": "dahin shɛli ha" }, { "english": "when I remember the past", "dagbani": "N yi teei dahin shɛli ha yɛla" }, { "english": "since (time)", "dagbani": "yi bilim ni ha" }, { "english": "you were already rebels from your youth", "dagbani": "yi bilim ni ha ka yi pun nyɛ duŋtaariba" }, { "english": "how (he) appointed it in his own will since the beginning", "dagbani": "zal’ li shɛm omaŋmaŋ’ yubu puuni piligu ni ha" }, { "english": "a long time ago", "dagbani": "kurimbuni ha" }, { "english": "You have already", "dagbani": "Yi pun wum ka di sab’ yɛli kurimbuni ha" }, { "english": "absolutely", "dagbani": "zaaha" }, { "english": "to breath out through the mouth", "dagbani": "ha" }, { "english": "a due, what is due", "dagbani": "hachi" }, { "english": "memory. Note: always used with auxiliary verb niŋ", "dagbani": "hada" }, { "english": "to commit to memory, to memorize", "dagbani": "niŋ hada" }, { "english": "right guidance", "dagbani": "HDY" }, { "english": "trust, believe", "dagbani": "hada" }, { "english": "trust, believe", "dagbani": "hada" }, { "english": "Hey! exclamation used in challenging somebody.", "dagbani": "haiya" }, { "english": "Now then! exclamation of emphasis in explaining something serious.", "dagbani": "haiya" }, { "english": "thus, in this way", "dagbani": "haka" }, { "english": "very, very much", "dagbani": "hali" }, { "english": "until, up as far as (at beginning of clause); very much, too much (put at end of clause)", "dagbani": "hali" }, { "english": "truly", "dagbani": "ħaqqa’" }, { "english": "until, as far as (time, distance, or degree)", "dagbani": "hali" }, { "english": "the boy will be a Nazirite of God from birth until the day of his death.", "dagbani": "bia maa ti yɛn nyɛla Nazari nir’ Naawuni sani o dɔɣibu dali zaŋ hal ti paag’ o kum dali" }, { "english": "the wall was built up", "dagbani": "hal ti paai di dubu pirigili" }, { "english": "it will all be knocked down", "dagbani": "di zaa ni nti wurim hal ka di kuɣ’ yini gba ti ku lan pa di kpee zuɣu" }, { "english": "until this very day", "dagbani": "hal wayo/hali ni zuŋɔ" }, { "english": "Even today", "dagbani": "Hali ni zuŋɔ" }, { "english": "day", "dagbani": "zuŋɔ" }, { "english": "Even today, if any Nanumba chief has a problem.", "dagbani": "Hali ni zuŋɔ Nanuŋ naa kam yi ti nya yɛlli" }, { "english": "right up until", "dagbani": "zaŋ hal ni" }, { "english": "now and for ever.", "dagbani": "pumpɔŋɔ zaŋ hal ni saha din ka bahigu" }, { "english": "keep going as far as", "dagbani": "mali hal ti" }, { "english": "(he) was lifting his voice and praising God all the way until", "dagbani": "(o) duhir’ o yee m-paɣiri Naawuni m-mal’ hal nti damdi Yisa tooni" }, { "english": "he came and bowed to Jesus.", "dagbani": "Bɛ daa kɔri piɛri mini naɣilahi mali sara hal ka so daa naan kutooi lan kali ba" }, { "english": "They slaughtered sheep and bulls as sacrifices, so much that no one would have been able to count them.", "dagbani": "O nam sulinsi ni zaŋla teeku noli hal ti kpa teeku shɛli noli yaha" }, { "english": "The authority of his kingship will reach from sea to sea.", "dagbani": "zaŋ hal ti kpa teeku shɛli noli yaha" }, { "english": "'all the way to'", "dagbani": "zoli maa pirigi buyi zaŋ wulimpuhili palo hal ti" }, { "english": "'the Mount (of Olives) will be split in two from east to west, forming a great valley'", "dagbani": "ka chɛ vinvamli sɔŋ di sunsuuni" }, { "english": "'to the extent of being overwhelmed'", "dagbani": "hal ti yɛli ni bo m-bala" }, { "english": "'My soul yearns, even faints, for the courts of the LORD;'", "dagbani": "N suhu zaa kul yɛla a jɛmbu duu maa ni benibu zuɣu hal ti yɛli ni bo m-bala" }, { "english": "the LORD;", "dagbani": "N/A" }, { "english": "even", "dagbani": "hal" }, { "english": "if even a fox climbs on it he would push it over!", "dagbani": "N/A" }, { "english": "even", "dagbani": "hal" }, { "english": "(not) even one little bit", "dagbani": "hal baabiɛla" }, { "english": "He didn't doubt God's promise one little bit.", "dagbani": "biɛhim Naawuni daalikauli hal baabiɛla." }, { "english": "even though, although", "dagbani": "hal" }, { "english": "although it may be that you will see suffering.", "dagbani": "hal di pa shɛli yi ni yɛn nya wahala" }, { "english": "although, in spite of the fact that", "dagbani": "hal ... zaa yoli" }, { "english": "though they once had lands of their own.", "dagbani": "hal bɛ ni daa kul deei tiŋgbani paliti n-leei bɛ din’ la zaa yoli." }, { "english": "Although I am right, I am considered a liar; [JOB 34:6]", "dagbani": "bɛ boli ma zirilana." }, { "english": "bad character", "dagbani": "halibiɛɣu" }, { "english": "because of your wickedness and disobedience.", "dagbani": "a halibiɛɣu min’ a tipawumli zuɣu" }, { "english": "Sarah treated Hagar badly and she ran away.", "dagbani": "Zarai daa yihi Haga halibiɛɣu ka o zo." }, { "english": "It was because of your stubbornness that Prophet Moses made this rule for you.", "dagbani": "Yi halibiɛri zuɣu ka Anabi Musa daa zali ya lala." }, { "english": "to treat X badly", "dagbani": "yihi X halibiɛɣu" }, { "english": "halibiɛrinima", "dagbani": "exists people of bad character" }, { "english": "they are arrogant and unfeeling", "dagbani": "Bɛ nyɛla halibiɛrinima" }, { "english": "cowards and the faithless and wicked and murderers and sexually immoral people and soothsayers and idolaters and liars all", "dagbani": "dabeenzɔriba mini bɛn ka yɛda ni halibiɛrinima ni ninvuɣukuriba ni zinniŋdiba ni baɣibuɣiriba ni buɣijɛmdiba ni ʒiŋmariba zaa" }, { "english": "unforgiving people", "dagbani": "halikpɛmanima" }, { "english": "some of them are cruel and unforgiving.", "dagbani": "bɛ ni shɛb’ ni nyɛla niŋkuunsinima mini halikpɛmanima" }, { "english": "halleluya, alleluia.", "dagbani": "haliluya" }, { "english": "Haliluya! To our Lord God belong salvation and power.", "dagbani": "Haliluya! Ti Duuma Naawuni n-su tiliginsim mini yiko Halleluya!" }, { "english": "to the farthest end", "dagbani": "haliya" }, { "english": "however far away it is, it (eagle) will see it (prey).", "dagbani": "di yi be haliya o nina ni nya li" }, { "english": "Jesus' fame spread far and wide.", "dagbani": "Yisa yuli daa du n-chaŋ haliya." }, { "english": "the highest tribunal, appeal court", "dagbani": "haliya" }, { "english": "how far?", "dagbani": "haliya" }, { "english": "Yendi.", "dagbani": "Haliya" }, { "english": "See main entry: halli.", "dagbani": "haliyoyanima" }, { "english": "mind you don't hang out with layabouts.", "dagbani": "miri ka a chɛ ka a mini haliyoyanim’ laɣim be" }, { "english": "disposition, character", "dagbani": "halli" }, { "english": "disposition, character", "dagbani": "hala" }, { "english": "I was afraid of you, because you are a hard man.", "dagbani": "ka n daa zo a dabiɛm," }, { "english": "because he became haughty and proud and stubborn and presumptuous.", "dagbani": "Amaa o ni daa duh’ omaŋa ka niŋ karimbaani, ka mali hali yoli ni niŋkuunsi la zuɣu" }, { "english": "to show ones anger", "dagbani": "yihi halli" }, { "english": "presumptuous", "dagbani": "yihi halli" }, { "english": "to show one's anger", "dagbani": "yihi halli" }, { "english": "conduct", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "conduct", "dagbani": "wunzuli" }, { "english": "character", "dagbani": "alizini" }, { "english": "conduct", "dagbani": "biɛhigu" }, { "english": "conduct", "dagbani": "fihiga" }, { "english": "state", "dagbani": "hali" }, { "english": "state", "dagbani": "hali" }, { "english": "circumstances", "dagbani": ".hali" }, { "english": "character", "dagbani": "hali" }, { "english": "state", "dagbani": "hali" }, { "english": "circumstances", "dagbani": "halii" }, { "english": "state", "dagbani": "haali" }, { "english": "character", "dagbani": "haali" }, { "english": "caution, care", "dagbani": "hankali" }, { "english": "Variant: ankali; haŋkali.", "dagbani": "Bia yi mali n-ti paai chira-ata, o kuli nyɛla ŋun nabira bee n zoori yɔmyɔm ni hankali." }, { "english": "When the child reaches three months, it will be growing up or getting bigger rapidly and steadily. [Bihili MǤdzisibu 5.008]", "dagbani": "Ka di yi pa ni Dagbanbila ŋun niŋ hankali bee tizun' niri' ŋun yuui Dagbaŋ ŋɔ, a ku tooi baŋ ni waɣi' bara yɛla ka bɛ yɛri maa." }, { "english": "spent a long time in Dagbong, you won't realise that they are talking about the effects of snakebite.", "dagbani": "mali haŋkali" }, { "english": " mali", "dagbani": "mali" }, { "english": "haŋkali ‘be sensible’", "dagbani": "haŋkali" }, { "english": "niŋ haŋkali ‘be cautious’", "dagbani": "niŋ haŋkali" }, { "english": "saɣim haŋkali ‘to be upset’", "dagbani": "saɣim haŋkali" }, { "english": "From: (Ha.) < (Ar.)", "dagbani": "Ha < Ar" }, { "english": "Note: ’aql \"reason, intelligence, mind\"", "dagbani": "’aql \"reason, intelligence, mind\"" }, { "english": "haŋ [hƽɶʔ] excl.", "dagbani": "haŋ [hƽɶʔ]" }, { "english": "Huh! Exclamation expressing discontent or dissatisfaction.", "dagbani": "Huh!" }, { "english": "omen", "dagbani": "aŋko" }, { "english": "a prohibited thing, sth. to which one has no right", "dagbani": "haram" }, { "english": "to embezzle, misappropriate something to which one has no right", "dagbani": "di haram" }, { "english": "sacred", "dagbani": "ħaram" }, { "english": "an embezzler", "dagbani": "haramudira" }, { "english": "hour", "dagbani": "awa" }, { "english": "off you go! (run, do what you want to do)", "dagbani": "haya" }, { "english": "off you go!", "dagbani": "haya" }, { "english": "far away", "dagbani": "haya" }, { "english": "hire, rent", "dagbani": "haya" }, { "english": "to hire or rent", "dagbani": "niŋ haya" }, { "english": "a tenant", "dagbani": "hayalana" }, { "english": "boo! \"expression used to warn or frighten children\"", "dagbani": "haa" }, { "english": "to hire, rent", "dagbani": "haayi" }, { "english": "he has hired it out and the hire-money will replace the animal.", "dagbani": "haayibu liɣiri maa ni zani biŋkɔbigu maa zaani" }, { "english": "Paul stayed there in his own rented house.", "dagbani": "Pool daa be yil’ shɛl’ ni o ni daa haai duu la" }, { "english": "henna (cosmetic)", "dagbani": "hɛnna" }, { "english": "with choice fruits, with henna and nard.", "dagbani": "tihi puu din wandi wal’ suma din nyɛ hɛnna mini naad" }, { "english": "hoy!", "dagbani": "hee" }, { "english": "call to an unknown person.", "dagbani": "hee" }, { "english": "that's it!", "dagbani": "hee" }, { "english": "that's your lot!, whoops!", "dagbani": "heeja" }, { "english": "The poor person enters the market and feels very disappointed that he has no money.", "dagbani": "Faralan’ kpe daa, heeja (hee lala)!" }, { "english": "prepare.", "dagbani": "himma" }, { "english": "Get!, 'here'", "dagbani": "hin'" }, { "english": "you are", "dagbani": "hiŋ" }, { "english": "when a giver is passing an object to a receiver", "dagbani": "\"when a giver is passing an object to a receiver\"" }, { "english": "aha!", "dagbani": "hii" }, { "english": "Now you are speaking plainly.", "dagbani": "N-hii, pumpɔŋɔ a yipa kahigiri yɛri ti" }, { "english": "aha! (pleased with new outcome)", "dagbani": "n-hii!" }, { "english": "get!", "dagbani": "hin'" }, { "english": "Devil", "dagbani": "Ibilisi" }, { "english": "Devil", "dagbani": "Yibilisi" }, { "english": "Devils", "dagbani": "Ibilisinima" }, { "english": "Devil", "dagbani": "Yɔhinda" }, { "english": "Devil", "dagbani": "Sintani" }, { "english": "evil spirit", "dagbani": "Ibilisi" }, { "english": "madness caused by demon possession", "dagbani": "yibilisi" }, { "english": "Abu has become mad.", "dagbani": "Yibilisi du Abu" }, { "english": "a human being, 'child of Adam'", "dagbani": "igunaadam" }, { "english": "a human being, 'child of Adam'", "dagbani": "agunaadam" }, { "english": "a human being, 'child of Adam'", "dagbani": "igunaadamnima" }, { "english": "Adam", "dagbani": "adaam" }, { "english": "Adam", "dagbani": "daadam" }, { "english": "Adam", "dagbani": "ninsala" }, { "english": "Adam", "dagbani": "sala" }, { "english": "Adam", "dagbani": "Adamu" }, { "english": "Adam", "dagbani": "Aadam(u)" }, { "english": "trust in God, faith", "dagbani": "imaani" }, { "english": "to have faith", "dagbani": "mali imaani" }, { "english": "to have no belief in God", "dagbani": "ka imaani" }, { "english": "hah!, aha!", "dagbani": "inhii" }, { "english": "Hah! The whip of my anger is in the hand of the Assyrians.", "dagbani": "Inhii, n suhuyiɣisili fiɛbiga bela Asirianim’ nuu ni. Hah!" }, { "english": "Golly! - an expression of surprise.", "dagbani": "inshaala" }, { "english": "an expression of surprise.", "dagbani": "inshaala" }, { "english": "Golly!", "dagbani": "inshaala" }, { "english": "not knowing.", "dagbani": "inshaala" }, { "english": "if God wills", "dagbani": "in shaa'allah" }, { "english": "prediction of events, divination", "dagbani": "isaabi" }, { "english": "traditional soothsayer/diviner", "dagbani": "takatibinim" }, { "english": "mathematics, Telling, and ability to tell, the months, times, and seasons, and so to choose auspicious days", "dagbani": "hisabi" }, { "english": "reckoning", "dagbani": "ħisaab" }, { "english": "passages of the Qur'an adopted for recitation or chant", "dagbani": "isinia" }, { "english": "Islamic song of praise", "dagbani": "isinia" }, { "english": "Islamic song-leader", "dagbani": "isinia lana" }, { "english": "yes", "dagbani": "iin" }, { "english": "Let your \"Yes\" just be \"Yes\" and your No just be \"no\".", "dagbani": "Chɛliya ka yi “Iin” kul nyɛla “Iin”, ka yi “Aai” mi kul nyɛla “Aai”" }, { "english": "Haggai asked him again \"...?\" And the Priest answered \"Yes.\"", "dagbani": "Hagai lan bɔh’ o, \"...?\" Ka Maligumaana maa garigi yɛli, “Iin.”" }, { "english": "interchangeable with jǫ / je", "dagbani": "Note: – interchangeable with jǫ / je" }, { "english": "to pound, crush (stone, bone, meat)", "dagbani": "ja" }, { "english": "he kept cutting himself with stones.", "dagbani": "mali kuɣa jɛr’ nomaŋa" }, { "english": "castrate (by crushing)", "dagbani": "ja lana" }, { "english": "Don't use a castrated animal.", "dagbani": "Di zaŋya bɛ ni ja biŋkɔb’ so lana" }, { "english": "tired.", "dagbani": "ja" }, { "english": "branches.", "dagbani": "jaba" }, { "english": "tired", "dagbani": "ja" }, { "english": "branches", "dagbani": "jaba" }, { "english": "doubles", "dagbani": "'jaba" }, { "english": "double", "dagbani": "'jabi" }, { "english": "calabash with hole with string through it", "dagbani": "jabiga" }, { "english": "to grow old, tired, weak, worn out", "dagbani": "jabigi" }, { "english": "a twin, child who is a twin", "dagbani": "jabila" }, { "english": "he grabbed his twin brother's heel", "dagbani": "o daa gbaala o jabil' kpee napɔŋkpaa" }, { "english": "yam seed that has lost a good deal of its water content and taste", "dagbani": "jabiluŋ" }, { "english": "an old, unattractive person (esp. ~ woman)", "dagbani": "jabiluŋ" }, { "english": "louse", "dagbani": "jabɔbigu" }, { "english": "carved sticks used to represent twins for ritual purposes concerning those twins", "dagbani": "jadɔɣu" }, { "english": "the pot on which sacrifice is offered to deceased twins", "dagbani": "jaduɣu" }, { "english": "yaws", "dagbani": "jaɣa" }, { "english": "a place where yaws patients stay", "dagbani": "jaɣazuŋ" }, { "english": "a large number of yaws patients", "dagbani": "jaɣazuŋ" }, { "english": "The yaws’ patient falls into the granary, and there is no one who previously had yaws and is now immune present (therefore there is no one to help him get out)", "dagbani": "Jaɣalana lu kambɔŋa ni, jaɣa zuŋ ka ya ŋɔ beni" }, { "english": "to cut something with the hand", "dagbani": "jaɣi" }, { "english": "The dung beetle waited for the person to shit in order to cut the excrement and roll it up, but the person did not shit and so the dung beetle will have to come out and cut it.", "dagbani": "bindilana ni o nye ka o jaɣi, bindilana bi nye, o ti gari jaɣi." }, { "english": "a soft substance (e.g. food, butter)", "dagbani": "Binajaɣirigu ʒia n-guli" }, { "english": "to criticize, talk about someone (in his absence)", "dagbani": "jaɣi" }, { "english": "Those who are not present are the ones that people talk about.", "dagbani": "Bɛn kaɣikaɣi ka bɛ jaɣi." }, { "english": "yaws", "dagbani": "jaɣili" }, { "english": "sores all over the body", "dagbani": "jaɣili" }, { "english": "jaɣali (variant of jaɣili)", "dagbani": "jaɣali" }, { "english": "A monkey has sores all over its body (yaws) and it knows that the medicine for it is in the dog’s house.", "dagbani": "Jaɣa gbaai ŋmaaŋa o mi tim bela baa yili." }, { "english": "The yaws’ patient falls into the granary, and there is no one who previously had yaws and is now immune present (therefore there is no one to help him get out).", "dagbani": "Jaɣalana lu kambɔŋa ni, jaɣa zuŋ ka ya ŋɔ beni." }, { "english": "a prostitute", "dagbani": "jaɣimɛlo" }, { "english": "prostitution", "dagbani": "jaɣimɛlitali" }, { "english": "weed badly", "dagbani": "fvjaɣili or jadzim" }, { "english": "to cut with the hand unevenly or roughly", "dagbani": "fvjaɣili or jadzim" }, { "english": "to weed badly", "dagbani": "fvjaɣili or jadzim" }, { "english": "hell", "dagbani": "jahanama" }, { "english": "twins", "dagbani": "jahi" }, { "english": "to deteriorate, terminate sth.", "dagbani": "jahi" }, { "english": "your terrible attacks destroy me.", "dagbani": "a ni lu n zuɣu ka di mali dabiɛm shɛm bahi jahi ma" }, { "english": "The deaf and dumb person has become blind; everything is completely spoiled.", "dagbani": "birigu zomiya; yɛla jahiya." }, { "english": "scapegoat", "dagbani": "jahibua" }, { "english": "scapegoats", "dagbani": "jahibuu" }, { "english": "scapegoats", "dagbani": "jahibuhi" }, { "english": "title for traditional Dagomba army officer", "dagbani": "jahinfo" }, { "english": "sparrow", "dagbani": "jahinjɛya" }, { "english": "yaws of the feet", "dagbani": "jakabili" }, { "english": "puffer fish", "dagbani": "jakpiŋkpiŋa" }, { "english": "The jakpiŋkpiŋ puffer fish sneaks secretly along the ponds.", "dagbani": "Jakpiŋkpiŋ’ (Jakpuŋkpuŋ’) lɔɣiri biɛma." }, { "english": "fish", "dagbani": "jakpuŋkpuŋa" }, { "english": "easily", "dagbani": "jalimam" }, { "english": "fish", "dagbani": "jakpuŋkpuŋa" }, { "english": "easily", "dagbani": "jalimam" }, { "english": "bird, weaver-bird", "dagbani": "jalinjee" }, { "english": "Don't 'sparrows' sell at one cedi?", "dagbani": "Jahinjɛya ayi bi kɔhirila siidi yini?" }, { "english": "to be frisky, gambol", "dagbani": "jam" }, { "english": "jumping and gambolling", "dagbani": "yiɣi jam" }, { "english": "And he walked along, jumping and gambolling.", "dagbani": "K’ o chɛn’ n-yiɣri jamda." }, { "english": "bush goats", "dagbani": "mɔɣu ni buhi be nimaani n-yiɣiri jamda" }, { "english": "will be there jumping and gambolling.", "dagbani": "Ka bɛ yiɣi jam." }, { "english": "And they jump up.", "dagbani": "Ka bɛ yiɣi jam." }, { "english": "And the people were stirred.", "dagbani": "Ka niriba nii jam." }, { "english": "bodies stirred", "dagbani": "niriba nii jam" }, { "english": "that would make the Philistine girls jump for joy.", "dagbani": "di zuɣu chɛ ka Filistia bipuɣinsi yiɣi jam" }, { "english": "Find something to do and get interested in it.", "dagbani": "Bɔm tuma n-ti a maŋa, zaŋmi a zaŋsim niŋ di ni." }, { "english": "Like entertainments and exciting (?) stuff.", "dagbani": "Kaman diɛma ni yiɣi jam tuma." }, { "english": "monkey [sp.]", "dagbani": "jambirigu" }, { "english": "'smallish and gentle looking red monkey'", "dagbani": "jambirisi" }, { "english": "piece of stick.", "dagbani": "jambɔŋ" }, { "english": "throwing-stick, club, cudgel.", "dagbani": "jambɔŋ" }, { "english": "A club that has been thrown in the air is falling down; everybody is protecting his or her own head.", "dagbani": "Saazuɣu jambɔŋ kan’ na, sokam taɣirila o zuɣu ni." }, { "english": "It is because of", "dagbani": "Tua turi zuɣu ka jambɔŋ nyɔɣi o wula." }, { "english": "the fruits (pods) of the baobab tree that the club hits its branches.", "dagbani": "O bi zaŋdi kaburi jaambon’ titali buri buŋgu" }, { "english": "He doesn't use a big flail to thresh sesame.", "dagbani": "O sani, jaambɔna ŋmanila kaɣa." }, { "english": "As far as he is concerned, clubs are like cornstalks.", "dagbani": "doli, guɣu, guliŋguɣu, guluŋguɣu, kulinduli, lɛbila, mimarili; kaburi jambɔŋ ‘a flail, threshing-stick’." }, { "english": "He doesn't use a big flail to thresh sesame.", "dagbani": "O bi zaŋdi kaburi jaambon’ titali buri buŋgu" }, { "english": "walkingstick", "dagbani": "jangbee" }, { "english": "red monkey", "dagbani": "jaŋa" }, { "english": "Variant", "dagbani": "jɛŋa" }, { "english": "Pl", "dagbani": "jansi" }, { "english": "Variant", "dagbani": "jɛnsi" }, { "english": "patas patas or Erythrocebus patas", "dagbani": "Jaŋa" }, { "english": "The monkey laughs at the baldness of the vulture’s head, but what about the buttocks of the monkey?", "dagbani": "Jaŋa lari juɣu zuɣu polo ka ŋun jaŋ’ gbina fa?" }, { "english": "The pot calling the kettle black.", "dagbani": "A yi tibi jaŋa nyinvɔɣu" }, { "english": "If you cure a monkey’s toothache, it uses it to eat your corn.", "dagbani": "malimi n-ŋubiri a kariwana." }, { "english": "The ships used to ... bring ... ivory and monkeys and baboons.", "dagbani": "Ŋarima maa\ndaa yi ... ʒiri ... wɔbinyina ni jɛnsi ni kpara na" }, { "english": "The monkey sleeps in the tree because of the fear of violence.", "dagbani": "Kiŋkansi zuɣu ka jaŋa (ŋmaaŋa) gbɛri tia zuɣu." }, { "english": "monkey", "dagbani": "ŋmaaŋa" }, { "english": "sleeps in the tree because of the fear of violence.", "dagbani": "jɛŋnookuriga, kulibɔŋjaŋa, ŋmansuliga." }, { "english": "Note:", "dagbani": "25" }, { "english": "[TN] See:", "dagbani": "kulibɔŋjaŋa." }, { "english": "green monkey.", "dagbani": "Cercopithecus aethiops." }, { "english": "a male monkey", "dagbani": "jandɔɣu" }, { "english": "male monkeys", "dagbani": "jandɔri" }, { "english": "leopard", "dagbani": "jaŋgbani" }, { "english": "leopard", "dagbani": "jɛŋgbuni" }, { "english": "mouse", "dagbani": "jaŋgbariga" }, { "english": "mouse", "dagbani": "jɛŋgbariga" }, { "english": "a lion", "dagbani": "jaŋgbini" }, { "english": "lions", "dagbani": "jaŋgbina" }, { "english": "If they take away a mother lion's cub and she meets you.", "dagbani": "Bɛ yi gbaai jaŋgbin’ nyaŋ bia ka chɛ o ka o chirig’ a" }, { "english": "that place will be somewhere where lions and hyænas prowl.", "dagbani": "nimaani leei jaŋgbina mini kunduna gɔbu shee" }, { "english": "a lion-cub", "dagbani": "jaŋgbimbila" }, { "english": "two-spotted palm civet", "dagbani": "jaŋkumbuŋ" }, { "english": "bat", "dagbani": "jaŋpɔbiriga" }, { "english": "sth. fake, counterfeit", "dagbani": "japaa" }, { "english": "to plough", "dagbani": "jari" }, { "english": "Judah must plough, and Jacob must break up the ground.", "dagbani": "Judanim’ ni jari, ka Yaakubu zuliya yɛbisi bɛmaŋmaŋ’ puu" }, { "english": "Plough up your unploughed farms.", "dagbani": "Jarimiya yi kɔbiti din bi jari ŋɔ" }, { "english": "jasper, a type of jewel", "dagbani": "jasipa" }, { "english": "And the one who sat there had the appearance of jasper and carnelian. A rainbow, resembling an emerald, encircled the throne.", "dagbani": "Ŋun daa ʒiya maa kɔtomsi daa ŋmanila bɛ ni booni kuɣ' viɛl' shɛŋa jasipa ni kaniilian la; ka sagani din ŋmani be ni booni kuɣ' viɛl' shɛli ɛmɛrald la booi gili nam ʒiishee maa" }, { "english": "cups", "dagbani": "jashɛhi" }, { "english": "tumbler, glass for drinking, cup", "dagbani": "jashee" }, { "english": "a very small glass of liquor, a tot", "dagbani": "jasheenima" }, { "english": "a crab", "dagbani": "jatolɛlle" }, { "english": "twin", "dagbani": "jaa" }, { "english": "twins", "dagbani": "jahi" }, { "english": "the Twin", "dagbani": "jaa la" }, { "english": "Each one has a twin.", "dagbani": "Zaɣ’ yini kam malila jaa" }, { "english": "Rebecca was pregnant with twins by Isaac.", "dagbani": "Ribɛka ni daa zaŋ jahi pua ti yab’ Yisahaku sani" }, { "english": "A Woman Who Gives Birth to Twins.", "dagbani": "Paɣi' so ŋun dɔɣiri jahi." }, { "english": " X's twin (at birth).", "dagbani": " X jabil' kpee" }, { "english": "he", "dagbani": "o" }, { "english": "grabbed his twin's heel.", "dagbani": "libili" }, { "english": "child who, by divination, is regarded as an incarnation.", "dagbani": "jaa" }, { "english": "\"a pair of \"Y\"shaped wooden idols representing the spirit of dead twins\"", "dagbani": "jadɔɣu" }, { "english": "a pair", "dagbani": "jadɔɣu" }, { "english": "a pair", "dagbani": "samanjaa" }, { "english": "to become lazy, bad (IM), spoilt (IM)", "dagbani": "jaai" }, { "english": "to become lazy, bad (IM), spoilt (IM) (plural form)", "dagbani": "jaara" }, { "english": "laziness", "dagbani": "anyinsi, gbinyaɣili, gbinnyaachili, vinyaɣili, wawuluŋ, zinyaɣili" }, { "english": "lazy person", "dagbani": "gbinyaɣilana, kpayuma, vinyaɣilana" }, { "english": "to become sterile, poor (earth)", "dagbani": "jaai" }, { "english": "to lose water content (yam does)", "dagbani": "jaai" }, { "english": "to eat plenty", "dagbani": "jaai" }, { "english": "to eat plenty (plural form)", "dagbani": "jaara" }, { "english": "to eat", "dagbani": "di" }, { "english": "a jack (for lifting)", "dagbani": "jaaki" }, { "english": "to eat plenty", "dagbani": "jaai" }, { "english": "a jack (for lifting)", "dagbani": "jaaki" }, { "english": "beetle", "dagbani": "jaalambɔɣu" }, { "english": "a German person", "dagbani": "Jaamani" }, { "english": "the German language", "dagbani": "Jaamani" }, { "english": "clubs", "dagbani": "jaambɔna" }, { "english": "club", "dagbani": "jaambɔŋgu" }, { "english": "please. 'as a favour' added to request.", "dagbani": "jaande" }, { "english": "Oh, don't do what is taboo which I hate.", "dagbani": "Jaande, miriya ka yi tum din chihiri shɛli n ni je." }, { "english": "We beseech you.", "dagbani": "Ti kpamd'a jaande." }, { "english": "we urge our brethren who are farmers to be very careful.", "dagbani": "ni bɛ kpaŋmi bɛ maŋa viɛnyɛla" }, { "english": "the angels urged Lot.", "dagbani": "malaikanim’ maa kpam Lɔt" }, { "english": "we beg you seriously that you just keep doing like that.", "dagbani": "ti kpamdi ya jaande ni yi kul niŋmi lala" }, { "english": "'Teach and instruct each other with all wisdom.'", "dagbani": "zaa puuni" }, { "english": "than", "dagbani": "jaande" }, { "english": "walkingstick", "dagbani": "jaaŋgbee" }, { "english": "cane", "dagbani": "jaangbee" }, { "english": "(he) touched the meat with the tip of the staff he was holding.", "dagbani": "daa zaŋ o ni gbib’ jaaŋgbɛ’ shɛl’ o nuu ni nyol’ ni shihi nimdi maa" }, { "english": "Aaron's walkingstick swallowed up their sticks.", "dagbani": "vali Aaron's walkingstick swallowed up their sticks." }, { "english": "The stick that is used in roasting groundnuts no longer fears being black.", "dagbani": "Dangbee din shesima bi lan zɔri sabilim." }, { "english": "I was given a measuring-rod.", "dagbani": "be daa zaŋ bimbuɣisirigu din ŋmani jaaŋgbee ti ma" }, { "english": "Note: [the sticks had become snakes]", "dagbani": "[EXO 7:12]" }, { "english": "Lit: a measurer like a walkingstick.", "dagbani": "[REV 11:1]" }, { "english": " nam jaaŋgbee ‘'sceptre', chief's ceremonial walkingstick’.", "dagbani": "Wuntia jaaŋgbee n-nyɛ din" }, { "english": "A 'sceptre' of righteousness is what shows that the power of your kingship stands on righteousness.", "dagbani": "wuhiri ni a nam fukumsi tam la wuntia zuɣu." }, { "english": "diviner's rod", "dagbani": "baɣa jaangbee" }, { "english": "sceptre", "dagbani": "baɣigbee" }, { "english": "rod", "dagbani": "dɔɣu" }, { "english": "an eulogist whose symbol of authority is a walkingstick", "dagbani": "daaŋgbeelana" }, { "english": "an extra amount", "dagbani": "jaara" }, { "english": "to dislike", "dagbani": "je" }, { "english": "Oh, don't do what is taboo which I hate.", "dagbani": "Jaande, miriya ka yi tum din chihiri shɛli n ni je." }, { "english": "I can't bear to see the child die with my own eyes.", "dagbani": "N je ni n nini nya bia ŋɔ bahibu." }, { "english": "Hey! I don't like that!", "dagbani": "Akai! N je lala." }, { "english": "taboo, hate", "dagbani": "chihi" }, { "english": "enemy", "dagbani": "dima" }, { "english": "your enemies revolt and the people who hate you are rebelling against you.", "dagbani": "a dimnim’ taala duŋ; ka ninvuɣ’ shɛb’ bɛn je a gba mal’ a gadama" }, { "english": "I have never been happy because those who hate me experience disaster.", "dagbani": "N daa na ʒi m-mali suhupiɛlli bɛn je ma daashaara nyabu zuɣu" }, { "english": "They oppress me with words of hatred.", "dagbani": "Bɛ zaŋla jɛlinsi yɛtɔɣa m-muɣisiri ma" }, { "english": "Am I your wife's lover that you hate me like that?", "dagbani": "A dataa nye ma k' a je ma lala?" }, { "english": "Mutual hatred is what brings a quarrel.", "dagbani": "Tab’ jɛlinsi nyɛla din tahiri zabili na" }, { "english": "There is no", "dagbani": "N je ka tim." }, { "english": "cure for 'I don't like it'.", "dagbani": "suhu daa yiɣisi" }, { "english": "I was angry and furious with the people of the cities of Judah.", "dagbani": "n je suli niŋ Juda fɔntinsinima" }, { "english": "A human being becomes angry, but he/she will not refuse to eat.", "dagbani": "Sal’ je suli ku zaɣisi dibu." }, { "english": "to refuse.", "dagbani": "suhu yiɣisi" }, { "english": "(he was) wounding himself with stones.", "dagbani": "jɛr’ omaŋa" }, { "english": "for fear that, lest.", "dagbani": "n-je mi" }, { "english": "A woman wounds herself for fear.", "dagbani": "A paɣa je a mi." }, { "english": "Your wife does not like you.", "dagbani": "ti daa bahi ya noli ni ŋun je ni o tum tuma bi simdi ni o di" }, { "english": "we gave you this rule:", "dagbani": "Sim:" }, { "english": "If a man will not work, he should not eat.", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "refuse", "dagbani": "‘refuse’." }, { "english": "to be weary, tired", "dagbani": "jɛya" }, { "english": "He is completely exhausted.", "dagbani": "O jɛya zaa" }, { "english": "he killed them till his arm was tired", "dagbani": "ku ba hal ka o nuu ti ja" }, { "english": "Are you still just sleeping and resting from exhaustion?", "dagbani": "Yinim’ na kul gbihirimi ka vuhiri jɛlinsi?" }, { "english": "My arms are tired.", "dagbani": "N baɣiri jɛya." }, { "english": "to winnow", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "bird [sp.], Senegal coucal", "dagbani": "baɣimpiɔŋ" }, { "english": "If the coucal’s eye itches, it will break open.", "dagbani": "Baɣimpiŋ nini yi zaɣisira, di yɛn doomi." }, { "english": "leaf of the bauhina alba", "dagbani": "baɣimvɔɣu" }, { "english": "leaf of the bauhina alba", "dagbani": "baɣimvɔɣu" }, { "english": "leaves of the bauhina alba", "dagbani": "baɣimvari" }, { "english": "hemp", "dagbani": "baɣiŋga" }, { "english": "fibre-plant", "dagbani": "baɣiŋga" }, { "english": "hemp", "dagbani": "baɣiŋgu" }, { "english": "fibre-plant", "dagbani": "baɣiŋgu" }, { "english": "hemp", "dagbani": "baraŋgu" }, { "english": "fibre-plant", "dagbani": "baraŋgu" }, { "english": "hemp", "dagbani": "baɣaŋgu" }, { "english": "fibre-plant", "dagbani": "baɣaŋgu" }, { "english": "hemp plants", "dagbani": "baɣima" }, { "english": "Pileostigma thonningii (Irv)", "dagbani": "baɣiŋga" }, { "english": "Bauhinia spp. (IM)", "dagbani": "baɣiŋga" }, { "english": "If you strip some fibres from the fibre plant to tie up round yams you will become tired.", "dagbani": "A yi tɔhi baɣiŋga mihi ni a lo firigima nyin' ka di yɛn wum" }, { "english": "‘Zuɣusuŋlana mia lɔɣu’", "dagbani": "Zuɣusuŋlana mia lɔɣu" }, { "english": "chirila baɣiŋga gbinni.", "dagbani": "The quiver of a lucky person breaks under the badziŋga-fibre tree." }, { "english": "Kpalisɔɣu\nyi biɛra baɣaŋgu n-tibiri o.", "dagbani": "If the kpalisǤdzu thicket is ill, the badzaŋgu tree will heal it." }, { "english": "baɣiŋgu maŋli", "dagbani": "'true' bauhinia." }, { "english": "Bauhinia alba.", "dagbani": " tɔha baɣiŋgu ‘'hunter's bauhinia'’." }, { "english": "diviner's object (type)", "dagbani": "baɣipee" }, { "english": "He pulled me out of a dangerous pit, out of the quicksand.", "dagbani": "O vooi ma yihi barina bɔɣ’ zilinli ni na, ka firigi ma baɣiri ni." }, { "english": "Jeremiah sank in the mud.", "dagbani": "Jɛrimia daa firi baɣiri maa ni" }, { "english": "mud", "dagbani": "baɣiri" }, { "english": "soothsaying, divination", "dagbani": "baɣiri" }, { "english": "it will be like false divination.", "dagbani": "di ni ti ŋmanila ʒiri baɣiri" }, { "english": "practice divination.", "dagbani": "buɣi baɣiri" }, { "english": "he turned and rebuked the 'fairy' who was helping the girl to practice divination.", "dagbani": "o ŋmaligi tahi kpilikpariga ŋun daa sɔŋdi bipuɣiŋga maa ka o buɣiri baɣiri maa zuɣu" }, { "english": "soothsaying, divination", "dagbani": "baɣitali" }, { "english": "Those who owned her got a lot of profit from the divination of the 'fairies'.", "dagbani": "Bɛn daa su o daa diri kpilikparisi maa baɣitali nyɔri pam." }, { "english": "shoulders", "dagbani": "baɣiri" }, { "english": "to grind", "dagbani": "baɣisi" }, { "english": "And you should grind some of it to make a fine powder.", "dagbani": "Ka a ti baɣisi di shɛli ka di niŋ zim balli." }, { "english": "Make a paste of ... tree fruits (and bring) it here and put it on his ulcer and he will get well.", "dagbani": "Baɣisimiya ...tia wala na nti ʒe o bintɔrigu maa ka o nya alaafee." }, { "english": "When they are making marks for a person's rheumatism, they grind wawa and smear it on him.", "dagbani": "n-tari o" }, { "english": "grinding-stone", "dagbani": "baɣisi" }, { "english": "to go about/walk stealthily", "dagbani": "baɣisi" }, { "english": "to stalk, follow the movements of", "dagbani": "baɣisi" }, { "english": "to by-pass, go along the side of", "dagbani": "baɣisi" }, { "english": "The policeman is walking cautiously behind the house.", "dagbani": "Piringa baɣisiri gulinyaaŋa." }, { "english": "they by-passed Misia and went on to Troas.", "dagbani": "bɛ daa baɣisi Misia gari chaŋ Troas" }, { "english": "Jesus was walking along beside the Sea of Galilee.", "dagbani": "Yisa daa ti baɣisiri Galili Teeku chana" }, { "english": "set off on the main road and Shimei was going alongside in the valley ('on the other side of the valley'). [:13]", "dagbani": "Dauda ... daa lu solɔɣu chana, ka Shimei daa be zo’ lɔŋ ni m-baɣisir’ o luɣili polo dol’ o David ..." }, { "english": "move around", "dagbani": "miligi" }, { "english": "to do sth. in vain, to no avail.", "dagbani": "Ka o bɔ li je" }, { "english": "And he looked for it in vain, he couldn’t find it.", "dagbani": "Ka bɛ balim o je." }, { "english": "For all their efforts they could not console him.", "dagbani": "chaŋ ti kpe bɛ buɣa jɛmbu duri ni n-fabili niŋ ba je" }, { "english": "they went to go into their 'idol-'temples to complain to them (but) in vain.", "dagbani": "bɛ went to go into their 'idol-'temples to complain to them (but) in vain." }, { "english": "make efforts in vain; be in vain; try and fail", "dagbani": "wolim je" }, { "english": "'do it the hard way'", "dagbani": "start engine by winding" }, { "english": "the magicians used magic to make gnats appear, but couldn't.", "dagbani": "timanim’ gba daa niŋ bɛ tabibi ni bɛ chɛ ka pɔri yina, ka wolim jɛ" }, { "english": "Subee gave no reply to Shitobu until Shitobu got tired of waiting for him.", "dagbani": "Subee daa bi garigi Shitobu shɛli hali ka Shitobu ti guhi o je." }, { "english": "What is hard for the hyena to get is a pillow that a dog lies on.", "dagbani": "Kunduŋ walim je, baa ŋun zuɣu kuɣura." }, { "english": "And he tried repeatedly, but in vain.", "dagbani": "K’ o wɔlim wɔlim n je" }, { "english": "crush", "dagbani": "je" }, { "english": "to slaughter something only just in time before it dies", "dagbani": "je" }, { "english": "jeera", "dagbani": "je" }, { "english": "jifa", "dagbani": "Sit" }, { "english": "to slaughter something only just in time before it dies", "dagbani": "je" }, { "english": "a branch, fork", "dagbani": "jɛbili" }, { "english": "a spoon which has three branches", "dagbani": "maligumaana yiŋbia zaŋdila dirigu din mali jɛba ata kana" }, { "english": "Six branches are to extend from the sides of the lampstand", "dagbani": "Di simdi ka firilatamdigu maa ti mali jaba ayɔbu di luɣa zuɣu" }, { "english": "double, folding", "dagbani": "jɛbili" }, { "english": "double, folding", "dagbani": "jabi" }, { "english": "Both the outer sanctuary and the Most Holy Place had double doors.", "dagbani": "Puuni duu maa daa malila duno’ jaba, ka luɣ’ kasi shee la gba mali duno’ jaba." }, { "english": "a fork (farming tool)", "dagbani": "soobul' jɛba" }, { "english": "leader of the amaajiro dance", "dagbani": "jɛbɔ" }, { "english": "body-louse", "dagbani": "jɛbɔbigu" }, { "english": "gifts or services rendered by a son-in-law", "dagbani": "jɛfaligu" }, { "english": "a statue", "dagbani": "jɛduɣu" }, { "english": "The wise person can even hear the crying of body lice.", "dagbani": "Kookalilana n-wumdi jɛbɔbigu kumsi." }, { "english": "as shepherds pick their clothes clean of lice.", "dagbani": "kaman piɛgula ni gbahiri jɛbɔbiri o situra ni kahikahi shɛm" }, { "english": "gifts or services rendered by a son-in-law", "dagbani": "jɛfaligu" }, { "english": "to beat (meat), tenderise, make soft", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "to sift (flour)", "dagbani": "jahi" }, { "english": "variants", "dagbani": "jɛfali, jahi, jahira" }, { "english": "finish sb. off", "dagbani": "bahi jɛhi" }, { "english": "They gathered around Absalom and finished him off.", "dagbani": "bɛ daa laɣim gili Absalom m-bahi jɛh’ o." }, { "english": "I am sifting flour/sand.", "dagbani": "N jahirla zim/bihigu" }, { "english": "to sift (flour).", "dagbani": "N jahirla zim/bihigu" }, { "english": "I am sifting flour/sand.", "dagbani": "N jahirla zim/bihigu" }, { "english": "to alleviate, give temporary relief.", "dagbani": "N ni kali shɛŋa ŋɔ zaa nyɛla zaa pala din ni tooi tibi waɣi bara, n naɣi pahi la di yɛn jehi o mi." }, { "english": "All these things can't cure a person with snakebite, apart from alleviating the symptoms.", "dagbani": "N ni kali shɛŋa ŋɔ zaa nyɛla zaa pala din ni tooi tibi waɣi bara, n naɣi pahi la di yɛn jehi o mi." }, { "english": "tassel of corn, corn-silk.", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "raffia.", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "to lean sth. upon/against sth./sb.", "dagbani": "jɛli" }, { "english": "to entrust to the care of, foist upon, 'lumber' sb. with.", "dagbani": "jɛli" }, { "english": "Will you rely on him ... and entrust your work to him?", "dagbani": "A ni niŋ o naani ... ka chɛ a tuma jɛl’ o?" }, { "english": "don't you care that my sister has lumbered me with the work?", "dagbani": "a baɣa ka n tizo maa ni chɛ tuma jɛli ma ŋɔ ni?" }, { "english": "to surrender/give up/yield sth. to a person in an angry mood.", "dagbani": "jɛli" }, { "english": "half", "dagbani": "jɛli" }, { "english": "half", "dagbani": "jɛli" }, { "english": "to relax", "dagbani": "jɛligi" }, { "english": "to make oneself loose and infirm", "dagbani": "jɛligi maŋa" }, { "english": "hatred", "dagbani": "jɛlinsi" }, { "english": "weariness", "dagbani": "jɛlinsi" }, { "english": "prepared yam", "dagbani": "jɛliŋ" }, { "english": "Variant: jeluŋ", "dagbani": "jɛliŋ" }, { "english": "elder son, after the father's death", "dagbani": "jɛliima" }, { "english": "to serve", "dagbani": "jɛm" }, { "english": "Pl: jɛmda", "dagbani": "jɛm" }, { "english": "Pl: jɛmma!", "dagbani": "jɛm" }, { "english": "Pl: jɛmbu", "dagbani": "jɛm" }, { "english": "The man will pat attentions to the woman's people, with money and kola and guineafowl, and also yams and so on, until they are pleased with his correct behaviour.", "dagbani": "Doo ŋɔ jɛmdi la paɣa ŋɔ niriba ni liɣiri mini guli ni kpini nti pahi nyuya ni di balibu hal ka bɛ nini ti tiɣ’ o nirilim" }, { "english": "serve two masters.", "dagbani": "Jɛmmiya Yawɛ ni suhupiɛlli!" }, { "english": "Praise ye the Lord with joy!", "dagbani": "niriba tusa ayopɔin bɛn na" }, { "english": "people who have never worshipped the god Baal", "dagbani": "bi jɛm buɣili Baal" }, { "english": "to greet with a present", "dagbani": "jɛmbu·duu" }, { "english": "worthy of worship", "dagbani": "jɛmdili" }, { "english": "everything that this generation respects.", "dagbani": "binshɛli din nyɛ ʒiɛmani ŋɔ bin’ jɛmdili la" }, { "english": "act of worship, praise/s", "dagbani": "jɛm" }, { "english": "worship-meeting places", "dagbani": "jɛma laɣiŋgu shɛhi" }, { "english": "We won't find anything to accuse Daniel of, unless in the matter of his worship of God.", "dagbani": "Ti ku nya ti ni yɛn zaŋ yɛl’ shɛli fiɣisi Daniɛl, naɣila zaŋ chaŋ o Naawuni jɛma la polo" }, { "english": "“national anthem” 'country-praises song'", "dagbani": "jɛm." }, { "english": "to bounce, jump up and down", "dagbani": "jɛm" }, { "english": "the mountains skipped like rams.", "dagbani": "kaman piɛlahi la" }, { "english": "monkey", "dagbani": "jɛmbaŋa" }, { "english": "smallish type of red monkey", "dagbani": "jɛmbaŋa" }, { "english": "a servant", "dagbani": "jɛmbia" }, { "english": "ridge of building, gable", "dagbani": "jɛmbia" }, { "english": "temple", "dagbani": "jɛmbu duu" }, { "english": "church, place of worship", "dagbani": "jɛmbu duu" }, { "english": "the Lord's glory filled his Temple.", "dagbani": "Yawɛ jilima n-daa pal’ o jɛmbu duu maa." }, { "english": "A wedding in such a place of worship is not a valid marriage if the place of worship does not have a license to solemnise marriages.", "dagbani": "maa ka gbana din tiri ba yiko (license) ni bɛ lo amiliya." }, { "english": "a worshipper, servant", "dagbani": "jɛmda" }, { "english": "worshippers of Baal", "dagbani": "jɛmdiba" }, { "english": "worshippers of Baal", "dagbani": "jɛmdi'" }, { "english": "Don't let there be a worshipper of the Lord among you, only you who are worshippers of Baal.", "dagbani": "Di chɛliya ka Yawɛ jɛmda be yi ni, amaa chɛliya ka di kul nyɛla yinim’ bɛn nyɛ Baal jɛmdiba maa kɔŋko." }, { "english": "God's genuine worshippers.", "dagbani": "Naawuni jɛmdi’ maŋa" }, { "english": "monstrous ones", "dagbani": "jɛmpɔna" }, { "english": "all the people we saw there are giants.", "dagbani": "ti ni nya ninvuɣ’ shɛb’ zaa nimaani nyɛla wɔɣiri jɛmpɔna" }, { "english": "foremost, outstanding, exceptional.", "dagbani": "jɛnda" }, { "english": "responsibility, \"leader\" (IM). Note: ?? which sense", "dagbani": "jɛnda" }, { "english": "\"cove, pivot\" (IM). Note: 'cove' ?? jɛni, jɛndɔɣu ‘spindle’.", "dagbani": "jɛnda" }, { "english": "to concern oneself.", "dagbani": "jɛndi" }, { "english": "to oppose, be/do sth. against sb.", "dagbani": "jɛndi" }, { "english": "the many prophetic words they spoke about him. [2CH 247]", "dagbani": "bɛ ni daa tɔɣisi anabitali yɛtɔɣ’ shɛŋa pam jɛnd’ o la" }, { "english": "give (hostile) evidence against X", "dagbani": "di shahira (biɛɣu) jɛndi X" }, { "english": "Don't 'bear false witness' to get your neighbour into trouble.", "dagbani": "Miriya ka yi di ʒiri shɛhira n-jɛndi yi kpee." }, { "english": "it will be evidence to condemn them.", "dagbani": "di niŋ shɛhira biɛɣu jɛndi ba" }, { "english": "Don't give testimony against your neighbour when it has no justification.", "dagbani": "Miri ka a di shahira jɛnd’ a kpee ka di ka daliri" }, { "english": "a bronze wall against all the people of the land.", "dagbani": "JER 1:18" }, { "english": "they had not yet managed to find out the secret of his strength.", "dagbani": "bɛ daa na bi jɛndi baŋ o kpiɔŋ maa daashili" }, { "english": "But we don't actually know how he used them.", "dagbani": "Amaa ti bi jɛndi mi o ni daa niŋdi li shɛm" }, { "english": "a spindle (for fibre-spinning), thin shaft or spindle", "dagbani": "jɛndɔɣu" }, { "english": "a spindle (for fibre-spinning), thin shaft or spindle (plural)", "dagbani": "jɛndari" }, { "english": "pivot", "dagbani": "jɛnda" }, { "english": "a spindle", "dagbani": "jɛni" }, { "english": "a spindle (plural)", "dagbani": "jɛna" }, { "english": "In her hand she holds the distaff and spins the spindle with her fingers.", "dagbani": "O gbibila gummua o nuu ni, ka mali o nubihi wahiri jɛni." }, { "english": "Hausa", "dagbani": "Jɛngbɛɣu" }, { "english": "leopard", "dagbani": "jɛngbini" }, { "english": "They put whiting on their fingers and and twist it and take a spindle and whirl it so it becomes a thread.", "dagbani": "zaŋ jɛni n-wɔhi li ka di niŋ mia." }, { "english": "whiting", "dagbani": "jɛndɔɣu" }, { "english": "whooping cough", "dagbani": "jɛntarigu" }, { "english": "knicker", "dagbani": "jɛnjɛm" }, { "english": "knicker", "dagbani": "jɛnjɛmŋma" }, { "english": "a farthing", "dagbani": "jɛnjɛni" }, { "english": "knicker", "dagbani": "jɛnjɛŋŋmaa" }, { "english": "a bow for playing", "dagbani": "jɛnjili" }, { "english": "receptacle for ginned cotton, calabash in which cotton is put while being spun.", "dagbani": "jɛntarigu" }, { "english": "monkey.", "dagbani": "jɛŋa" }, { "english": "Variant: jaŋgbariga. Pl: jɛŋgbarisi. Variant: jɛngbanr(i)si.", "dagbani": "jɛŋgbariga" }, { "english": "mouse [type]", "dagbani": "Di simdi" }, { "english": "You must make these models of the tumors and of the mice that are ravaging your country.", "dagbani": "kɔtomsi" }, { "english": "Something is making a noise in the room and the mouse gets a bad name because of it.", "dagbani": "Binshɛɣu dam duu ka jɛŋgbariga deei yu’ biɛɣu." }, { "english": "mouse", "dagbani": "jɛŋgbariga" }, { "english": "Something is making a noise in the room and the mouse gets a bad name because of it.", "dagbani": "Binshɛɣu dam duu ka jɛŋgbariga deei yu’ biɛɣu." }, { "english": "mouse", "dagbani": "jɛŋgbariga" }, { "english": "Something is making a noise in the room and the mouse gets a bad name because of it.", "dagbani": "Binshɛɣu dam duu ka jɛŋgbariga deei yu’ biɛɣu." }, { "english": "A mouse thinks that the cat is sleeping, actually the cat is awake; it is a wicked cat.", "dagbani": "binneen shɛb bɛn be tiŋgban’ ni ka nyɛ bɛn nyɛ daɣiri n-nyɛ: nantariga mini jaŋgbariga ni wua" }, { "english": "'Of the animals that move about on the ground, these are unclean for you: the weasel, the rat, any kind of great lizard'.", "dagbani": "Jɛŋkuno ka yiŋa ka jɛŋgbarisi tɔri jɔŋ." }, { "english": "'When the cat's away, the mice play.'.", "dagbani": "Lit: When there is no cat in the house the" }, { "english": "mice jump about freely.", "dagbani": "duu jɛŋgbariga" }, { "english": "an internal enemy, thief within the house", "dagbani": "duu jɛŋgbariga" }, { "english": "room-mouse", "dagbani": "duu jɛŋgbariga" }, { "english": "See main entry: Gbɛŋgbɛhili.", "dagbani": "Jɛŋgbɛhili" }, { "english": "flowering tree [sp.]", "dagbani": "jɛŋgbɛyɔɣirili" }, { "english": "Pl: jɛŋgbɛyɔɣira.", "dagbani": "jɛŋgbɛyɔɣirili" }, { "english": "Variant: gyaŋgbe-yoɣora.", "dagbani": "jɛŋgbɛyɔɣirili" }, { "english": "'Hausa-rafter' Moringa\noleosa.", "dagbani": "Note" }, { "english": "Gbɛngbiɛɣu; yɔɣirili.", "dagbani": "See" }, { "english": "leopard", "dagbani": "jɛŋgbini" }, { "english": "leopard", "dagbani": "jɛngbini" }, { "english": "leopard", "dagbani": "jɛŋgbuni" }, { "english": "leopard", "dagbani": "jaŋgbani" }, { "english": "leopards", "dagbani": "jɛŋgbina" }, { "english": "leopards", "dagbani": "jɛngbina" }, { "english": "As a leopard is angry if they catch its cubs.", "dagbani": "Kaman bɛ ni gbahi jɛŋgbini bihi ka o suhu yiɣisi shɛm la" }, { "english": "An orphan leopard will not eat grass, but only meat.", "dagbani": "Jɛŋgbuni kpibiga ku ŋubi mɔri faashee nimdi." }, { "english": "The animal I saw was like", "dagbani": "N ni daa nya biŋkɔb' so maa daa ŋmanila jɛŋgbini, ka o naba mali nyinye' wɔɣila" }, { "english": "a leopard", "dagbani": "jɛŋgbina" }, { "english": "Their horses run faster than leopards.", "dagbani": "Bɛ yuri zɔri gari jɛŋgbina" }, { "english": "leopards and goat-kids will lie down together.", "dagbani": "jɛŋgbina mini bubihi ti laɣim doya" }, { "english": "can leopards change their spots?", "dagbani": "jɛngbina ni tooi taɣi bɛ niŋgbuna bomaboma?" }, { "english": "tree [sp.] bearing edible berries", "dagbani": "jɛŋgbiringa" }, { "english": "leopard", "dagbani": "jɛŋgbuni" }, { "english": "knicker", "dagbani": "jɛŋjɛŋŋmahi" }, { "english": "cat", "dagbani": "jɛŋkunbirim" }, { "english": "feral cat. a domestic cat gone wild. Note: 'forest-cat' ?? < wildcat", "dagbani": "jɛŋkunbiruŋ" }, { "english": "a cat. Felis catus.", "dagbani": "jɛŋkuno" }, { "english": "'Bandɔɣu yi mali kɔbiri o zuli ni bɛ bi boon’ o", "dagbani": "Bandɔɣu yi mali kɔbiri o zuli ni bɛ bi boon’ o" }, { "english": "Even if a lizard has hair on its tail, they don’t call it a cat.", "dagbani": "Jɛŋgbariga mi ni jɛŋkuno gbihirimi, asheela jɛŋkuno ne, jɛŋkun’ biɛɣu." }, { "english": "A mouse thinks that the cat is sleeping, actually the cat is awake; it is a wicked cat.", "dagbani": "Jɛŋgbariga mi ni jɛŋkuno gbihirimi, asheela jɛŋkuno ne, jɛŋkun’ biɛɣu." }, { "english": "Syn: lizard", "dagbani": "dudɔɣu" }, { "english": "epithets", "dagbani": "dulaamihi, naamam" }, { "english": "a tom-cat, male cat", "dagbani": "jɛŋkunlɔɣu" }, { "english": "a kitten, small cat", "dagbani": "jɛŋkumbila" }, { "english": "a house-bat", "dagbani": "jɛŋkpibiriga" }, { "english": "a house-bat", "dagbani": "jenkpubirigu" }, { "english": "a house-bat", "dagbani": "jaŋpɔbiriga" }, { "english": "jɛŋkpibirigoo", "dagbani": "shrub [sp.] the roots of which are used for medicine; 'bat-thorn'" }, { "english": "Note:", "dagbani": "\"with thorns used as a barbed wire against vampire bats and small animals (e.g. mice)\"" }, { "english": "Variant:", "dagbani": "jɛnkpurigoo" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "jɛŋkpibirigɔhi" }, { "english": "See:", "dagbani": "jɛŋkpibiriga; goo" }, { "english": "a mole", "dagbani": "jɛŋkpiliga" }, { "english": "monkey [sp.]", "dagbani": "jɛŋnookuriga" }, { "english": "fish [sp.], catfish", "dagbani": "jɛpaɣa" }, { "english": "sth. counterfeit, fake", "dagbani": "jɛpaa" }, { "english": "a Japanese person", "dagbani": "Jɛpaa" }, { "english": "the people called Kpariba near the Gonja borders", "dagbani": "Jɛra" }, { "english": "a dance by the Kpariba people", "dagbani": "MD : University Press of America : p. 150" }, { "english": "circular dance by men wearing large size panaloons and cowries around their waist while their body is left bare", "dagbani": " •" }, { "english": "fools", "dagbani": "jɛra" }, { "english": "foolish", "dagbani": "'jɛra" }, { "english": "hatred", "dagbani": "jɛri" }, { "english": "I hate them with a perfect hatred.", "dagbani": "N kul je ba la jɛri' maŋli" }, { "english": "to rough-cut, hoe carelessly, 'put in a jumble state'", "dagbani": "jɛri" }, { "english": "to rough-cut, hoe carelessly, \"put in a jumble state\" (IM).", "dagbani": "jɛri" }, { "english": "to be foolish", "dagbani": "jɛrigi" }, { "english": "Undoubtedly I am too foolish to be called a human being.", "dagbani": "Biɛhiŋ kani, n jɛrigiya pam ni bɛ boli ma daadam." }, { "english": "They are all those who are foolish and have no sense.", "dagbani": "Bɛ zaa nyɛla bɛn jɛrigi ka ka yɛm." }, { "english": "to overdo, do to excess", "dagbani": "jɛrigi" }, { "english": "fool, idiot", "dagbani": "jɛrigu" }, { "english": "fools, idiots", "dagbani": "jɛra" }, { "english": "he is better than an old man who is king but is a fool", "dagbani": "o so ninvuɣ’ kurigu ŋun nyɛ naa, ka nyɛ jɛrigu" }, { "english": "don't let anyone think I am a fool, but if you do think that, then really regard me as a fool", "dagbani": "so di tɛhi ni n nyɛla jɛrigu, ka yi yi tɛhi lala, yin’ shiri lihimiya ma kaman jɛrigu" }, { "english": "You who are so wise, you suffer fools gladly!", "dagbani": "yi diri jɛra suɣilo ni suhupiɛlli!" }, { "english": "Don't count your chickens before they are hatched.", "dagbani": "Jɛrigu kari lariŋga duhi tia ka maani buɣim." }, { "english": "Not enough sense to come in out of the rain.", "dagbani": "Jɛrigu ka saa buri fɔŋ ni." }, { "english": "binmulli/-binmulima", "dagbani": "Ninvuɣ’ shɛb’ bɛn nyɛ saguya ŋɔ ... jɛra" }, { "english": "most stupid of people; you fools", "dagbani": "ŋɔ 'most stupid of people; you fools'." }, { "english": "mad", "dagbani": "yinyaa" }, { "english": "wise person", "dagbani": "yɛndaana" }, { "english": "What is bad they give to the fool and what is good belongs to the wise person", "dagbani": "Din biɛ ka bɛ zaŋ ti jɛrigu, din viɛla yɛndana n-su." }, { "english": "The person who is quiet is not a fool and the person who talks is not a mad person", "dagbani": "Shini pala jɛrigu ŋun yɛra pala yinyaa." }, { "english": "foolishness, folly", "dagbani": "jɛritali" }, { "english": "The speech in their mouths starts with foolishness and its end is spite and madness. [ECC 10:13]", "dagbani": "Bɛ noya ni yɛtɔɣa piinimi ni jɛritali, ka naari ni putɔɣu ni yinyari." }, { "english": "foolishness, stupidity", "dagbani": "jɛrilim" }, { "english": "Nabal. He is just like his name—his name is Fool, and folly goes with him.", "dagbani": "O yuli Nabal, ka jɛrilim mi shiri be o kɔbili ni." }, { "english": "they won't go back to a life of folly again.", "dagbani": "bɛ ku ŋmaligi labi jɛrilim biɛhigu ni yaha" }, { "english": "even if I were to boast, I would not be acting foolishly.", "dagbani": "hal n yi nyu bara gba, n bi tum jɛrilim" }, { "english": "foolish", "dagbani": "jɛrigu" }, { "english": "a foolish woman is always shouting loudly.", "dagbani": "Paɣ’ jɛrigu kul tahirila pampam" }, { "english": "You people who are foolish blind-people!", "dagbani": "Yinim’ bɛn nyɛ zoon’ jɛra ŋɔ" }, { "english": "The foolish adulterer saw the morning star and thought it was daybreak.", "dagbani": "Dagɔr’ jɛrigu nya ŋmariga m-mi ni biɛɣu." }, { "english": "foolish", "dagbani": "yiriŋ" }, { "english": "foolish", "dagbani": "yiruŋ" }, { "english": "jail, prison", "dagbani": "jɛriyali" }, { "english": "they imprisoned him at the house of Jonathan ... because they had made his house a jail.", "dagbani": "zaŋ o ti kpɛhi duu Jɔnatan ... yiŋa, dama bɛ daa zaŋ o yiŋ’ maa leela jɛriyali" }, { "english": "jacinth, a type of jewel", "dagbani": "jɛsint" }, { "english": "straw bangle", "dagbani": "jee" }, { "english": "Even a big grass bracelet can’t resemble a", "dagbani": "Kulikarijee (Kul-karili jee) bi ŋmani baŋa" }, { "english": "real bracelet.", "dagbani": "" }, { "english": "to reel, stagger (as drunkard)", "dagbani": "jeena" }, { "english": "you gave us wine to drink and it made us reel along", "dagbani": "a ti ti la wain ka ti nyu, ka di chɛ ka ti chani jeena" }, { "english": "a crab", "dagbani": "jeeŋa" }, { "english": "jacinth, a type of jewel", "dagbani": "jeesint" }, { "english": "gear", "dagbani": "jeeya" }, { "english": "to be/become short", "dagbani": "ji" }, { "english": "short (in length or stature)", "dagbani": "jia" }, { "english": "you weave veils to put on the heads of people tall and short.", "dagbani": "yi) wuɣiri sarisi pari ninvuɣ’ waɣila mini ninvuɣ’ jihi zaa" }, { "english": "Even a short man cannot disappear from sight in a groundnut farm.", "dagbani": "Do’jia ku limisi sima ni." }, { "english": "a short-cut, shortest way", "dagbani": "so' jia" }, { "english": "although that was the shortest way.", "dagbani": "nimaani polo ni daa nyɛ so’ jia maa zaa yoli" }, { "english": "short stick", "dagbani": "dajia / dajihi" }, { "english": "a shore stick", "dagbani": "dajia / dajihi" }, { "english": "be small", "dagbani": "pɔra" }, { "english": "small", "dagbani": "bila" }, { "english": "short(ly)", "dagbani": "jia" }, { "english": "to cut X short", "dagbani": "ŋmaai X jia" }, { "english": "Summary statement", "dagbani": "ŋmaabu" }, { "english": "people who have no mercy kill you and cut short your years", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn bi zɔri nambɔɣu kun ya ŋmaai\nyi yuma jia" }, { "english": "to die naturally", "dagbani": "jiba" }, { "english": "short and stout/strong, 'tough'", "dagbani": "jibiga" }, { "english": "the carcass of an animal", "dagbani": "jifa" }, { "english": "the carcass of an animal which has not been properly slaughtered, has died by itself", "dagbani": "jifa" }, { "english": "the meat or broth of an animal or bird which has not been slaughtered by a Muslim or over which the name of Allah was not mentioned when it was being slaughtered", "dagbani": "jifa" }, { "english": "they should not be eating the meat of pagan sacrifices or non-halal meat with the blood.", "dagbani": "ni binʒim" }, { "english": "The Moslem scholar says he does not eat improperly butchered meat, but who has butchered vagina? God has done it.", "dagbani": "Afa bi diri jifa ka ŋuni n-leei kɔrigi pani? Naawuni kɔrigi" }, { "english": "but he who has butchered meat?", "dagbani": "ŋuni n-leei kɔrigi" }, { "english": "God has done it.", "dagbani": "Naawuni kɔrigi" }, { "english": "to shiver, tremble", "dagbani": "jiɣi" }, { "english": "don't let your hearts become unsettled or alarmed.", "dagbani": "n-jiɣiri" }, { "english": "The witch’s child is shivering because of the cold and there is a fire burning inside the mother’s stomach.", "dagbani": "Sonya bia jiɣiri wari ka o ma puuni diri buɣim." }, { "english": "to worry, be anxious about.", "dagbani": "jiɣi" }, { "english": "An impatient/confused elder always gives a left-handed truth.", "dagbani": "Kpeen jiɣijiɣilana tirila yɛlimaŋ gɔbili." }, { "english": "It is the person who wants to get things quickly that becomes anxious.", "dagbani": "Nira ŋun bɔri yoma ŋuna n-jiɣinda." }, { "english": "they anxiously awaited the dawn.", "dagbani": "(bɛ) jiɣiri biɛɣu neebu zuɣu" }, { "english": "to worry about X", "dagbani": "jiɣi X zuɣu" }, { "english": "Maata! Maata! You did steal but darkness caught up with you.", "dagbani": "Maata! Maata! A jiɣirimi ka nahind’ amaŋ’ bina pam zuɣu" }, { "english": "Martha, Martha! You are worrying yourself about many things.", "dagbani": "Martha, Martha! Bee yuli nyɛ bia kpema." }, { "english": "to be anxious for, covet.", "dagbani": "Di jila a kpemi, maa zuɣushini." }, { "english": "A leg is not anxious about dancing.", "dagbani": "Bee bi jiɣitiri waa zuɣu." }, { "english": "Thou shalt not covet thy neighbour's stuff.", "dagbani": "Di jidzila a kpee bini zudzu." }, { "english": "rash, hasty, impatient.", "dagbani": "jiɣijiɣi." }, { "english": "rash, hasty, impatient", "dagbani": "jiɣijiɣi" }, { "english": "to worry, be anxious", "dagbani": "jiɣinda" }, { "english": "My thoughts trouble me and I am distraught.", "dagbani": "N suhu bi doya ka n kul jiɣinda n fabila maa zuɣu." }, { "english": "do not worry about your life or your bodies.", "dagbani": "miriya ka yi jiɣindi yi nyɛviya bee yi niŋgbuna zuɣu" }, { "english": "Don't let your hearts be anxious about anything.", "dagbani": "Di chɛliya ka yi suhuri jiɣindi shɛli zuɣu" }, { "english": "Don't let your hearts be anxious about anything.", "dagbani": "jiɣindi shɛli zuɣu" }, { "english": "short.", "dagbani": "'jihi" }, { "english": "sinews", "dagbani": "jilli" }, { "english": "xylophone", "dagbani": "jiliga" }, { "english": "tendon", "dagbani": "jiliga" }, { "english": "tendon", "dagbani": "jiligi" }, { "english": "vein", "dagbani": "jiligu" }, { "english": "tendon", "dagbani": "jiligu" }, { "english": "honour, respect", "dagbani": "jilima" }, { "english": "A son gives his father respect, and a slave gives his master.", "dagbani": "Bidibiga tir’ o ba jilima, ka dabili mi tiri o dan’ jilima." }, { "english": "If someone is the chief of the tobacco sellers, he is more respected than you are.", "dagbani": "Nir’ yi nyɛ tabikɔhiriba zuɣulana, o mali jilima gar’ a." }, { "english": "Your dignity will decrease.", "dagbani": "Yi jilima ni booi." }, { "english": "to disgrace X", "dagbani": "X jilima" }, { "english": "to crown them with glory and honour", "dagbani": "A zaŋ jiri mini jilima pili ba" }, { "english": "the glory of this new Temple will be more than the glory of the old Temple", "dagbani": "jilima ni gari jɛmbu du’ kurili la jilima" }, { "english": "a glorious, honourable person; 'Lord of Glory'.", "dagbani": "jilimalana" }, { "english": "You are resplendent with light, more majestic than mountains rich with game.", "dagbani": "A nyɛla jilimalana, ka mali dariza gari zo’ shɛŋa din\nzuɣu pali mɔɣu ni nimdi" }, { "english": "a prayer-mat", "dagbani": "jiliŋgbaŋ" }, { "english": "skin for praying", "dagbani": "jiliŋgbaŋ" }, { "english": "sinew, tendon", "dagbani": "jilli" }, { "english": "I will put sinews on you.", "dagbani": "N ni niŋ jila niŋ ya" }, { "english": "to hamstring", "dagbani": "n-chihi" }, { "english": "hamstrung the rest of the horses.", "dagbani": "chɛ n-chihi wɔr’ shɛb’ bɛn kpalim zaa jila" }, { "english": "root fibres", "dagbani": "jilli" }, { "english": "neither their root nor branch will remain.", "dagbani": "bɛ jilli bee bɛ wulli ku kpalim" }, { "english": "be firmly rooted", "dagbani": "jila" }, { "english": "God's word ... had not rooted well in their hearts.", "dagbani": "Naawuni yɛligu ... bi ba jila bɛ suhuri ni viɛnyɛliŋga." }, { "english": "Make up your minds.", "dagbani": "Chɛliya ka dimbɔŋɔ ba jila yi suhuri ni" }, { "english": "a portion of meat or fish.", "dagbani": "Kulipal’ bia kumdila nyu-ŋmaa zuɣu, pa ni ziŋjilli ŋun zuɣu." }, { "english": "A fisherman’s child", "dagbani": "pa ni ziŋjilli ŋun zuɣu" }, { "english": "cries for a slice of yam, but not for a piece of fish.", "dagbani": "O ŋma nimdi maa jila jila." }, { "english": "He cut up the meat in pieces.", "dagbani": "O ŋma nimdi maa jila jila." }, { "english": "wholly, entirely, completely, \"all together, in company\"", "dagbani": "jilli" }, { "english": "whole, entire, complete", "dagbani": "jilli" }, { "english": "to belch", "dagbani": "jim" }, { "english": "to sell/buy in bulk", "dagbani": "kɔhi/da jilli" }, { "english": "A fisherman’s child cries for a piece of yam, but not for a whole fish.", "dagbani": "Kulipal’ bia kumdila nyu-ŋmaa zuɣu, pa ni ziŋjilli ŋun zuɣu." }, { "english": "And then, il rote.", "dagbani": "K’o nan yi jim gbira" }, { "english": "jim", "dagbani": "jim" }, { "english": "bandolier", "dagbani": "jina" }, { "english": "a leather bag containing flint and tinder, with sheaths containing knives, or a strap slung with sheaths of knives.", "dagbani": "jina" }, { "english": "a kind of fetish (usually for women)", "dagbani": "jina" }, { "english": "dance [type]", "dagbani": "jina" }, { "english": "a kind of fetish dance", "dagbani": "jina" }, { "english": "consultation", "dagbani": "jina" }, { "english": "to consult", "dagbani": "to jina" }, { "english": "consultation on the matter.", "dagbani": "jina tɔbu" }, { "english": "assembly hall, parliament house", "dagbani": "jina tɔbu duu" }, { "english": "the United Nations", "dagbani": "Dunia Jina Duu" }, { "english": "consort together", "dagbani": "mali jina" }, { "english": "I will not associate with them.", "dagbani": "M mini ba ku mali jina." }, { "english": "they had no associates.", "dagbani": "bɛ mini so daa ka jina" }, { "english": "disease [type] that destroys the toes", "dagbani": "jinjaɣu" }, { "english": "beetle [sp.]", "dagbani": "jinjaɣu" }, { "english": "musical stringed instrument box", "dagbani": "jinjala" }, { "english": "string musical instrument", "dagbani": "jinjɛluŋ" }, { "english": "shorts", "dagbani": "jinjɛm" }, { "english": "pants, trousers, 'knicker'", "dagbani": "Tummi" }, { "english": "Doing your work is better than having big thighs so your shorts are tight.", "dagbani": "tuma n-gari jinjɛm’ muɣi gbalipini." }, { "english": "they should wear white 'knickers'.", "dagbani": "(bɛ) so jinjɛm piɛla" }, { "english": "he should wear a white 'knicker'.", "dagbani": "(o) so jinjɛmŋma’ piɛli" }, { "english": "just as shorts cling tightly", "dagbani": "lala ka n daa chɛ ka Izraɛlnim’ zaa mini Judanim’ tabi ma" }, { "english": "baggy pantaloon", "dagbani": "jinjɛnlani" }, { "english": "shorts", "dagbani": "jinjɛŋŋmaa" }, { "english": "short pants", "dagbani": "jinjɛŋŋmaa" }, { "english": "knicker", "dagbani": "jinjɛŋŋmaa" }, { "english": "Go and buy a pair of white shorts and put them on.", "dagbani": "Cham’ ti da jinjɛŋŋma’ piɛlli n-zaŋ so" }, { "english": "make shorts for them to cover their private parts.", "dagbani": "a ti she jinjɛŋŋmahi ti ba ka di limsi bɛ zaɣim" }, { "english": "pantaloons", "dagbani": "baraʒiɛ" }, { "english": "trousers", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "trousers", "dagbani": "kpalaŋa" }, { "english": "boiled, steamed yam, ampesi", "dagbani": "jinjini" }, { "english": "steamed yam slices (market language): served with pepper sauce", "dagbani": "jinjini" }, { "english": "short and stocky, pudgy", "dagbani": "jinjini" }, { "english": "a councillor, council/committee member, \"member of assembly, parliament, Senator\"", "dagbani": "jintɔra" }, { "english": "councillors", "dagbani": "jintɔriba" }, { "english": "When the councillors heard this they became very angry.", "dagbani": "Jintɔriba maa ni daa wum lala maa ka suli ku ba pam" }, { "english": "person who divines by dancing in the fire", "dagbani": "jinwara" }, { "english": "King Saul goes to a diviner.", "dagbani": "Naa Sool chaŋ jinwara sani" }, { "english": "Saul had previously driven sorcerers and fire-dancers out of all the land of Israel.", "dagbani": "Sool daa pun kari la bukpahinim’ mini jinwariba Izraɛl tiŋgbɔŋ ni zaa" }, { "english": "He practiced sorcery and divination, and he consulted with mediums and psychics.", "dagbani": "jinwariba sani" }, { "english": "to be confused, put off", "dagbani": "jiŋ" }, { "english": "to be stiff, hard to stir, indigestible", "dagbani": "jiŋ" }, { "english": "short", "dagbani": "'jiŋa" }, { "english": "a tea-kettle or small clay pot for carrying water for Muslim ablutions", "dagbani": "jiŋlaa" }, { "english": "Variant", "dagbani": "jinlaa" }, { "english": "kettle or container in which chiefs put kola nuts", "dagbani": "jinlaa" }, { "english": "lamps, ()-bowls, clay ablution-watervessels, soup-pots, fowls' drinking-pots and all sorts of", "dagbani": "Yaɣimɛriba ni mɛri neen’ shɛŋa m-bɔŋɔ furlanima, lakɔriti, yaɣiri jinlaa, ʒɛbahisi, nosaya mini neen’ shɛŋa din kam zaa pahi" }, { "english": "mosque, place of prayer for Muslims", "dagbani": "jiŋli" }, { "english": "mosques, places of prayer for Muslims", "dagbani": "jiŋa" }, { "english": "prayer in the Muslim way", "dagbani": "jiŋli" }, { "english": "Righteousness is better than mere prayer.", "dagbani": "Wuntia n-gari jiŋli." }, { "english": "to offer prayer at the times required by Muslim faith, be an observant Muslim", "dagbani": "puhi jiŋli" }, { "english": "Do the ablution and perform the prayers.", "dagbani": "Niŋmi aliwalla m-puhi jiŋli." }, { "english": "It is time for worship.", "dagbani": "Jiŋli puhibu saɣiya." }, { "english": "person who prays as a Muslim, Muslim person", "dagbani": "jiŋpuhira" }, { "english": "people who pray as Muslims, Muslim people", "dagbani": "jiŋpuhiriba" }, { "english": "money and things given to Muslims who pray for a dead body", "dagbani": "jiŋpuhiribini" }, { "english": "to shake the head forward, nod", "dagbani": "jiŋsi" }, { "english": "If a child carries a load that is heavier than he is able to, his head will be shaking.", "dagbani": "Bia yi ʒi bini din gari o, o zuɣu n-yɛn jiŋsi." }, { "english": "jaw", "dagbani": "jira" }, { "english": "multi-storey building, 'storey building'", "dagbani": "jirambisa" }, { "english": "multi-storey building, 'storey building'", "dagbani": "jidanbisa" }, { "english": "multi-storey buildings", "dagbani": "jirambisanima" }, { "english": "she died and they bathed her and laid her out in an upstairs room.", "dagbani": "n-zaŋ o kpɛhi jirambisa zuɣusaa duu ti sɔŋ" }, { "english": "a mosquito net", "dagbani": "jiransabilo" }, { "english": "excellence, glory", "dagbani": "jiri" }, { "english": "God, your procession has great glory and people see it.", "dagbani": "Naawuni, a chandi mali jiri pam ka niriba nyari li." }, { "english": "You crown them with glory and honour.", "dagbani": "A zaŋ jiri mini jilima pili ba" }, { "english": "to be beautiful, attractive", "dagbani": "mali jiri" }, { "english": "to be unattractive", "dagbani": "ka jiri" }, { "english": "lizard with a knobby tail, whose bite is said to cause leprosy", "dagbani": "jiriginchili" }, { "english": "the jaw", "dagbani": "jirili" }, { "english": "jaws", "dagbani": "jira" }, { "english": "(I) offered my cheeks to those who pulled out my beard.", "dagbani": "chɛ n jira ti ninvuɣ’ shɛb’ bɛn dariti sibiri n teeŋkɔbiri." }, { "english": "It is your own jaws that will become tired if you mix stones with your millet.", "dagbani": "Nira yi niŋ kuɣa gari o kaŋubira puuni, o jira n-yɛn baɣi." }, { "english": "tree (Euphorbia balsamifera)", "dagbani": "jiriyuŋ" }, { "english": "a cluster of trees and shrubs along the banks of a stream or river", "dagbani": "jiriyuma" }, { "english": "a guitar (or other unfamiliar stringed instrument).", "dagbani": "jitaa" }, { "english": "a gear-lever, 'gear', 'stick-shift' [Am.]", "dagbani": "jiya" }, { "english": "lightly.", "dagbani": "jo" }, { "english": "for a little while, briefly.", "dagbani": "jo" }, { "english": "the lap, crotch, groin", "dagbani": "jɔɣu" }, { "english": "the space between the legs", "dagbani": "jɔɣu" }, { "english": "when sitting resting you lay your hands in it", "dagbani": "jɔɣu" }, { "english": "when riding astride, the animal is between your legs", "dagbani": "jɔɣu" }, { "english": "Take your hands out of your lap.", "dagbani": "Yihimi a nuhi a jɔɣu ni" }, { "english": "When the donkey saw the angel of the LORD, it lay down under Balaam;", "dagbani": "Buŋ’ maa ni daa nya Yawɛ malaika maa, ka o teei dɔni Baalam jɔɣu ni" }, { "english": "Everyone scoops water (sending it) between his own legs.", "dagbani": "Sokam karila kom n-labisiri o jɔɣu ni." }, { "english": "Noo cheerila o bihi niŋdi o jɔɣu ni.", "dagbani": "The hen pecks at its young ones to put them under its wings." }, { "english": " sɔɣi jɔɣu ni", "dagbani": "keep something secret" }, { "english": "Lit: hide it between your legs.", "dagbani": "sɔɣi jɔɣu ni." }, { "english": "din nyɛ n zaŋ n tuumbiɛri sɔɣi n jɔɣu ni", "dagbani": "that is - that I should keep my bad deeds secret." }, { "english": "Pl: jɔhira.", "dagbani": "jɔhi" }, { "english": "to limp on the toes.", "dagbani": "v. " }, { "english": "Bindi pa goo amaa a yi no li, a ni jɔhi (kpahi).", "dagbani": "Shit is not a thorn, but if you" }, { "english": "step on it, you will walk on your toes (limp).", "dagbani": "kpahi, juhi" }, { "english": "to make a start (prematurely). jɔhi chaŋ ‘\"to go before the scheduled time\"(IM)’; daŋ", "dagbani": "jɔhi chaŋ" }, { "english": "dajɔha.", "dagbani": "dajɔha" }, { "english": "to drop in a sticky form", "dagbani": "joligi" }, { "english": "slime (of snail)", "dagbani": "jolijoli" }, { "english": "sticky", "dagbani": "joll" }, { "english": "slimy", "dagbani": "joll" }, { "english": "jubilation, liveliness, friskiness", "dagbani": "jɔŋ" }, { "english": "to frisk, be frisky", "dagbani": "to jɔŋ" }, { "english": "When the cat's away, the mice play.", "dagbani": "When there is no cat in the house the mice jump about freely." }, { "english": "InvNabstr: 'kahili", "dagbani": "[adjective]" }, { "english": "Jɔɔdɛn", "dagbani": "Jordan. name of river in Palestine. Jɔɔdɛn mɔɣili ‘the River Jordan’" }, { "english": "Jesus came from Nazareth in Galilee and was baptized by John in the Jordan.", "dagbani": "Yisa daa yi Nazarɛt Galili tiŋgbɔŋ ni ka Jɔn Baptaizira sanna ka Jɔn ti baptaiz’ o Jɔɔdɛn mɔɣili ni" }, { "english": "juɣim", "dagbani": "See main entry: zuɣim. disrupt sth." }, { "english": "roughly done", "dagbani": "juɣimajuɣima" }, { "english": "the common vulture, 'turkey-buzzard' [Am.], '(fig.) a person who eats every kind of food'", "dagbani": "juɣu" }, { "english": "Necrosyrtes monachus.", "dagbani": "Bɛ je juɣu ka o laana." }, { "english": "People hate the vulture, yet it can soar.", "dagbani": "Jaŋa lari juɣu zuɣu polo ka ŋun jaŋ’ gbina fa?" }, { "english": "The pot calling the kettle black.", "dagbani": "Pinimiya zuɣukpina ka di be kaman juɣu zuɣu la" }, { "english": "Shave your heads like a vulture.", "dagbani": "Kɔrisi yi mali a, a bi lan ŋubiri juri." }, { "english": "human", "dagbani": "aguunadam" }, { "english": "a cannon", "dagbani": "agba" }, { "english": "The Germans had big guns that they call cannons and ?? in battle.", "dagbani": "Jaamannim maa bɛn daa malila malifa kara shɛŋa bɛ ni booni agbahi ni sarimana la n-tuhira." }, { "english": "fire a cannon", "dagbani": "ŋme agba" }, { "english": "leaves [sp.] of an edible shrub having light pink flowers, used in broth", "dagbani": "agbadudo" }, { "english": "noon, twelve o'clock", "dagbani": "agbaa" }, { "english": "danger which comes at the noontime", "dagbani": "mbusim din paari na wuntaŋ’ ni agbaa saha la" }, { "english": "everywhere went dark from exactly noon until three o'clock", "dagbani": "Luɣ' shɛlikam zaa daa zibigimi agbaa dɛde zaŋ ti paai kurig’ ata saha" }, { "english": "very own", "dagbani": "ahalali" }, { "english": "God let them have children of their own.", "dagbani": "Naawuni daa ti ba bɛ dahalali bihi" }, { "english": "God's Own People.", "dagbani": "Naawuni dahalali niriba" }, { "english": "every man should have his own lawful wedded wife, and every woman her own husband.", "dagbani": "di niŋ kamaata ni doo kam mal’ o dahalali paɣa, ka paɣ’ kam mi mal’ o dahalali yidana" }, { "english": "'lawful'", "dagbani": "'al•ħalaal" }, { "english": "disease", "dagbani": "akabiya" }, { "english": "white patches in the skin accompanied by itching; not sores", "dagbani": "Blair: white patches in the skin accompanied by itching; not sores" }, { "english": "He has akabiya.", "dagbani": "O mali akabiya." }, { "english": "Black patches or white patches?", "dagbani": "Akabiya sabilli bee akabiya piɛlli?" }, { "english": "expression of dislike and annoyance usually used as an emphatic negative", "dagbani": "akai" }, { "english": "variant", "dagbani": "akaiya" }, { "english": "Akai! I don't like that!", "dagbani": "Akai! N je lala" }, { "english": "That was when he gave a praise-name and said \"Hey!\"", "dagbani": "Di saha n-nyɛ o ŋmɛ salim ka yɛli, Akaiya!" }, { "english": "tribal-marks [type]", "dagbani": "akanza" }, { "english": "short marks made on the upper part of the jaws", "dagbani": "akanzanima" }, { "english": "drummer (of talking drums)", "dagbani": "akarima" }, { "english": "an acacia tree", "dagbani": "akasia" }, { "english": "I will make cedar trees and acacias and myrtles and olive trees and cypress and oak and ebony trees abound in the bush.", "dagbani": "N ni chɛ ka sida tihi mini akasia tihi ni mitil tihi ni olivi tihi ni sipirɛs ni oki tihi ni gahi ti galisi mɔɣu ni." }, { "english": "I made a box from acacia-wood.", "dagbani": "n daa zaŋ akasia dari mali adaka." }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "akoko" }, { "english": "white light drill", "dagbani": "akokonima" }, { "english": "Ho, ho!", "dagbani": "aku" }, { "english": "Ho, ho! The regent has succeeded his father.", "dagbani": "Aku! Gbɔŋlana di o ba yili" }, { "english": "an accountant", "dagbani": "akunta" }, { "english": "an accountant", "dagbani": "akanta" }, { "english": "Ho, ho, ho!", "dagbani": "akutaku" }, { "english": "shivering", "dagbani": "akpaɣila" }, { "english": "ague - fever accompanied by rigor, cold", "dagbani": "akpaɣira" }, { "english": "fall into a fever", "dagbani": "lu akpaɣila" }, { "english": "If it gets to be a temperature higher than this 37, then the person has a fever or ague.", "dagbani": "Di yi duɣi du n gari lala 37 ŋɔ dindina fiiba bee akpaɣila gbaai di lana." }, { "english": "If she has fever or ague.", "dagbani": "Wari yi gbaar’ o bee ka o yi luri akpaɣira." }, { "english": "the dock (in a courtroom)", "dagbani": "akpaaku" }, { "english": "how much?", "dagbani": "ala" }, { "english": "And he asked him \"How much should I pay you?\"", "dagbani": "Ka o bɔh’ o, “Ka ala ka n lee yɛn yo a?”" }, { "english": "how much each?", "dagbani": "alala" }, { "english": "the chief deputy of a diviner", "dagbani": "baɣisiwulana" }, { "english": "a 'medicine' used to make people talk", "dagbani": "baɣiyɛlim" }, { "english": "bastard", "dagbani": "baheri" }, { "english": "terminate, finish, complete", "dagbani": "bahi" }, { "english": "He went see how it would end.", "dagbani": "bahindi shɛm" }, { "english": "(he) went to sit with the house door-wardens to see how it would end.", "dagbani": "Di bahiya" }, { "english": "It's finished.", "dagbani": "Di bahiya" }, { "english": "eternal life", "dagbani": "nyɛvili din ka bahigu" }, { "english": "The evidence is that God has given us eternal life.", "dagbani": "Shɛhira maa n-nyɛ ni Naawuni ti ti nyɛvili din ka bahigu" }, { "english": "1. be lost, come to ruin, be doomed; 'become useless'", "dagbani": "bahi yoli" }, { "english": "they will be lost as he was lost.", "dagbani": "bɛ ni bahi yoli kaman o ni daa bahi yoli shɛm" }, { "english": "Job's children died and his wealth was destroyed.", "dagbani": "Ayuba bihi kpiya, ka o daazichi bahi yoli" }, { "english": "put in the hand", "dagbani": "bɛŋ" }, { "english": "destroy them", "dagbani": "yɛn bahi ba yoli nuu ni" }, { "english": "finish saying", "dagbani": "bahi nya yɛli" }, { "english": "tarnishes X's image", "dagbani": "bahi yɛm maŋa" }, { "english": "wean, be weaned", "dagbani": "bahi bihili" }, { "english": "perform the funeral of a baby", "dagbani": "bahi bihim" }, { "english": "reduces prestige, neglects self", "dagbani": "bahi bihim maŋa" }, { "english": "the funeral of a baby", "dagbani": "IM" }, { "english": "Your daughter has passed away.", "dagbani": "A bipuɣiŋga maa bahiya" }, { "english": "Jesus gave a loud cry and passed away.", "dagbani": "Yisa daa kuhi pam ka naanyi bahi" }, { "english": "I can't bear to see the child die with my own eyes.", "dagbani": "N je ni n nini nya bia ŋɔ bahibu" }, { "english": "I have finally borne a child for him in this his old age.", "dagbani": "naai." }, { "english": "to throw away, dispose of, to ... away. intentionally or not; generally, with another verb, to ... away.", "dagbani": "bahi" }, { "english": "to ... away (semantic auxiliary with another verb)", "dagbani": "bahi" }, { "english": "away", "dagbani": "zɔhi" }, { "english": "flies", "dagbani": "wɔɣira" }, { "english": "rubbish", "dagbani": "Bahimiya" }, { "english": "dirty water", "dagbani": "saɣiri" }, { "english": "Dispose of rubbish and dirty water far away, because flies breed in them.", "dagbani": "Bahimiya saɣiri mini ko’biɛri katiŋa dama di puuni ka zɔhi wɔɣira." }, { "english": "they collect up the ashes that have scraped", "dagbani": "bɛ va bɛ ni kaɣisi taŋkpa’ shɛli maa ti bahi tiŋ’ maa tariga tampuli zuɣu" }, { "english": "together and dispose of it on the rubbish dump on the edge of town.", "dagbani": "zaŋ bahi ‘1) dispose of, throw away' (without necessarily throwing)’" }, { "english": "throw away (actually throw)", "dagbani": "lɔbi/labi bahi" }, { "english": "spill, pour away", "dagbani": "kpaai bahi" }, { "english": "he threw the slabs down the mountain and they broke.", "dagbani": "o daa zaŋ bimparilana ... maa bahi zoli maa gbini ka di ŋma" }, { "english": "treat them like the wind", "dagbani": "niŋ ba kaman pɔhim n-ʒiɛri wurigu bahiri la" }, { "english": "get rid of", "dagbani": "bahi sa" }, { "english": "to strip, remove all ones clothes like a mad person", "dagbani": "pirigi bahi" }, { "english": "blowing chaff away", "dagbani": "Kum yi sɔɣi paris’ a, a mi sɔɣirimi daag’ o bahi sa." }, { "english": "If death touches you secretly, you will hide from it and push it away.", "dagbani": "A yi ti nya ka nira pirigiri o neen' viɛla bahira, nyin' di bɔhi o ni bɔ lee tahi li." }, { "english": "fend off", "dagbani": "bahi sa" }, { "english": "chase away", "dagbani": "kari bahi sa" }, { "english": "good clothes, don't ask him/her for the reason.", "dagbani": "Serial: fa bahi 'set free, rescue'." }, { "english": "Help me!", "dagbani": "Fam’ ma bahi!" }, { "english": "Save our children and our lives ('bodies')!", "dagbani": "Fam ti bihi ni ti niŋgbuna bahi!" }, { "english": "You rescue the poor from those too strong for them.", "dagbani": "Nyini n-nyɛ ŋun fari bɛn ka yaa kpiɔŋlaannim’ nuu ni bahira" }, { "english": "Pray, my lord, how can I save Israel?", "dagbani": "Ndana, wula ka n lee yɛn niŋ n-tooi fa Izraɛlnim’ bahi?" }, { "english": "Ka a ni ŋubi juɣu dahinshɛli ka a zuɣu veera.", "dagbani": "If you long to eat meat, you don’t eat vultures." }, { "english": "ŋunkam mi kpi mɔɣu ni, juri ni di o", "dagbani": "anyone who dies in the bush, vultures will eat him." }, { "english": "to walk lamely, limp", "dagbani": "juhi" }, { "english": "variants", "dagbani": "??" }, { "english": "Pl", "dagbani": "juhira" }, { "english": "See", "dagbani": "kulijuɣu; jukaŋgba" }, { "english": "to take a bit of food", "dagbani": "juhi" }, { "english": "put sth. aside", "dagbani": "juhi" }, { "english": "to lay out in little heaps, make sth. in balls", "dagbani": "juhi" }, { "english": "vulture (large, black and white)", "dagbani": "jukaŋgba" }, { "english": "vulture (large, black and white)", "dagbani": "jukangba" }, { "english": "vultures (large, black and white)", "dagbani": "jukaŋgbanima" }, { "english": "vultures (large, black and white)", "dagbani": "jukaŋgbari" }, { "english": "juniper", "dagbani": "junipa" }, { "english": "They will bring the fine trees of the Lebanon forest, that is pine and juniper and cypress wood.", "dagbani": "Bɛ ni zaŋ Lɛbanɔn nyɔŋ puuni ti’ viɛla din nyɛ paain mini junipa ni sipirɛs dari n-kana" }, { "english": "quietly", "dagbani": "juŋ" }, { "english": "vultures", "dagbani": "juri" }, { "english": "vultures", "dagbani": "juri" }, { "english": "to light (a fire, lamp), kindle", "dagbani": "juui" }, { "english": "No one lights a lamp and covers it with a lid", "dagbani": "Nira bi juuri firla n-zaŋdi bin liŋa m-pindi li." }, { "english": "I will make a fire and set fire to you", "dagbani": "N ni niŋ buɣim juug’ a" }, { "english": "he lit a fire in Zion that burnt it to the ground", "dagbani": "o daa niŋ buɣim juui Ziɔn ka di di li zaa" }, { "english": "use", "dagbani": "juusi" }, { "english": "to pray", "dagbani": "ka" }, { "english": "They prayed to their shrines and waited anxiously for the dawn.", "dagbani": "bɛ daa kari bɛ buɣa ka jiɣiri biɛɣu neebu zuɣu" }, { "english": "to pronounce a blessing or a curse, cast a spell", "dagbani": "ka" }, { "english": "A pronouncement/invocation (of a blessing or a curse) is medicine.", "dagbani": "Kari n-nyɛ tim." }, { "english": "He was cursing David by his gods.", "dagbani": "o daa kar’o buɣa bahiri David zuɣu" }, { "english": "He pronounced a curse.", "dagbani": "O ka kar'biɛɣu." }, { "english": "He poured libation and called the ancestors.", "dagbani": "K’ o booi kom bahi tiŋ’ ka kara." }, { "english": "He again poured libation and invoked his father.", "dagbani": "K’ o lan gbaai kom bahibu, ka kari o ba." }, { "english": "They kept confessing their offences.", "dagbani": "Bɛ ka n-ka bɛ taali bahi." }, { "english": "they all rushed out to him", "dagbani": "kaŋka be daalahichi" }, { "english": "and kept confessing their sins.", "dagbani": "(they)" }, { "english": "to bail water", "dagbani": "ka" }, { "english": "Everyone empties a pool of water between his own legs.", "dagbani": "Sokam karila kom n-labisiri o jɔɣu ni." }, { "english": "to not have", "dagbani": "ka" }, { "english": "Anyone who doesn't have these things is shortsighted and blind.", "dagbani": "Ŋunkam ka dimbɔŋɔnim’ nyɛla tɛhijihilana ni zoma" }, { "english": "'Poor no friend.'", "dagbani": "Nandana ka yura." }, { "english": "the poor person has no lover.", "dagbani": "Lit: the\npoor person has no lover." }, { "english": "its is inevitable, has no remedy.", "dagbani": "di ka yɛtɔɣa" }, { "english": "(it will) cause him harm quickly and there will be no remedy.", "dagbani": "puuni ka di ka yɛtɔɣa" }, { "english": "1) X (abstract, inanimate) has no meaning", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "what they are saying has no meaning", "dagbani": "bɛ ni yɛri shɛm ka gbinni" }, { "english": "to not exist, to not be", "dagbani": "ka" }, { "english": "there is no god in sky or earth who is like you.", "dagbani": "ka zuɣusaa bee tiŋgban’ ni m-be ka nyini" }, { "english": "all their thoughts are just \"God does not exist.\"", "dagbani": "bɛ tɛha zaa kul nyɛla, “Naawuni kani.”" }, { "english": "not to be somewhere, be absent, not be at/in a place.", "dagbani": "n daa ka" }, { "english": "I was not in Jerusalem.", "dagbani": "Jɛrusalɛm" }, { "english": "there is no one amongst them who does what is right.", "dagbani": "ka bɛ ni n-nyɛ ŋun tumdi din tuhi" }, { "english": "Is the Lord with us, or not?", "dagbani": "Amii Yawɛ be ti sani bee o kani?" }, { "english": "not to be alive, be dead, deceased.", "dagbani": "niŋ bun kuŋ ka4, niŋ ŋun ka" }, { "english": "Terah passed away.", "dagbani": "Tɛra daa ti niŋ ŋun kani" }, { "english": "fire will consume what they leave at their death.", "dagbani": "buɣim di bɛ ni kani ka chɛ shɛli" }, { "english": "If your father and mother are still alive you do whatever you want and if they have died, then", "dagbani": "A ba ni a ma yi be ni, nyin niŋim a yubu; ka bɛ ti ka ni la, ka a lee shinshɛɣu dee biɛri" }, { "english": "you allow the bath room to become dirty.", "dagbani": "Bɛ zaa kalinsi nyaaŋa ka paɣ’ maa gba daa kpi." }, { "english": "After they all passed away the woman also died.", "dagbani": "be." }, { "english": "minus, lacking, missing", "dagbani": "sn 1-" }, { "english": "ka [marker following front-shifted items]", "dagbani": "ka" }, { "english": "And what is it that you want more?", "dagbani": "Ka bo ka a mi lee bɔra?" }, { "english": "it was when she took him and was running hurriedly that she slipped and fell.", "dagbani": "o ni daa zaŋ o zɔri yomyom maa ka o faai lu" }, { "english": "It was there that we took our 'harps' and hung them on trees.", "dagbani": "Nimaani ka ti daa zaŋ ti mɔɣilɔnim’ yili tihi." }, { "english": "Then (it was) that Abijah stood up on top of the mountain called Zemaraim.", "dagbani": "Abija daa du n-tam zo’ shɛli din yuli booni Zɛmaraim." }, { "english": "It is them that I beat.", "dagbani": "Bɛna ka m bu maa." }, { "english": "Why have you beaten him?", "dagbani": "Bɔ zuɣu ka a ŋmɛ o?" }, { "english": "to come", "dagbani": "kani" }, { "english": "Yesterday he came here and passed on.", "dagbani": "O sa ka·na ka gari." }, { "english": "I am coming to you-people.", "dagbani": "N ka la yi san’ na." }, { "english": "all the Israelites who were coming to the king.", "dagbani": "Izraɛlnim’ bɛn zaa kan’ naa sanna" }, { "english": "Are you the one who was going to come to me?", "dagbani": "ka ma na bee?" }, { "english": "They came to hear his discourse.", "dagbani": "Bɛ kana ni bɛ ti wum o yɛltɔɣa" }, { "english": "sun and mildew and hail will come and kill everything that you sow.", "dagbani": "wuntaŋ’ mini maligu ni sakuɣa kanna nti kuri yi ni biri binshɛlikam" }, { "english": "they should come to the wedding celebrations.", "dagbani": "bɛ ka amiliya lɔbu chuɣu maa ni na" }, { "english": "Blessed is he who comes in the name of the Lord!", "dagbani": "Duuma yuli kani ŋɔ na mal’ alibarika!" }, { "english": "Lit: he.who has our Lord's name coming this hither has blessing.", "dagbani": " '" }, { "english": "Onesimus who is a reliable fellow and is one of yourselves will come with him.", "dagbani": "Onɛsimus ŋun ʒe yim ka nyɛ yi ni yino la ni pahi o zuɣu kana" }, { "english": "Note: i.e. 'come' to where the recipients of the letter will be when they read it, not where the writer is as he writes it, cf. also", "dagbani": "onesimus" }, { "english": "Job refused to come.", "dagbani": "Jɔab daa zaɣisi kandina." }, { "english": "up until today", "dagbani": "zaŋ kana zuŋɔ" }, { "english": "from old times up until today", "dagbani": "kurimbuni ha zaŋ kana zuŋɔ" }, { "english": "this city has indeed been rebellious.", "dagbani": "tiŋ’ maa shiri nyɛla tin’ shɛli din bi zani tuhi." }, { "english": "and", "dagbani": "ka" }, { "english": "Yesterday he came here and passed onwards.", "dagbani": "O sa kana ka gari." }, { "english": "He slept here before going.", "dagbani": "O gbe kpe ka na chaŋ." }, { "english": "who [interrogative]", "dagbani": "ŋuni" }, { "english": "but", "dagbani": "ka" }, { "english": "he is better than an old man who is king but is a fool.", "dagbani": "o so ninvuɣ’ kurigu ŋun nyɛ naa, ka nyɛ jɛrigu" }, { "english": "he goes past me, but I don't see him.", "dagbani": "o garitila n sani, ka n bi nyar’ o" }, { "english": "I looked for them but didn't find them.", "dagbani": "n lihi bo ba ka bi nya ba" }, { "english": "and", "dagbani": "ni" }, { "english": "intend to and", "dagbani": "nti" }, { "english": "as, like", "dagbani": "ka" }, { "english": "It is carved out like a boat, dugout-canoe.", "dagbani": "Di kpɛmi ka ŋariŋ la." }, { "english": "people who are as multitudinous as the dust.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn galisi ka taŋkpaɣu ŋɔ" }, { "english": "I want you to do as they have done.", "dagbani": "M bori ni a niŋ ka bɛ niŋdi shɛm." }, { "english": "there is no god in sky or earth who is like you.", "dagbani": "wuni ka zuɣusaa bee tiŋgban’ ni m-be ka nyini" }, { "english": "They are white like Europeans.", "dagbani": "Bɛ piɛlimi ka Silmiisi ni piɛl’ shɛm." }, { "english": "And what is it that you want more?", "dagbani": "Ka bo ka a mi lee bɔra?" }, { "english": "So who on earth are these fellows?", "dagbani": "Ka banima n-lee bɔŋɔ?" }, { "english": "Sir, so what on earth is the meaning of these horses?", "dagbani": "N dana, ka yuri ŋɔ mi yɛla lee nyɛla wula?" }, { "english": "Look out, there are thorns!", "dagbani": "Mal'a maŋa, ka gɔhi!" }, { "english": "So what on earth are these stones, then?", "dagbani": "Ka kuɣ’ bɔnima n-lee bɔŋɔ?" }, { "english": "What about Abu?", "dagbani": "Ka Abu?" }, { "english": "that (introducing indirect quote)", "dagbani": "N wumiya ka bɛ sa chaŋ" }, { "english": "I have heard that they went yesterday", "dagbani": "N wumiya ka bɛ sa chaŋ" }, { "english": "If hyena cries that a goat is lost, it is the hyena that has caught it.", "dagbani": "Kunduŋ yi kuhi ka bua bɔrigi kunduŋ gbaai" }, { "english": "perhaps", "dagbani": "ka dama" }, { "english": "He came to tell me that perhaps I will go.", "dagbani": "O kana nti yɛli ma ka dama n ni chaŋ" }, { "english": "that (complementizer)", "dagbani": "(o daa) chɛ ka o chaŋ" }, { "english": "let him go", "dagbani": "(o daa) chɛ ka o chaŋ" }, { "english": "God", "dagbani": "Naawuni" }, { "english": "God will see to it that...", "dagbani": "Naawuni daa nya ka neesim maa" }, { "english": "to make (sth. circular), coil sth.", "dagbani": "ka8" }, { "english": "They are making head pads.", "dagbani": "Bɛ karila tuzuɣisi." }, { "english": "The head-pad made of bariŋgbuna thorn leaves has someone to make it, but no one to carry with it.", "dagbani": "Bariŋgbuna tuzuɣu nya kariba kɔŋ ʒiriba." }, { "english": "Let us therefore put sackcloth round our waists and wind rough cord round our heads.", "dagbani": "chɛ ka ti zaŋ buri so, ka zaŋ gabisi n-kanka n-vili ti zuɣuri" }, { "english": "kaba", "dagbani": "broken" }, { "english": "weeds", "dagbani": "kabakaba" }, { "english": "clear weeds", "dagbani": "ko kabakaba" }, { "english": "the people of the town can also come out and clear the weeds and fix up their living area so that it is clean", "dagbani": "tiŋa nima gba ni tooi yina n-ko kabakaba ka malimali bɛ biɛhigu shee ka di be nyɛm" }, { "english": "cut grass (with cutlass)", "dagbani": "che kabakaba" }, { "english": "peg of hoe", "dagbani": "kabaŋa" }, { "english": "whoever", "dagbani": "kabaabo" }, { "english": "a judge", "dagbani": "kabaabo" }, { "english": "a millet seed, seed of grain", "dagbani": "kabiɛlli" }, { "english": "a millet seed, seed of grain", "dagbani": "kabiɛlim" }, { "english": "a seed of millet has to go into the ground and rot, otherwise it will just remain", "dagbani": "faashee kabiɛlli kpe tiŋgban’ ni pooi, di yi pa lala,\ndi kul ni nyɛla kabiɛl’ yini maa ko" }, { "english": "a single seed only.", "dagbani": "o daa zaŋ kabiɛlim maa ʒi n-kuli" }, { "english": "she took the grain home.", "dagbani": "hal ka kabiɛl’yini gba ku lu tiŋa" }, { "english": "not even one grain will fall to the ground.", "dagbani": "kahu; -biɛlli." }, { "english": "to break, snap (as a stick, not as glass or crockery)", "dagbani": "kabi" }, { "english": "they raised their voice and shouted loudly and the wall of the town broke and fell down.", "dagbani": "bɛ daa duhila bɛ yee tahiri pampam, ka tiŋ’ maa goondaa maa dii kabi ti lu tiŋa" }, { "english": "the arms of the evil ones will be broken.", "dagbani": "ninvuɣ’ biɛri baɣiri ni ti kabi" }, { "english": "The hunter's trap is broken.", "dagbani": "Tɔha tɔŋ kabiya" }, { "english": "The hunter's trap is broken.", "dagbani": "Tɔha tɔŋ kabiya." }, { "english": "to break sth.", "dagbani": "kabigi" }, { "english": "it rusts, and moths spoil it, and thieves break in and steal it.", "dagbani": "di zahindimi, ka lɛla saɣindi li, ka tayiɣisi kabiri kpɛri zuri li." }, { "english": "collect firewood.", "dagbani": "kabi dari" }, { "english": "they will be breaking firewood and drawing water for all the Israelites.", "dagbani": "bɛ lee kabiri dari ka ŋɔŋdi kom tiri Izraɛlnim’ zaa." }, { "english": "He has gone to fetch (\"break\") wood.", "dagbani": "O chaŋ n’ o ti kabi dari na." }, { "english": "to break out into a (victory) dance", "dagbani": "kabi waa (dɔɣu)" }, { "english": "to eat before a fast is concluded", "dagbani": "kabi noli" }, { "english": "do with speed", "dagbani": "kabi" }, { "english": "be in too much of a hurry", "dagbani": "kabi" }, { "english": "to rush, hurry, do quickly", "dagbani": "kabi" }, { "english": "Pl.", "dagbani": "kabira" }, { "english": "hurry, rush", "dagbani": "kabi" }, { "english": "As Jesus was going a lot of people were jostling to keep up with him.", "dagbani": "Yisa ni daa chani maa ka niriba pam muɣ' o sani n-kabiri dol' o." }, { "english": "they all rushed out to him and kept confessing their sins.", "dagbani": "bɛ zaa daa kabi chaŋ o sani nti kaŋka be daalahichi" }, { "english": "to rush out", "dagbani": "kabi yi" }, { "english": "to come quickly", "dagbani": "kabi na" }, { "english": "they all rushed out to him and kept confessing their sins.", "dagbani": "bɛ daa kabi na nti gbaai Stiivin" }, { "english": "How is it you’re coming home so quickly?", "dagbani": "Ni wula m-bala k’a kul kpaŋ kabri na lala?" }, { "english": "he will swoop down like a hawk", "dagbani": "O yɛn kabimina kaman suligu la" }, { "english": "to eat before a fast is concluded", "dagbani": "kabi noli" }, { "english": "to be suddenly routed", "dagbani": "kabitɔbu" }, { "english": "quickly", "dagbani": "kalinkali" }, { "english": "to burn (as food in a pot)", "dagbani": "kabi" }, { "english": "to heat roots or herbs in a pot until they turn into charcoal for medicinal purposes", "dagbani": "kabi tim" }, { "english": "burn, scorch sth./sb.", "dagbani": "nyooi" }, { "english": "set fire to", "dagbani": "fuɣi" }, { "english": "set fire to", "dagbani": "nyo" }, { "english": "catch fire, set fire to", "dagbani": "wɔbigi" }, { "english": "catch fire, set fire to", "dagbani": "taai" }, { "english": "break out", "dagbani": "??" }, { "english": "to bleed", "dagbani": "kabi" }, { "english": "to bleed (nose, hand)", "dagbani": "kabi ʒim" }, { "english": "His nose is bleeding.", "dagbani": "O nyee kabirila ʒim." }, { "english": "Be careful if there is any flow of blood", "dagbani": "Kaman a paɣitali nyabu polo bee a nyee yi ti kabira." }, { "english": "It is no longer bleeding.", "dagbani": "Di bi lan kabra." }, { "english": "It bled profusely.", "dagbani": "Di daa kab’ ʒim pam." }, { "english": "bleeding sores", "dagbani": "nyee kabbu" }, { "english": "nose-bleed", "dagbani": "nyee kabbu" }, { "english": "a horse-fly", "dagbani": "kabiga" }, { "english": "acha grass, fonio, 'hungry-grass/rice'", "dagbani": "kabiga" }, { "english": "wild acha grass", "dagbani": "kumkpaŋgɔŋ" }, { "english": "false acha grass", "dagbani": "kpiŋkpaŋgɔŋ" }, { "english": "false acha grass", "dagbani": "kpuŋkpaŋgɔŋ" }, { "english": "break (intransitive)", "dagbani": "kabigi" }, { "english": "It will break.", "dagbani": "Din ni kabigi." }, { "english": "He protects all his bones, not one of them will be broken.", "dagbani": "O kul gbibila bɛ kɔba zaa, ka di zaɣ’ yini gba ku kabigi." }, { "english": "break (sth.)", "dagbani": "kabisi" }, { "english": "Have pity on us.", "dagbani": "Kabigim vɔɣu pa ti zuɣu." }, { "english": "You didn’t pluck a leaf to put on my head.", "dagbani": "A bi kabigi vɔɣu pa n zuɣu." }, { "english": "broken", "dagbani": "'kabili" }, { "english": "they are a cracked cornstalk staff which pieces the one who leans on it.", "dagbani": "bɛ mi nyɛla kaɣili jaaŋgbe’ kabili din ni kuhi ŋun dihiri li" }, { "english": "they have dug themselves wells, cracked cisterns that can't hold water.", "dagbani": "bɛ gbi bɛmaŋmaŋ’ kɔbilisi, kɔbil’ kaba din ku tooi deei kom" }, { "english": "Painful breathing is better than a broken leg.", "dagbani": "Nyɔ’ muɣili sola gbali' kabili." }, { "english": "a spell", "dagbani": "kabire" }, { "english": "to charm, enchant", "dagbani": "lo kabire" }, { "english": "If someone charms a snake after he has been bitten, it doesn't do the charmer any good.", "dagbani": "Nir’ yi lo wahu kabire o dimbu nyaaŋa, di ku ku ŋun lo o kabire maa buchi." }, { "english": "a grave", "dagbani": "kabiri" }, { "english": "graves", "dagbani": "kaba" }, { "english": "If death feels shy of you, you also feel shy of the grave.", "dagbani": "Kum yi zo a vi, ka a mi zo kabiri vi." }, { "english": "lie in the grave", "dagbani": "dɔni kabiri (puu)ni" }, { "english": "I lie down in the grave.", "dagbani": "n dɔni kabiri puuni" }, { "english": "I will let you die in peace.", "dagbani": "N ni ti chɛ ka a dɔni a kabiri ni ni suhudoo" }, { "english": "die", "dagbani": "kpi" }, { "english": "in the cemetery", "dagbani": "gbal'kaba ni" }, { "english": "he did not live in a house, he just lived in the graveyard.", "dagbani": "gbɛra" }, { "english": "The cowardly corpse will not refuse to enter a grave.", "dagbani": "Kpim’ dabiɛmlana ku\nzaɣisi kabiri (gballi)." }, { "english": "a middle-aged woman.", "dagbani": "kabiriga" }, { "english": "a light metal, perforated for charring roots and herbs", "dagbani": "kabiriga" }, { "english": "seed-millet", "dagbani": "kabirili" }, { "english": "guineacorn or millet seed preserved as seed", "dagbani": "kabira" }, { "english": "If you lack sufficient seeds for planting millet, there won't be enough to fill your household-serving pan.", "dagbani": "A yi kɔŋ kabira di m-pooi tahali (tahili)." }, { "english": "The stranger can’t know the TZ that has been prepared with the millet seeds that were stored for planting.", "dagbani": "Sana ku tooi baŋ kabira saɣim." }, { "english": "swings you lose on the roundabouts.", "dagbani": "sown guinea corn doesn’t become mature and the transplanted guinea corn becomes mature" }, { "english": "it is not bad.", "dagbani": "kasarili, kayɛlima, kaʒiɛɣu, kunkɔhibua, maŋkariga ‘guineacorn (words for ~)’" }, { "english": "millet (words for ~)", "dagbani": "kasana, kasarili, kayoli, kazuɣu, za" }, { "english": "to break into small pieces, smash to pieces", "dagbani": "kabisi" }, { "english": "He reduced it to pieces, like flour.", "dagbani": "O kabisi li nuɣinuɣi ka zim la." }, { "english": "His disciples started crumbling corn as they walked.", "dagbani": "o nyaandoliba maa piligi kabisiri chi chana" }, { "english": "You smashed my fetters.", "dagbani": "A kabisi m bandi." }, { "english": "The teeth of the young lions are broken.", "dagbani": "gbuɣimpola nyina kabisi" }, { "english": "He will suddenly be", "dagbani": "o ni ti kabisi yim ka ku lan tooi tib’ kpaŋ" }, { "english": "destroyed without remedy.", "dagbani": "kabi" }, { "english": "Unit", "dagbani": "kabigi" }, { "english": "Sim", "dagbani": "ŋma, ŋmahi." }, { "english": "See", "dagbani": "kabi; kabigi." }, { "english": "to be weary", "dagbani": "kabisi" }, { "english": "to be weak", "dagbani": "kabisi" }, { "english": "I feel weak.", "dagbani": "N ni n kabisira." }, { "english": "My body is weak.", "dagbani": "N ni n kabisira." }, { "english": "broken", "dagbani": "kabiya" }, { "english": "a pair of bellows", "dagbani": "kabiya" }, { "english": "ever", "dagbani": "kabo" }, { "english": "ever (who)ever/(what)ever/(however)", "dagbani": "kabo" }, { "english": "ever so far", "dagbani": "kabɔ" }, { "english": "No matter how small a blessed tree is, it will become a forest.", "dagbani": "Alibarika tibila yi kuli pɔri kabo di ni n-lɛbigi yɔɣu." }, { "english": "however much you beg me, I won't look at you.", "dagbani": "hal yi yi suhi ma kabo, n ku lihi yi polo na" }, { "english": "He went ever so far.", "dagbani": "O go katiŋa kabo." }, { "english": "however hard they try.", "dagbani": "a yi kul nyɛ so kabo" }, { "english": "whoever you are.", "dagbani": "zaɣala." }, { "english": "sheaf", "dagbani": "kabɔbili" }, { "english": "threshing-floor, place for winnowing sorghum", "dagbani": "kabɔɣili" }, { "english": "Ruth went to the threshingfloor.", "dagbani": "Rut daa chaŋ kabɔɣili maa ni" }, { "english": "I am going to put a sheepskin on the threshingfloor.", "dagbani": "n yɛn zaŋla piɛ’ gbɔŋ sɔŋ kabɔɣili ni" }, { "english": "hole in the ground for cereals", "dagbani": "kabɔɣili maa ni" }, { "english": "threshing, the beating of millet.", "dagbani": "kaburi n." }, { "english": "threshing-pit, -floor", "dagbani": "kaburi bɔɣili." }, { "english": "Grain with fill the threshingfloors;", "dagbani": "Chi ni ti pali kaburi bɔɣa ni;" }, { "english": "a flail, threshing-stick.", "dagbani": "kaburi jambɔŋ, dɔɣu." }, { "english": "He does not use a big flail to thresh sesame.", "dagbani": "O bi zaŋdi kaburi jaambon’ titali buri buŋgu" }, { "english": "use these flails to make the fire.", "dagbani": "zaŋ kaburi dari ŋɔ mali buɣim" }, { "english": "grain-threshing-stick", "dagbani": "kaburidɔɣu" }, { "english": "he takes out bad people and beats them with flails.", "dagbani": "ŋuna n-yihiri ninvuɣ’ biɛri, ka zaŋdi kaburidari buri ba" }, { "english": "like a flail.", "dagbani": "kaman kabur’ dɔɣu la" }, { "english": "harvest, harvesting", "dagbani": "kachɛɣu" }, { "english": "as dew falls at night in the millet-harvest time.", "dagbani": "kaman maligim ni luri na yuŋ kachɛɣu saha shɛm" }, { "english": "The time of harvest, the beginning of the cutting of the millet.", "dagbani": "kachɛɣu piligu ni" }, { "english": "reapers, harvesters ('cutters of millet')", "dagbani": "kachɛra" }, { "english": "Let me go and follow the reapers and glean loose grain.", "dagbani": "Chɛ ka n chaŋ ti doli kachɛriba yihiri kayiha." }, { "english": "the root or the source of a matter", "dagbani": "kafia" }, { "english": "the root or the source of a matter", "dagbani": "kafia" }, { "english": "a fan", "dagbani": "kafini" }, { "english": "cupping, treatment by blood extraction", "dagbani": "kafiŋgbaŋ" }, { "english": "cupper, one who treats by blood-letting", "dagbani": "kafu" }, { "english": "A woven basket-seller got riches, the fan seller should not be proud.", "dagbani": "Kpanjɔɣu kɔha nya buni, kafini kɔha di mali karimbaani." }, { "english": "boasting", "dagbani": "kafuɣila" }, { "english": "boasts [Br.], 'bluffs', brags, bragging [Am.]", "dagbani": "kafuɣila" }, { "english": "'foolish pride'", "dagbani": "kafuɣila" }, { "english": "Something that involves no struggle is empty boasting.", "dagbani": "Bini din ka vali ni n-ŋmɛri kafuɣila." }, { "english": "grave", "dagbani": "kagili" }, { "english": "burial place", "dagbani": "kagili" }, { "english": "graves", "dagbani": "kagiya" }, { "english": "medicine", "dagbani": "kagiʒe" }, { "english": "stalk", "dagbani": "kaɣa" }, { "english": "straw, \"stunted guinea corn stalks used as grass for horses\"", "dagbani": "kaɣabihi" }, { "english": "horse grass [sp.] short, grows in swamps", "dagbani": "kaɣalom" }, { "english": "'grasses for horse-fodder'", "dagbani": "dabiga, gbiriga, kɔnyurili, kpamvɔɣu, naɣiyihim, suiin, wɔrikariwana, wɔrimɔri, yihim" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "naɣipuri, naɣiyɛm, narigbuŋgbaŋ, pirimpiɛligu, piriŋkpaŋ, tantee" }, { "english": "rough (not smooth), stiff, strong.", "dagbani": "'kaɣaluŋ" }, { "english": "rough (not smooth), stiff, strong.", "dagbani": "'kaɣalɔŋ; 'kaɣinli" }, { "english": "rough (not smooth), stiff, strong.", "dagbani": "'kaɣalima" }, { "english": "rough (not smooth), stiff, strong.", "dagbani": "'kaɣala" }, { "english": "to retreat, retire, be in a retired position.", "dagbani": "kaɣi" }, { "english": "There were also a number of women standing to one side and watching what happened.", "dagbani": "Paɣiba pam gba daa be nimaani n-kaɣi ʒe kpaŋ’ ha yuuni din niŋ maa." }, { "english": "When she had moved away and left him and sat down.", "dagbani": "O ni daa kaɣ' yi kpaŋa nti ziya ka chɛ o maa" }, { "english": "A ram gotten secretly/deviously is taken aside secretly.", "dagbani": "Ashilo piɛlaa, zaŋ kaɣi yi kpaŋa." }, { "english": "Those who are not present are the ones that people talk about.", "dagbani": "Bɛn kaɣikaɣi ka bɛ jaɣi." }, { "english": "It is a little way away.", "dagbani": "Di kaɣi biɛla. Di kaɣiya." }, { "english": "Avoid it!", "dagbani": "Kaɣim li!" }, { "english": "(you people) Keep away from them!", "dagbani": "Kaɣimiya ba!" }, { "english": "My neighbours avoid me.", "dagbani": "n ʒiʒiinitab’ kaɣiri ma" }, { "english": "So my companions avoid me, ... I have become someone they reject.", "dagbani": "n dolintab’ kaɣiri ma mi, ... n leela bɛ ni zaɣisi" }, { "english": "To carefully avoid.", "dagbani": "baŋ kaɣi" }, { "english": "to half-close sth, shade/half-close the eyes, keep a door ajar", "dagbani": "kaɣi" }, { "english": "If you buy “looking sideways” for one hundred pounds you haven't thrown away your money", "dagbani": "A yi da kaɣ' yuli pɔŋ kɔbiga a bi labi\n a liɣiri" }, { "english": "those who hate me without reason maliciously wink the eye", "dagbani": "bɛn je ma ka di ka daliri la chani n-kaɣiri bɛ nina lihiri ma" }, { "english": "without a backward look", "dagbani": "Bɛ bi kaɣiri lihiri bɛ nyaaŋa" }, { "english": "He understands English perfectly.", "dagbani": "O baŋ Siliminsili kaɣi." }, { "english": "know perfectly", "dagbani": "baŋ kaɣi" }, { "english": "straw, refuse stalks", "dagbani": "kaɣigbiŋ" }, { "english": "the proud and the wicked will be like straw.", "dagbani": "karimbaannim’ mini tuumbiɛtumdiba ti leei kaɣigbina" }, { "english": "completely", "dagbani": "kaɣikaɣi" }, { "english": "thoroughly completely", "dagbani": "paa kaɣkaɣi" }, { "english": "to open sth. slightly, reveal", "dagbani": "kaɣiki" }, { "english": "guineacorn or millet stalk", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "they took a cornstalk and hit him on the head.", "dagbani": "bɛ daa zaŋ kaɣili fiɛb’ o zuɣu ni" }, { "english": "If you drive away a blind person into the fallen millet stalks, you will see how he/she walks (straight or crooked).", "dagbani": "A kari zom’ n-kpɛhi kaɣa ni a ni nya o chandi." }, { "english": "As far as he is concerned, clubs are like cornstalks.", "dagbani": "O sani, jaambɔna ŋmanila kaɣa." }, { "english": "doesn't lie there while you measure it with a cornstalk.", "dagbani": "Ka tida wuntulam gbuya a kutɔbu." }, { "english": "grass", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "a long swamp grass used for gbala mats and doorway coverings", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "reeds and rushes will all dry up.", "dagbani": "kaɣili mini kulimɔri ti kuui zaa" }, { "english": "she saw the basket that was put amongst the rushes.", "dagbani": "o daa ti nya piɛɣu maa ni su kaɣili" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "piriŋkpaŋ, tantee" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "wɔrikariwana, wɔrimɔri, yihim" }, { "english": "to nag, worry, bother, pester sb.", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "Why are you going on at the woman like that?", "dagbani": "Bɔ n-niŋ ka yi kaɣili paɣ’ maa lala?" }, { "english": "Delilah just kept nagging Samson about it every day.", "dagbani": "Dilaila daa kul zaŋ di yɛla kaɣili Samsin biɛɣ’ kam" }, { "english": "Don't pester me like that.", "dagbani": "Di kaɣili ma lala." }, { "english": "to tease", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "A dawadawa tree that is near a house will be a temptation for the", "dagbani": "Yiŋ’ doo ni kaɣili ŋmaaŋa." }, { "english": "monkey.", "dagbani": "sn " }, { "english": "to prevent, restrain, \"ward off the heat of flames\"", "dagbani": "N ni tɔɣisi n fabila ŋɔ yɛtɔɣa ka shɛli ku kaɣili ma." }, { "english": "I will speak about this my complaint and nothing will stop me.", "dagbani": "Aʒi bi kaɣindi nira ni o tuma." }, { "english": "Being a pilgrim to Mecca does not hinder you from doing the (bad) things you previously did.", "dagbani": "taɣi1, gooi." }, { "english": "to keep the door ajar", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "dysmenorrhœa", "dagbani": "kaɣiligu" }, { "english": "painful menstruation", "dagbani": "kaɣiligu" }, { "english": "a bother, worry", "dagbani": "kaɣiligu" }, { "english": "to be wild, uncontrollable, defiant", "dagbani": "kaɣilim" }, { "english": "to make a rough coating on a surface or object", "dagbani": "kaɣim" }, { "english": "the pith of guineacorn stalks and other reeds and grasses", "dagbani": "kaɣipuri" }, { "english": "to shell nuts", "dagbani": "kaɣisi" }, { "english": "If you do not crack me, you will not know that I have a seed.", "dagbani": "A yi bi kaɣisi ma a ku baŋ ni m mali biɛlim." }, { "english": "to wear out (of metal). The metal is worn out.", "dagbani": "Metal maa kaɣsiya." }, { "english": "to remove bark from trees, strip paint &c. from a surface", "dagbani": "puɣisi." }, { "english": "to scoop, scrape up refuse. (they) collect up the ashes that they have scraped together and dispose of it on the rubbish dump on the edge of town.", "dagbani": "(bɛ) va bɛ ni kaɣisi taŋkpa’ shɛli maa ti bahi tiŋ’ maa tariga tampuli zuɣu" }, { "english": "town.", "dagbani": "LEV 14:" }, { "english": "to cough up phlegm.", "dagbani": "kaɣisi" }, { "english": "to clear the throat.", "dagbani": "kaɣisi lɔŋni" }, { "english": "a farm in the third year after yams", "dagbani": "kaɣisɔɣu" }, { "english": "yam farm", "dagbani": "bɔɣu" }, { "english": "year after yams", "dagbani": "batandali" }, { "english": "second year after yams", "dagbani": "kukɔɣu" }, { "english": "third year after yams", "dagbani": "kaɣsɔɣɔ" }, { "english": "fourth year after yams", "dagbani": "gbansɔɣu" }, { "english": "a medicine giving immunity to bullets and witchcraft", "dagbani": "kaɣishee" }, { "english": "split stalk for basket- and mat-weaving", "dagbani": "kaɣishia" }, { "english": "an owl", "dagbani": "kaɣu" }, { "english": "If big eyes could make someone a chief, the gbansaŋa toad would be a chief of Kɔnkɔn and the owl would be the chief of Yɛlizoli.", "dagbani": "Nimmira bi diri nam. Nimmira yi diri nam gbansaŋa naanyi di Kɔnkɔn ka kaɣu di Yɛlizoli." }, { "english": "slightly open", "dagbani": "kaɣu" }, { "english": "a slightly-open eye", "dagbani": "nimbili' kaɣu" }, { "english": "unripe", "dagbani": "'kaha" }, { "english": "to pack up, pile up, gather", "dagbani": "kahi" }, { "english": "Pl: kahira", "dagbani": "kahira" }, { "english": "lift up clothing dragging on the ground, (provide a woman or girl with clothes and household utensils)", "dagbani": "Note: \"lift up clothing dragging on the ground, (provide a woman or girl) with clothes and household utensils)\"" }, { "english": "The king that they have will pack up his belongings and carry them on his shoulder.", "dagbani": "bɛ naa ŋun be bɛ sani ni kahi o nɛma buɣi o bɔɣusapiŋ zuɣu" }, { "english": "He should not come down into his room to pack his belongings.", "dagbani": "ŋun’ di lan siɣina ni o ti kpe o duu kah’ o nɛma" }, { "english": "They gathered stones and stoned him.", "dagbani": "n-lab’ o. They gathered stones and stoned him. (bɛ daa) kahi chaŋ o sani" }, { "english": "those who carried building materials", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn daa kahiri tandi nɛma n-tiri" }, { "english": "the Mount (of Olives) will be split in two from east to west, ... with half of", "dagbani": "yaɣ’ yini mi kahi lab’ nudirigu polo" }, { "english": "the mountain moving north and half moving south.", "dagbani": "A nyɛvoya ni pɔhim\n daa kahi kom duhi" }, { "english": "By the blast of your nostrils the waters piled up.", "dagbani": "kahi duhi" }, { "english": "get\ntogether a gift of foodstuffs for a social occasion (especially for a post-partum woman).", "dagbani": "kahi ʒiɛri, mɔni" }, { "english": "When the woman has had three", "dagbani": "Paɣa ŋɔ yi ti dɔɣi paai\n buta, o lan labiri la o yiŋa nti kahi moni ka bɛ lan kulis’ o ka o ti moni." }, { "english": "The woman who has no mother is pregnant and God is gathering the cooking ingredients for the day that she is to deliver her child.", "dagbani": "Ŋun ka ma tiɣi pua ka Naawuni kahi ʒiɛri." }, { "english": "When she has given birth, her housepeople collect a gift of foodstuffs, and they send her back again and give her the gift.", "dagbani": "O yi ti dɔɣi ka o yiŋnim’ kahi ʒiɛri chaŋ ti nya bii zuɣu pinibu" }, { "english": "present of soup-ingredients and go to witness the child's head-shaving.", "dagbani": "laɣim, laɣisi" }, { "english": "to tie up (as yam vines, etc.)", "dagbani": "ka kahi a mukuru" }, { "english": "gather up your skirt.", "dagbani": "O kahi nuhi pa o zuɣu." }, { "english": "He has nothing to do.", "dagbani": "He crosses his hands on his head." }, { "english": "knead (shea butter, ‘swish’ for hut).", "dagbani": "Bɛ kahirila kpaam/tandi." }, { "english": "They are kneading shea-butter/swish.", "dagbani": "Syn: ŋɔri. kahigi." }, { "english": "to travail, labour (in childbirth)", "dagbani": "kahi" }, { "english": "travail", "dagbani": "kahira" }, { "english": "to improve in health", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "to regain strength", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "to be refreshed", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "kahigira" }, { "english": "There are many diseases for which the doctor can give you medicine and your body will get better and the disease will not progress.", "dagbani": "Doriti pam beni ka dokta ni tooi t’a tim: Ka a niŋgbuna kahigi Ka\ndoro maa bi chaŋ tooni" }, { "english": "It (physical exercise) develops, fortifies the body greatly.", "dagbani": "Di kahigiri nii pam." }, { "english": "to reveal", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "I revealed the matter.", "dagbani": "N kahigi nyɛla/yɛtɔɣa." }, { "english": "He also wanted to reveal his great glory.", "dagbani": "O daa lan bɔri ni o kahigila o jilima din galisi." }, { "english": "I have already revealed your name to them, and will reveal it yet further.", "dagbani": "M pun kahig’ a yuli wuhi ba, ka ni lan kahigi li wuhi ba pahi." }, { "english": "This makes it possible to be open with each other about certain things.", "dagbani": "polo" }, { "english": "Now you are speaking plainly.", "dagbani": "N-hii, pumpɔŋɔ a nyipa kahigiri yɛri ti" }, { "english": "to confess", "dagbani": "kahigi wuhi" }, { "english": "they spent three full hours confessing their sins.", "dagbani": "bɛ zaŋ nawa muna ata kahigi bɛ daalahichi wuhi" }, { "english": "confession", "dagbani": "kahigi wuhi" }, { "english": "Allah’s tatements and counts of forgiveness", "dagbani": "Alahachi kahigi wuhi mini taali chɛ" }, { "english": "Confession of sin and forgiveness.", "dagbani": "m-paŋ" }, { "english": "The LORD has revealed himself.", "dagbani": "Yawɛ kahig’ omaŋ’ wuhi" }, { "english": "Peter took matters one by one and explained them clearly to them.", "dagbani": "Pita daa gbaai yɛla maa yiniyini n-kahigiri wuhiri ba" }, { "english": "'illustrative", "dagbani": "'kahigirili" }, { "english": "chart", "dagbani": "anfooni kahigirli" }, { "english": "Use the chart below to enter a chart of your household.", "dagbani": "Zaŋmi aŋfooni-kahigirili din\ndo gbunni ŋɔ n sabi a yiŋnim' aŋfooni kaligirili" }, { "english": "illustrative graphics (charts).", "dagbani": "Anfooni kahigira (chaatinima)" }, { "english": "'revelation", "dagbani": "kahigibu" }, { "english": "I will now talk about visions and revelations given me by the Lord.", "dagbani": "zaŋ ti ma la yɛla" }, { "english": "Revelation (book of the Bible).", "dagbani": "Kahigibu Litaafi" }, { "english": "completely, utterly", "dagbani": "kahikahi" }, { "english": "shepherds pick their clothes clean of lice.", "dagbani": "kaman piɛgula ni gbahiri jɛbɔbiri o situra ni kahikahi shɛm as" }, { "english": "the warriors wore pure white uniforms.", "dagbani": "tɔbbihi ye binyɛr' piɛla din piɛli ka be kasikasi" }, { "english": "My neighbour sees me and laughs happily, but inside his/her heart is full of wickedness.", "dagbani": "N kpee nya ma lari kasikasi ka biɛm pali puuni." }, { "english": "completely", "dagbani": "kahi" }, { "english": "this", "dagbani": "kasi" }, { "english": "raw", "dagbani": "kahili" }, { "english": "If you have a cat as your friend, you will learn to eat raw meat.", "dagbani": "A yi laɣi jɛŋkuno zɔri, a ni bɔhim nimkaha ŋubbu." }, { "english": "he won't accept cooked meat from you, but rather raw meat.", "dagbani": "o ku deei nin’ duɣirili a sani, naɣila nim’ kahili" }, { "english": "unripe", "dagbani": "kahili" }, { "english": "a great storm gets up and blows", "dagbani": "sanʒɛ' titali ni yi yiɣisi na nti ʒe fiig tia ka di wal' kaha suuri luri" }, { "english": "fig tree and its unripe fruit falls.", "dagbani": "Zɔŋ bia ka a yi tim ka o chaŋ nti yuui ka ʒi taan’ mooni na di so ni o daŋ na ka ʒi taan’ kahili na." }, { "english": "If you send a fruit bat’s child for fruits and it comes home late with ripe fruits, it is better than if it comes home early with unripe ones.", "dagbani": "Zɔŋ bia ka a yi tim ka o chaŋ nti yuui ka ʒi taan’ mooni na di so ni o daŋ na ka ʒi taan’ kahili na." }, { "english": "The little that you have eaten, you will vomit it up.", "dagbani": "A ni di biɛla shɛli maa, a ni ti li bahi" }, { "english": "become useless; be lost, come to ruin.", "dagbani": "yoli" }, { "english": "But they too will all come to ruin.", "dagbani": "Amaa bɛ gba ni ti bahi yoli zaa." }, { "english": "open into, open upon (door, entrance does).", "dagbani": "bahi" }, { "english": "The doors of the side-rooms opened into remaining open space.", "dagbani": "luɣa ni duri maa dunoya daa yoori bahiri pal’ shɛli din daa kpalim polo" }, { "english": "God so loved the people of world that he gave them his only son, so that whoever put his faith in him should not be lost but get to get endless life.", "dagbani": "Naawuni yuri dunianim’ hal ti zaŋ o Bi’ gaŋa ti ba ni ŋunkam niŋ o yɛda ti ku bahi yoli, amaa o ni ti nyala nyɛvili din ka bahigu." }, { "english": "to ruin X", "dagbani": "bahi X yoli" }, { "english": "the nation that almost destroyed them.", "dagbani": "zuliya shɛb’ bɛn bahiri ba yol’ la" }, { "english": "You must make these models of the tumours and of the mice that are ravaging your country.", "dagbani": "shɛŋa mini jɛŋgbar’ shɛb’ bɛn bahi yi tiŋgbani ŋɔ yoli maa kɔtomsi" }, { "english": "separate X from Y", "dagbani": "woligi X bahi che Y" }, { "english": "When he separated the Israelites from the tribe of Judah.", "dagbani": "O ni daa woligi Izraɛlnim’ bahi ka chɛ Juda zuliya saha shɛli maa" }, { "english": "pour libation", "dagbani": "booi kom bahi" }, { "english": "Alexanda and others will see their bad woman at the Maligu shrine", "dagbani": "ti ni maani maligu tiri paɣa ŋun nyɛ naa alizanda ni" }, { "english": "when we were sacrificing to the Queen of Heaven and pouring libation to her.", "dagbani": "la, ka boori kom bahir’ o" }, { "english": "give out ration", "dagbani": "bahi mɔni" }, { "english": "granary", "dagbani": "mǤni" }, { "english": "stir", "dagbani": "mǤni" }, { "english": "the servant that the master put in charge of the house, to issue", "dagbani": "yiŋbi’ so ŋun yiŋlana zaŋ o yili fukumsi niŋ o nuu ni ni o bahiri moni moni bahibu saha" }, { "english": "the daily ration at the proper time.", "dagbani": "pali" }, { "english": "running over, overflowing", "dagbani": "puuri bahira" }, { "english": "your carts overflow with abundance.", "dagbani": "naɣikɔra tɔriko lɔɣu pali bindira hal ti puuri bahira" }, { "english": "my cup runneth over.", "dagbani": "m pipia pali hal ti puuri bahira" }, { "english": "cut", "dagbani": "che ... bahi" }, { "english": "Peter who had a sword drew it and struck a servant of the High Priest and cut off his right ear.", "dagbani": "takɔb’ la ŋooi li n-chɛ n-shɛligi maligumaaniba zuɣulan’ dabili nudirigu tibili bahi" }, { "english": "They just spit out their arrogance.", "dagbani": "Bɛ kul tuhirila bɛ karimbaan’ yɛtɔɣa bahira" }, { "english": "‘spit out’", "dagbani": "tuhi bahi" }, { "english": "‘invoke X (god, power) against Y, curse Y 'by' X’", "dagbani": "ka X bahi Y zuɣu" }, { "english": "he was cursing David by", "dagbani": "o daa kar'o buɣa bahiri David zuɣu" }, { "english": "his gods.", "dagbani": "A bɔriti la kom n-bahir' ma na" }, { "english": "You dirty the water I drink.", "dagbani": "Note: MP basi (cf./ct. bahi 1)" }, { "english": "X becomes angry with Y.", "dagbani": "X suhu yiɣisi bahi Y zuɣu" }, { "english": "Balak got very angry with Balaam and struck his hands together.", "dagbani": "Balak suhu daa yiɣisi pam bahi Balaam zuɣu, ka o zaŋ o nuhi kpahi taba" }, { "english": "Let me go home.", "dagbani": "Bahim ma ka n kuli" }, { "english": "Dismiss me so that I can go home.", "dagbani": "O bahi" }, { "english": "He dismissed the crowd.", "dagbani": "zama maa." }, { "english": "grant holidays (to staff)", "dagbani": "bahi paasi" }, { "english": "permit, command", "dagbani": "bahi noli" }, { "english": "we gave you this rule: “If a man will not work, he should not eat.”", "dagbani": "ti daa bahi ya noli ni ŋun je ni o tum tuma bi simdi ni o di" }, { "english": "no one will be able to lift up his hand or move his foot ... unless you give him permission.", "dagbani": "ku tooi kpuɣ’ o nuu zuɣusaa bee n-vuug’ o napɔŋ ..., ka pa ni nyini m-bah’ o noli" }, { "english": "run fast, run away", "dagbani": "bahi tia/napɔŋ" }, { "english": "to grow fat", "dagbani": "bahi niŋgbuŋ" }, { "english": "to let out a cry", "dagbani": "bahi kuŋa" }, { "english": "to weep", "dagbani": "bahi nintam" }, { "english": "to burst into laughter (one person)", "dagbani": "bahi lari" }, { "english": "to miscarry", "dagbani": "zaŋ bahi" }, { "english": "If men are fighting and they happen to hit a pregnant woman and she miscarries.", "dagbani": "puulan’ maa zaŋ bahi" }, { "english": "to throw underhand, toss, cast net.", "dagbani": "Zaŋ bahi na!" }, { "english": "Throw it down here!", "dagbani": "Zaŋ bahi na!" }, { "english": "set out yarn", "dagbani": "bahi mihi" }, { "english": "cast a net", "dagbani": "bahi nɛɣu" }, { "english": "keep animals for breeding.", "dagbani": "bahi" }, { "english": "to lose sth.", "dagbani": "Bia maa zaŋ saafi maa bahi." }, { "english": "The child lost the key.", "dagbani": "Bia maa zaŋ saafi maa bahi." }, { "english": "home late with ripe fruits, it is better than if it comes home early with unripe ones.", "dagbani": "A yi woligi bia ŋɔ ŋmani naai, nyin bɔm binyɛri shɛŋa n ni yɛn kali ŋɔ ni zaɣi yini n pahi ka o bindirigu maa mali alaafee viɛnyɛla." }, { "english": "When you have finished sorting out the child's meal, look for some of the things I am going to list.", "dagbani": "Binyɛra kaman’ [list] kpakahili, abe bee kpukpali kpam" }, { "english": "fresh (shea-)butter (?)", "dagbani": "Neesi sɔŋdi paɣipuulana" }, { "english": "helping a parturient woman to deliver - fresh mahogany (?) leaves", "dagbani": "o dɔɣira ko'vakahili" }, { "english": "They die in their youth.", "dagbani": "Bɛ kpirila ninvuɣ’ kaha" }, { "english": "a youth.", "dagbani": "bikahili" }, { "english": "obscene language", "dagbani": "yɛlitɔɣi' kaha" }, { "english": "frisky (of children)", "dagbani": "yɛlitɔɣi' kaha" }, { "english": "\"obscene language\"", "dagbani": "yɛlitɔɣi' kaha" }, { "english": "clumsy (of adults)", "dagbani": "kpakahili" }, { "english": "clumsy (of adults)", "dagbani": "nivuɣikahili" }, { "english": "clumsy (of adults)", "dagbani": "niŋkaha" }, { "english": "clumsy (of adults)", "dagbani": "yɛtɔɣikaha" }, { "english": "to twist (a rope)", "dagbani": "kahim" }, { "english": "to wring out, squeeze sth. to extract liquid", "dagbani": "kahim" }, { "english": "kahim", "dagbani": "A ni tooi paɣi li, ka piɛhi li n-kahim di kom maa, ka tɛli zaa ka bia ni tooi vali" }, { "english": "You can wash them (fruits), peel them and squeeze out the juice, and mix it well so that the child can swallow it.", "dagbani": "A ni tooi paɣi li, ka piɛhi li n-kahim di kom maa, ka tɛli zaa ka bia ni tooi vali" }, { "english": "grapes.", "dagbani": "kaman" }, { "english": "Lit: ...squeezing out the juice of their wine-tree-fruits.", "dagbani": "O kahim o shiri maa shɛli m bahi." }, { "english": "He squeezed out some of his honey.", "dagbani": "kahim ma kaman" }, { "english": "as churning the milk produces butter.", "dagbani": "nir’ ni kahim bihim ka bihikpam yirina shɛm" }, { "english": "squeeze in hand.", "dagbani": "ŋmɛm" }, { "english": "(you) curdled me like cheese.", "dagbani": "waagase la" }, { "english": "to press under the arm (as an hourglass drum).", "dagbani": "ti zaa laɣim ʒiya ni kahim nina." }, { "english": "to hug, squeeze.", "dagbani": "ti zaa laɣim ʒiya ni kahim nina." }, { "english": "to wink, blink, clench a body-part.", "dagbani": "o chanimi kahind’ o nimbihi" }, { "english": "He goes around winking his eyes.", "dagbani": "o chanimi kahind’ o nimbihi" }, { "english": "We are all sitting together and we give signals to one another with our eyes.", "dagbani": "ti zaa laɣim ʒiya ni kahim nina." }, { "english": "God gives buttocks", "dagbani": "Naawuni ti shɛba gbina ka bɛ ʒi kahimbu." }, { "english": "in the wink of an eye", "dagbani": "nini kahimbu ni neebu" }, { "english": "he showed him in an instant all the kingdoms of the world", "dagbani": "o daa wuh' o dunia ŋɔ nama zaa nini kahimbu ni neebu yim" }, { "english": "butterfly, moth", "dagbani": "kahimpiɛɣu" }, { "english": "The beauty of a butterfly caused hatred for itself.", "dagbani": "Kahimpiɛɣu viɛlim m-bɔ taali ti o." }, { "english": "shroud, material for burial", "dagbani": "kahiŋga" }, { "english": "(he) bent down and looked inside and saw just the shroud lying there.", "dagbani": "(o daa) kurim lihi di puuni n-nya ka kahiŋga kɔŋko doya" }, { "english": "a crow, pied crow.", "dagbani": "kahiŋkɔɣu" }, { "english": "The crow flew out.", "dagbani": "Kahiŋkɔɣu maa ni daa yiɣi yi" }, { "english": "A crow opens its mouth very wide, but its stomach (heart) is filled with pain.", "dagbani": "Kahiŋkɔɣu yɛla o noli ka yɛlbiɛra pali o puuni." }, { "english": "There is a golden bracelet on the crow’s neck and it pains the hawk because it can’t get it.", "dagbani": "lo salinli ka di biɛra, suligu ku tooi deei." }, { "english": "And owls and crows use it for a place to live.", "dagbani": "Ka viri mini kahiŋkɔri zaŋ li leei bɛ biɛhigu shee." }, { "english": "He gives food to the young crows.", "dagbani": "(o) tiri kahiŋko’ bihi bindira" }, { "english": "wild plant [sp.] eaten by cattle", "dagbani": "kahiŋkɔɣunyuuli" }, { "english": "weed with false yam as its root", "dagbani": "kahiŋkɔɣu; nyuli" }, { "english": "kahiŋkɔri", "dagbani": "See main entry: kahiŋkɔɣu. crows." }, { "english": "kahiŋpiɛɣu", "dagbani": "See main entry: kahimpiɛɣu. butterfly." }, { "english": "kahu", "dagbani": "Variant: kaali. Pl: chi. Pl: ka-. n. cereal/s." }, { "english": "Note", "dagbani": "guinea corn or millet (a general term)" }, { "english": "let weeds grow and not grain.", "dagbani": "chɛ ka yihim bili ka pa ni chi [JOB 31:40]" }, { "english": "If you sow millet and then sow more millet on top of it, it will be grass for horses that you will harvest.", "dagbani": "A yi biri chi, ka biri pa, wɔri mɔri ka a yɛn che." }, { "english": "Bukpaha naa naai chi", "dagbani": " " }, { "english": "The chief of wizards finished destroying the millet farm, but he cannot finish destroying the grass.", "dagbani": "ku naai mɔri." }, { "english": "If a person eats dry grain but has peace.", "dagbani": "Nir’ yi ŋubiri ka’ kuma ka mali suhudoo." }, { "english": "Tchah! - an expression of contempt.", "dagbani": "kaito" }, { "english": "grain improperly hulled in the process of preparation, \"guinea corn chaff\"", "dagbani": "kakpiri" }, { "english": "prop for door-shutter", "dagbani": "kakpɔndigu" }, { "english": "Kalahi, title of an officer in Dagomba army", "dagbani": "Kalahi" }, { "english": "flute", "dagbani": "kalamboo" }, { "english": "like a flute that they were blowing", "dagbani": "kaman kalamboo ka bɛ piɛbiri la" }, { "english": "They sing to the music of tambourine and harp; they make merry to the sound of the flute.", "dagbani": "yua,\nmɔɣilo, gungombihi; InvNinst: piɛbi." }, { "english": "flute", "dagbani": "kalamboo" }, { "english": "pen", "dagbani": "alikalami" }, { "english": "calamus (cosmetic)", "dagbani": "kalamosi" }, { "english": "nard and saffron, calamus and cinnamon, with every kind of incense tree, with myrrh and aloes and all the finest spices.", "dagbani": "Naad mini safrɔn ni kalamosi ni sinnamɔn ni firanki tulaale zim tihi zaa ni mɛɛr ni aloosi ni tulaale suma zaa be di ni." }, { "english": "a person without a guardian -- orphaned or isolated person", "dagbani": "kalana" }, { "english": "Human beings are making leg irons for the poor and orphaned, but God has already made a dagger.", "dagbani": "Salinima kuriti kalana bandi, ka Naawuni pun kuri banchiriga." }, { "english": "The gift that God gives to orphans pains those from the royal family and they cannot take it away from the orphans.", "dagbani": "Naawuni tiri kalana pini di biɛri yɔɣunima ku tooi deei." }, { "english": "a calendar", "dagbani": "kalanda" }, { "english": "They took the photos which are in this calendar.", "dagbani": "Bɛna n-ŋmahi foto shɛŋa dim be kalanda ŋɔ ni maa." }, { "english": "an omen (good or bad)", "dagbani": "kalaamu" }, { "english": "fried plantain chips", "dagbani": "kalɛwɛle" }, { "english": "a baby under two weeks old", "dagbani": "kalee" }, { "english": "custom, tradition, tribal rite", "dagbani": "kali" }, { "english": "customs, traditions, tribal rites", "dagbani": "kaya" }, { "english": "Why don't your disciples follow our ancestors' tradition?", "dagbani": "Bɔ niŋ ka a nyaandoliba bi doli ti yaannim’ kali?" }, { "english": "You abandon God's commands and follow human traditions.", "dagbani": "Yi chɛ Naawuni zaligunima, ka dolila salinim’ kaya." }, { "english": "and change the customs which Prophet Moses laid down.", "dagbani": "ka taɣi ka’ shɛŋa Anabi Musa ni daa zali" }, { "english": "Those who are responsible for the man and woman also swear an oath that their children have followed the traditional way and married.", "dagbani": "maa gba ni pɔ pɔri n-wuhi ni bɛ bihi maa doli kali soli n-kpuɣi taba" }, { "english": "therefore they are man and wife and custom confirms this.", "dagbani": "dinŋuna bɛ daa nyɛla doo mini o paɣa maa, ka kali saɣi ti li" }, { "english": "Teaching Old Customs of Religion.", "dagbani": "Adiini kal’ kura wuhibu" }, { "english": "country", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "people", "dagbani": "niriba" }, { "english": "Ghana", "dagbani": "Gaana" }, { "english": "many", "dagbani": "pam zaŋla" }, { "english": "smoking", "dagbani": "shigaari nyubo" }, { "english": "have taken up", "dagbani": "ŋɔ puuni" }, { "english": "especially the youth", "dagbani": "bi-pola la" }, { "english": "custom", "dagbani": "di bahi bahindi" }, { "english": "traditions and customs", "dagbani": "polo" }, { "english": "neglect/abandon a custom", "dagbani": "labi" }, { "english": "a hereditary tendency", "dagbani": null }, { "english": "a medicine [type]", "dagbani": null }, { "english": "count, reckon", "dagbani": "kali" }, { "english": "he’s counting", "dagbani": "O kandimi (kaanmi)" }, { "english": "they slaughtered sheep and bulls as sacrifices, so much that no one would have been able to count them.", "dagbani": "Bɛ daa kɔri piɛri mini naɣilahi mali sara hal ka so daa naan ku tooi lan kali ba" }, { "english": "go around Zion and count its 'towers'", "dagbani": "Chamiya gili Ziɔn zaa, ka kaliya di pihi la" }, { "english": "we could not count the stones there", "dagbani": "Ti ku tooi baŋ ŋun dini galisi bee m-pɔra faashee ti kali ŋa mi" }, { "english": "We can't know which is greater or smaller unless we count them.", "dagbani": "kali chirim" }, { "english": "to miscount, make a mistake in counting", "dagbani": "kali chirim" }, { "english": "See", "dagbani": "kalinli." }, { "english": "to sweep", "dagbani": "kali" }, { "english": "She is sweeping rooms.", "dagbani": "O kanila duri." }, { "english": "(I will) use a broom which will destroy it to sweep it away.", "dagbani": "N ni zaŋ sɔɣu din ni saɣim li n-kol’ li bahi." }, { "english": "she just lit a lamp and thoroughly swept her whole house in a serious search for it.", "dagbani": "o ku nyo firila kolikol’ o yiŋ’ zaa m-bo li ni nimmoo." }, { "english": "A yi kalila a sambani ka a buri di nɔŋa, a mi sambani yi daɣi nɔŋa", "dagbani": "A yi kalila a sambani ka a buri di nɔŋa, a mi sambani yi daɣi nɔŋa." }, { "english": "If you sweep the yard outside your compound clean, you have defeated the scorpion, but if your yard is left dirty, the scorpion will defeat you.", "dagbani": "buri ni di a." }, { "english": "scorpion", "dagbani": "sɔɣu" }, { "english": "door", "dagbani": "karo" }, { "english": "a prostitute who stays in a brothel", "dagbani": "kalibaa" }, { "english": "drumming at chief’s palace or where chiefs are gathered together", "dagbani": "kaliluŋa" }, { "english": "to coil, writhe, move like a snake", "dagbani": "kalim" }, { "english": "moss", "dagbani": "kalima" }, { "english": "counts", "dagbani": "kalima" }, { "english": "wheels", "dagbani": "kalima" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kalinchaŋ" }, { "english": "moss", "dagbani": "kalima" }, { "english": "counts", "dagbani": "kalima" }, { "english": "wheels", "dagbani": "kalima" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kalinchaŋ" }, { "english": "quickly", "dagbani": "kalinkalin" }, { "english": "wheel", "dagbani": "kalinli" }, { "english": "wheels", "dagbani": "kalima" }, { "english": "The sound of whips and the wheels of chariots.", "dagbani": "Fiɛbisi vuri mini chɛchɛbunsi kalima vuri." }, { "english": "The nature of the wheels ... Its construction was like they had taken a wheel and put it in the other one.", "dagbani": "Di malibu maa daa ŋmanila bɛ zaŋla kalinli yini kpɛhi din’ la ni." }, { "english": "the number, count, reckoning, total of ... the number of persons or things counted.", "dagbani": "kalinli" }, { "english": "Take the sum of the ages of the boys and girls and compare with that of the young men and women to see which is greater.", "dagbani": "Zaŋmi bidibsi ni bipuɣinsi yuma kalinli m-maɣisi nachimba ni paɣisara dini ka wuhi din zooi nyaŋ di kpee." }, { "english": "kalli; kanli", "dagbani": "kalinli" }, { "english": "kalima", "dagbani": "kalinli" }, { "english": "the", "dagbani": "maa zaa kalinli daa nyɛla kɔbiga" }, { "english": "number of all the 'pomegranates' was 100.", "dagbani": "toli mini sakɔri bɛn ka kalinli waɣi" }, { "english": "hordes of locusts came— locusts beyond number.", "dagbani": "kuɣa pinaayi ... ka di saɣisi" }, { "english": "equivalent to the number of the tribes of Israel.", "dagbani": "Izraɛlnim’ zuliya kalinli" }, { "english": "number amounted to 7,500.", "dagbani": "yaa yiɣisila tusaayopɔin ni kɔbisinu" }, { "english": "the total number of them was", "dagbani": "bɛ zaa kalinli daa nyɛla niriba ayopɔin" }, { "english": "seven persons.", "dagbani": "Yɛl’ biɛri din ka kalinli n-kul gili ma" }, { "english": "Uncountable troubles surround me.", "dagbani": "Zaŋmiya baŋsim ŋɔ ŋ-kpehi kalima anfooni kahigirili ŋɔ puuni." }, { "english": "Use this information to enter numbers in this table.", "dagbani": "namba ‘a numeral’; napɔŋ ‘leg-and-foot’." }, { "english": "Their opening was round, like pot-stands.", "dagbani": "maa daa nyɛla zaɣ’ kpilli, ka be kaman kalima la" }, { "english": "uphold my cause, Lord, as my righteousness deserves, for I am clearly innocent", "dagbani": "Yawɛ, karim’ ma saria ka di doli n wuuntitalimini n galimi kalinsi ni nyɛ shɛm" }, { "english": "the non-existence of my guilt", "dagbani": "kalinsi ni nyɛ shɛm" }, { "english": "the non-existence of your milk", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu" }, { "english": "It is because of the lack of conversation that we greet one another (again).", "dagbani": "Yɛlitɔɣa kalinsi n-su puhigu." }, { "english": "someone's death", "dagbani": "kalinsi" }, { "english": "we also give it to your descendants after your death.", "dagbani": "ti lan zaŋ li ti a zuliya a kalinsi nyaaŋa" }, { "english": "One’s properties are only safe after the death of a thief.", "dagbani": "Nayiɣa kalinsi nyaaŋa ka buni tiligira." }, { "english": "absence, non-existence", "dagbani": "kalinsi" }, { "english": "this causes lack of rain and desertification.", "dagbani": "saa kalinsi ni bopiɛligu na" }, { "english": "The lack of cleanliness is very dangerous.", "dagbani": "Sabita kalinsi mali barina pam" }, { "english": "Because there is no wine people go along the roads crying.", "dagbani": "Wain kalinsi zuɣu chɛ ka niriba doli soya kumda" }, { "english": "Go along the roads crying.", "dagbani": "tim’ ma fal’ shɛli n ni ti yɛn di a kalinsi nyaaŋa pumpɔŋɔ." }, { "english": "Father, give me now the inheritance that I would get after you pass away.", "dagbani": "tim’ ma fal’ shɛli n ni ti yɛn di a kalinsi nyaaŋa pumpɔŋɔ." }, { "english": "One’s properties are only safe after the death of a thief.", "dagbani": "Nayiɣa kalinsi nyaaŋa ka buni tiligira." }, { "english": "death of a thief.", "dagbani": "kum" }, { "english": "state of not having, being without something.", "dagbani": "kalinsi" }, { "english": "Don't let your not having milk bother you.", "dagbani": "Di chɛ ka a bihim kalinsi maa muɣis' a." }, { "english": "they behave unreliably.", "dagbani": "bɛ tum yɛda kalinsi tuma" }, { "english": "fools perish because they have no wisdom.", "dagbani": "jɛra kpirila bɛ yɛm kalinsi zuɣu" }, { "english": "ulcer", "dagbani": "kalinyaɣu" }, { "english": "smell of burnt animal matter; ashes after smoking meat; the smell of burning hair", "dagbani": "kaliŋ" }, { "english": "It is the one who burns her/his hair who smells it.", "dagbani": "Nira ŋun nyo o zabiri, ŋuna n-wumdi di kaliŋ." }, { "english": "precisely", "dagbani": "kaliŋkaliŋ" }, { "english": "they should give you, Ezra ... everything you might want from them precisely.", "dagbani": "bɛ tim’ nyin’ Ɛzra ... a ni kul bɔri shɛlikam bɛ sani kaliŋkaliŋ" }, { "english": "crow", "dagbani": "kaliŋkɔɣu" }, { "english": "thorny tree [sp.] the roots of which are used as medicinal herbs", "dagbani": "kaliwa" }, { "english": "the bark of the tree called kaliwa. Note: used as a medicine for swellings, etc.: 'breast of the kaliwa'", "dagbani": "kaliwa bihili" }, { "english": "a swelling in the glands of the groin", "dagbani": "kaliwali" }, { "english": "swelling (plural)", "dagbani": "kaliwaya" }, { "english": "If your groin is swollen, what about the hole in the sore?", "dagbani": "Kaliwa yi kpaŋ m-mɔrita, ka yu’ voli ŋuna?" }, { "english": "grits, not-finely-ground white guinea corn which is soaked in water for a day – for travelling or for strangers", "dagbani": "kaliyama" }, { "english": "a segment, joint of a stalk", "dagbani": "kalli" }, { "english": "segment (plural)", "dagbani": "kala" }, { "english": "kalo", "dagbani": "kalu" }, { "english": "lime, bone-ashes", "dagbani": "kalo" }, { "english": "used in spinning cotton or as whitewash", "dagbani": "gbala du’ shɛŋa bɛ" }, { "english": "grave-rooms that they use whiting to whiten the outsides so that they look nice", "dagbani": "ni niŋ kalo paligi di nyaansi ka di lihibu viɛla" }, { "english": "They put whiting on their fingers and twist it and take a spindle and twist it so it becomes rope", "dagbani": "Kalo ka bɛ mali niŋdi bɛ nubihi m-mali milisiri li ka zaŋ jɛni n-wɔhi li ka di niŋ mia" }, { "english": "enamel-ware", "dagbani": "kalo" }, { "english": "\"china\"", "dagbani": "kalo" }, { "english": "door", "dagbani": "kalo" }, { "english": "lime", "dagbani": "kalu" }, { "english": "lime", "dagbani": "kalu" }, { "english": "lastborn, the last child which a woman bears", "dagbani": "kaluɣi" }, { "english": "Jotham who was Gideon's youngest son hid.", "dagbani": "Jɔtam ŋun daa nyɛ Gidiɔn kaluɣ’ la ŋun’ daa sɔɣi" }, { "english": "the people of Jerusalem took Ahaziah who was Jehoram's youngest son to be king in place of his father.", "dagbani": "Jɛrusalɛmnim’ daa zaŋ Ahazia ŋun daa nyɛ Jɛhɔram kaluɣi la n-leei naa n-zal’ o ba zaani" }, { "english": "fast, quick(ly)", "dagbani": "kalun" }, { "english": "soot", "dagbani": "kaluŋ" }, { "english": "suffering", "dagbani": "kam" }, { "english": "to suffer (stating a fact)", "dagbani": "nya kam" }, { "english": "every", "dagbani": "kam" }, { "english": "Every action is right in the eyes of the one who does it.", "dagbani": "Tuuni kam nyɛla din tuhi ŋun tum li sani" }, { "english": "everybody who ...", "dagbani": "bɛnkam" }, { "english": "they made a general proclamation ... that everyone who had come back home should come to a meeting in Jerusalem.", "dagbani": "bɛ daa moli molo gili ... ni bɛnkam zaa nyɛ bɛn daa lab’ kuli na la laɣimmi Jɛrusalɛm na." }, { "english": "everything that ...", "dagbani": "dinkam" }, { "english": "to tell the chief priests everything that had happened", "dagbani": "dinkam zaa daa niŋ maa yɛla" }, { "english": "every day", "dagbani": "dabsilikam, biɛɣ’ kam" }, { "english": "Delilah just kept nagging Samson about it every day.", "dagbani": "Dilaila daa kul zaŋ di yɛla kaɣili Samsin biɛɣ’ kam" }, { "english": "everywhere", "dagbani": "luɣili(2) kam" }, { "english": "(2) every time", "dagbani": "sahakam" }, { "english": "absolutely", "dagbani": "kam zaa" }, { "english": "every", "dagbani": "Bia" }, { "english": "The child's mother's milk contains absolutely everything the child needs.", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu 2.007" }, { "english": "there is nothing at all", "dagbani": "kamkam ka ni" }, { "english": "all", "dagbani": "zaa" }, { "english": "starling", "dagbani": "kamaliga" }, { "english": "starlings", "dagbani": "kamalisi" }, { "english": "The (black) starling buys soap and the (white) cattle egret hears about it and laughs.", "dagbani": "Maliga dari chibo ka naɣpiɛliga wum lara." }, { "english": "The starling is very beautiful and it lives in the bush; the vulture is ugly and it lives in the town.", "dagbani": "Maliga viɛl’ pam ka be tiŋkpaŋa, juɣu bie (balɔrigu) ka o be fɔŋ ni." }, { "english": "like, as", "dagbani": "kaman" }, { "english": "we will be like him, because we will see him just as he is.", "dagbani": "ti ni bemi kaman ŋuna, dama ti ni ti nya o kaman o ni kul be shɛm" }, { "english": "Let us make a human being to resemble ourself, and he will be like how we are.", "dagbani": "Chɛliya ka ti nam ninsala ŋ-ŋmahindi timaŋa, ka o be kaman ti ni be shɛm ŋɔ" }, { "english": "to resemble", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "to compare", "dagbani": "ŋmahim" }, { "english": "about, approximately", "dagbani": "kaman" }, { "english": "Mariama stayed with Elizabeth about three months.", "dagbani": "Mariama daa kpalim Ɛlizabɛt sani kaman chira ata laasabu." }, { "english": "About 287 years ago (about 1713) a battle between the Gonja and the Dagomba took place there.", "dagbani": "Kaman zuŋɔ yuun’ kɔbsiyi ni pihinii ni ayɔpɔin laasabu n-bɔŋɔ (kaman 1713) ka Zabaɣisi mini Dagbamba daa tuhi nimaani." }, { "english": "to run as far as a terminal distance of about 200 miles", "dagbani": "maili kɔbisiyi wɔɣilim tariga" }, { "english": "About 287 years ago (about 1713) there was a battle there between the Gonjas and the Dagomba.", "dagbani": "Kaman zuŋɔ nyuun’ kɔbsiyi ni pihinii ni ayɔpɔin laasabu m-bɔŋɔ (kaman 1713) ka Zabaɣisi mini Dagbamba daa tuhi nimaani." }, { "english": "tomato(es)", "dagbani": "kamantoo" }, { "english": "tomato(es)", "dagbani": "kamantooŋa" }, { "english": "tomato(es)", "dagbani": "kamantoosi" }, { "english": "tomato(es)", "dagbani": "kamantoonsi" }, { "english": "necessity", "dagbani": "kamaata" }, { "english": "Variant: kamata.", "dagbani": " niŋ kamaata" }, { "english": "to be necessary", "dagbani": "niŋ kamaata" }, { "english": "it is necessary that I leave the former, and write this:...", "dagbani": "di niŋ kamaata ni n chɛ dimbala maa yɛla, ka sab’ dimbɔŋɔ" }, { "english": "Sweep your living-space carefully all the time, and defecate in the proper place.", "dagbani": "Kolimiya yi bɛhigu shee waawaa kulo, ka damdimiya yɔɣuni luɣushɛli din niŋ kamaata." }, { "english": "I am engaged on", "dagbani": "N tumdila tuun’ shɛli din niŋ kamaata" }, { "english": "an essential project", "dagbani": "275" }, { "english": "be just, right, correct", "dagbani": "tu kamaata" }, { "english": "Mind that you don't do what is not right in judging cases", "dagbani": "Miriya ka yi niŋ din bi tu kamaata yi saria karibu ni" }, { "english": "to be necessary", "dagbani": "nari" }, { "english": "tree of the box-wood type: \"bitter\"", "dagbani": "kambaŋa" }, { "english": "granaries", "dagbani": "kambɔna" }, { "english": "drummer of the warriors", "dagbani": "kambɔnluŋa" }, { "english": "drummers of the warriors", "dagbani": "kambɔnlunsi" }, { "english": "Head Warrior-chief", "dagbani": "Kambɔnnakpɛm" }, { "english": "Head Warrior-chief (title of a senior elder)", "dagbani": "kambɔn-nakpema" }, { "english": "The Head Warrior-chief and his followers drove away their horses and climbed the baobab which is called 'Seriousness Baobab' today.", "dagbani": "Kambɔnnakpɛm mini o niriba daa yi kariti la bɛ yuri n-ti duri tu’ shɛli bɛ ni booni ninmoo Tua zuŋɔ ŋɔ." }, { "english": "Seriousness Baobab", "dagbani": "Tua zuŋɔ ŋɔ." }, { "english": "Hadadɛza", "dagbani": "Shɔbak ŋun daa nyɛ Hadadɛza kamɔna’ kpɛm’ la leei bɛ" }, { "english": "Chief of Staff", "dagbani": "Shobak" }, { "english": "commander", "dagbani": "zuɣulana" }, { "english": "chief over drummers and warriors", "dagbani": "Kambɔnnaa" }, { "english": "war-chief", "dagbani": "Kambɔnnaa" }, { "english": "the Twi (Asante Twi, also Fante and other Akan languages)", "dagbani": "Kambɔnsili" }, { "english": "Ashanti/Akan/Southern customs, lifestyle", "dagbani": "Kambɔnsili" }, { "english": "hunter with a gun (of the kambǤnsi class)", "dagbani": "kambɔntɔha" }, { "english": "Can you get to know how the hunter goes about killing an antelope?", "dagbani": "A ni tooi baŋ kambɔntɔha ni doli shɛm n-kur’ valiga?" }, { "english": "dance [type], 'warriors' dance'", "dagbani": "kambon-waa" }, { "english": "It is the one who enjoys the warriors’ dance that carries the long drum on his head while his friends beat it.", "dagbani": "Kambɔn-waa ni niŋ so nyaɣisim, ŋuni n-ʒiri daliga ka o tab’ ŋmɛra." }, { "english": "Gunner's dance also has an appropriate costume. This is: shirts, light smocks and in addition a good smock.", "dagbani": "Kambɔŋ waa gba mali di sutura. Din n-nyɛ: chinchina, yɛnsichinima nti pahi daliya suŋ." }, { "english": "waa. kambɔŋa; waa.", "dagbani": "waa." }, { "english": "a granary", "dagbani": "kambɔŋ" }, { "english": "granaries", "dagbani": "kambɔna" }, { "english": "but harvest all the wheat and gather it into my granaries here.", "dagbani": "amaa ka chɛ alikama la zaa n-laɣim na nti niŋ n kambɔŋ ni" }, { "english": "birds ... don't sow or reap or have granaries.", "dagbani": "bi birita waamaa n-chɛra; bɛ mi ka kambɔna" }, { "english": "The yaws’ patient falls into the granary, and there is no one who previously had yaws and is now", "dagbani": "Jaɣalana lu kambɔŋa ni, jaɣa zuŋ ka ya ŋɔ beni." }, { "english": "immune present (therefore there is no one to help him get out).", "dagbani": "Kambɔŋ naaya bi kɔri siɣili." }, { "english": "You should not anxiously start farming when you granary is getting empty.", "dagbani": " kpahi kambɔŋ ‘\"to exhaust ones grains or foodstuff\"’; bulli, kambɔŋ, kaʒee, kunchuŋ, kpachaɣu, pupuru." }, { "english": "Commander in Chief", "dagbani": "Kambɔŋ Naa Kpema" }, { "english": "a Dagomba gunman, member of the 'warriors' class", "dagbani": "kambɔŋa" }, { "english": "granary", "dagbani": "kambɔŋa" }, { "english": "Ashanti person, Akan person", "dagbani": "Kambɔŋa" }, { "english": "an actual Ashanti", "dagbani": "Kambɔŋ' maŋli" }, { "english": "southern Ghanaian", "dagbani": "Kambɔŋa" }, { "english": "a swelling in the joints, arthritis", "dagbani": "kambɔŋgbara" }, { "english": "war chief", "dagbani": "Kambɔŋ·Naa" }, { "english": "bitter tomato", "dagbani": "kambu" }, { "english": "fine-spun yarn", "dagbani": "kambu" }, { "english": "Thin cords are kambu thread.", "dagbani": "Mi’ balisi la n-nyɛ kambu." }, { "english": "thick-spun yarn", "dagbani": "sɔbu" }, { "english": "The widths (?) of", "dagbani": "Sɔbu mola ata mini kambu mola ayi a saɣiri chinchini tani." }, { "english": "kamina", "dagbani": "See main entry: ka6. coming." }, { "english": "garden-egg", "dagbani": "kamli" }, { "english": "local aubergine", "dagbani": "kamli" }, { "english": "Solanum melongena", "dagbani": "kamli" }, { "english": "Pl: kama", "dagbani": "kamli" }, { "english": "What created the ordinary garden eggs also created the bitter ones.", "dagbani": "Nyɛ bia bɛlgu nyɛ kambu." }, { "english": "come!", "dagbani": "ka" }, { "english": "chief of staff", "dagbani": "Kambɔnnakpɛm" }, { "english": "pieces of rope tied together", "dagbani": "kampaŋa" }, { "english": "flavoured scent", "dagbani": "kamsi" }, { "english": "which [third person singular inanimate relative pronoun]", "dagbani": "kan" }, { "english": "The rain that falls and revives the transplanted tree will also revive the grass.", "dagbani": "Saa kan baai tia, ni baai mɔri." }, { "english": "It is the good path that makes walking easy.", "dagbani": "Soli kan viɛla ni mali chandi." }, { "english": "come", "dagbani": "kana" }, { "english": "come", "dagbani": "kana" }, { "english": "a seesaw", "dagbani": "kanakana" }, { "english": "condiment made of the seed of 'rosella'", "dagbani": "kananjuŋ" }, { "english": "Hibiscus sabdariffa", "dagbani": "kananjuŋ" }, { "english": "cloves", "dagbani": "kanaafiri" }, { "english": "cloves", "dagbani": "kanafiri" }, { "english": "cloves", "dagbani": "kanaafirinima" }, { "english": "cloves and all sorts of nice-smelling things", "dagbani": "kanaafiri ni binnyoon' viɛl' balibu kam" }, { "english": "food made by a woman for a man on credit basis", "dagbani": "kanchima" }, { "english": "a pimple [type], wart", "dagbani": "kandabili" }, { "english": "kandaba", "dagbani": "Pl: kandaba" }, { "english": "a pimple [type]", "dagbani": "kandabili" }, { "english": "wart", "dagbani": "kandabili" }, { "english": "coming", "dagbani": "kanɛlian" }, { "english": "carnelian, a type of jewel", "dagbani": "kanɛlian" }, { "english": "jewels were what you decorated yourself with. Those were carnelian, chrysolite, diamond, beryl, onyx, jasper, sapphire", "dagbani": "kuɣ’ viɛla kam daa nyɛla a ni mali shɛli niŋdi amaŋa. Dina n-nyɛ kanɛlian mini kirisolait ni daimɔnd ni bɛril ni oniɣisi ni jasipa ni safaya ni tɛkɔisi ni ɛmɛrald." }, { "english": "turquoise and emerald.", "dagbani": "kɔtomsi daa ŋmanila bɛ ni booni kuɣ' viɛl' shɛŋa jasipa ni kaniilian la" }, { "english": "And the one who sat there had the appearance of jasper and carnelian. A rainbow, resembling an emerald, encircled the throne.", "dagbani": "ka sagani din ŋmani be ni booni kuɣ' viɛl' shɛli ɛmɛrald la booi gili nam ʒiishee maa." }, { "english": "throne.", "dagbani": "kani" }, { "english": "amulet for the arm or leg.", "dagbani": "kana" }, { "english": "You women are doomed! You sew magic wristbands for everyone.", "dagbani": "Mbusim be paɣ’ shɛb’ bɛn shɛri kana piriti nuchɛhi kam" }, { "english": "nonexistent.", "dagbani": "kani" }, { "english": "what?", "dagbani": "kani" }, { "english": "which?", "dagbani": "kani" }, { "english": "who? (placed after the word qualified).", "dagbani": "kani" }, { "english": "a lantern, bush/hurricane-lamp.", "dagbani": "kania" }, { "english": "coming.", "dagbani": "kanimina" }, { "english": "carnelian.", "dagbani": "kaniilian" }, { "english": "thigh, calf of leg", "dagbani": "kanjampini" }, { "english": "ague.", "dagbani": "kankpaɣila" }, { "english": "count.", "dagbani": "kanli" }, { "english": "coming", "dagbani": "kanna" }, { "english": "rhinoceros", "dagbani": "kantamparim" }, { "english": "kente", "dagbani": "kante" }, { "english": "luxury Ashanti-woven cloth", "dagbani": "kante" }, { "english": "They wore kente cover-cloths.", "dagbani": "fɛb daa gɔbi kante chinchina." }, { "english": "silk cloth", "dagbani": "sinichi" }, { "english": "'maggi'", "dagbani": "kantɔŋ" }, { "english": "soup seasoning.", "dagbani": "kantɔŋ" }, { "english": "If you see a woman who lacks dawadawa maggi and she is going around a kapok tree you should know that she is looking for kapok maggi.", "dagbani": "A yi ti nya ka paɣa ŋun ka kpaligu nyɛlindi guŋa nyin' baŋmi ni kantɔŋ ka o bɔra." }, { "english": "they use the kapok seeds to make kapok 'maggi' - this is like dawadawa", "dagbani": "bɛ zaŋdi gumboɣu maa mi n-niŋdi kantɔŋ. Kantɔŋ ŋmani la kpaligu." }, { "english": "Baobab seeds also make 'maggi'.", "dagbani": "Tukpila gba niŋdi kantɔŋ." }, { "english": "tree", "dagbani": "kantɔŋ" }, { "english": "kapok tree", "dagbani": "kantɔŋ" }, { "english": "Ceiba pentandra", "dagbani": "kantɔŋ" }, { "english": "vegetable (small)", "dagbani": "kantoo" }, { "english": "'bitter tomato'", "dagbani": "kantoo" }, { "english": "Solanum incanum", "dagbani": "kantoo" }, { "english": "a vegetable, like a tomato in appearance but like a garden-egg in taste", "dagbani": "kantoo" }, { "english": "What created the ordinary garden eggs also created the bitter ones.", "dagbani": "Din nam kamli, dina n-nam kamtoo." }, { "english": "the so-called Black Dagomba Muslim settler in Dagbon", "dagbani": "Kantoonsi" }, { "english": "ruddy", "dagbani": "kanvaa" }, { "english": "dark red complexion", "dagbani": "kanvaa" }, { "english": "fair complexion", "dagbani": "kanvaa" }, { "english": "fair coloured (of persons)", "dagbani": "kanvaa" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kaŋgbariŋga" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kangbaringa" }, { "english": "ague", "dagbani": "kaŋkpaɣila" }, { "english": "saltpetre", "dagbani": "kaŋwa" }, { "english": "The small tobacco gourd (that has saltpetre mixed with the tobacco) fell into the well, not to mention the saltpetre.", "dagbani": "Naansara chia lu biliga ni, bɛ di yɛri kaŋwa yɛla." }, { "english": "sulphur", "dagbani": "kaŋwa" }, { "english": "grain-measurement", "dagbani": "kaŋmɛri" }, { "english": "We will cheat by making the grain-measuring calabash small.", "dagbani": "ŋmani." }, { "english": "new grain", "dagbani": "kapala" }, { "english": "A man came from Baal Shalishah, bringing the man of God twenty loaves of barley bread baked from the first ripe grain, along with some heads of new grain.", "dagbani": "Dahin shɛli ka do’ so daa ti yi Baalishalisha n-ʒi bindir’ pala din nyɛ kapala bɔrɔbɔro kpil’ pisi mini kawaan’ maha o kpalaŋ’ ni na nti ti Naawuni nir’ maa." }, { "english": "carpenter", "dagbani": "kapinta" }, { "english": "The carpenter says to the smith, 'Well done!'.", "dagbani": "Ka kapinta yɛli machɛli, “A niŋ viɛnyɛliŋga.”" }, { "english": "they gave money to pay the masons and carpenters.", "dagbani": "kapintanima bɛ daa ti liɣiri ni bɛ zaŋ yo tammɛriba mini" }, { "english": "The carpenter measures with a line and makes an outline with a mark.", "dagbani": "kapinta mi zaŋ o bimbuɣisirigu n-teei li buɣisi dɔɣu ka zaŋ bimboorigu m-booi booi li" }, { "english": "pride, insolence", "dagbani": "kapirichi" }, { "english": "Don't be so exceedingly proud or speak arrogant speech.", "dagbani": "Di maliya karimbaani ti yaɣi bee n-tɔɣisiri kapirichi yɛtɔɣa." }, { "english": "an insolent person", "dagbani": "kapirichilana" }, { "english": "a kind of soothsaying used to find out a wrongdoer", "dagbani": "kara" }, { "english": "a bone cigarette holder", "dagbani": "kara" }, { "english": "clerk", "dagbani": "karachi" }, { "english": "educated person", "dagbani": "karachi" }, { "english": "educated woman", "dagbani": "awuraba" }, { "english": "illiterate person", "dagbani": "zuɣusabilli" }, { "english": "clerk", "dagbani": "karachi" }, { "english": "light tomato soup", "dagbani": "karakara" }, { "english": "crackers", "dagbani": "karikaa" }, { "english": "'cookies'", "dagbani": "karikaa" }, { "english": "parrots", "dagbani": "karakɔhi" }, { "english": "large, grey parrot", "dagbani": "karakoo" }, { "english": "African grey", "dagbani": "karakoo" }, { "english": "parrots just flutter around.", "dagbani": "kul daari yiɣiri gindi shɛm" }, { "english": "cutlass", "dagbani": "nkarante" }, { "english": "steaady!, careful!", "dagbani": "kare" }, { "english": "never to happen in that way; get up", "dagbani": "karɛsu" }, { "english": "No matter how well a mad person is treated for his sickness he/she will still speak like a mad person.", "dagbani": "Yinyaa yi kuli tibi kpaŋ ka ni karɛsu." }, { "english": "to chase, drive away", "dagbani": "kari" }, { "english": "If you drive away a blind person into the fallen millet stalks, you will see how he/she walks (straight or", "dagbani": "A kari zom’ n-kpɛhi kaɣa ni a ni nya o chandi." }, { "english": "drive/chase away", "dagbani": "kari bahi" }, { "english": "You people are the problem.", "dagbani": "Yinima n-nyɛ yɛlimuɣisirili maa." }, { "english": "I will chase you away.", "dagbani": "N ni kari ya bahi." }, { "english": "He went around Galilee ... driving out evil spirits.", "dagbani": "o daa gɔri gindi Galili ... kariti alizin’ biɛri bahira." }, { "english": "to track X down", "dagbani": "kari X naba" }, { "english": "If you shoot a lion in the rainy season, it's you and your relatives who track it down.", "dagbani": "niriba (a dɔɣim) n-kariti o naba." }, { "english": "follow sb. (out of sight), try and fnd them", "dagbani": "chase after" }, { "english": "Pursues After Jacob.", "dagbani": "Leeban kari Yaakubu naba" }, { "english": "came after him on foot from the towns", "dagbani": "bɛ yi tinsi ni n-chaŋ bɛ naba zuɣu kar’ o naba" }, { "english": "Even if your dog runs fast, you don’t", "dagbani": "A baa yi zɔra, a bi mal’ o kariti wɔbiri." }, { "english": "pursue somebody, run after", "dagbani": "kari dɔli X" }, { "english": "like how a person will chase a partridge over the mountains.", "dagbani": "kaman nir’ ni kariti doli kɔriŋga zoya zuɣu shɛm la" }, { "english": "to judge, try a case", "dagbani": "kari saria" }, { "english": "follow a right way when administering justice.", "dagbani": "doliya wuntia soli n-kariti saria" }, { "english": "try and condemn X", "dagbani": "kari X saria luhi" }, { "english": "I should judge his case and", "dagbani": "n karim’ o saria n-luh’ o ti ba" }, { "english": "condemn him for them.", "dagbani": "kari shia" }, { "english": "He expired.", "dagbani": "kpi." }, { "english": "to dismiss, sack, put out of job or office.", "dagbani": "daa kari ba mi ni bɛ di lan tum Yawɛ maligumaaniba tuma." }, { "english": "Jeroboam ... dismissed them from performing their work as the Lord's priests.", "dagbani": "O kar’ o o zaa shee maa" }, { "english": "He dismissed him from his office. Lit: chased him from his standing-place.", "dagbani": "wuɣi." }, { "english": "to divorce, 'sack' (man ~s wife).", "dagbani": "yihi." }, { "english": "to divorce, 'sack' (man ~s wife)", "dagbani": "yihi" }, { "english": "to proscribe, forbid", "dagbani": "Di kariya!" }, { "english": "It’s forbidden!", "dagbani": "Din’ kariya ka ti chɛ Yawɛ jɛmbu ka ŋmaligi jɛm wuna. Far be it from us that we should leave off worshipping the Lord and turn to worship small-gods. [JOS 24:16]" }, { "english": "The male goat says", "dagbani": "Bulaa ni di kariya ka o zaŋ o laɣifu n-da tulaale ni ka naɣla o ma mini paɣa kam dulim n-ti naai!" }, { "english": "Can horses gallop over rocks?", "dagbani": "Nir’ ni tooi ba wahu n-kari kuɣa ni?" }, { "english": "The person who found something lost should not laugh, and the one who lost something should not cry.", "dagbani": "bahimi bi kumda." }, { "english": "If you don't lose you won't find.", "dagbani": "A yi bi bahi a ku pihi." }, { "english": "He disposes of it/throws it away.", "dagbani": "O zaŋ li bahi." }, { "english": "He disposes of it/throws it away. (without necessarily throwing)", "dagbani": "O lɔbi/labi li bahi." }, { "english": "He spills it/pours it away.", "dagbani": "O kpaai li bahi." }, { "english": "He sets sb. free/rescues sb.", "dagbani": "O fa sɔ bahi." }, { "english": "He vomits (it) up/throws up.", "dagbani": "O ti7 (li) bahi." }, { "english": "It (door, entrance) opens into/upon.", "dagbani": "Di yooi bahi …" }, { "english": "He separates X from Y.", "dagbani": "O woligi X bahi che Y." }, { "english": "He performs solitary seclusion.", "dagbani": "O booi kom bahi." }, { "english": "He separates X from Y.", "dagbani": "O booi kom bahi." }, { "english": "He pours libation.", "dagbani": "Di (pali1) puuri bahira." }, { "english": "It is running over/overflowing.", "dagbani": "O che li bahi." }, { "english": "It is running over/overflowing.", "dagbani": "O bahi li sa." }, { "english": "He cut it off.", "dagbani": "che – or other 'cut' verb" }, { "english": "He fends it off/gets rid of it.", "dagbani": "O/Di bahi yoli." }, { "english": "He/It becomes useless/is lost/comes to ruin.", "dagbani": "O bahi X yoli." }, { "english": "He ruins X.", "dagbani": "O bahi mɔni." }, { "english": "He gives out a ration.", "dagbani": "O tuhi (li) bahi." }, { "english": "He spits (it) out.", "dagbani": "O zaŋ bahi." }, { "english": "He gives out a ration.", "dagbani": "O tuhi (li) bahi." }, { "english": "He spits (it) out.", "dagbani": "O zaŋ bahi." }, { "english": "She miscarries/aborts (involuntarily).", "dagbani": "O ka X bahi sɔ zuɣu." }, { "english": "He invokes X (god, power) against sb./curses sb. 'by' X.", "dagbani": "O suhu yiɣisi bahi sɔ zuɣu." }, { "english": "He becomes angry with sb.", "dagbani": "O bahi paasi" }, { "english": "He grants holidays (to staff).", "dagbani": "O bahi ... noli." }, { "english": "He permits/commands …", "dagbani": "O bahi tia/napɔŋ." }, { "english": "He runs fast/runs away.", "dagbani": "O bahi niŋgbuŋ." }, { "english": "He grows fat.", "dagbani": "O bahi kuŋa." }, { "english": "He lets out a cry.", "dagbani": "O bahi nintam." }, { "english": "He grows fat.", "dagbani": "O bahi kuŋa." }, { "english": "He lets out a cry.", "dagbani": "O bahi nintam." }, { "english": "He weeps.", "dagbani": "O bahi mihi." }, { "english": "He sets out yarn.", "dagbani": "O bahi nɛɣu." }, { "english": "He casts a net.", "dagbani": "O bahi yilli." }, { "english": "He sings.", "dagbani": "bahi" }, { "english": "Pl: bahira. v. stretch, as rope or thread.", "dagbani": "bahi" }, { "english": "See main entry: baa. dogs.", "dagbani": "bahi" }, { "english": "how much more so", "dagbani": "bahibamdi" }, { "english": "chiefly", "dagbani": "bahi bamdi" }, { "english": "especially", "dagbani": "bahibamdi" }, { "english": "your hand truly has strength, especially your righthand", "dagbani": "a nuu maa shiri mali kpiɔŋ, di bamdi a nudirigu" }, { "english": "especially those who are strangers", "dagbani": "di bahibamdi bɛn nyɛ saamba la" }, { "english": "This type of marriage is still followed by many of our people in taking wives, especially those who are in the villages.", "dagbani": "bɛn be tiŋkpansi." }, { "english": "In this country of Ghana many people have taken up the custom of smoking cigarettes especially the youth.", "dagbani": "Gaana tiŋgbani ŋɔ puuni niriba pam zaŋla shigaari nyubo n-niŋ bɛ kali di bahi bahindi bi-pola la." }, { "english": "cigarettes especially the youth.", "dagbani": "[.003]" }, { "english": "puff adder.", "dagbani": "bahiga See main entry: bahigu." }, { "english": "confidence, overconfidence.", "dagbani": "bahiga" }, { "english": "be well-set-up ??", "dagbani": "bahi yenbahiga" }, { "english": "You will be secure, because there is hope.", "dagbani": "A ni ti bahi yɛmbahiga, dama tahima beni" }, { "english": "The vigour of his step is weakened.", "dagbani": "Bɛ lan ka yɛn bahiga bɛ chandi ni" }, { "english": "Note: ??", "dagbani": "bahi." }, { "english": "ending", "dagbani": "bahigu" }, { "english": "beginning", "dagbani": "piligu" }, { "english": "forever", "dagbani": "saha din ka bahigu" }, { "english": "bad ending", "dagbani": "bahi' biɛɣu" }, { "english": "good ending", "dagbani": "bahi' suŋ" }, { "english": "puff adder", "dagbani": "ŋun ŋmaai" }, { "english": "a child who has been weaned will put his hand in an adder's burrow.", "dagbani": "bia ŋun ŋmaai bihili ni ti zaŋ o nuu tim bahiga voli ni a" }, { "english": "to turn out, to eventuate.", "dagbani": "bahim" }, { "english": "we will see", "dagbani": "ti nya o ni zahin’ zahindi shɛŋa maa ni yɛn bahindi shɛm" }, { "english": "to fence.", "dagbani": "kari" }, { "english": "to cluck.", "dagbani": "kari" }, { "english": "A hen is clucking.", "dagbani": "P Noo karitimi." }, { "english": "a curse, invocation.", "dagbani": "kari" }, { "english": "trust.", "dagbani": "karifa" }, { "english": "confidence.", "dagbani": "karifa" }, { "english": "guardianship.", "dagbani": "karifa" }, { "english": "He brought his child and entrusted him to me.", "dagbani": "O daa zaŋ o bia niŋ ma karifa." }, { "english": "a charm, spell \"to drive away ghosts\"", "dagbani": "kariga" }, { "english": "to be/get large, fat", "dagbani": "karigi" }, { "english": "His sore has got bigger.", "dagbani": "O yum maa kargiya." }, { "english": "You have changed wonderfully and become wonderfully big.", "dagbani": "A taɣi alahaʒibu taɣibu ka karigi alahaʒibu karigibu." }, { "english": "If the calf of the leg is big, it cannot become as big as the thigh.", "dagbani": "Bee na ʒi n-karigi gari gbalpini." }, { "english": "to grow to the required size (in fruit)", "dagbani": " • to grow to the required size (in fruit)" }, { "english": "The okro has grown hard.", "dagbani": "Maani maa karigi." }, { "english": "nabi; polim; tibigi.", "dagbani": "Tuu: nabi; polim; tibigi." }, { "english": "to cut open (of the stomach or belly)", "dagbani": "karigi" }, { "english": "you will rip open their pregnant women", "dagbani": "a ni karigi bɛ paɣipuhinim’ puya" }, { "english": "to tear (of cloth)", "dagbani": "karigi" }, { "english": "crash! (sound of rattling)", "dagbani": "karikari" }, { "english": "there was a rattling noise", "dagbani": "yim ka vuri ti mɔni karikari" }, { "english": "crackers", "dagbani": "karikaa" }, { "english": "unleavened wafers", "dagbani": "karikaasi shɛli din ka dabindi" }, { "english": "wafers made with honey", "dagbani": "karikaasi shɛŋa" }, { "english": "a large wooden needle for roofing buildings.", "dagbani": "karikpandiga" }, { "english": "harpoon", "dagbani": "karikpandiga" }, { "english": "a large wooden needle for roofing buildings.", "dagbani": "kparipandiga" }, { "english": "harpoon", "dagbani": "kparipandiga" }, { "english": "a large wooden needle for roofing buildings.", "dagbani": "karikpanditi" }, { "english": "harpoon", "dagbani": "karikpanditi" }, { "english": "a large wooden needle for roofing buildings.", "dagbani": "katurigu" }, { "english": "maize pounded and boiled and wrapped in leaves", "dagbani": "karili" }, { "english": "big, large, fat, 'tough'", "dagbani": "karili" }, { "english": "King Eglon was a fat man.", "dagbani": "Naa Ɛgilɔn daa nyɛla ninvuɣ’ karili." }, { "english": "If a poisonous snake bites somebody, you will see the marks of his fangs there.", "dagbani": "Waɣi so ŋun mali logu yi dim nira, a ni nya ka o nyin' kara maa bɔba doya." }, { "english": "In some cases here are also marks of the small teeth.", "dagbani": "Shɛli ni ka nyin baligu maa gba bɔba pahi." }, { "english": "Do not have two differing measures in your house--one large, one small.", "dagbani": "yinsi puuni." }, { "english": "Because the Princes who go there to get chiefdoms are strangers, but they are not any old strangers, they are important strangers.", "dagbani": "Dama Nabihi bɛn chani nimaani n-ti bɔri nama maa nyɛla samba, bɛ mi pala saan bihi bɛ nyɛla saan’ kara." }, { "english": "to read", "dagbani": "karim" }, { "english": "S/he is reading, studying.", "dagbani": "O karindimi" }, { "english": "The letter you wrote to me, they have translated it and read it out to me.", "dagbani": "Yi ni sab’ gbaŋ shɛli ti ma la, bɛ lɛbigi li karim wuhi ma." }, { "english": "when Baruch was reading the book and the people were listening.", "dagbani": "saha shɛli Baruk ni daa karindi gbaŋ maa ka niriba maa wumdi maa" }, { "english": "Someone who is interested in something which is in these booklets\ncan read them and he or she reads other books.", "dagbani": "kamaŋ bɛ ni puŋ karindi buku shɛŋa sham." }, { "english": "Read (it)!", "dagbani": "Karima!" }, { "english": "S/he is (still) at school/college.", "dagbani": "O karindimi." }, { "english": "The person who is only a little educated is better than the one who knows nothing.", "dagbani": "shɛli." }, { "english": "learn", "dagbani": "bɔhim" }, { "english": "teacher", "dagbani": "karimba" }, { "english": "I am wiser than my teachers.", "dagbani": "M malibaŋsim gari n karimbanima" }, { "english": "Teachers should not smoke cigarettes in the schoolrooms or school-yard.", "dagbani": "Karimbanima ka soli ni bɛ nyu shigaari karim zondi puuni bee karim dundɔŋ puuni." }, { "english": "adult literacy-class teacher", "dagbani": "yuŋ karimba" }, { "english": "I must not forget to also thank ... father Sulemane Sugri who is the Bagbani literacy teacher.", "dagbani": "m-ba Sulemane Sugri ŋun nyɛ Bagbani yuŋ karimba la I must not" }, { "english": "religious teacher, esp. Muslim (mallam)", "dagbani": "adiini karimba" }, { "english": "The pastor should have the banns proclaimed on three successive Sundays.", "dagbani": "Adiini karimba maa ni chɛ ka molo maa moli Alahiri buta m-pa taba" }, { "english": "Sunday", "dagbani": "so" }, { "english": "student", "dagbani": "karimbia" }, { "english": "karimbia bi garit’ o", "dagbani": "No pupil is greater than his teacher; but every pupil, when he has completed his training, will be like his teacher." }, { "english": "teachership", "dagbani": "karimbatali" }, { "english": "office of a teacher", "dagbani": "karimbatali" }, { "english": "was teaching and preaching.", "dagbani": "[(1) 2TI 1:0 (intro)]" }, { "english": "impudence, pride, conceit, overconfidence", "dagbani": "karimbaani" }, { "english": "The things that are in the box are being beaten by the rain, so the things in the sack should not be proud.", "dagbani": "Adaka bini bur' saa, kpalaŋ' bini di mal' karimbaani." }, { "english": "pride is their necklace.", "dagbani": "karimbaani n-nyɛ bɛ nyiŋgɔya ni dolibi" }, { "english": "Don't be so exceedingly proud", "dagbani": "Di maliya karimbaani ti yaɣi bee n-tɔɣisiri kapirichi yɛtɔɣa." }, { "english": "or speak arrogant speech.", "dagbani": "Karimbaani n-saɣim dunia." }, { "english": "Pride spoils the world.", "dagbani": "Karimbaani n-saɣim dunia." }, { "english": "The Nanumba are very proud when Ngmantambo's name is mentioned.", "dagbani": "Nanumba mali karimbaani Ŋmantambo yuli bolibu zuɣu pam." }, { "english": "selfish pride", "dagbani": "diribarilim" }, { "english": "Ansarisimaana.", "dagbani": "O kul tumdila karimbaani" }, { "english": "The proud and arrogant man—“Mocker” is his name; he behaves with overweening pride.", "dagbani": "Karimbaandan’ ŋun nyɛ nyarimaŋlana yuli m-booni “Ansarisimaana.” O kul tumdila karimbaani duhimaŋtali tuma." }, { "english": "We have heard how proud, arrogant, and conceited the people are, how much they think of themselves.", "dagbani": "Ti lan wum bɛ duhimaŋtali mini bɛ karimbaani ni bɛ barinyubo mini bɛ nyarimaŋtali yɛla." }, { "english": "pride of ancestry", "dagbani": "nabiligu" }, { "english": "meddlesomeness", "dagbani": "karambaani" }, { "english": "a proud, arrogant person", "dagbani": "karimbaandana" }, { "english": "The Lord throws down the house of the proud man.", "dagbani": "Yawɛ wurindi karimbaandan’ yili" }, { "english": "The house of the patient person is built", "dagbani": "Suɣulolana yili ka di me n-tali; karimbaandana yili zali dabari" }, { "english": "House of the impatient and proud person stands in ruins and is deserted.", "dagbani": "Karimbaannim’ bari ma la tɔŋ, ka teei bɛ mihi sɔŋ kaman laŋ’ la, bɛ bari ma la zana soli zuɣu." }, { "english": "Proud people set a trap for me, and stretch their ropes on the ground like a net, they set snares for me on the path.", "dagbani": "Karimbaannim’ maani ma la ansarisi ka di ka yɛtɔɣa" }, { "english": "The proud hold me in utter contempt.", "dagbani": "Karimbaannim’ maani ma la ansarisi ka di ka yɛtɔɣa" }, { "english": "The proud hold me in utter contempt.", "dagbani": "Karimbaannim’ maani ma la ansarisi ka di ka yɛtɔɣa." }, { "english": "The proud and arrogant man - “Mocker” is his name; he behaves with overweening pride.", "dagbani": "O kul tumdila karimbaani duhimaŋtali tuma." }, { "english": "arrogant", "dagbani": "karimbaanima" }, { "english": "student", "dagbani": "karimbia" }, { "english": "a big, important person", "dagbani": "karinjɛni" }, { "english": "someone standing tall and upright, looking beyond his age", "dagbani": "karinjɔn" }, { "english": "a sore (big, serious)", "dagbani": "karinyaɣu" }, { "english": "sore that has a bandage on it", "dagbani": "Zoo ŋun ʒiɛm karinyaɣu, ŋuna gbɛri" }, { "english": "a sore (big, serious)", "dagbani": "ŋun" }, { "english": "sore that has a bandage on it", "dagbani": "ʒiɛm karinyaɣu" }, { "english": "The fly that despises a sore that has a bandage on it is the one that goes to bed hungry.", "dagbani": "Zoo ŋun ʒiɛm karinyaɣu, ŋuna gbɛri kum." }, { "english": "fly", "dagbani": "Zoo" }, { "english": "The one that goes to bed hungry", "dagbani": "ŋuna gbɛri kum" }, { "english": "a classroom", "dagbani": "karinzɔŋ" }, { "english": "Teachers should not smoke cigarettes in the schoolrooms or school-yard.", "dagbani": "Karimbanima ka soli ni bɛ nyu shigaari karim zondi puuni bee karim dundɔŋ puuni." }, { "english": "reading", "dagbani": "kariŋ" }, { "english": "our people who know how to read Dagbani.", "dagbani": "ti niriba bɛn mi Dagbani kariŋ" }, { "english": "a class", "dagbani": "kariŋ zɔŋ" }, { "english": "This work could not have been effected without the help of the members of the literacy class at Choggu-Yapalisi.", "dagbani": "Tuun' shɛli din tum ŋɔ naan ku too tum di yi di pala Ninsarinsi yuŋ sikuru kariŋ zɔŋ shɛli dim be Choggu-Yapalisi la sɔŋsim zuɣu." }, { "english": "to read", "dagbani": "karim" }, { "english": "a reading, lesson, lection, lecture", "dagbani": "karim" }, { "english": "left them. He took the disciples with him and had discussions daily in the lecture hall of Tyrannus.", "dagbani": "woligi Yisa nyaandoliba n-zaŋ ba chaŋ Tairanus kariŋ duu" }, { "english": "a chapter (in a secular book)", "dagbani": "karim" }, { "english": "teacher.", "dagbani": "kariŋba" }, { "english": "a student. esp. in Qur'an school.", "dagbani": "kariŋbia" }, { "english": "It is enough for the student to be like his teacher.", "dagbani": "Di simdi ni karimbia bemi kaman o karimba" }, { "english": "Those who have written it are: the students of A., N. and K..", "dagbani": "Bɛn sabi li n-nyɛ: Adibo, Nakpachee ni Kunyɛvula karimbihi." }, { "english": "They cast lots for their duties, young and old, master-singer and apprentice side by side.", "dagbani": "tuma ni yɛn nyɛ shɛm, ninkura mini bihi ni karimbanim’ ni karimbihi zaa." }, { "english": "grass [sp.]", "dagbani": "kariŋmaaŋa" }, { "english": "You have been a staff of reed for the house of Israel.", "dagbani": "A ni daa leei kariŋmaaŋa jaangbee Izraɛlnim’ sani maa zuɣu." }, { "english": "race-running", "dagbani": "karitigu" }, { "english": "corn tassel", "dagbani": "kariwampaɣu" }, { "english": "corn-cob", "dagbani": "kariwandibili" }, { "english": "maize, corn", "dagbani": "kariwani" }, { "english": "maize, corn", "dagbani": "kariwaani" }, { "english": "maize, corn", "dagbani": "kawaani" }, { "english": "maize, corn", "dagbani": "kawana" }, { "english": "cassava, yams, plantain, rice, millet, maize, sweet potato and bread.", "dagbani": "cassava, yams, plantain, rice, millet, maize, sweet potato ni bread." }, { "english": "He ate maize and his teeth became weary.", "dagbani": "O ŋubi kawana ka o nyina baɣi." }, { "english": "maize stalk with leaves", "dagbani": "kariwana gbɔŋ / gbana" }, { "english": "seed-maize", "dagbani": "kariwamburili" }, { "english": "maize", "dagbani": "kawana, anyangbana" }, { "english": "corn field", "dagbani": "kariwanlulle" }, { "english": "dwarf-maize", "dagbani": "kariwannyia" }, { "english": "corn-husk", "dagbani": "kariwanpɔɣiri" }, { "english": "corn-silk", "dagbani": "kariwanzum" }, { "english": "capsicum", "dagbani": "kariwatia" }, { "english": "grass mat used to close up door openings", "dagbani": "karo" }, { "english": "Closing the stable door after the horse has bolted.", "dagbani": "lan yɔri karo?" }, { "english": "The rain has stopped falling; why do you close the door (put a mat over the doorway)?", "dagbani": "kalinli" }, { "english": "karɔŋ", "dagbani": "kariŋ; reading." }, { "english": "cactus", "dagbani": "kasalli" }, { "english": "kasalli", "dagbani": "Pl: kasala. n. cactus. Note: ?? (TN)" }, { "english": "stalk of millet", "dagbani": "kasana" }, { "english": "pull out some stalks for her from the bundles and leave them for her to pick up", "dagbani": "ŋɔhimiya kasana di bɔba maa ni sɔŋ ka o gahim di" }, { "english": "millet (words for ~)", "dagbani": "karɔŋ. kabirili, kasarili, kayoli, kazuɣu, za" }, { "english": "kahu; kawaansana", "dagbani": "millet (words for ~)" }, { "english": "transplanted guinea corn or millet", "dagbani": "kasarili" }, { "english": "Kabirita yi bi bi, ka kasara bi, di pa taali.", "dagbani": "What you gain on the swings you lose on the roundabouts." }, { "english": "If the sown guinea corn doesn’t become mature and the transplanted guinea corn becomes mature, it is not bad.", "dagbani": "Lit: Kabirita yi bi bi, ka kasara bi, di pa taali." }, { "english": "millet (words for ~)", "dagbani": "kabuɣu, kasana, kasarili, kayoli, kazuɣu, za" }, { "english": "guineacorn (words for ~)", "dagbani": "kayɛlima, kaʒiɛɣu, kunkɔhibua, maŋkariga" }, { "english": "clean, spotless", "dagbani": "kasi" }, { "english": "Bath-water is water which is not clean.", "dagbani": "Kɔ’surim nyɛla kɔ’shɛli din ka kasi" }, { "english": "cleanliness", "dagbani": "sabita" }, { "english": "It ia important that all our living areas should have cleanliness and be clean.", "dagbani": "Di simdi ka ti bɛhigu shee kam mali sabita bee ka di be kasi." }, { "english": "The armies of heaven were ... dressed in fine linen, white and clean.", "dagbani": "alizanda ni tɔbbihi ye binyɛr' piɛla din piɛli ka be kasikasi" }, { "english": "completely", "dagbani": "kahikahi" }, { "english": "a clean sweep", "dagbani": "kahikahi" }, { "english": "holy", "dagbani": "kasi" }, { "english": "they drink it to the dregs", "dagbani": "bɛ nyu li hal ti naai di zaa kahikahi" }, { "english": "pure", "dagbani": "kasi" }, { "english": "genuine", "dagbani": "maŋli" }, { "english": "whole", "dagbani": "muni" }, { "english": "pure", "dagbani": "alali" }, { "english": "genuine", "dagbani": "maŋli" }, { "english": "whole", "dagbani": "muni" }, { "english": "holy", "dagbani": "a ni ʒe luɣ’ shɛli" }, { "english": "the place whereon thou standest is holy ground", "dagbani": "ŋɔ nyɛla luɣ’ kasi shee" }, { "english": "they should sew these holy vestments for your brother", "dagbani": "bɛ she binyɛra din be kasinim’ ŋɔ n-ti a mabia" }, { "english": "I have no ordinary bread, only the sacred bread.", "dagbani": "N ka bɔrɔbɔro ziŋ’ kpe, bɔrɔbɔro kasi n-naɣ’ beni" }, { "english": "when the Son of Man and his holy angels return.", "dagbani": "Daadam Bia mini malaika kasinim’ yi ti labina" }, { "english": "cleanliness, cleanness.", "dagbani": "kasitali" }, { "english": "Cleanliness is something essential in peoples living-area.", "dagbani": "Kasitali nyɛla binshɛli din yɛla simdi pam daadam bɛhigu ni." }, { "english": "something essential in peoples living-area.", "dagbani": "yi kasitali" }, { "english": "holiness.", "dagbani": "n yi kahigi n kasitali" }, { "english": "when I reveal my holiness to you in their sight.", "dagbani": "yi sani bɛ ninni" }, { "english": "Each one of you should know how to follow holiness of life and the way or honour.", "dagbani": "Yi zaa yinoyino mi yi ni yɛn doli kasitali biɛhigu mini jilima soli shɛm" }, { "english": "holy person", "dagbani": "kasitalilana" }, { "english": "O our Lord who art holy.", "dagbani": "Yaa ti Duuma ŋun nyɛ kasitalilana." }, { "english": "cassia (cosmetic)", "dagbani": "kasia" }, { "english": "6 kilogrammes of cassia", "dagbani": "tulaale shɛli bɛ ni booni kasia la kilo ayɔbu" }, { "english": "'sexton', gravedigger", "dagbani": "kasiɣira" }, { "english": "gravediggers", "dagbani": "kasiɣiriba" }, { "english": "one whose traditional duty is to place a body in the grave.", "dagbani": "so ti nya ninsal’ kɔba luɣ’ shɛli" }, { "english": "every time they find a human bone, they will put a marker beside it so that the grave diggers can come and bury it.", "dagbani": "ŋun’ bom’ bini dalim nimaani hal ka kasiɣiriba ti kana ti zaŋ li sɔɣi" }, { "english": "Note: ?? siɣi.", "dagbani": "kabiri." }, { "english": "completely.", "dagbani": "kasikasi" }, { "english": "completely", "dagbani": "kasikasi" }, { "english": "clean", "dagbani": "kasinima" }, { "english": "a bowl of millet/guinea corn", "dagbani": "katahili" }, { "english": "opportunity", "dagbani": "katari" }, { "english": "an umbrella, sun-shade", "dagbani": "katayua" }, { "english": "political party symbolised by umbrella (NDC)", "dagbani": "katayua" }, { "english": "the third wife of the Yaan-Naa", "dagbani": "Katini" }, { "english": "where the third wife of the Yaan-Naa lives", "dagbani": "Katini" }, { "english": "room in which Yaa Naa is installed", "dagbani": "katini" }, { "english": "room in which a Yaan-Naa is enskinned", "dagbani": "katini\nduu" }, { "english": "a distance, far place", "dagbani": "katiŋa" }, { "english": "However far he wandered.", "dagbani": "O go katiŋa kabo." }, { "english": "Dispose of rubbish and dirty water far away, because flies breed in them.", "dagbani": "Bahimiya saɣiri mini ko’biɛri katiŋa dama di puuni ka zɔhi wɔɣira." }, { "english": "Your enemy’s medicinal-ball is thrown far away.", "dagbani": "A dima tikpilli zaŋ labi katiŋa." }, { "english": "better a neighbour nearby than brothers far away.", "dagbani": "A ʒiʒiinikpee ŋun be yoma so a mabihi bɛn be katiŋa." }, { "english": "those who are in the far places of the world honour you.", "dagbani": "bɛn be dunia ŋɔ ni katinsi lur’ a la sizuura" }, { "english": "those whom you scattered into lands which are near and those that are in far places.", "dagbani": "a ni wurim shɛb’ kpɛhi tin’ shɛŋa din miri na ni mini din be katinsi ni la" }, { "english": "If you can see the fruit on a distant tree, it belongs to a patient man.", "dagbani": "A lihiri katiŋ’ tia wala, suɣulolana buni." }, { "english": "You will put into my mouth a song which is new from your heart.", "dagbani": "A yi yɛn ŋma ʒiri nyin' ŋmam' li katiŋa, a" }, { "english": "If you are going to tell lies, tell them far away from home; if you tell them near home, they will come back to you.", "dagbani": "yi ŋma li yomayoma di ni labi a sani na" }, { "english": "We come from a town which is far away.", "dagbani": "Ti yila tiŋgban’ shɛli din be katiŋ’ na" }, { "english": "far away (there)", "dagbani": "katiŋ'ha" }, { "english": "Zion Mountain which is far off in the north.", "dagbani": "Ziɔn Zoli din be nuzaa polo katiŋ’ ha" }, { "english": "cassava, 'manioc' [Am.]", "dagbani": "katiŋguŋa" }, { "english": "Not at all!", "dagbani": "katu" }, { "english": "a large wooden needle for roofing buildings", "dagbani": "katurigu" }, { "english": "pl", "dagbani": "katurisi" }, { "english": "a large wooden needle for roofing buildings", "dagbani": "karikpandiga" }, { "english": "n. Note: v + obj. shamelessness. Note: ?? ad•hoc literal translation in SC Yi tum kavi pagɔrisigu mini dagɔrisigu", "dagbani": "kavi" }, { "english": "your shameless prostitution.", "dagbani": "tuma" }, { "english": "Go away! Be off! said in disgust, denigrating the person addressed.", "dagbani": "kavini" }, { "english": "variant", "dagbani": "kavenni" }, { "english": "Go away! Be off! said in disgust, denigrating the person addressed.", "dagbani": "kawara" }, { "english": "maize", "dagbani": "kariwani" }, { "english": "Go away! Be off!", "dagbani": "kawara" }, { "english": "white maize", "dagbani": "kawaanpiɛlli" }, { "english": "unshelled maize", "dagbani": "kawaansana" }, { "english": "dwarf maize", "dagbani": "kariwannyia" }, { "english": "yellow corm", "dagbani": "kawaanʒee" }, { "english": "a counsellor (modern sense)", "dagbani": "kawunsila" }, { "english": "Medical professionals and counsellors can help you to sustain hope.", "dagbani": "nyaŋ tahima yihibu." }, { "english": "the second growth of guinea corn", "dagbani": "kayɛlima" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "winnower, person winnowing grain", "dagbani": "kayeena" }, { "english": "I will have winnowers come to Babylon and winnow it.", "dagbani": "n ti chɛ ka kayeeniba kpe Babilɔn nti yɛl’ li" }, { "english": "winnowing", "dagbani": "kayeeni" }, { "english": "winnowing-calabash", "dagbani": "kayeeni ŋmani" }, { "english": "I will winnow you with my winnowing-bowl.", "dagbani": "N zaŋ n kayeeni ŋmani n-yɛli ya" }, { "english": "gleanings ('grain taken out')", "dagbani": "kayiha" }, { "english": "to glean", "dagbani": "yihi kayiha" }, { "english": "She asked me to let her follow the harvesters and glean.", "dagbani": "O suhi ma mi ni n chɛ ka o doli kachɛriba maa nyaaŋa yihiri kayiha." }, { "english": "late millet crop, head of millet", "dagbani": "kayoli" }, { "english": "Good guinea corn does not reach the place where it is stored before it is threshed.", "dagbani": "Kayoli suŋ bi paari kaʒee ni." }, { "english": "'scattered grain', self-sown cereal crop in old field", "dagbani": "kayoo" }, { "english": "This year and next you will have only wild grain to eat.", "dagbani": "Yuuni ŋɔ mini yuuni din paya na, kayari chi ka yi yɛn dira" }, { "english": "so-and-so much", "dagbani": "kaza" }, { "english": "Note: a specific amount is in mind but will not be mentioned", "dagbani": "Note: a specifc amount is in mind but will not be mentioned" }, { "english": "so much money", "dagbani": "liɣiri kaza" }, { "english": "so-and-so", "dagbani": "nira kaza" }, { "english": "(adverb '...ever')", "dagbani": "'(adverb ''...ever')’" }, { "english": "such and such (adj.)", "dagbani": "yaakaza ‘such and such (adj.)’" }, { "english": "a veranda, porch?", "dagbani": "kazala" }, { "english": "shaded porch or veranda with a roof supported by a row of columns.", "dagbani": "kazala" }, { "english": "the depth of the portico at the door of the building was 4½ metres.", "dagbani": "duu maa dunol’ ni kazala puuni ziliŋ daa nyɛ mita anahi ni pirigili" }, { "english": "the colonnade that they called 'Solomon's Porch'.", "dagbani": "kazal’ shɛli bɛ ni daa booni Sulemaana Kazala la" }, { "english": "the second wife of the Yaan Naa", "dagbani": "Kazia" }, { "english": "third wife", "dagbani": "Katini" }, { "english": "a head spike, ear of millet", "dagbani": "kazuɣu" }, { "english": "you may pluck ears to rub in your hands", "dagbani": "a ni tooi zaŋ a nuu ŋmɛm kazuɣuri maa ŋubi" }, { "english": "guineacorn, sorghum", "dagbani": "kaʒiɛɣu" }, { "english": "temporary grain-store", "dagbani": "kaʒee" }, { "english": "Good guinea corn does not reach the place where it is stored before it is threshed.", "dagbani": "Kayoli suŋ bi paari kaʒee ni." }, { "english": "he went over to lie down at the far end of the grain pile.", "dagbani": "o chaŋ kaʒee gbini ti dɔni ni o gbihi." }, { "english": "It is a lucky bird whose name is called at the place where millet is threshed.", "dagbani": "Noombil’ suŋ yuli m-booni kaʒee ni." }, { "english": "car", "dagbani": "kaa" }, { "english": "cars", "dagbani": "kahi" }, { "english": "car", "dagbani": "kaa" }, { "english": "shrub [sp.] edible, bearing white flowers", "dagbani": "kaa" }, { "english": "juju believe to safeguard the property of its owner", "dagbani": "kaa" }, { "english": "and you", "dagbani": "kaa" }, { "english": "the Ka'abah. the Sacred House (\"the Ancient House\"), a cuboid building at the centre of Islam's most sacred mosque, Al-Masjid al-Haram, in Mecca, Saudi Arabia", "dagbani": "Kaaba" }, { "english": "khaki", "dagbani": "kaachii" }, { "english": "a wedding gift", "dagbani": "kaada" }, { "english": "a wedding gift", "dagbani": "kaara" }, { "english": "a wedding gift", "dagbani": "kaada" }, { "english": "a wedding gift", "dagbani": "kaara" }, { "english": "cooked balls of porridge", "dagbani": "kaafa" }, { "english": "cooked balls of porridge", "dagbani": "kaafanima" }, { "english": "balls of porridge wrapped in leaves", "dagbani": "kaafaŋ ganye" }, { "english": "title amongst the Muslims of Sabere", "dagbani": "Yidana Kaafaa" }, { "english": "to dawn (next day)", "dagbani": "kaai" }, { "english": "came the dawn", "dagbani": "kaai biɛɣu, biɛgu kaai" }, { "english": "grass which is in the bush today and next day is burned up.", "dagbani": "mɔri din be mɔɣu ni zuŋɔ n-kaai biɛɣu ka buɣim diri li" }, { "english": "to visit", "dagbani": "kaai" }, { "english": "If I visit you for a couple of days.", "dagbani": "n yi ti kaai ya n-niŋ daba ayi yi sani" }, { "english": "If you haven't visited a pond when it's empty, you won't visit it when it has water in it.", "dagbani": "A yi bi kaai biɔŋ kuŋ, a ku kaai biɔŋ mahali (mahili)" }, { "english": "He went to check up on his farm.", "dagbani": "O chaŋ o puu kaabu." }, { "english": "to inspect, look at, to watch, survey.", "dagbani": "kaai" }, { "english": "they inspect the world", "dagbani": "bɛ cham’ gili kaai dunia ŋɔ nya." }, { "english": "The Lord sent them to go around and inspect the world.", "dagbani": "The Lord sent them to go around and inspect the world. []" }, { "english": "to do ... (wind, wrap) around", "dagbani": "kaai" }, { "english": "If you see a woman who wraps a head-tie completely around her head so no hair is showing, it indicates that she is a chief's wife (? female chief).", "dagbani": "A yi ti nya ka paɣa zaŋ bɔbiga n-kaa vili o zuɣu ka zab’ri kani di wuhirimi ni Napaɣa n-nyɛ o." }, { "english": "Then the lion turned and attacked Jesus.", "dagbani": "Zaŋ daanya mali gaɣa kɔtomsi n-tuɣituɣi taba n-zaŋ li kaai vili kɔniŋdi bini maa nyingol’ ni he made things\nlike gourd bottles in bronze and arranged them one after the other all round the neck of the water-putting thing. [1KI\n74]" }, { "english": "ginger", "dagbani": "kaakaduro" }, { "english": "ginger (variant)", "dagbani": "kaakaaduro" }, { "english": "ginger (plural)", "dagbani": "kaakaadwɔti" }, { "english": "variant of ginger", "dagbani": "kaakaduronima" }, { "english": "ginger (another synonym)", "dagbani": "zakariʒeebuli" }, { "english": "a funnel", "dagbani": "kaakaachi" }, { "english": "Kaaku, rank of officer of Dagomba gunmen", "dagbani": "Kaaku" }, { "english": "whitewash", "dagbani": "kaalo" }, { "english": "a prostitute", "dagbani": "kaalua" }, { "english": "council (administrative body)", "dagbani": "kaansili" }, { "english": "wedding gift", "dagbani": "kaara" }, { "english": "whew! (exclamation of relief at narrow escape).", "dagbani": "kaasa" }, { "english": "cassia.", "dagbani": "kaasia" }, { "english": "The person who ran way went 'Whew!'", "dagbani": "Ŋun zo n-tiligi n-niŋdi kaasa." }, { "english": "perfumed powder that they call myrrh and aloes and cassia take myrrh and aloe tree sap and anoint him.", "dagbani": "tulaale zin’ shɛŋa bɛ ni booni mɛɛr mini aloosi ni kaasia" }, { "english": "pah! - an expression of disapproval.", "dagbani": "kaashi" }, { "english": "a porter.", "dagbani": "kaayakaaya" }, { "english": "a \"female self-employed porter\" (IM).", "dagbani": "kaayayo" }, { "english": "kerosene, paraffin [Br.].", "dagbani": "kɛrɛnʒini" }, { "english": "a fife.", "dagbani": "kete" }, { "english": "a cage", "dagbani": "keeji" }, { "english": "caveat", "dagbani": "keeviyat" }, { "english": "If the investigation is completed and the application is found to have no force, the court will cancel the caveat.", "dagbani": "Vihigu maa yi naai ka gbɔŋ maa yɛtɔɣa maa ka nasara, kootu yɛn yihila keeviyat maa m-bahi" }, { "english": "trumpet/s", "dagbani": "kikaa" }, { "english": "side by side, individualism, disagreement, disobedience", "dagbani": "kikaɣili" }, { "english": "a trumpeter", "dagbani": "kikapiɛbira" }, { "english": "soldiers and trumpeters stood beside him", "dagbani": "sapashinnim’ mini kikapiɛbiriba ʒe m-baɣ’ o" }, { "english": "a temporary partition or enclosure made of gbala ('zana-')mats", "dagbani": "kikarili" }, { "english": "as you would do to a cracked wall or partitions that break", "dagbani": "kaman yi ni yɛn niŋ dikili ŋmaŋ bee kikara din kab’ ŋuniya m-bɔri ni di lu shɛm la" }, { "english": "harmattan", "dagbani": "kikaa" }, { "english": "hot season", "dagbani": "n-zali woligu saha" }, { "english": "harmattan sets in", "dagbani": "kikaa daai" }, { "english": "Do your best to come before 'winter'.", "dagbani": "Kpaŋm’ amaŋ’ kana ka kikaa na bi daai." }, { "english": "The kapok sheds all its leaves in the harmattan season and then forms a calyx and produces fruits.", "dagbani": "Guŋa suuri di vari zaa la kikaa saha ka naanyi niŋ wuba n-woli." }, { "english": "The harmattan wind is blowing and the dry season okro remains in its calyx.", "dagbani": "ka wuuni maana kpalim wuba ni." }, { "english": "hot time", "dagbani": "wɔligu saha" }, { "english": "you make both summer and winter", "dagbani": "nyini n-zali woligu saha mini kikaa saha" }, { "english": "there will always be seedtime and harvest, cool time and hot time, rainy season and harmattan day and night.", "dagbani": "kikaa saha ni wuntaŋ’ ni mini yuŋ kul ni beni" }, { "english": "a bugle, horn (musical).", "dagbani": "kikaa" }, { "english": "there will be a loud trumpet-blast.", "dagbani": "kikaa ni ti tahi pam" }, { "english": "the sound of the horn kept getting louder and louder.", "dagbani": "kikaa maa kumsi vuri daa maan pahi" }, { "english": "blow a horn", "dagbani": "pe6/piɛbi kikaa" }, { "english": "seven priests who held rams' horn trumpets blew a fanfare.", "dagbani": "maligumaaniba ayopɔin bɛn gbibi piɛla’ yila kikah’ ayopɔin m-pe" }, { "english": "Blow the trumpet on the new moon day.", "dagbani": "Piɛbimiya kikaa goli palli dali" }, { "english": "Moab will go down in great tumult amid war cries and the blast of the trumpet.", "dagbani": "Mɔabnim’ ni kpi tɔbu tuhibu vuri mini tɔbbihi tahigu ni kikahi kumsi zuɣu" }, { "english": "alarm call", "dagbani": "kika’ biɛɣu" }, { "english": "Can the alarm be sounded in a town without people becoming afraid?", "dagbani": "Kika’ biɛɣu ni kum tiŋ’ ni, ka dabiɛm ku gbahi niriba?" }, { "english": "to oppose", "dagbani": "kili" }, { "english": "unite/conspire against sb.", "dagbani": "kili" }, { "english": "defect", "dagbani": "kili" }, { "english": "to separate, withdraw.", "dagbani": "kilim" }, { "english": "freeze.", "dagbani": "kilim" }, { "english": "God's breath brings the cold so that the great waters freeze.", "dagbani": "Naawuni vuhim n-tahiri maasim na, nti chɛ ka ko’ titaŋa kilim" }, { "english": "Whoever has birth to the 'frost' that comes from the sky? The water is hard like a stone and the surface of the deep sea freezes.", "dagbani": "Ka ŋuni n-lee dɔɣi ko’ shɛli din kilim yiri alizanda ni na ŋɔ? Kom maa kpaŋmi kaman kuɣili la, ka teeku bulli ni kom zuɣusaa kilim." }, { "english": "... water", "dagbani": "..." }, { "english": "which freezes'", "dagbani": "water top freezes." }, { "english": "kilogramme", "dagbani": "kilogiram" }, { "english": "kilogrammes", "dagbani": "kilogiramnima" }, { "english": "you should take one kilo of flour.", "dagbani": "yin’ zaŋmiya zim viɛlli kilo yini" }, { "english": "gold weighing more than 4000 Kg.", "dagbani": "salima din tibisim gari kilogiram tusaanahi" }, { "english": "they should pay a tax of 3000 kilogrammes.", "dagbani": "bɛ yom farigu din nyɛ anzinfa kilogiramnim’ tusaata ni kɔbisinahi mini salima kilogiramnim’ pihitanaanahi" }, { "english": "kilogram", "dagbani": "kilogiram" }, { "english": "kilometre", "dagbani": "kilomita" }, { "english": "its width was 2.5 kilometres", "dagbani": "di yɛliŋ nyɛ kilomita ayi ni pirigili" }, { "english": "be tight", "dagbani": "kimsi" }, { "english": "wild 'fig'", "dagbani": "kiŋkamli" }, { "english": "tree", "dagbani": "kiŋkansaligu" }, { "english": "necessity, compulsion, violence", "dagbani": "kiŋkansi" }, { "english": "I was thinking that you would take your daughters from me by force.", "dagbani": "n daa tɛhimi ni di pa shɛli ka a ti zaŋ kiŋkansi fa a bipuɣinsi maa n sani" }, { "english": "I", "dagbani": "n" }, { "english": "hate that someone should be cruel to his wife.", "dagbani": "Kiŋkansi zuɣu ka jaŋa gbɛri tia zuɣu." }, { "english": "The monkey sleeps in the tree because of the fear of violence.", "dagbani": "Bɛnkam suhuri ye buni zuɣu, ka zaŋ kiŋkansi" }, { "english": "'all who strive after ill-gotten gain'.", "dagbani": "bɔrili" }, { "english": "monkey sleeps in the tree because of the fear of violence.", "dagbani": "Ashili zuɣu ka kiŋkaŋa pumdi yuŋ." }, { "english": "wild fig tree", "dagbani": "kiŋkaŋa" }, { "english": "true-figtree", "dagbani": "kiŋkaŋ'maŋli" }, { "english": "It is because of its secret that the wild fig tree blossoms at night.", "dagbani": "Ashili zuɣu ka kiŋkaŋa pumdi yuŋ." }, { "english": "cultivated fig", "dagbani": "fiig (tia)" }, { "english": "strongly, firmly", "dagbani": "kiŋkiŋ" }, { "english": "stand firm, 'adamant'", "dagbani": "ʒe kiŋkiŋ" }, { "english": "they got ropes and tie the big ship tightly as well", "dagbani": "(bɛ) bo mihi lo ŋarin titali maa gba kiŋkiŋ" }, { "english": "tightly", "dagbani": "kiŋkiŋ" }, { "english": "A woman’s loincloth and a moneybag are both held tightly", "dagbani": "Taanchili kiŋkiŋ kpalambila kiŋkiŋ" }, { "english": "The lazy person’s stomach is loose; it never becomes firm", "dagbani": "Vinyaɣililana puli niŋ wɔɣawɔɣa ku niŋ kiŋkiŋ" }, { "english": "well, adequately", "dagbani": "kirikiri" }, { "english": "strongly, fast, securely, turbulent, hard (as opposed to soft, rash)", "dagbani": "kirikiri" }, { "english": "all the doors of the cell were locked securely", "dagbani": "duu maa dunoya zaa kparimi kirikiri" }, { "english": "hold firmly", "dagbani": "gbibi kirikiri" }, { "english": "your right hand holds me firmly", "dagbani": "a nudirigu gbib’ ma kirikiri" }, { "english": "I hold on to my righteousness firmly, and will not let go", "dagbani": "N gbibila n wuntitali kirikiri ka ku wɔɣisi li" }, { "english": "appetising", "dagbani": "kirisi" }, { "english": "to increase", "dagbani": "kirisi" }, { "english": "But as for Abijah, his strength kept increasing.", "dagbani": "Amaa Abija ŋun’ yaa daa kul kirisimi." }, { "english": "serious bush-burning improves the soil.", "dagbani": "mɔ 'nyɔri' biɛɣu chɛrimi ka tiŋgban kirisira" }, { "english": "to tighten sth", "dagbani": "kirisi" }, { "english": "But be careful not to tighten it (tourniquet) too much.", "dagbani": "Amaa miri ka a dii lo ka di kirisi pam." }, { "english": "chrysolite, a type of jewel", "dagbani": "kirisolait" }, { "english": "ruby", "dagbani": "kuɣ’" }, { "english": "topaz", "dagbani": "viɛla" }, { "english": "beryl", "dagbani": "kam" }, { "english": "jewels", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "carnelian", "dagbani": "kanɛlian" }, { "english": "chrysolite", "dagbani": "kirisolait" }, { "english": "diamond", "dagbani": "daimɔnd" }, { "english": "beryl", "dagbani": "bɛril" }, { "english": "onyx", "dagbani": "oniɣisi" }, { "english": "jasper", "dagbani": "jasipa" }, { "english": "sapphire", "dagbani": "safaya" }, { "english": "turquoise", "dagbani": "tɛkɔisi" }, { "english": "emerald", "dagbani": "ɛmɛrald" }, { "english": "crystal", "dagbani": "kiristal" }, { "english": "There was something that looked like a dome made of dazzling crystal.", "dagbani": "binfalafala daa be binnɛma maa zuɣusaa ka nyaɣisira kaman bɛ ni booni shɛli kiristal la." }, { "english": "Coral and jasper are not worthy of mention.", "dagbani": "Nir’ ku tooi zaŋ kuɣ’ viɛl’ shɛŋa bɛ ni booni kɔral bee kirisital la buɣisi li." }, { "english": "crystal", "dagbani": "kirkir" }, { "english": "to till the soil, hoe, cultivate, plough", "dagbani": "ko" }, { "english": "ploughs", "dagbani": "kɔra" }, { "english": "farms", "dagbani": "kɔbu" }, { "english": "Also we will not farm in the seventh year.", "dagbani": "Ti mi ku ko yuun’ shɛli din pahir’ ayopɔin puuni" }, { "english": "He went to work on his farm, and was scattering his seed.", "dagbani": "O daa chaŋ n ti kɔri o puu, ka yaɣindi o bimbira" }, { "english": "They ploughed and sowed seed and planted trees, and the farms were productive and the", "dagbani": "Bɛ daa koya m-biri bimbira ka sa tihi, ka di daa niŋ, ka tihi maa gba daa wali pam" }, { "english": "trees also fruited well.", "dagbani": "[PSA 107:37]" }, { "english": "Pini kɔbu to ka labaako mi nyaɣisa.", "dagbani": "It’s hard to make yam mounds, but labaakɔ yams are tasty." }, { "english": "to weed.", "dagbani": "la terre aut pieds de" }, { "english": "to farm, be a farmer.", "dagbani": "la terre aut pieds de" }, { "english": "plants remember", "dagbani": "kɔ n taɣ taɣi" }, { "english": "singularity, onliness", "dagbani": "ko" }, { "english": "is different", "dagbani": "be di ko" }, { "english": "each of the two men ... had a dream the same night, and each dream had a meaning of its own", "dagbani": "niriba ayi ... maa daa ti zahim zahima dahin shɛli yuŋ. Sokam zahindi daa bela di ko, ka mali di gbinni" }, { "english": "How did I treat you differently from the other churches except that I", "dagbani": "Bɔ ka n niŋ ya ka di be di ko ni cheechi shɛŋa din kpalim la n-naɣ’ pahila n ni bi zaŋ n yɛla doli ya la?" }, { "english": "didn't impose my problems on you?", "dagbani": "o be o ko ka chɛ alahichinima" }, { "english": "he is 'set apart from sinners'.", "dagbani": "di daa ti kpalim n ko" }, { "english": "I alone was left.", "dagbani": "Lit: it (past) got.to remain my onliness." }, { "english": "aloneness.", "dagbani": "kaman yɔɣuni" }, { "english": "like a wild ass that wanders alone.", "dagbani": "buntaaŋa ŋun gɔr’ o ko la" }, { "english": "hundred/s", "dagbani": "kɔb-" }, { "english": "a glass-fronted cupboard", "dagbani": "kɔba" }, { "english": "a water-container", "dagbani": "kɔbahiga" }, { "english": "Take that cloth and fold it over the mouth of a water-container and then strain the water into it.", "dagbani": "Zaŋmiya lala chinchini ŋɔ pɔbi kɔbahiga noli, ka naanyi te kom maa niŋ di puuni" }, { "english": "tyre", "dagbani": "kɔba" }, { "english": "bones", "dagbani": "kɔba" }, { "english": "how his dreaming turns out.", "dagbani": "A ʒiɛyimtali zaŋ chaŋ a zo maa sani ni bahindi shɛm m-bala?" }, { "english": "Is this what comes of your faithfulness to your friend?", "dagbani": "bahindi shɛm m-bala?" }, { "english": "be left, remain", "dagbani": "bahindi nyaaŋa" }, { "english": "what finally remains (to be said) is: ...", "dagbani": "din bahindi nyaaŋa nyɛla" }, { "english": "loose straw used in thatching a room", "dagbani": "bahima" }, { "english": "illegitimate child, bastard, person whose father is unknown", "dagbani": "bahiri" }, { "english": "doom, perishing", "dagbani": "bahiyoli" }, { "english": "Ruin will come on you suddenly.", "dagbani": "Bahiyoli ni paag’ a yim libig’ a" }, { "english": "perdition", "dagbani": "bahiyoli shee" }, { "english": "a person destined to be lost, 'son of perdition'", "dagbani": "bahiyolilana" }, { "english": "invincible act", "dagbani": "bahiyoli" }, { "english": "doom, perishing", "dagbani": "bahiyotali" }, { "english": "because of this they will bring ruin upon themselves swiftly", "dagbani": "di zuɣu ni chɛ ka bɛ bo bahiyotali ti bɛmaŋ’ yomyom" }, { "english": "a dog-seller", "dagbani": "bakɔha" }, { "english": "week, seven-day week", "dagbani": "bakɔi" }, { "english": "count the days up to exactly seven weeks", "dagbani": "kalimiya dabisa hal ti paai bakɔi ayopɔin dɛde" }, { "english": "Festival of Weeks, Pentecost", "dagbani": "bakɔibakɔi/bakɔinima chuɣu" }, { "english": "at that time you will celebrate the Festival", "dagbani": "di saha ka yi ti puhi bakɔinim’ chuɣu" }, { "english": "Festival of Weeks", "dagbani": "Dabindi Chuɣu" }, { "english": "Unleavened Bread Festival and the weeks festival.", "dagbani": "bakɔibakɔi chuɣu" }, { "english": "market-week", "dagbani": "dakulo" }, { "english": "father's elder brother, 'senior father', uncle", "dagbani": "bakpɛma" }, { "english": "mother's jr. sister", "dagbani": "mapira" }, { "english": "father's junior brother", "dagbani": "bapira" }, { "english": "father's sister", "dagbani": "piriba" }, { "english": "mother's brother", "dagbani": "ŋahiba" }, { "english": "that (is)", "dagbani": "bala" }, { "english": "Who's that, Sir?", "dagbani": "Ŋuni n-lee bala, n Duuma?" }, { "english": "It's me, Jesus, that you are persecuting.", "dagbani": "Man’ Yisa ŋun nyɛ a ni niŋdi so alaka maa bala." }, { "english": "he can't continue, but his end is upon him.", "dagbani": "o ku tooi be, amaa o bahigu yɛn bala" }, { "english": "that was Andrew and Philip's town.", "dagbani": "Anduru mini Pita gba ya n-daa bala" }, { "english": "And I heard that he said to those others", "dagbani": "ka o yɛri bɛn bala la mi" }, { "english": "to be soft, thin, flexible, 'succulent'", "dagbani": "bala" }, { "english": "rainwater softens it (the soil)", "dagbani": "sakom chɛ ka di bala" }, { "english": "If the soil is soft somewhere; it means that it has rained.", "dagbani": "Tam yi bali shɛli, saa m-mi." }, { "english": "his punishment ( 'beating' ) will be a light one", "dagbani": "o buri ni bala" }, { "english": "his speech is softer than oil", "dagbani": "o yɛtɔɣa bali gari kpam" }, { "english": "to be keen of hearing", "dagbani": "bala" }, { "english": "He hears very well.", "dagbani": "O tiba bala" }, { "english": "He hears very well.", "dagbani": "O tiba bala" }, { "english": "The market price is cheap.", "dagbani": "Di daa bala." }, { "english": "This question is easier than that other.", "dagbani": "Bɔhigu dimbɔŋo bala gari di kpee" }, { "english": "He likes an easy place.", "dagbani": "O bɔri dim bala." }, { "english": "He is eating luxuriously.", "dagbani": "O diri din bala." }, { "english": "'a decorated pot used for water for chiefs'", "dagbani": "kɔbaŋa" }, { "english": "fish", "dagbani": "kɔbaa" }, { "english": "to take, steal, capture", "dagbani": "kɔbi" }, { "english": "to catch a disease", "dagbani": "kɔbi" }, { "english": "He is catching the disease.", "dagbani": "O naɣ’ kɔbi la doro la." }, { "english": "hundred", "dagbani": "kɔbiga" }, { "english": "hundred", "dagbani": "kɔɣim" }, { "english": "hundred (in compounds)", "dagbani": "kɔb-" }, { "english": "A hundred guns cannot close the mouths of ten guns.", "dagbani": "Malifa kɔbiga bi ŋariti malifa pia noli." }, { "english": "He had lived 110 years.", "dagbani": "O daa niŋ dunia yil’ la yuun’ kɔɣimpia." }, { "english": "The honest person inserts a spear into the ground and a", "dagbani": "Yɛlimaŋlilana sa kpani ka ʒirinim’ kɔbiga laɣiŋ gubi ni bɛ sibigi wolim je." }, { "english": "hundred liars try to pull it out but cannot do so.", "dagbani": "" }, { "english": "150", "dagbani": "kɔɣimpihinu" }, { "english": "¢200 (100 'pounds')", "dagbani": "GHpesewa " }, { "english": "ninetynine", "dagbani": "kɔbigayinika" }, { "english": "100, one is not there", "dagbani": "kǤbiga yini ka" }, { "english": "when Abram was getting to 99 years old", "dagbani": "Ibram ni daa ti paai yuun’ kɔbigayinika" }, { "english": "ninetyeight", "dagbani": "kɔbigaayika" }, { "english": "100, two is not there", "dagbani": "kǤbiga ayi ka" }, { "english": "the line of Ater, namely that of Hezekiah, ninety-eight", "dagbani": "Atɛr (bɛ ni daa lan booni so Hɛzɛkia la) daŋ - kɔbigaayika" }, { "english": "hair, fur on animals", "dagbani": "kɔbigu" }, { "english": "hairs, furs on animals", "dagbani": "kɔbiri" }, { "english": "he went to Timna where his people were shearing his sheep.", "dagbani": "(o da) chaŋ Timna ninvuɣ’ shɛb’ bɛn daa chɛr’ o piɛri kɔbiri la sani" }, { "english": "The man who told us wore a robe of wool.", "dagbani": "Do so ŋun yɛl’ ti lala maa yɛla biŋkɔbigu kɔbiri binyɛrigu" }, { "english": "human body-hair", "dagbani": "kupa, diga" }, { "english": "and the hair of my body stood on end.", "dagbani": "niŋbuŋ ni kɔbiri yirigi." }, { "english": "my brother Esau is an hairy man but I am a smooth man.", "dagbani": "m biɛli Iso niŋgbuna mali kɔbiri pam, ka m mi niŋgbuna be polipoli" }, { "english": "you grew pubic hair.", "dagbani": "a tooni bili kɔbiri" }, { "english": "his head-hair grew very long like an eagle's feathers.", "dagbani": "o zabiri waɣiwaɣa kaman tɔrili kɔbiri" }, { "english": "hen feathers", "dagbani": "nɔkɔbri" }, { "english": "head-hair", "dagbani": "zɔbigu" }, { "english": "water mixed with porridge and sugar for drinking", "dagbani": "kɔbihirili" }, { "english": "water mixed with porridge and sugar for drinking", "dagbani": "kɔbihirim" }, { "english": "effort, strength, means (by means of ...)", "dagbani": "kɔbili" }, { "english": "'Under Christ's control the whole body is nourished'.", "dagbani": "Masia kɔbili ni ka niŋgbuŋ mi zaa nyari dihili" }, { "english": "remove all the foreign shrines ... from amongst you.", "dagbani": "yin’ yihimiya tinzun buɣa la zaa ... yi kɔbili ni" }, { "english": "'Nabal. He is just like his name—his name is Fool, and folly goes with him.'", "dagbani": "O yuli Nabal, ka jɛrilim mi shiri be o kɔbili ni" }, { "english": "be strong", "dagbani": "mali kɔbili" }, { "english": "God's word which came through his Son ...", "dagbani": "Naawuni·yɛligu·din·yi·o·Bia·kɔbili·ni·na ..." }, { "english": "... it was through his Son that he created the world.", "dagbani": "O Bia maa kɔbili ni ka o daa nam dunia ŋɔ" }, { "english": "pali kɔbli ‘to be full of (to express qualities of character)’", "dagbani": " pali kɔbli ‘to be full of (to express qualities of character)’" }, { "english": "‘X is deeply attached to Y’.", "dagbani": "X zaŋ Y kpɛhi X kɔbili ni" }, { "english": "you have become so attached to Jesse's son.", "dagbani": "a zaŋ Jɛsi dapala maa kpɛh’ a kɔbili" }, { "english": "Let your priests be clothed with righteousness.", "dagbani": "Chɛ ka a maligumaaniba zaŋ wuntia biɛhigu kpɛhi bɛ kɔbili ni" }, { "english": "you and your people have not yet sincerely submitted to the fear of the Lord God.", "dagbani": "nyin’ min’ a niriba ŋɔ na bi zaŋ Yawɛ ŋun nyɛ Naawuni ŋɔ zɔbu kpɛhi yi kɔbili ni" }, { "english": "you are filled with deceit and hypocrisy.", "dagbani": "Doo ŋɔ simdila kubu, o ni tɔɣisiri yɛtɔɣ’ shɛŋa n-chɔɣisiri" }, { "english": "despair", "dagbani": "kɔba chɔɣisi" }, { "english": "This man deserves death because of how he is speaking and discouraging all the people.", "dagbani": "niriba zaa kɔba ni maa zuɣu." }, { "english": "a broken spirit -- who can bear?", "dagbani": "nira kɔba ni yi chɔɣisi, ŋuni n-leei ni tooi gbibi li?" }, { "english": "envy is a canker in the bones.", "dagbani": "kɔr’ yoya chɔɣisirila nir’ kɔba ni" }, { "english": "a bone", "dagbani": "kɔbili" }, { "english": "bones", "dagbani": "kɔba" }, { "english": "It is not right that you should take its meat outside or break a bone of it.", "dagbani": "di bi simdi ni yi zaŋ di nimdi yi sambanni bee n-ŋma di kɔbili" }, { "english": "Then you should cause my shoulderblade to be dislocated.", "dagbani": "dindina nyin’ chɛ ka m bɔɣisapiŋ kɔbili kparigi" }, { "english": "I am reduced to skin and bones.", "dagbani": "n kpalimla kɔba noli" }, { "english": "marrow.", "dagbani": "ŋmari" }, { "english": "It cuts all the way through to where joints and marrow come together.", "dagbani": "ŋmari paari ninsal’ kɔb’ tuɣa min’ o kɔba ni kpam tuɣa shee." }, { "english": "become engrained.", "dagbani": "kpɛhi kɔbili ni" }, { "english": "why have you let greed be so deeply engrained in you.", "dagbani": "di chaŋ wula ka a ti zaŋ pulaani kpɛh’ a kɔbili ni ... ?" }, { "english": "choke up, be unable to speak.", "dagbani": "vali kɔbili" }, { "english": "swallow a bone.", "dagbani": "Di nya naa nini ka vali kɔbili." }, { "english": "Don’t see a chief’s face and swallow a bone.", "dagbani": "Prob 9" }, { "english": "letter/s of the alphabet", "dagbani": "bachi kɔbili/kɔba" }, { "english": "chief's face", "dagbani": "yaaŋkɔba" }, { "english": "See", "dagbani": "nyiŋgɔkɔbili" }, { "english": "See", "dagbani": "nyɔkɔbili" }, { "english": "See", "dagbani": "yaankɔbili" }, { "english": "See", "dagbani": "yeenkɔbili" }, { "english": "tyre", "dagbani": "kɔbili" }, { "english": "presence", "dagbani": "kɔbili" }, { "english": "environs", "dagbani": "kɔbili" }, { "english": "I will remove divination from among you and there will be no more soothsayers.", "dagbani": "N ni ti yihi bukpahigu yi kɔbili ni, ka baɣisi ti ku lan beni." }, { "english": "kobiliga", "dagbani": "kɔbiliga" }, { "english": "a well", "dagbani": "kɔbiliga" }, { "english": "Malchiah's well which is in the palace-guards' courtyard.", "dagbani": "Malikia kɔbiliga din daa be yiliguliba dundɔŋ ni la puuni" }, { "english": "The small fish in the well", "dagbani": "Kɔbiliga ni zimbila bi mi ni teeku beni" }, { "english": "doesn’t know that there is an ocean.", "dagbani": "Tiŋbia bi nyɛri bindi niŋdi kɔbiliga ni." }, { "english": "The native of a place does not shit in his own drinking well.", "dagbani": "TThe native of a place does not shit in his own drinking well." }, { "english": "a spring of water.", "dagbani": "o nya ka kɔbiliga doya, ka o daa chaŋ di ni nti tooi kom pal’ o kom koligu maa na nti booi li ti bia maa ka o nyu she saw a spring there and went to take some of the water and fill her water skin-bag and bring it to pour some for the child and he drank.9] Bihili ŋmanla Naawuni kɔbiliga." }, { "english": "child", "dagbani": "Bia" }, { "english": "The breast is like God's water-spring.", "dagbani": "mɔɣiri li pam shɛm, lala ka di gba kuli yɛn bilisiri viɛnyɛla." }, { "english": "The more the child sucks it the more it flows well.", "dagbani": "The more the child sucks it the more it flows well. [Bihili MǤdzisibu 5.002-3]" }, { "english": "Can one spring produce sweet water and bitter?", "dagbani": "Kobil’ nin’ yini ni tooi bilisi ko’ nyaɣisili mini ko’ lɔŋolɔŋɔ? [JAS 3:11]" }, { "english": "the time taken by a well to produce enough water for fetching", "dagbani": "kɔbilinabili" }, { "english": "kobilinini", "dagbani": "kɔbilinini" }, { "english": "kobil'nini", "dagbani": "kobilinini" }, { "english": "kobil'nina", "dagbani": "kɔbilinina" }, { "english": "kɔbilnina", "dagbani": "kɔbilinina" }, { "english": "kɔbilga", "dagbani": "kɔbiliga" }, { "english": "a spring, fountain", "dagbani": "tiŋgban" }, { "english": "the 'eye' of a spring where the water bubbles up", "dagbani": "ni kɔbil’ nin’" }, { "english": "all the great springs in the earth welled up.", "dagbani": "daa puhigi" }, { "english": "All my fountains are in you.", "dagbani": "N kɔbilinina zaa bela a ni" }, { "english": "a spring whose water never fails.", "dagbani": "kɔbil’ nini din kom bi ŋmaara" }, { "english": "kɔbiliga", "dagbani": "sn kɔbiliga; nini" }, { "english": "a spring, springing water", "dagbani": "kɔbilisirim" }, { "english": "Because with you is the spring of life.", "dagbani": "Dama a sani ka nyɛvili kɔbilisirim be." }, { "english": "lakes and springs", "dagbani": "mɔɣa mini kobilisirima" }, { "english": "unploughed farm", "dagbani": "kɔbiti" }, { "english": "Plough up your unploughed farms.", "dagbani": "Jarimiya yi kɔbiti din bi jari ŋɔ" }, { "english": "joint (of body)", "dagbani": "kɔbituɣili" }, { "english": "all my bones are out of joint", "dagbani": "kɔbituɣa zaa miligimiligi" }, { "english": "It is cut on a person's joints.", "dagbani": "Di chihirila ninsali kɔbituɣa ni." }, { "english": "penny", "dagbani": "kɔbo" }, { "english": "penny", "dagbani": "kobo" }, { "english": "one pesewa - 1/100 of a cedi", "dagbani": "kɔbonima" }, { "english": "If you value yourself as being worth a penny, people will buy you for a cowry.", "dagbani": "A yi saai amaŋa kɔbo bɛ dari a la laɣifu." }, { "english": "A penny each, or each a penny.", "dagbani": "kɔbo kɔbo." }, { "english": "Have no money, be penniless.", "dagbani": "ka kobo." }, { "english": "He didn't have a penny to pay (his debt with).", "dagbani": "o daa ka kobo din ni yo (samli)." }, { "english": "Don't even take a penny in your money-purses.", "dagbani": "Bɛ bi kɔhirila jahinjɛya anu kobo?" }, { "english": "a saddle-girth", "dagbani": "kɔbɔbiga" }, { "english": "a waterhole", "dagbani": "kɔbɔɣili" }, { "english": "Jacob put the branches in front of them at the drinking troughs.", "dagbani": "Yaakubu zaŋdila dari maa sɔŋ bɛ tooni kɔbɔɣili maa gbini" }, { "english": "You built a reservoir between the two walls.", "dagbani": "yi daa gbi kɔbɔɣili sɔŋ goma ayi sunsuuni" }, { "english": "agriculture", "dagbani": "kɔbu" }, { "english": "cultivating", "dagbani": "kɔbu" }, { "english": "farming", "dagbani": "kɔbu" }, { "english": "Yam-farming is something which is very difficult.", "dagbani": "Nyuli kɔbu nyɛla binshɛli din tɔ pam." }, { "english": "It’s hard to make yam mounds, but labaakɔ yams are tasty.", "dagbani": "Pini kɔbu to ka labaako mi nyaɣisa." }, { "english": "deep water, deep part of river/lake, depth(s)", "dagbani": "kɔbulli" }, { "english": "mountains are moved into the depths of the sea.", "dagbani": "zoya vuuri ti luri teeku kɔbulli ni" }, { "english": "in the heavens and on the earth, in the seas and all their depths", "dagbani": "zuɣusaa mini dunia ŋɔ ni, ni teekunim’ ni mini kɔbula zaa ni" }, { "english": "kɔchuɣu Variant: kochuɣu. Pl: kɔchuri. n. water-calabash. large calabash with small opening, used for\ncarrying liquids.", "dagbani": "kɔchuɣu" }, { "english": "the woman left her waterpot\nstanding there and went back to town.", "dagbani": "paɣ’ maa daa chɛ o kochuɣu zali nimaani ka lab’ fɔŋ ni" }, { "english": "a pistol, revolver", "dagbani": "kɔdibo" }, { "english": "bridge", "dagbani": "kɔdoliko" }, { "english": "bridge", "dagbani": "kɔdɔriko" }, { "english": "banana", "dagbani": "kɔdu" }, { "english": "swimming, the art of swimming", "dagbani": "kɔduɣili" }, { "english": "(He ordered) those who could swim to jump overboard first and get to land.", "dagbani": "bɛn mi koduɣili, bɛn’ lum’ kom maa ni n-daŋ duɣi du" }, { "english": "It is not fitting that the dragonfly gets to know how to swim.", "dagbani": "Kulilia bi simdi ka o baŋ kɔduɣili" }, { "english": "a swimmer", "dagbani": "kɔduɣira" }, { "english": "swimmers", "dagbani": "kɔduɣiriba" }, { "english": "They will spread out their hands as swimmers do to swim.", "dagbani": "Bɛ ni teei bɛ nuhi kaman kɔduɣiriba ni teeri bɛ nuhi ni bɛ duɣi kom shɛm la." }, { "english": "A swimmer gets drowned only if his/her time to die has come.", "dagbani": "Kom bi diri kɔduɣira, naɣla o dali m-paai." }, { "english": "Synonym: kom·lana", "dagbani": "Syn: kom·lana." }, { "english": "water-storage pot, cistern", "dagbani": "kɔduɣu" }, { "english": "water-storage pots, cisterns", "dagbani": "kɔduɣiri" }, { "english": "Drink the water in your own waterpot.", "dagbani": "Nyum’ amaŋmaŋ’ kɔduɣu ni kom" }, { "english": "a ferryman", "dagbani": "kɔduha" }, { "english": "ferrymen", "dagbani": "kɔduhiriba" }, { "english": "foam", "dagbani": "kɔfuɣifuɣi" }, { "english": "foam", "dagbani": "fuɣifuɣi" }, { "english": "a gourd water-bottle", "dagbani": "kɔgaɣili" }, { "english": "gourd water-bottles", "dagbani": "kɔgaɣa" }, { "english": "They placed the corn-cake that was baked on hot stones and a water-bottle stood by his head.", "dagbani": "bɛ ni she mahi’ kpil’ shɛli kuɣ’ tula zuɣu mini kogaɣili n-ʒe o zuɣusaa polo a corn-cake that was baked on hot stones and a water-bottle stood by his head. [1KI 19:6]" }, { "english": "to brew", "dagbani": "kɔɣi" }, { "english": "a beverage esp. gruel (koko, kukɔɣili)", "dagbani": "kɔɣi" }, { "english": "to brew pito", "dagbani": "kɔɣi dam" }, { "english": "They are brewing pito.", "dagbani": "Bɛ kɔɣila dam." }, { "english": "to brew, prepare gruel", "dagbani": "kɔɣi koko/kukɔɣili" }, { "english": "People cook porridge because of the profit got in selling it.", "dagbani": "Nyɔri zuɣu ka nira kɔɣiri koko." }, { "english": "Some people may keep it and use the baobab powder to cook a gruel.", "dagbani": "Shɛb' tooi sɔndi li gba m-mali turi zim maa kɔɣiri koko." }, { "english": "a ghost, revenant, zombie", "dagbani": "kɔɣibiɛ" }, { "english": "a person said to come back to life after death", "dagbani": "kɔɣibiɛ" }, { "english": "to be near, fit close around", "dagbani": "kɔɣili" }, { "english": "Sodom and Gomorrah and the towns which were near them.", "dagbani": "Sɔdom mini Gomɔra ni tin’ shɛŋa din kɔɣili li" }, { "english": "you should put a strip of cloth to go all round the edge of the neck.", "dagbani": "a ti niŋ tani kɔɣili di nyiŋgoli maa zaa gili" }, { "english": "put a gold border all round it.", "dagbani": "niŋ salima kɔɣili li gili" }, { "english": "the peoples all around him.", "dagbani": "zuliya shɛb’ bɛn kɔɣilikɔɣili la nim’ zaa" }, { "english": "Synonym: miri", "dagbani": "Syn: miri" }, { "english": "nearby, surrounding", "dagbani": "kɔɣilikɔɣili" }, { "english": "people from the towns round Jerusalem flocked in, bringing those who were ill or harassed by unclean spirits.", "dagbani": "Jɛrusalɛm tiŋkpaŋ’ kɔɣilikɔɣili kana" }, { "english": "near", "dagbani": "kɔɣilikɔɣili" }, { "english": "false", "dagbani": "kɔɣilikɔɣili" }, { "english": "His words are false.", "dagbani": "O yɛtɔɣa maa bela kɔɣilikɔɣili." }, { "english": "to be gaunt, emaciated", "dagbani": "kɔɣilim" }, { "english": "dried skin", "dagbani": "kɔɣinli" }, { "english": "to lose flesh, be emaciated/thin", "dagbani": "kɔɣisi" }, { "english": "the Israelites will", "dagbani": "Izraɛlnim’ ni ti nya filiŋ" }, { "english": "see deprivation and be skinny and stark naked.", "dagbani": "kɔɣisibu nyɛ din di shɛhira jɛndi ma" }, { "english": "my leanness is what is evidence against me.", "dagbani": "kɔɣisibu nyɛ din di shɛhira jɛndi ma" }, { "english": "", "dagbani": "baliga, dani, darim, falim, faai, gaŋsi, kɔɣu, kpaɣisili, nyuui, pib, shilim, viɛbiluŋ, wab" }, { "english": "Cpart: ", "dagbani": "bari, barilim, jinjini, karigi, kpabili, ŋmɛlim, tibigi" }, { "english": "", "dagbani": "kɔɣilim, kɔɣu, kɔɣuluŋ" }, { "english": "to cluck", "dagbani": "kɔɣisi" }, { "english": "noise made by brooding hen", "dagbani": "kari" }, { "english": "roan antelope", "dagbani": "kɔɣu" }, { "english": " 'hartebeest", "dagbani": "Hippotragus equinus" }, { "english": "he had them catch a live roan antelope and put a saddle on it and rode it", "dagbani": "o daa chɛmi ka bɛ gbaai kɔɣu zaɣ’niɛŋ na ti ti o, ka o pa kɔɣu maa gali m-ba o" }, { "english": "You refuse to eat the broth of an antelope, but you eat the broth of a cockroach.", "dagbani": "Yi lee zaɣisiri kɔɣu biɛm, ka lee diri lɛligu biɛm." }, { "english": "a male roan antelope.", "dagbani": "kɔdibiga" }, { "english": "thin (of people and animals), 'lean'", "dagbani": "kɔɣu" }, { "english": "A sick and emaciated person saw meat and recovered completely.", "dagbani": "Bar’ kɔɣu nya nimdi kpaŋ dain." }, { "english": "I myself will judge between the big sheep and the thin one.", "dagbani": "Mmaŋmaŋ’ ni kari saria wuhi din be piɛ’ titali mini piɛ’ kɔɣu sunsuuni." }, { "english": "A woman with slim buttocks has her beads around her waist and nobody can take them from her.", "dagbani": "limli so bi deera." }, { "english": "thin and skinny cows followed behind them out of the Nile River.", "dagbani": "naɣ’ kɔri bɛn kul gaŋsigaŋsi bɛba ayopɔin daa doli bɛ nyaaŋa yi Nail Mɔɣili maa ni na seven" }, { "english": "ghost", "dagbani": "kɔɣu" }, { "english": "ghosts", "dagbani": "kɔɣibiɛnima" }, { "english": "gaunt", "dagbani": "kɔɣuluŋ" }, { "english": "emaciated", "dagbani": "kɔɣuluŋ" }, { "english": "wave (on water)", "dagbani": "kɔgbaŋ" }, { "english": "wave (on water)", "dagbani": "kogbana" }, { "english": "trader", "dagbani": "kɔha" }, { "english": "seller", "dagbani": "kɔha" }, { "english": "traders", "dagbani": "kɔhanima" }, { "english": "sellers", "dagbani": "kɔhanima" }, { "english": "The cake seller talks to those who have bought cake on credit, not to everybody.", "dagbani": "Bɛn da maha samli ka maha kɔha yɛli, pa zaa." }, { "english": "A woven basket-seller got riches, the fan seller should not be proud.", "dagbani": "Kpanjɔɣu kɔha nya buni, kafini kɔha di mali karimbaani." }, { "english": "Don't 'sparrows' sell at one cedi?", "dagbani": "Jahinjɛya ayi bi kɔhirila siidi yini?" }, { "english": "(she) makes belts, and sells them to merchants.", "dagbani": "(o) maani shɛlɔriti kɔhiri kɔhigɔriba zuɣu." }, { "english": "They sold meat to the butcher.", "dagbani": "Bɛ kɔhi nimdi nakɔha zuɣu." }, { "english": "bulk", "dagbani": "kɔhi" }, { "english": "Note", "dagbani": "naa" }, { "english": "Lit", "dagbani": "chaŋ" }, { "english": "mother", "dagbani": "da" }, { "english": "grasshopper", "dagbani": "sakɔɣu" }, { "english": "chased out", "dagbani": "kɔhiri" }, { "english": "Etym", "dagbani": "bɛn" }, { "english": "the people who were buying and selling things there. [MAT 21:12]", "dagbani": "nyi mɔʒaalibu ni yɛ ka zɔŋɡli." }, { "english": "to trade, be a merchant.", "dagbani": "kɔhigu" }, { "english": "you can trade in this country.", "dagbani": "yi gɔri kɔhigu tiŋgbɔŋ ŋɔ ni" }, { "english": "merchant", "dagbani": "kɔhigɔra" }, { "english": "merchants", "dagbani": "kɔhigɔriba" }, { "english": "she makes belts, and sells them to merchants", "dagbani": "o maani shɛlɔriti kɔhiri kɔhigɔriba zuɣu" }, { "english": "to cough", "dagbani": "kɔhim" }, { "english": "He’s been coughing for a long time.", "dagbani": "O kɔhinda di yuui." }, { "english": "(they) scattered Judah so that no one could raise his head.", "dagbani": "daa wurim Judanima, ka so bi tooi kɔhim la" }, { "english": "The tongue boasts of how it enjoys things, but when the penis coughs (ejaculates) the tongue becomes silent.", "dagbani": "Zilinli fuhiri ŋun ni di nyaɣisim shɛm, ka yoli kɔhim ka di fo." }, { "english": "Coughing, pulmonary congestion and hoarseness.", "dagbani": "Kɔhiŋgu, nyɔmuɣili ni lɔŋshiliŋ." }, { "english": "Utter a word and I will beat you.", "dagbani": "Kɔhimma ka n ŋmɛ a." }, { "english": "sale, sales, trade", "dagbani": "kɔhimma" }, { "english": "mark-up, trading profit", "dagbani": "kɔhimma nyɔri" }, { "english": "The person who takes excessive trading profit to get rich.", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun niŋ o kɔhimma nyɔri nti yaɣi ni o nya buni pam" }, { "english": "whoopingcough", "dagbani": "kɔhimnyɛtɔŋtɔŋ" }, { "english": "tuberculosis, TB", "dagbani": "kɔhimpiɛligu" }, { "english": "whooping cough", "dagbani": "kɔhindɔtɔntɔn" }, { "english": "tuberculosis", "dagbani": "kɔhindɔtɔntɔn" }, { "english": "a cough", "dagbani": "kɔhiŋgu" }, { "english": "it happens that you have chills or a cough", "dagbani": "Di yi niŋ ka wari bee kɔhigu gbaag’a" }, { "english": "a dry cough", "dagbani": "kɔhim'piɛlli" }, { "english": "a seller of ... usually compounded with the commodity traded.", "dagbani": "kɔhira" }, { "english": "sellers", "dagbani": "kɔhiriba" }, { "english": "seller", "dagbani": "kɔha" }, { "english": "If someone is the chief of the tobacco sellers, he is more respected than you are.", "dagbani": "Nir’ yi nyɛ tabikɔhiriba zuɣulana, o mali jilima gar’ a." }, { "english": "food-sellers have to find a way to protect the health of non-smokers.", "dagbani": "bindiri kɔhiriba tuya ka bɛ bɔ soli taɣi ninvuɣu shɛba ban bi nyuri shigaari daalaafee" }, { "english": "sellers of cattle, sheep and pigeons.", "dagbani": "naɣikɔhiriba mini piɛkɔhiriba ni ŋmaŋkɔhiriba" }, { "english": "go to the oil-sellers and buy some for yourselves.", "dagbani": "chamiya kpakɔhiriba sani nti da yi dintol’ dini" }, { "english": "for sale", "dagbani": "kɔhirili" }, { "english": "yams for sale", "dagbani": "nyu' kɔhira" }, { "english": "endeavour", "dagbani": "kokali" }, { "english": "gruel", "dagbani": "kokoo" }, { "english": "'kokoo'", "dagbani": "koko" }, { "english": "Foods like t.z. ... kokoo or drinking water are not what", "dagbani": "Bindira kaman’ saɣim, ... koko bee kɔm nyubu pala din viɛli n-ti bilɛɣu" }, { "english": "is good for a baby", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu 2.005" }, { "english": "to brew, prepare gruel", "dagbani": "kɔɣi koko/kukɔɣili" }, { "english": "People cook porridge because of the profit got in selling it.", "dagbani": "Nyɔri zuɣu ka nira kɔɣiri koko." }, { "english": "Some people may keep it and use the baobab powder to cook a gruel.", "dagbani": "Shɛb’ tooi sɔndi li gba m-mali turi zim maa kɔɣiri koko." }, { "english": "it is important", "dagbani": "di simdi ni a nyuri kom pampam, tii, binwala, koko, bihim bee bindiri komkom" }, { "english": "that you drink plenty of water, 'tea', fruit, gruel, milk or liquid foods.", "dagbani": "" }, { "english": "‘cocoa’", "dagbani": "kookoo" }, { "english": "cock-a-doodle-doo, sound made by a cock, 'rooster' [Am.]", "dagbani": "kokoolaakoo" }, { "english": "a small calabash used in bathing new born baby", "dagbani": "kɔkpabiga" }, { "english": "a flood", "dagbani": "kɔkpɛɣu" }, { "english": "a flood", "dagbani": "kokpiɛɣu" }, { "english": "which is like the noise of a flood attacks me.", "dagbani": "di vuri kaman kokpiɛɣu ni saa tahibu la" }, { "english": "their sound was like a flood, or thunder.", "dagbani": "kaman kokpiɛɣu ni saa tahibu la" }, { "english": "drought", "dagbani": "kɔkpɔɣu" }, { "english": "drought", "dagbani": "kɔkpɔɣu" }, { "english": "flood", "dagbani": "kɔkpɛɣu" }, { "english": "\"style of dressing in which a person has tucked in his shirt\"", "dagbani": "kola" }, { "english": "to tuck in a shirt", "dagbani": "lo kola" }, { "english": "a college", "dagbani": "kolaji" }, { "english": "agriculture, farming", "dagbani": "koli" }, { "english": "a hoe", "dagbani": "koli" }, { "english": "agriculture, farming", "dagbani": "koli" }, { "english": "a hoe", "dagbani": "koli" }, { "english": "to sweep", "dagbani": "koli" }, { "english": "we should weed the grass on our front-yards and behind the house and sweep it frequently so that it is clean", "dagbani": "di simdi ka ti dɔri sambana ni mini gulinyaansi mɔri ka kooni li waawaakulo ka di be kasi" }, { "english": "purse [Br.], coin-purse [Am.]", "dagbani": "kolibila" }, { "english": "small leather-bag", "dagbani": "kolibila" }, { "english": "if any of you has a purse, he should take it.", "dagbani": "yi ni ŋun mali liɣiri kolibila, ŋun’ kpuɣim’ li" }, { "english": "don't take money in your money-purses.", "dagbani": "di zaŋya liɣiri niŋ yi liɣiri kolibihi ni" }, { "english": "to take shape", "dagbani": "koligi" }, { "english": "a leather bag", "dagbani": "koligu" }, { "english": "she saw a spring there and went to take some of the water and fill her water skin-bag and bring it to pour some for the child and he drank.", "dagbani": "o nya ka kɔbiliga doya, ka o daa chaŋ di ni nti tooi kom pal’ o kom koligu maa na nti booi li ti bia maa ka o nyu" }, { "english": "No one would agree to decant new pito into old beer-bags.", "dagbani": "So mi ku saɣi zaŋ da’ palli dakol’ kura ni" }, { "english": "You can't make a silk purse out of a sow's ear.", "dagbani": "koligu. Lit: A pig’s skin is not be used to sew a bag." }, { "english": "They cut the mouth of a bag to mend the hole at the bottom of the bag.", "dagbani": "Bɛ nyi ŋmaala koligu noli liɣi koligu gbinni." }, { "english": "(they) take the gold in their purses and put it down for the metalworkers.", "dagbani": "(bɛ) zaŋdi bɛ kola ni salima pahiri tiri machɛlinim’" }, { "english": "soothsayer's bag", "dagbani": "koligu" }, { "english": "leather bag containing diving apparatus", "dagbani": "kol'" }, { "english": "a previous diviner’s bag that is given to a new diviner", "dagbani": "kurili" }, { "english": "a diviner’s bag that was left by a diviner who died", "dagbani": "kolipakoli" }, { "english": "to be initiated as a diviner", "dagbani": "nyu koligu" }, { "english": "to initiate somebody as a diviner", "dagbani": "nyuhi koligu" }, { "english": "nicely, well", "dagbani": "kolikoli" }, { "english": "A chameleon-skin bag: the one who knows how to sew will sew it nicely; the one who doesn’t know it will sew it too narrow.", "dagbani": "Gumachuɣu koligu, ŋun baŋ shɛbu o ni she kolikoli, ŋun bi baŋ shɛbu o shɛrila muɣiliŋga." }, { "english": "(of work) to take shape, to advance", "dagbani": "kolim" }, { "english": "to tie, wind thread on a spool", "dagbani": "kolisi" }, { "english": "a bottle", "dagbani": "kolɔba" }, { "english": "glass (substance)", "dagbani": "kolɔba" }, { "english": "glass (substance).", "dagbani": "kwalaba" }, { "english": "round and big (buttocks).", "dagbani": "kolokolo" }, { "english": "tree [sp.].", "dagbani": "koloparayu" }, { "english": "water, liquid, juice, body-fluids (lymph, semen).", "dagbani": "kom" }, { "english": "Let them bring a little water so you can wash your feet.", "dagbani": "Chɛliya ka bɛ niŋ kom biɛla tin ya na ka yi paɣi yi naba" }, { "english": "That (sucking on a breast) will enable the child to receive liquid.", "dagbani": "ka bia maa ni tooi deei kɔm" }, { "english": "it is important that you drink plenty of water, 'tea', fruit, gruel, milk or liquid foods.", "dagbani": "di simdi ni a nyuri kom pampam, tii, binwala, koko, bihim bee bindiri' komkom" }, { "english": "swimming", "dagbani": "leemukom, leenkom" }, { "english": "orange juice", "dagbani": "paɣi kom" }, { "english": "to make ablution", "dagbani": "kom" }, { "english": "baptism", "dagbani": "kom subu" }, { "english": "drink up (all the) water, dehydrate", "dagbani": "nyu kom" }, { "english": "to exaggerate", "dagbani": "tɔhi kom" }, { "english": "pito", "dagbani": "kɔ' ʒiɛɣu" }, { "english": "drink offered to stranger, or as libation. may be water, or water with pepper, millet flour", "dagbani": "NYA KO-M, *N²I/A/O, *LE/A/O, *ni, ne, nã [(TN) ?? ña], *kwuga-ma, ligi-ma" }, { "english": "drink offered to stranger, or as libation. may be water, or water with pepper, millet flour and maybe sugar, or pito.", "dagbani": "booi kom bahi ‘pour libation’." }, { "english": "when we were sacrificing to the Queen of Heaven and pouring libation to her.", "dagbani": "ti ni maani maligu tiri paɣa ŋun nyɛ naa alizanda ni la, ka boori kom bahir’ o" }, { "english": "to perform ablution", "dagbani": "gbaai kom" }, { "english": "putting water, containing water", "dagbani": "kɔniŋdi" }, { "english": "Huram also made a circular water-container.", "dagbani": "Huram daa lan mali kɔniŋdi bini, ka di nyɛ zaɣ’ kpilli" }, { "english": "a swimmer", "dagbani": "kom lana" }, { "english": "a person who sells water", "dagbani": "kom lana" }, { "english": "the latest wife of a chief", "dagbani": "kom lana" }, { "english": "texture", "dagbani": "kom" }, { "english": "The texture of the cloth is beautiful.", "dagbani": "Chinchini maa kom viɛla." }, { "english": "sour water, verjuice, \"sour water from dough used to make porridge\"", "dagbani": "komihigu" }, { "english": "commissioner (e.g. of Police)", "dagbani": "kɔmshina" }, { "english": "a corner", "dagbani": "kɔna" }, { "english": "Its cornerposts, its base, and its sides were all made of wood.", "dagbani": "Di konanim’ mini di ni tam binshɛŋa zuɣu ni di luɣa zuɣu daa nyɛla dari." }, { "english": "clear soup", "dagbani": "kɔnchuuŋa" }, { "english": "a dance for young men.", "dagbani": "kɔndaliya" }, { "english": "\"frightening titans of Dagomba and Konkomba legend\"", "dagbani": "kɔndo" }, { "english": "conductor (of vehicle).", "dagbani": "kɔndɔɣite" }, { "english": "a facial mark [type]. kondoliya (it is marked on the forehead).", "dagbani": "kɔndoliya" }, { "english": "only.", "dagbani": "kɔnko See main entry: kɔŋko." }, { "english": "corners.", "dagbani": "konnim See main entry: kɔna." }, { "english": "lepers.", "dagbani": "kɔnsi See main entry: kɔŋa." }, { "english": "a contract", "dagbani": "kɔntiraji" }, { "english": "a contractor", "dagbani": "kɔntirata" }, { "english": "thirst", "dagbani": "kɔnyuri" }, { "english": "thirst", "dagbani": "konyuri" }, { "english": "thirst", "dagbani": "konyuuri" }, { "english": "thirst", "dagbani": "kɔnyuurima" }, { "english": "and thirst makes their throats dry.", "dagbani": "ka konyuri chɛ ka bɛ lɔna kuui" }, { "english": "The child's mother's milk protects the child from both hunger and thirst.", "dagbani": "bia ma bihim ... taɣiri bia maa kum mini kɔnyuri zaa" }, { "english": "They could also get smeared with this dung and come down into our drinking-waters and it will give us diseases.", "dagbani": "nyaɣim bina ŋɔ ka zaŋ siɣi ti kɔnyurima ni ka di ti ti dɔriti." }, { "english": "X is thirsty.", "dagbani": "konyuri mali X" }, { "english": "so like someone who is thirsty.", "dagbani": "kaman konyuri ni mali ninvuɣ’" }, { "english": "X becomes thirsty.", "dagbani": "kɔnyuri gbaai X" }, { "english": "Samson got very thirsty.", "dagbani": "kɔnyuri daa gbaai Samsin pam" }, { "english": "X is afflicted by thirst.", "dagbani": "Ti da-anabi Mahama mini o nyaandoliba n-daa chani ka konyuri ti wum ba pam." }, { "english": "kom; nyu.", "dagbani": "vc *nyon" }, { "english": "trough", "dagbani": "kɔnyuribini" }, { "english": "She emptied her jar into the animals' drinking-trough.", "dagbani": "o daa kpaai kom maa n-niŋ laakumnim’ maa kɔnyuribin’ ni" }, { "english": "festival to mark the end of fasting", "dagbani": "Kɔnyuri·Chuɣu" }, { "english": "water-drinking festival", "dagbani": "Kɔnyuri·Chuɣu" }, { "english": "Konyuri. 10th. month of the Dagomba year, opened by Kɔnyuri·Chuɣu.", "dagbani": "Kɔnyuri·Goli" }, { "english": "horse grass", "dagbani": "kɔnyurili" }, { "english": "grasses", "dagbani": "kɔnyura" }, { "english": "drinking-water", "dagbani": "kɔnyurim" }, { "english": "the Egyptians dug wells by the Nile River to get drinking water.", "dagbani": "Ijiptinim’ zaa daa naanyi gbi la kɔbilisi gili Nail Mɔɣili maa ni bɛ nya kɔnyurim" }, { "english": "They (animals) can also get smeared with this dung and go down into our drinking-water and it causes us diseases.", "dagbani": "Bɛ ni tooi lahi nyaɣim bina ŋɔ ka zaŋ siɣi ti kɔnyurima ni ka di ti ti dɔriti." }, { "english": "to lack, be without sth.", "dagbani": "kɔŋ" }, { "english": "if you lack one eye.", "dagbani": "a yi kɔŋ a nimbil’ yini" }, { "english": "he won't fail of its reward.", "dagbani": "o ti ku kɔŋ di laara" }, { "english": "The making of tribal-marks is not without its dangers.", "dagbani": "Chiha chihibu nyɛla dim bi kɔŋ barina" }, { "english": "The late millet (crop) that is blest will not lack rain.", "dagbani": "bimbirigu ku kɔŋ saa." }, { "english": "to need", "dagbani": "bo" }, { "english": "to fail, not be able to", "dagbani": "Note: with verbal noun O kɔŋ yoobu." }, { "english": "He couldn’t open (it).", "dagbani": "O daa kɔŋla yɛlitɔɣa tɔɣisibu." }, { "english": "He couldn’t speak.", "dagbani": "O kɔŋ labisibu" }, { "english": "He couldn’t answer.", "dagbani": "maligumaaniba daa kɔŋ" }, { "english": "the priests could not enter the Lord's temple.", "dagbani": "Yawɛ jɛmbu duu maa puuni\nkpɛbu. Lit: failed of ... entering. Bɛ daai ba mi luhi ka bɛ\nkɔŋ yiɣisibu." }, { "english": "They were pushed down and had no way of getting up again.", "dagbani": "[PSA 36:12] Bɛ kɔŋ ʒiya." }, { "english": "They were troubled, disturbed, upset.", "dagbani": "Lit: couldn't sit still. O kɔŋ ba kalibu." }, { "english": "He couldn’t count them.", "dagbani": "je, tarigi;\nAnt: tooi." }, { "english": "ant", "dagbani": "tooi" }, { "english": "to forfeit", "dagbani": "tooni" }, { "english": "He missed his chance.", "dagbani": "O kɔŋ o daalɔbu." }, { "english": "Note:", "dagbani": "??" }, { "english": "half of them", "dagbani": "bɛ pirigili kuli nyɛla bɛn kɔŋdi bɛ nyɛvuya" }, { "english": "Someone who will sit on the royal skins of Israel will not be lacking in your dynasty.", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun ni ʒini Izraɛl nam gbandi zuɣu kul ku kɔŋ a zuliya ni" }, { "english": "nothing will be impossible to you.", "dagbani": "shɛli ku kɔŋ nanibu yi sani" }, { "english": "Note:", "dagbani": "sn " }, { "english": "e.g.", "dagbani": "ee.g." }, { "english": "leprosy", "dagbani": "kɔŋ" }, { "english": "leprosy", "dagbani": "kɔŋlan’" }, { "english": "leper", "dagbani": "kɔŋ’" }, { "english": "whole body was infected with leprosy", "dagbani": "kɔŋ’ ni daa wuligi do’ so niŋgbuŋ zaa" }, { "english": "a leper came to Jesus ... saying If you agree, you would let this my leprosy finish...", "dagbani": "kɔŋlan’ so daa ka Yisa sanna nti ... yɛra, A yi di saɣi, a naan chɛ ka n kɔŋ’ ŋɔ naai ..." }, { "english": "leprosy infects X", "dagbani": "kɔŋa kpe X" }, { "english": "Leprosy infects and causes a person to suffer.", "dagbani": "Kɔŋa kpɛr’ a ka a yɛli ni ŋamli." }, { "english": "Leprosy attacks you, but you say that it is a skin rash.", "dagbani": "Kɔŋa ŋmaag’ o." }, { "english": "He has leprosy.", "dagbani": "Kɔŋa ŋmaag’ o." }, { "english": "god-sore", "dagbani": "wuniyum" }, { "english": "leprosy of the face and ears", "dagbani": "sinsiŋkɔŋa" }, { "english": "leper", "dagbani": "kɔŋlana" }, { "english": "Jesus Heals a Leper
A leper came to Jesus", "dagbani": "Yisa·Tibi·Kɔŋlana
Ka kɔŋlan’ so daa ka Yisa sanna" }, { "english": "leper", "dagbani": "kɔŋa" }, { "english": "Four men who were lepers were lying outside the gate of Samaria.", "dagbani": "Niriba anahi bɛn daa nyɛ kɔnsi daa do Samaria sambani polo" }, { "english": "alone", "dagbani": "kɔŋko" }, { "english": "by himself", "dagbani": "kɔŋko" }, { "english": "too much for you alone", "dagbani": "a kɔŋko tuma" }, { "english": "you by yourself can't be doing it", "dagbani": "a kɔŋko ku tooi tumdi li" }, { "english": "only", "dagbani": "kɔŋko" }, { "english": "only the few people", "dagbani": "bɛ ni niriba" }, { "english": "amongst them who are left", "dagbani": "bɛn kpalim biɛla" }, { "english": "will be saved", "dagbani": "n-ni tiligi" }, { "english": "And not only this", "dagbani": "Ka pa dimbɔŋɔ kɔŋko" }, { "english": "No one knows the date .. even ... God's Son does not know it, only his Father knows.", "dagbani": "gba bi mi li ... faashee o Ba maa kɔŋko naɣ’ mi li" }, { "english": "My father, don't you have even just one blessing?", "dagbani": "M ba, ka daɣila alibarika zaɣ’ yini kɔŋko ka a kul mali?" }, { "english": "except for; 'grasp and remove only..", "dagbani": "gbaai yihi kɔŋko" }, { "english": "Sim", "dagbani": "ko2, kulla, naɣi" }, { "english": "Kulla noun FORM Kulla Nuhu mini ninvuɣ’ shɛb’ bɛn daa be o sani ŋariŋ maa ni kɔŋko n-daa naɣ’ tiligi", "dagbani": "Kulla Nuhu mini ninvuɣ’ shɛb’ bɛn daa be o sani ŋariŋ maa ni kɔŋko n-daa naɣ’ tiligi" }, { "english": "Just Noah and the people who were with him in the boat only were the only ones to survive.", "dagbani": "Barinanim ŋɔ yiri zahara la saha kɔŋkɔba." }, { "english": "difference, different", "dagbani": "kɔŋkɔba" }, { "english": "if it is the case that they worship in different places.", "dagbani": "di yi niŋmi ka bɛ jɛmdila luɣ’ kɔŋkɔba" }, { "english": "These dangers appear at different times.", "dagbani": "Barinanim ŋɔ yiri zahara la saha kɔŋkɔba." }, { "english": "you", "dagbani": "yi" }, { "english": "will again see the distinction between the righteous and the wicked'", "dagbani": "Binnɛma zaa niŋgbuŋ bela kɔŋkobakɔŋkoba" }, { "english": "‘different-different' of many different kinds", "dagbani": "kɔŋkobakɔŋkoba" }, { "english": "The bodies of all creatures are very varied", "dagbani": "Binnɛma zaa niŋgbuŋ bela kɔŋkobakɔŋkoba" }, { "english": "of different kinds", "dagbani": "kɔŋkɔba" }, { "english": "Disagreement divides a town; agreement brings peace to a town", "dagbani": "Kɔŋkɔba yɛligu ni wurim tiŋa, laɣim yɛli m-maani tiŋa" }, { "english": "a water-drawer", "dagbani": "kɔŋɔŋda" }, { "english": "Joshua rather let them become woodcutters and water-drawers on that day.", "dagbani": "Jɔshua daa lee chɛ ka bɛ leei dakabiriba ni kɔŋɔŋdiba dindali maa" }, { "english": "water-drawing", "dagbani": "kɔŋɔŋdi" }, { "english": "they turn back and take their empty water-drawing vessels home.", "dagbani": "(bɛ) ŋmaligi zaŋ bɛ kɔŋɔŋdi biŋkuma labi kuli" }, { "english": "lack", "dagbani": "kɔŋsim" }, { "english": "washing-water (for hands)", "dagbani": "kɔpaɣirim" }, { "english": "Moab is my washbasin.", "dagbani": "Mɔab nyɛla n kopaɣiri' ŋmani" }, { "english": "go away and never come back!", "dagbani": "bala" }, { "english": "neither, or ... not", "dagbani": "balante" }, { "english": "If one of them runs off somewhere and the other doesn't know where, or doesn't believe them", "dagbani": "Bɛ puuni yino yi zo n-kuli luɣ’ shɛli nti beni ka ŋunla bi mi balante di ti nyɛ o yɛda ni" }, { "english": "'or'", "dagbani": "bee" }, { "english": "puberty", "dagbani": "balaŋa" }, { "english": "reach puberty", "dagbani": "niŋ balaŋa" }, { "english": "slit-drum", "dagbani": "balaŋkɔn" }, { "english": "Gunners' dance", "dagbani": "Kambɔn-waa" }, { "english": "belt", "dagbani": "balati" }, { "english": "clothed him with the robe and put the ephod on him. He also tied the ephod to him by its skilfully woven\nwaistband; so it was fastened on him.", "dagbani": "LEV 8:7" }, { "english": "Sim", "dagbani": "shɛlɔrigu" }, { "english": "Sim", "dagbani": "gbani" }, { "english": "Sim", "dagbani": "nyolɔrigu" }, { "english": "From", "dagbani": "Eng." }, { "english": "lizard", "dagbani": "balɛŋkaŋ" }, { "english": "It is not good for the baleŋkan lizard to be angry with the one who knows how to swim.", "dagbani": "Baleŋkan suli bi veeni o ka o baŋ ko’ duɣira." }, { "english": "to remove stones, chaff", "dagbani": "bali" }, { "english": "fan without stopping", "dagbani": "bali" }, { "english": "to mix big and small ones in order to get a fair division (yams and similar things)", "dagbani": "bali" }, { "english": "to poison something", "dagbani": "bali" }, { "english": "be downcast, dejected", "dagbani": "bali lɔɣu" }, { "english": "to put on cosmetics", "dagbani": "bali" }, { "english": "apply mascara", "dagbani": "bali chilo" }, { "english": "Why do you put on gold jewellery and mascara.", "dagbani": "Bɔzuɣu ka a zaŋ salima nɛma niŋ amaŋa, ka bali chilo?" }, { "english": "to go away not to return.", "dagbani": "bali" }, { "english": "go straight from point without coming back, run away without coming back", "dagbani": "bali" }, { "english": "Go back and fetch water for me.", "dagbani": "Bali sa tooi kom mali ma." }, { "english": "the chief has died.", "dagbani": "naa baliya" }, { "english": "riding", "dagbani": "bali" }, { "english": "horse-riding", "dagbani": "wɔribali" }, { "english": "donkey riding", "dagbani": "buŋbali" }, { "english": "bicycle riding", "dagbani": "chɛchɛbali" }, { "english": "to mix, associate, join with", "dagbani": "bali" }, { "english": "as for me, I don't associate with rebels.", "dagbani": "m mi bi zaŋ mmaŋ’ bali duŋtaariba ni" }, { "english": "all those who had committed themselves to join them.", "dagbani": "bɛnkam zaa daa zaŋ bɛmaŋ’ bali bɛ ni" }, { "english": "soft", "dagbani": "bali" }, { "english": "helter-skelter, all over the place, to and fro; swiftly.", "dagbani": "balibali" }, { "english": "swiftly", "dagbani": "biribbirib" }, { "english": "variety, kind, species", "dagbani": "balibu" }, { "english": "every sort of sickness that afflicted many people.", "dagbani": "dɔro balibu kam ni mali ninvuɣ’ shɛb’ pam" }, { "english": "Many kinds of disease can also infect people from dirty bathroom/urinal water.", "dagbani": "Dɔri balibu-balibu pam gba tooi gbahiri niriba shinshɛri ko’ daɣiri maa zuɣu." }, { "english": "fruit trees of every kind that bear fruit with the seed in it.", "dagbani": "tihi din wala mali kpila balibu kam zaa" }, { "english": "these 'antivenins' are of many types.", "dagbani": "lala (Antivenins) ŋɔ gba nyɛ bali' bɔbli" }, { "english": "These are the various types of tribal-mark used by the Dagomba.", "dagbani": "Chiha bali shɛŋa\nDagbamba ni chihira m-bɔŋɔ" }, { "english": "animal [sp.] 'of the weasel family'", "dagbani": "baliga" }, { "english": "Thin cords are kambu thread.", "dagbani": "Mi’ balisi la n-nyɛ kambu." }, { "english": "skunk", "dagbani": "MP" }, { "english": "slender, thin", "dagbani": "baliga" }, { "english": "current", "dagbani": "kɔpaliga" }, { "english": "a rapid", "dagbani": "kɔpaliga" }, { "english": "torrent", "dagbani": "kɔpaliga" }, { "english": "high waves", "dagbani": "kɔpaliga" }, { "english": "I will hold back the rivers and not let the many streams flow out.", "dagbani": "N ni ti mɔŋ di kulibɔna kom, ka taɣi di kopalisi zali." }, { "english": "all your waves and torrents have come and gone over me and passed.", "dagbani": "a kogbana zaa min’ a kopaliga kana ti du ma gari" }, { "english": "water mixed with millet flour (uncooked)", "dagbani": "kɔpiɛlim" }, { "english": "the channel of a river", "dagbani": "kɔpia" }, { "english": "mid-stream", "dagbani": "kɔpia" }, { "english": "the part of a river or stream where the current is very strong", "dagbani": "kɔpia" }, { "english": "cup, (drinking-)glass", "dagbani": "kɔpu" }, { "english": "They should measure out two cups of water for you to drink.", "dagbani": "Bɛ ti yɛn zahindila kom kɔpu buyi tir’ a ka a nyura." }, { "english": "King Solomon's water-cups and all his drinking-cups.", "dagbani": "Naa Sulemaana kɔnyuri kopunim’ min’ o binnyura kopunim’ zaa" }, { "english": "a lake, watercourse", "dagbani": "kɔpurim" }, { "english": "like a stone falling into a lake", "dagbani": "kaman kurigu n-lu kopurim ni" }, { "english": "all their rivers and streams and every pond and all their watercourses", "dagbani": "bɛ kulibɔna mini bɛ kosoya ni biɛŋ kam ni bɛ ko’ purima zaa" }, { "english": "corporal", "dagbani": "kɔpuru" }, { "english": "coral", "dagbani": "kɔral" }, { "english": "Coral and jasper are not worthy of mention.", "dagbani": "Nir’ ku tooi zaŋ kuɣ’ viɛl’ shɛŋa bɛ ni booni kɔral bee kirisital la buɣisi li." }, { "english": "they exchanged turquoise, purple fabric, embroidered work, fine linen, coral and rubies for your merchandise.", "dagbani": "bɛ zaŋdi tɛkɔisi mini binʒiɛhi ni bɛ ni wuɣi situr’ shɛŋa ni tampiɛl’ viɛla ni kɔral ni rubinim’ na ti taɣiri yi nɛma maa" }, { "english": "linen, coral and rubies for your merchandise.", "dagbani": "kɔrata" }, { "english": "collector (or market dues, &c.)", "dagbani": "kɔrisi" }, { "english": "covetousness, desire.", "dagbani": "kɔre" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "N kɔre ka naɣilahi mini piɛla’ bihi ni buhi ʒim ni." }, { "english": "'I have no desire for the blood of bulls, of sheep, and of he-goats'.", "dagbani": "n kɔre ka bindirigu ni gba" }, { "english": "I even have no appetite.", "dagbani": "I even have\nno appetite." }, { "english": "'The rabble with them began to crave other food'.", "dagbani": "Ninvuɣ’ yoya bɛn daa be bɛ ni daa kpiri kɔre pam" }, { "english": "I saw a fine Shinar coat ... and I desired it.", "dagbani": "N daa nyala Shiina binyɛr’ suŋ ... ka n kɔre kpe di ni" }, { "english": "I'm in love with Tamar, my brother Absalom's sister.", "dagbani": "kɔre n-kpe m mabia Absalom tizɔpaɣ’ Tama ni." }, { "english": "harlotry which was alluring", "dagbani": "pagɔri tuma din nyɛ kɔre kpɛhibu" }, { "english": "when the woman saw that the tree's fruit looked desirable", "dagbani": "paɣ’ maa ni daa nya ka tia maa wala lihibu mali kɔre" }, { "english": "covetous, lustful person", "dagbani": "kɔrɛlana" }, { "english": "person devoted to 'fleshly lusts'", "dagbani": "kɔrɛlana/-nima" }, { "english": "Mind that none of you be 'immoral or ungodly'.", "dagbani": "Miriya ka yi ni so nyɛ niŋgbuŋ kɔrɛlana" }, { "english": "'Graves for the Greedy.'", "dagbani": "Kibrɔtihataava * Hiburuli ni yuli ŋɔ gbinni nyɛla, kɔrɛnim’ gbala." }, { "english": "Every covetous person is always a poor person.", "dagbani": "Kɔrɛlana zaa nyɛla namolana sahakam." }, { "english": "to scratch an itching place.", "dagbani": "kɔri" }, { "english": "Job looked for a potsherd and scraped himself.", "dagbani": "Ayuba daa bo salichee kɔriti omaŋa" }, { "english": "Don’t scratch your anus and then smell your hand.", "dagbani": "Di kɔrita a nyirivɔɣu m-mali nyɔhinda." }, { "english": "claws", "dagbani": "gbani" }, { "english": "scratch", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "blood", "dagbani": "kɔri" }, { "english": "to scoop, scrape up", "dagbani": "kɔri" }, { "english": "they scooped up dust and poured it on their heads", "dagbani": "bɛ kɔri taŋkpaɣu puɣi bɛ zuɣuri" }, { "english": "he will not come and raise siege-mounds against it (Jerusalem)", "dagbani": "o ku kana ti kɔri taŋkpaɣu duhiduhi gil’ li" }, { "english": "slaughter [many]", "dagbani": "kɔri" }, { "english": "they began to slaughter their animals that had diseases and people were buying.", "dagbani": "bɛ gba ... piligimi kɔriti bɛ binkɔb’ shɛb’ ban gbahi dɔriti ka niriba dara" }, { "english": "They slaughtered sheep and bulls as sacrifices, so much that no one would have been able to count them.", "dagbani": "Bɛ daa kɔri piɛri mini naɣilahi mali sara hal ka so daa naan ku tooi lan kali ba" }, { "english": "we are like", "dagbani": "ti ŋmanila piɛ’ shɛb’ bɛ ni kɔrita" }, { "english": "sheep that they are slaughtering.", "dagbani": "Ŋun kɔriti niriba je ni o dɔni yɛliga." }, { "english": "One who slaughters people does not want to lie on his back.", "dagbani": "kɔrigi ŋuni dɔni biŋa." }, { "english": "a slaughterer, slaughterhouseman", "dagbani": "kɔrita" }, { "english": "evil desires, lusts", "dagbani": "kɔribiɛri" }, { "english": "it is appropriate that you let God's will control your life in this world, and not human evil desires.", "dagbani": "di simdi ni yi chɛ ka Naawuni yubu n-su yi dunia ŋɔ ni biɛhigu, ka pa ni daadamtali kɔr’ biɛri" }, { "english": "person of evil desires, lusts", "dagbani": "kɔribiɛrilana" }, { "english": "persons of evil desires, lusts", "dagbani": "kɔribiɛrinim" }, { "english": "a scooper", "dagbani": "kɔriga" }, { "english": "a scooper", "dagbani": "kɔrigu" }, { "english": "to slaughter, cut the throat and pour out the blood", "dagbani": "kɔrigi" }, { "english": "Then they caught a goat and slaughtered it.", "dagbani": "Di saha ka bɛ daa gbaai bua n-kɔrigi" }, { "english": "Then prophet Abraham slaghtered the ram instead of the child.", "dagbani": "Di saha ka anabi Ibrahima daa zaŋ piɛlaa maa kɔrigi ka chɛ bii maa." }, { "english": "If your neighbour kills his fowl and gives some to you, then your fowl is going around on one leg.", "dagbani": "ŋmaai ti a, a gba noo gɔrila nogbal’ chɛɣu." }, { "english": "The Moslem scholar says he does not eat improperly butchered meat, but who has butchered vagina? God has done it.", "dagbani": "Afa bi diri jifa ka ŋuni n-leei kɔrigi pani? Naawuni kɔrigi." }, { "english": "you have fed yourselves and", "dagbani": "Yi dihi yimaŋa ŋ-ŋmɛlim kaman biŋkɔbiri bɛn ʒe n-guli bɛ kɔrigibu dali" }, { "english": "become fat like animals that are waiting for the day of their slaughter.", "dagbani": "??" }, { "english": "he must pour out its blood on the ground", "dagbani": "dilan’ ŋun’ kɔrigim’ bini maa ʒim bahi tiŋa" }, { "english": "to scratch off, be scratched by something", "dagbani": "kɔrigi" }, { "english": "to empty (as of a granary), scoop out contents (as of a calabash)", "dagbani": "kɔrigi" }, { "english": "slaughter (of animals)", "dagbani": "kɔrigili" }, { "english": "slaughterhouse, abattoir", "dagbani": "kɔrigili duu" }, { "english": "halal slaughter and meat of an animal or bird which has been slaughtered by a Muslim", "dagbani": "kɔrigili" }, { "english": "a small curved knife used to smooth the body of a drum in drum-making, for scooping a fresh calabash", "dagbani": "kɔrigu" }, { "english": "narrow", "dagbani": "kɔrikɔɣa" }, { "english": "On the sidewalls of the portico were narrow windows with palm trees carved on each side.", "dagbani": "Ka takɔr’ kɔrikɔɣa mini abie tihi daa be zontua maa luɣa zuɣu dukpina zuɣu." }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "kɔrilangbɔŋ" }, { "english": "Terminalia maroptera (Irv). kɔrili; lani; gbɔŋ.", "dagbani": "resembling the kǤrili but with much larger leaves." }, { "english": "tree [sp.] Terminalia avicennoides (I) and T. glaucescens and reticulata", "dagbani": "kɔrili" }, { "english": "they always sleep", "dagbani": "Tɔbu ka bɛ daa ŋme" }, { "english": "There was an outbreak of warfare in Naa Baawa's kingdom and he escaped and lived under a kɔrili tree", "dagbani": "Naa Baawa nam ni ka o daa zo nti ʒini kɔrili gbini" }, { "english": "burying the dead naked or with leaves", "dagbani": "kɔrinamgbandi" }, { "english": "grass", "dagbani": "kɔrinchi" }, { "english": "the seed of some grass eaten by partridges", "dagbani": "kɔrinchi" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "yihim" }, { "english": "kɔringa", "dagbani": "kɔriŋga" }, { "english": "Pl", "dagbani": "kɔrinsi" }, { "english": "partridge, quail, francolin", "dagbani": "kɔriŋga" }, { "english": "partridges are showing this year’s partridges how to dig up the (recently-planted) guineacorn.", "dagbani": "o ti ba" }, { "english": "he gave them partridges.", "dagbani": "kɔrinsi" }, { "english": "plantain", "dagbani": "kɔrintali" }, { "english": "prickly", "dagbani": "kɔrintaya" }, { "english": "partridge", "dagbani": "kɔringa" }, { "english": "longing for meat", "dagbani": "kɔrisi" }, { "english": "Even if you long to eat meat, you don’t eat vultures.", "dagbani": "Kɔrisi yi mali a, a bi lan ŋubiri juri." }, { "english": "longing for sweets, 'candy' [Am.]", "dagbani": "takparikpaɣsi" }, { "english": "lust", "dagbani": "kɔrisi" }, { "english": "the lusts of the human heart", "dagbani": "niŋ kɔrisi" }, { "english": "appealing, attractive", "dagbani": "kɔrisi" }, { "english": "to scrape, 'shave hair not fully grown'", "dagbani": "kɔrisi" }, { "english": "He (horse) paws the ground strongly.", "dagbani": "O zaŋd’ o naba kɔrisiri tiŋa ni yaa" }, { "english": "slaughtering", "dagbani": "kɔrita" }, { "english": "tree", "dagbani": "kɔrlangbɔŋ" }, { "english": "plough", "dagbani": "kɔro" }, { "english": "lymph", "dagbani": "kɔsaligu" }, { "english": "lymph", "dagbani": "kɔshilo" }, { "english": "See main entry: kɔsalli. bulletproofing charm.", "dagbani": "kɔsaligu" }, { "english": "a kind of magic charm. said to confer immunity against bullets", "dagbani": "kɔsalli" }, { "english": "waterpots.", "dagbani": "kɔsinsi" }, { "english": "a water-channel, stream, canal, runnel.", "dagbani": "kɔsoli" }, { "english": "a water-channel, stream, canal, runnel.", "dagbani": "kosoli" }, { "english": "the water of the river-channels will stink.", "dagbani": "ni nyɔni" }, { "english": "he made the pool and the conduit and brought water into the city.", "dagbani": "daa gbi mɔɣili ka niŋ kosoli n-vo kom kpɛhi" }, { "english": "dam, big river", "dagbani": "bimbali" }, { "english": "tributary", "dagbani": "bimbali" }, { "english": "amniotic sac, 'waters'", "dagbani": "kɔsurigu" }, { "english": "breaking of the waters", "dagbani": "kosurigu tahi" }, { "english": "many women can be in labour for something like 28 hours before the waters break.", "dagbani": "Di yi ti niŋ ka kɔsurigu tahi ka dɔɣibu saha na bi kana, paɣiba pam ni tooi pili walisibu kaman hawa pishi ni anii poi ka bɛ kɔsuriti naanyi tahi" }, { "english": "bathing water, bath-water", "dagbani": "kɔsurim" }, { "english": "don't let anyone give your baby bathwater to drink when bathing it.", "dagbani": "miri ka a chɛ ka so zaŋ kɔsurim n nyuhi a bilɛɣu saha shɛli o ni sur’o kɔm" }, { "english": "money and things given to Muslim Elders who bathe a dead body", "dagbani": "kɔsuribini" }, { "english": "lymph", "dagbani": "kɔshilo" }, { "english": "Lebanese, Asian person", "dagbani": "Kɔtachi" }, { "english": "a snail", "dagbani": "kɔte" }, { "english": "small ulcers, induced by scratching", "dagbani": "kɔte" }, { "english": "basket [type]", "dagbani": "kɔtilisi" }, { "english": "small, beautifully woven", "dagbani": "Note" }, { "english": "the bottom of the water, river-bed, sea-bed", "dagbani": "kɔtiŋa" }, { "english": "small, beautifully woven", "dagbani": "kɔtilisinima" }, { "english": "basket [type]", "dagbani": "kɔtilisinima" }, { "english": "You cast me into this deep water and I went right down to the sea-bed.", "dagbani": "Nyini n-zaŋ ma bahi kɔbulli ŋɔ ni, ka m mali hal ti paai teeku ŋɔ puuni kotiŋa" }, { "english": "they went down to the bottom of the water like a stone.", "dagbani": "bɛ siɣi kotiŋ’ kaman kuɣili la" }, { "english": "bird", "dagbani": "kɔtiŋnɛrigu" }, { "english": "fish-eating bird", "dagbani": "kɔtiŋnɛrigu" }, { "english": "a great soothsayer, competent seer", "dagbani": "kɔtiŋnɛrigu" }, { "english": "looker at the river-bed", "dagbani": "kɔtiŋnɛrigu" }, { "english": "a quarter, ¼", "dagbani": "kɔto" }, { "english": "one fourth [Am.]", "dagbani": "kɔto" }, { "english": "bitter water, wormwood, poison", "dagbani": "kɔtɔɣu" }, { "english": "the name of the star was 'Wormwood'", "dagbani": "Saŋmariga maa yuli daa boonila “Yabiga.”" }, { "english": "And 1/ of the water became bitter because of the wormwood", "dagbani": "Ka kom pirigibu ʒii buta puuni yim leei kotɔɣu yabiga maa zuɣu." }, { "english": "The priest will stand before her, holding the jar of bitter water that brings a curse", "dagbani": "maligumaana maa mi kpuɣi kotɔɣu din tahiri tibidarigibo na." }, { "english": "likeness, appearance, something visible", "dagbani": "kɔtomsi" }, { "english": "You must make these models of the tumours and of the mice that are ravaging your country.", "dagbani": "Di simdi ka yi niŋ alɔbo shɛŋa mini jɛŋgbar’ shɛb’ bɛn bahi yi tiŋgbani ŋɔ yoli maa kɔtomsi" }, { "english": "you saw no form; there was only a voice.", "dagbani": "bi nya kɔtomsi shɛli, kukoli kɔŋko n-daa kul beni" }, { "english": "he saw something which looked like a big", "dagbani": "o nya binshɛli ka di kɔtomsi be kaman adiiku tital’ la" }, { "english": "travellers' bundle", "dagbani": "dunia ŋɔ" }, { "english": "Just as we wear the likeness of the man made of earth, so we will wear the likeness of the Man from heaven.", "dagbani": "Ti ni mali dunia ŋɔ ni doo la kɔtomsi shɛm, lala ka ti ni ti mali do’ so ŋun yi\nalizanda ni na la gba kɔtomsi." }, { "english": "... when we made corn-cakes and put her (Queen of Heaven) image on them ...", "dagbani": "ti ni daa maani maha, ka niŋd’ o kɔtomsi niŋdi di ni ..." }, { "english": "... dukpina ka ŋme", "dagbani": "bɛ mali ..." }, { "english": "they decorated the walls and depicted cherubs and images of palmtrees and blossoming flowers on them.", "dagbani": "chɛrubnim’ kɔtomsi mini abie tihi ni tipuma din yirigi ŋmahima pa di zuɣu" }, { "english": "carve, engrave a picture", "dagbani": "ŋme kɔtomsi" }, { "english": "they had carved pictures of all sorts of reptiles and unclean creatures ... on the walls all around.", "dagbani": "bɛ ŋmɛla biŋgbamda mini biŋkɔb’ shɛb’ bɛn bi be kasi zaa ... kɔtomsi pa gooni maa zuɣu gili" }, { "english": "engrave", "dagbani": "ŋmahinli" }, { "english": "engrave", "dagbani": "ŋmahingbana" }, { "english": "engrave", "dagbani": "taɣinamsi" }, { "english": "colour", "dagbani": "Sim" }, { "english": "yellow", "dagbani": "ŋmahinli" }, { "english": "pale yellow", "dagbani": "ŋmahingbana" }, { "english": "dark yellow", "dagbani": "taɣinamsi" }, { "english": "basket [type]", "dagbani": "kɔtɔnsi" }, { "english": "small, beautifully-woven", "dagbani": "piɛɣu" }, { "english": "hot water", "dagbani": "kɔtuulum" }, { "english": "to foment, apply a hot-water dressing [medical]", "dagbani": "dihi kɔtuulim" }, { "english": "\"his mouth has not been massaged with hot water – he is not circumspect in speech\"", "dagbani": "bɛ bi dihi o noli kɔtulim" }, { "english": "shrub [sp.]", "dagbani": "kɔyɛm" }, { "english": "Koyibiga, a wife of the Yaan Naa", "dagbani": "Kɔyibiga" }, { "english": "third wife", "dagbani": "Koyibiga" }, { "english": "koyuli (Variant: koyuli; ko'yuli. Pl: koyul', Pl: kɔyuya, Variant: koyuya)", "dagbani": "kɔyuli" }, { "english": "waterpot, jar, 'jug'", "dagbani": "suum" }, { "english": "Lower your pot so I can drink", "dagbani": "a koyuli ŋɔ zali ka n nyu" }, { "english": "If a water container breaks on your head, you no longer fear water dripping down on your face", "dagbani": "ko’ yuli yi ŋma a zuɣu ni a bi lahi zɔri" }, { "english": "the pitcher is shattered at the spring", "dagbani": "koyul’ la ŋma kɔbiliga ni" }, { "english": "Fill", "dagbani": "Niŋmiya kom pali koyuya anahi" }, { "english": "four water-pots with water.", "dagbani": "kɔduɣu" }, { "english": "kom; yuli.", "dagbani": "Sim:" }, { "english": "sediment in dirty water", "dagbani": "kɔzina" }, { "english": "synonym of kɔzuna (sediment in dirty water)", "dagbani": "kɔzina" }, { "english": "watercourse, flowing water", "dagbani": "kɔzɔrim" }, { "english": "came out of a flint-rock", "dagbani": "kozɔrim yi chɛbili kuɣili ni na" }, { "english": "An east wind from the Lord will come, blowing in from the desert; his spring will fail and his well dry up.", "dagbani": "Yawɛ pɔhim ni yi wulimpuhili polo mɔɣu ni na nti ʒe nyuui bɛ kɔbilnina, ka bɛ kozɔrima nyuui" }, { "english": "sediment in dirty water", "dagbani": "kɔzuna" }, { "english": "lymph", "dagbani": "kɔʒilo" }, { "english": "round and flat rubber beads", "dagbani": "koofi" }, { "english": "grass", "dagbani": "koofi" }, { "english": "Oh!", "dagbani": "kooi" }, { "english": "to put on the finishing touches to something, to make the binding course of a building", "dagbani": "kooi" }, { "english": "He finished building his house.", "dagbani": "tanzaa piligu ni hal ti paai di koobu shee" }, { "english": "from the beginning of the foundations to the final completion.", "dagbani": "[1KI 7:9]" }, { "english": "He finished the conversation.", "dagbani": "O kooi lahabali ŋmee." }, { "english": "endeavour", "dagbani": "kookali" }, { "english": "effort", "dagbani": "kookali" }, { "english": "sense", "dagbani": "kookali" }, { "english": "The wise person can even hear the crying of body lice.", "dagbani": "Kookalilana n-wumdi jɛbɔbigu kumsi." }, { "english": "to endeavour, to try", "dagbani": "niŋ kookali" }, { "english": "to be sensible", "dagbani": "mali kookali" }, { "english": "Whoever is intelligent can figure out the meaning of the number of the", "dagbani": "Ŋunkam mali kookali ni tooi baŋ biŋkɔbigu maa namba maa" }, { "english": "beast", "dagbani": "napɔŋ" }, { "english": "elephant", "dagbani": "kookalilana" }, { "english": "cocoa", "dagbani": "kookoo" }, { "english": "gruel", "dagbani": "kokoo" }, { "english": "a question, cross-examination.", "dagbani": "koosa" }, { "english": "koosa mak ‘a question-mark’", "dagbani": "koosa mak" }, { "english": "koosi, a fried cake made from beans and bambara beans", "dagbani": "kooshe" }, { "english": "'coal-tar', bitumen, asphalt", "dagbani": "kootaali" }, { "english": "got a basket woven of reeds and carefully plastered it with coal-tar.", "dagbani": "o daa kpuɣi bɛ ni zaŋ kulikaɣa wuɣi piɛ’ shɛli n-zaŋ kootaali tanta li she" }, { "english": "court", "dagbani": "kootu" }, { "english": "courts", "dagbani": "kootunima" }, { "english": "don't be in a hurry to take it to court.", "dagbani": "nyin’ di bo yomyom zaŋ li tahi kootu ni" }, { "english": "If a caveat is entered and the couple have not yet married, it is postponed further and the court has to investigate the matter.", "dagbani": "“Caveat” (keeviyat) yi yina ka doo mini paɣa maa na bi kpuɣi taba, di na pihigirimi, ka kootu kpe di vihigu ni." }, { "english": "give legal decisions which are just and also bring peace in your lawcourts.", "dagbani": "kootunim’ ni" }, { "english": "to take X to court", "dagbani": "kootu" }, { "english": "chrysolite", "dagbani": "krisolait" }, { "english": "chrysoprase, a type of jewel", "dagbani": "krisoprez" }, { "english": "the tenth was chrysoprase.", "dagbani": "din pahi pii nyɛ krisoprez" }, { "english": "a Christian", "dagbani": "Kristabia" }, { "english": "Christians", "dagbani": "Kristabii" }, { "english": "Christians", "dagbani": "Kristabihi" }, { "english": "Christianity", "dagbani": "Kristatali" }, { "english": "Messiahship", "dagbani": "Masiatali" }, { "english": "a Christian", "dagbani": "Kristiɛn" }, { "english": "Christians", "dagbani": "Kristiɛnnima" }, { "english": "you think you will turn me into a Christian in this short time!", "dagbani": "a tɛhiya ni a ni lɛbigi ma Kristiɛn saha biɛla ŋɔ puuni!" }, { "english": "There in Antioch the Lord's followers were first called Christians.", "dagbani": "Antiɔk maa ka bɛ daa tuui boli Yisa nyaandoliba “Kristiɛnnima”." }, { "english": "a Christian", "dagbani": "Kristabia" }, { "english": "Christ, Messiah", "dagbani": "Kristo" }, { "english": "to kill", "dagbani": "ku" }, { "english": "people who have no mercy kill you and cut short your years.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn bi zɔri nambɔɣu kun ya ŋmaai yi yuma jia" }, { "english": "massacred them", "dagbani": "n-daa ku ba kuri biɛɣu" }, { "english": "bad killing", "dagbani": "wuntaŋ’ mini maligu ni sakuɣa kanna" }, { "english": "and mildew and hail will come and kill everything that you sow", "dagbani": "nti kuri yi ni biri binshɛlikam" }, { "english": "our Ancestor Chief Nyagisi killed all those Earthpriests", "dagbani": "ti Yab’ Naa-Nyaɣisi n-daa ku lala Tindaanim maa zaa" }, { "english": "you did steal", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "you steal", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "If you give alms to a fool and he doesn’t say, “May God answer your prayer” (“Thank you”), at least he won't say, “May God kill you.”", "dagbani": "Naawuni kum’ a." }, { "english": "to go hunting", "dagbani": "ku nimdi" }, { "english": "to prepare medicine with a sacrifice", "dagbani": "ku tim" }, { "english": "to deplete one's trading capital", "dagbani": "ku gbaɣa" }, { "english": "to stop or bring to an end fraudulent practices", "dagbani": "ku zalinsi" }, { "english": "to strangle, throttle", "dagbani": "ŋmahim ku" }, { "english": "slaughter (cut throat)", "dagbani": "kɔrigi" }, { "english": "to murder", "dagbani": "ku" }, { "english": "If your neighbour kills his fowl and gives some to you, then your fowl is going around on one leg.", "dagbani": "kpee yi ku (kɔrigi) o noo ŋmaai ti a, a gba noo gɔrila nogbal’ chɛɣu." }, { "english": "whoever murders a human being, he should be executed in retribution.", "dagbani": "ŋunkam ku ninsala, bɛn’ kum’ o yo" }, { "english": "A secret is not good that I-Killed-Them should hear it.", "dagbani": "Ashili bi veeni ka N-Ku-Ba wum li." }, { "english": "to suppress, remove, destroy (sth. inanimate).", "dagbani": "sagbana" }, { "english": "the shadow of a cloud causes the heat to subside.", "dagbani": "limsi li n-ku di tulim maa" }, { "english": "It ruins the fertility of the land with respect to food-production.", "dagbani": "Di kuri la tam zaŋ kpa bindira niŋbu polo." }, { "english": "to cut grass.", "dagbani": "ku mɔri" }, { "english": "to abrogate an agreement", "dagbani": "ku alkauli" }, { "english": "annoy", "dagbani": "ku suli" }, { "english": "They roused His anger with their worship of fetishes.", "dagbani": "bɛ daa ku o suli bɛ buɣa jɛmbu ni" }, { "english": "I can't waste any more time with you.", "dagbani": "Man’ bi lan yɛn ku saha a sani yaha" }, { "english": "waste time", "dagbani": "ku saha" }, { "english": "make somebody laugh", "dagbani": "ku so lari" }, { "english": "excessively", "dagbani": "Note: ?? subject is 'it', not a personal agent [TN] kum; maŋkubu; ninvuɣukura; ninvuɣukubo." }, { "english": "to darken, become dark/black", "dagbani": "ku" }, { "english": "to lour (weather)", "dagbani": "ku" }, { "english": "they (locusts) covered the ground until it was black with them", "dagbani": "bɛ (toli) daa kul palila tiŋgbɔŋ maa ni zaa hal ka tiŋgbani ti ku n-sabigi" }, { "english": "Like clouds and wind without rain is a man who boasts of gifts", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun nyu bara ni o ni ti pini ka bi ti li ŋmanila saa ni yi ku ka bi mi la." }, { "english": "does not give.", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun nyu bara ni o ni ti pini ka" }, { "english": "A man who boasts of gifts he does not give is like rain that threatens but never falls.", "dagbani": "bi ti li ŋmanila saa ni yi ku ka bi mi la" }, { "english": "it's going to rain.", "dagbani": "Di daa bi yuui ka saa ku n-zibigi" }, { "english": "and the wind began to blow, and a torrential rain started to fall.", "dagbani": "Ŋari." }, { "english": "to satisfy a need", "dagbani": "kuri" }, { "english": "You eat food but it doesn't satisfy your hunger, you drink drinks, but they don't satisfy your need for drink. You wear clothes, but they don't keep you from the cold.", "dagbani": "Yi diri bindira, amaa ka di bi kuri ya kum; ka nyuri binnyura, amaa ka di bi kuri ya di kɔre. Yi yɛri situra, amaa ka di bi kuri ya wari." }, { "english": "to serve a useful purpose; to be profitable", "dagbani": "ku buchi" }, { "english": "I'm only a step away from death and what further use is my seniority to me?", "dagbani": "M mini kum kul chɛ tab'la kpe ni kpe, ka buchi bɔ ka kpamdi lan yɛn ku ma?" }, { "english": "I and death just are apart from each other here and here", "dagbani": "Lit: I and death just are apart from each other here and here" }, { "english": "it became useless", "dagbani": "di bi ku buchi shɛli" }, { "english": "Take counsel, but it won't", "dagbani": "Gbaamiya saawara, amaa di ku ku buchi" }, { "english": "to serve a useful purpose, fill a long-felt want", "dagbani": "ku bukaata" }, { "english": "the blacksmith forges a weapon fit for its work.", "dagbani": "machɛli kuriti bidibbini din ni ku di bukaata" }, { "english": "he refused to do anything useful.", "dagbani": "o daa zaɣisila bukaata kam kubu" }, { "english": "he refused to do anything useful but just ambushed the paths and.", "dagbani": "o daa zaɣisila bukaata kam kubu, ka daa naɣi kuli gurila soya n-fari niriba buni n-dira" }, { "english": "robbed people of their possessions.", "dagbani": "Tɔha gba tooi maani buɣim mɔɣu ni n-kuri o bukaatanima ka bi kpihiri li" }, { "english": "A hunter also can make a fire in the bush and be busy with his business and not put it out.", "dagbani": "ku X bukaata ‘be useful to X, fulfil X's needs’; ku X zuɣu1/kore ‘satisfy X's desires’. chɛ ka o ni yur’ a shɛm ku a zuɣu let her love satisfy you. [PRO 5:19] Ka yi ni diri ka nyur’ la, pa" }, { "english": "And when you ate and drank, was it not to please yourselves?", "dagbani": "yimaŋmaŋ’ kɔre ka yi niŋdi lala kura?" }, { "english": "At the time when your ancestors provoked me to anger.", "dagbani": "Saha shɛli yi yaannim’ ni daa ku ma suli" }, { "english": "her co-wife made her very angry.", "dagbani": "o nyintaa daa yi kur’ o suli pam" }, { "english": "I am seeing how they are venting their anger on me.", "dagbani": "n lihiri bɛ ni kuri ma suli shɛm" }, { "english": "their anger on me.", "dagbani": "bɛ ku zabili maa" }, { "english": "They settle the quarrel (amicably).", "dagbani": "Yuma ayopɔin kam ni di simdi ni yi ku sama." }, { "english": "At the end of every seven years you must cancel debts.", "dagbani": "o ni tim ti balim o ni o chɛ ka bɛ ku zabili maa" }, { "english": "He will send to beg him to let them settle the conflict.", "dagbani": "Naawuni ni'" }, { "english": "God will change his mind regarding what he decided to do, and calm his anger.", "dagbani": "taɣ’ o tɛha zaŋ chaŋ o ni lo ni o niŋ shɛm maa polo; ka ku o suhuyiɣisili maa" }, { "english": "Why do you spend your money on what is not food ...?", "dagbani": "Bɔn-niŋ ka yi kuri yi liɣiri binshɛli din pa bindirigu zuɣu ... ?" }, { "english": "spend money", "dagbani": "ku liɣiri" }, { "english": "will not, won't. future negative particle", "dagbani": "ku" }, { "english": "they said to him \"No, we...", "dagbani": "bɛ yɛl’ o, “Aai, ti ku ku a ..." }, { "english": "won't kill you", "dagbani": "Naawuni kum’ a" }, { "english": "I won’t come", "dagbani": "N ku kana" }, { "english": "to dress a grindstone, roughen/score the surface", "dagbani": "ku5" }, { "english": "If you make the lower grinding stone rough, you also make the upper grinding stone rough.", "dagbani": "A yi niŋ niɛli ku, nyin’ niŋmi niɛkaŋ’ ku." }, { "english": "terminal, neutralising, wasting", "dagbani": "'kua" }, { "english": "something that neutralises the effects of alcohol", "dagbani": "da' kua" }, { "english": "time-wasting", "dagbani": "tuunkua" }, { "english": "night divining", "dagbani": "kubaɣiri" }, { "english": "night divining", "dagbani": "kubgari" }, { "english": "night divining", "dagbani": "kubaɣari" }, { "english": "soothsaying conducted to find cause of death", "dagbani": "kubaɣiri" }, { "english": "3rd day after burial", "dagbani": "kubgari" }, { "english": "If your child goes out at night, she/he won’t be free from night divining.", "dagbani": "A bia yi yiri yuŋ o bi yiri yuŋ kubaɣiri ni." }, { "english": "funeral-divinations", "dagbani": "kubaɣiri" }, { "english": "cause of death", "dagbani": "kubgari" }, { "english": "soothsaying", "dagbani": "kubaɣiri" }, { "english": "a hoe blade, ploughshare", "dagbani": "kubiɛlim" }, { "english": "hoe blades, ploughshares", "dagbani": "kubiɛlima" }, { "english": "they will forge their swords into hoe-blades.", "dagbani": "bɛ ti zaŋ bɛ takɔbiri kuri kubiɛlima they will forge their swords into hoe-blades." }, { "english": "ploughshare", "dagbani": "naɣikɔra kubiɛlim" }, { "english": "if someone wanted to sharpen his ploughshare ...", "dagbani": "so daa yi yɛn tɛh’ o naɣikɔra kubiɛlim" }, { "english": "all the Israelites had to go to", "dagbani": "Izraɛlnim’ zaa daa lee chani Filistianim’ maa sani nti tɛhiri bɛ naɣikɔra kubiɛlima mini bɛ lɛbiɛlima ni kpambiɛlima ni gɔriti zaa" }, { "english": "the Philistines to sharpen their ploughshares and adze-blades and axe-blades and sickles.", "dagbani": "lɛbiɛlim." }, { "english": "hoe blades", "dagbani": "kubiɛlima" }, { "english": "a coconut", "dagbani": "kubi" }, { "english": "a slipper, shoe, \"half shoes\" (IM)", "dagbani": "kubita" }, { "english": "saddle-girth", "dagbani": "kubɔbiga" }, { "english": "Almighty, \"the Maker, God\" (IM)", "dagbani": "Kuduranaa" }, { "english": "a mourning room, room in which a person died (IM)", "dagbani": "kuduu" }, { "english": "to become sad", "dagbani": "kuduu" }, { "english": "wood-dust caused by woodworm", "dagbani": "kufo" }, { "english": "beans and maize pounded together", "dagbani": "kufurigbiɣu" }, { "english": "an elder of the Yaan-Naa who is head of the Elders who select the Yaan-Naa", "dagbani": "Kuɣa Naa" }, { "english": "stool, seat, chair", "dagbani": "kuɣa" }, { "english": "to take my appointed seat", "dagbani": "nti zaŋ n kuɣ’ zali laɣiŋgu ni" }, { "english": "you will sit on thrones", "dagbani": "yi ti ʒini nam kuɣisi zuɣu" }, { "english": "throne, chiefly stool", "dagbani": "nam kuɣa" }, { "english": "a mahogany tree", "dagbani": "kuɣa" }, { "english": "stones", "dagbani": "kuɣa" }, { "english": "to rest the head on, use as a pillow", "dagbani": "kuɣi" }, { "english": "the statue lay on the bed and its head rested on the goat-hair pillow.", "dagbani": "biŋŋmahindli maa do garo zuɣu, ka di zuɣu kuɣi bukɔbiri difɛli" }, { "english": "What is hard for the hyena to get is a pillow that a dog lies on.", "dagbani": "Kunduŋ walim je, baa ŋun zuɣu kuɣura" }, { "english": "He took one of the stones there and, using it as a pillow under his head, he lay down to sleep.", "dagbani": "O daa piila kuɣ’ yini nimaani sɔŋ n-dɔni zaŋ o zuɣu kuɣ’ li gbihi." }, { "english": "a pebble.", "dagbani": "kuɣibila" }, { "english": "gravel, broken stones.", "dagbani": "kuɣichaɣila" }, { "english": "I use my teeth to chew gravel.", "dagbani": "n zaŋla n nyina ŋubiri kuɣichaɣila" }, { "english": "a pile of stones, cairn.", "dagbani": "kuɣiduli" }, { "english": "Jacob collected stones together and put them on her grave, and it is the cairn of Rachel's grave.", "dagbani": "kuɣiduli" }, { "english": "See:", "dagbani": "kuɣili" }, { "english": "a stonecarver, engraver", "dagbani": "kuɣikpɛra" }, { "english": "Engrave the names of the sons of Israel on the two stones the way a gem cutter engraves a seal.", "dagbani": "Kaman kuɣikpera ni zaŋdi chiriga n-chirigiri binyɛra pari kuɣa zuɣu shɛm, lala ka a ti yɛn zaŋ chiriga n-chirigi Izraɛl bidibisi la yuya." }, { "english": "shaped masonry", "dagbani": "kuɣikpɛra" }, { "english": "hewn stones", "dagbani": "kudzikpǫrigu" }, { "english": "He has blocked up my path with masonry.", "dagbani": "O zaŋ kuɣikpɛra me n-ŋari n soli." }, { "english": "a ledge, rim, lip", "dagbani": "kuɣila" }, { "english": "Put it under the ledge of the altar.", "dagbani": "yi ti zaŋ li zali sara maligu bimbini naŋgban’ kuɣila la lɔŋ ni" }, { "english": "laterite stone, laterite", "dagbani": "kuɣilaʒiɛɣu" }, { "english": "a stone", "dagbani": "kuɣili" }, { "english": "David put his hand in his bag and took out a stone.", "dagbani": "Dauda daa zaŋ o nuu tim o koligu ni yihi kuɣili" }, { "english": "(he) chose five smooth stones.", "dagbani": "o daa gahim kuɣ’ polipoli diba anu" }, { "english": "a corn-cake that was baked on hot stones", "dagbani": "mahi’ kpil’ shɛli kuɣ’ tula zuɣu" }, { "english": "grinding stone", "dagbani": "baɣisi kuɣili" }, { "english": "casting lots", "dagbani": "kuɣa pihi sɔŋ lihi" }, { "english": "grinding-stone", "dagbani": "kuɣibaɣisigu" }, { "english": "Casting the lot puts an end to disputes.", "dagbani": "Kuɣa pihi sɔŋ lihi nya nyɛla din ŋmaari naŋgbankpeeni" }, { "english": "boundaries", "dagbani": "Ninsalinim" }, { "english": "People cast lots to learn what will happen.", "dagbani": "pihiri kuɣa sɔŋda ni bɛ baŋ din beni" }, { "english": "flint-stone", "dagbani": "chɛbili kuɣili" }, { "english": "flowing water came out of a flint-rock.", "dagbani": "kozɔrim yi chɛbili kuɣili ni na" }, { "english": "to put in place the stones for the game of wǤli", "dagbani": "piɛ kuɣa" }, { "english": "a sling for throwing stones", "dagbani": "kuɣilɔŋ" }, { "english": "slings for throwing stones", "dagbani": "kuɣilɔna" }, { "english": "who could sling a stone at a human hair and not miss it.", "dagbani": "ŋun ni tooi zaŋ kuɣili niŋ kuɣilɔŋ ni n-lab’ ninsal’ zabigu gba ka ku nyahigi li" }, { "english": "shoot with a sling", "dagbani": "labi kuɣilɔŋ" }, { "english": "they could use right hand or left to shoot arrows or sling stones.", "dagbani": "daa naan tooi zaŋ bɛ nudiriti bee bɛ nuzahi n-to piɛma bee n-labi kuɣilɔna" }, { "english": "hand or left to shoot arrows or sling stones.", "dagbani": "chuinsu." }, { "english": "a slinger, user of a sling(-shot).", "dagbani": "kuɣilɔnŋmɛra" }, { "english": "men armed with slings surrounded it and attacked it as well.", "dagbani": "kuɣilɔnŋmɛriba daa chaŋ ti teei gil' liŋ-ŋme n-nyaŋ ba" }, { "english": "big (animal, bird or fish)", "dagbani": "kuɣinli" }, { "english": "heavyweight (of a person's status in office or in life)", "dagbani": "kuɣinli" }, { "english": "tablets, flat stones for writing on", "dagbani": "kuɣiparilana" }, { "english": "then wrote them (commandments) on two stone tablets", "dagbani": "o daa sabi li pa kuɣiparilana ayi zuɣu" }, { "english": "Then he wrote them on two stone tablets and gave them to me.", "dagbani": "O daa sab’ li pala kuɣ’ parilana ayi zuɣu n-zaŋ li ti ma." }, { "english": "laterite stone, laterite", "dagbani": "kuɣiraʒiɛɣu" }, { "english": "laterite stone, laterite", "dagbani": "kuɣurashɛɣu" }, { "english": "laterite stone, laterite", "dagbani": "kuɣilaʒiɛɣu" }, { "english": "chairs", "dagbani": "kuɣisi" }, { "english": "'stumblingblock', stone that trips sb.", "dagbani": "kuɣituurili" }, { "english": "'stumblingblock', stone that trips sb.", "dagbani": "kuɣutuurili" }, { "english": "sitting-chair", "dagbani": "kuɣiʒiniga" }, { "english": "mason, stonecarver", "dagbani": "kuɣkpɛra" }, { "english": "stumblingblock", "dagbani": "kuɣutuurili" }, { "english": "a bench", "dagbani": "kuɣuwɔɣinli" }, { "english": "to cry out, scream", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "Don't let us follow the highways weeping and crying in sorrow.", "dagbani": "nandahima kumsi." }, { "english": "cry aloud, speaking of your righteousness.", "dagbani": "kuhi yɛl’a wuntia yɛla" }, { "english": "If hyena cries that a goat is lost, it is the hyena that has caught it.", "dagbani": "Kunduŋ yi kuhi ka bua bɔrigi kunduŋ gbaai." }, { "english": "'Laugh, and the world laughs with you; cry, and you cry alone.'", "dagbani": "Bɛn lari mali sɔŋdiba bɛn kuhiri n-ka." }, { "english": "many people to help them, but those who cry have none.", "dagbani": "kuhi bɔhi ‘to ask aloud’." }, { "english": "They cried out in fear.", "dagbani": "Bɛ kuhi dabiɛm kuhigu." }, { "english": "I cried out to you, wanting help.", "dagbani": "n daa kuhi niŋ a bɔri sɔŋsim" }, { "english": "If the hyena howls when a goat is lost, are they going to ask anyone else about it?", "dagbani": "Naɣinyili yi kuhi ka bua barigi bɛ lan yɛn bɔhila so?" }, { "english": "cry", "dagbani": "kum" }, { "english": "shout", "dagbani": "tahi" }, { "english": "hoot", "dagbani": "yɔhi" }, { "english": "screech", "dagbani": "chahi" }, { "english": "Darkness", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "Darkness (plural)", "dagbani": "kuhira" }, { "english": "to stab, pierce", "dagbani": "A mini nir’ yi be nti bi lan be nyin’ zom’ o, o leei goo, o ni kuhi a kɔbili ni." }, { "english": "If you were staying with someone and a time comes when you are no longer with him, you should fear him for when he turns into a thorn he will pierce you to the bone.", "dagbani": "Bɛ daa niŋ naani, ka naani goo ti kuhi ba." }, { "english": "They had confidence, but their confidence betrayed them.", "dagbani": "Bɛ zaŋ sua" }, { "english": "they stabbed him with a knife and killed him.", "dagbani": "n-kuhi ku o" }, { "english": "to pin on", "dagbani": "kuhi taɣili" }, { "english": "give an injection / 'shot' [Am.]", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "to cut down shrubs.", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "dress a grindstone", "dagbani": "kuhi nɛkaŋa" }, { "english": "Don’t hide your upper grinding stone to roughen it in your room", "dagbani": "Miri ka a sɔɣi kuhi a nɛkaŋ’ a duu puuni" }, { "english": "plant", "dagbani": "baliga" }, { "english": "Variant", "dagbani": "baligi" }, { "english": "The presence of rain makes things soft and the absence of rain makes things hard. (Proverb)", "dagbani": "Kana ka di baligi zani ka di kpaŋ" }, { "english": "to slack off (as work)", "dagbani": "Waawaayili" }, { "english": "Often (an injection) can kill those diseases' infectious organisms and reduce their power so that they are no longer life-threatening.", "dagbani": "di kuri la lala dɔriti maa dɔri bira (binnema) ka baligi di yaa ka di lan ka niŋgbuna maa barina" }, { "english": "Your exhaustion will be reduced.", "dagbani": "dindina a wumsim maa ni baligi" }, { "english": "In this way your exhaustion will be reduced.", "dagbani": "dindina a wumsim maa ni baligi" }, { "english": "If you see a crowd of people,", "dagbani": "A yi nya zama, nyin’ baligim’ a noli" }, { "english": "you should reduce your talking.", "dagbani": "di chɛ ka o baligi chandi naɣila mani nti yɛl’ a ni a chɛ ko baligi chandi." }, { "english": "don't let it (donkey) slacken its pace unless I tell you.", "dagbani": "Ti daa ŋmanila naɣisa’ so bɛ ni bi baligi." }, { "english": "We were like an untrained heifer.", "dagbani": "Dauda daa chaŋ ti tuhi nyaŋ Filistianima, ka bɛ nini." }, { "english": "David defeated the Philistines and subdued them.", "dagbani": "baligi" }, { "english": "speak softly", "dagbani": "baligi noli" }, { "english": "The person who doesn’t have supporters will keep quiet.", "dagbani": "Ka-nyaanzaana ni baligi noli." }, { "english": "be clever", "dagbani": "bala" }, { "english": "assortment of small units of, small.", "dagbani": "baligu" }, { "english": "Little drops of rain will penetrate the ground.", "dagbani": "Sa baligu ni chib’ tiŋa." }, { "english": "It is good to have small sticks among the logs.", "dagbani": "Dokuɣiri veeni ka dabala beni." }, { "english": "(a woman) has ten silver coins.", "dagbani": "mal’ anzinfa laɣ’ baligu pia" }, { "english": "In some (snakebites) there are the marks of the small", "dagbani": "Shɛli ni ka nyin baligu maa gba bɔba pahi." }, { "english": "contrasting with", "dagbani": "fvnyin•kara" }, { "english": "teeth", "dagbani": "balibu" }, { "english": "bite", "dagbani": "laɣibaligu" }, { "english": "okay", "dagbani": "biŋkɔbbaligu" }, { "english": "to entreat, persuade", "dagbani": "balim" }, { "english": "Paul saw a Macedonian in a vision in the night, and he was standing there begging Paul 'Come to Macedonia and help us!' [ACT 16:9]", "dagbani": "Pool daa ti nya Masidɔnia do’ so ʒii yuŋ ka o ʒɛya m-balindi ŋun’ Pool yɛra, 'Kam’ Masidɔnia na ti sɔŋ ti!'" }, { "english": "she entreated us 'If you'", "dagbani": "o balim ti yɛli, 'Yi yi zahim ma n-nya ka n nyɛla ŋun ʒe yim n suhu ni ni ti Duuma, yin’ kamiya na ti be n yiŋa.'" }, { "english": "have tested me and seen that I am someone who is sincere in her heart towards our Lord, come and stay in my house.", "dagbani": "ACT 16:15" }, { "english": "balimbu paying courtesies to the chief by drummers or others; reciting great deeds of the chiefs", "dagbani": "nam" }, { "english": "to console, soothe, lull to sleep.", "dagbani": "balim" }, { "english": "Ka bɛ balim o je. For all their efforts they could not console him.", "dagbani": "MAT 2:18" }, { "english": "Amaa di dabiɛm maa lee balimi di yi niŋ ka di bara ŋɔ mali ninvuɣu so ŋun zaɣa be o ni ka o mini o tooi.", "dagbani": "AMA DABI" }, { "english": "But the fear of it can be eased if the patient has somebody who is concerned for him with whom he can talk about it.", "dagbani": "diri alizama." }, { "english": "to duplicate, copy.", "dagbani": "balim" }, { "english": "shrub [sp.] the bases of which are used as an aphrodisiac.", "dagbani": "balima" }, { "english": "entreaties.", "dagbani": "balima" }, { "english": "hear my prayer and entreaties.", "dagbani": "wummi man ... suhigu mini m balima ŋɔ" }, { "english": "'kind speech increases persuasiveness'.", "dagbani": "mi kpaŋsiri balima." }, { "english": "You can’t negotiate with your enemy.", "dagbani": "A dima ka balima." }, { "english": "It is the child who knows how to serve who", "dagbani": "Bia ŋun baŋ balima n-diri kpɛm’ buni." }, { "english": "to embroider", "dagbani": "ku5" }, { "english": "cry, shout of alarm", "dagbani": "kuhigu" }, { "english": "give heed to this my cry which I am crying for help", "dagbani": "gbilisim’ tibili wum n kuhigu shɛli n ni kuhiri bɔri sɔŋsim ŋɔ" }, { "english": "If you are tied with an old goat’s rope, you cry an old goat’s cry.", "dagbani": "Bua kurili mia yi piri a, a kuhirila bua kurili kuhigu." }, { "english": "be very dirty", "dagbani": "kuhim" }, { "english": "the robe he wore was covered with blood.", "dagbani": "o ye binyɛr' shɛl din kuhim ʒim" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "kujɔɣijɔɣi" }, { "english": "small, identified by its whirling flight", "dagbani": "kujɔɣijɔɣi" }, { "english": "a straw bangle", "dagbani": "kukarijee" }, { "english": "a goatee beard", "dagbani": "kukaaibara" }, { "english": "thin porridge, gruel, 'kokoo'", "dagbani": "kukɔɣili" }, { "english": "rice-water", "dagbani": "kukɔɣinyina" }, { "english": "congee, thin rice-pudding", "dagbani": "rice-water" }, { "english": "gruel al dente?", "dagbani": "rice-water" }, { "english": "coarse porridge", "dagbani": "rice-water" }, { "english": "porridge made from unfermented dough", "dagbani": "kukɔɣisalli" }, { "english": "a stretch of country without water", "dagbani": "kukɔɣu" }, { "english": "the people of the coastal regions of his empire as well as on those of the interior", "dagbani": "polo zaŋ tabili bɛn daa be kukɔɣu polɔnim’ zaa" }, { "english": "The upland Bosc's monitor lizard that", "dagbani": "Kukɔɣu yuɣu ka n-tabili baa ni leei ŋamli" }, { "english": "comes to stay in the swamp for a long time will turn into a hippopotamus.", "dagbani": "Wua ŋun gɔri kukɔɣu ni, gbaŋ ni vili mola." }, { "english": "a farm in the second year after yams", "dagbani": "kukɔɣu" }, { "english": "yam farm", "dagbani": "bɔɣu" }, { "english": "year after yams", "dagbani": "batandali" }, { "english": "third year after yams", "dagbani": "kaɣsɔɣɔ" }, { "english": "fourth year after yams", "dagbani": "gbansɔɣu" }, { "english": "voice, cry of animal", "dagbani": "kukoli" }, { "english": "voice; voices", "dagbani": "kukɔya" }, { "english": "This voice is Jacob's voice.", "dagbani": "Kukoli ŋɔ nyɛla Yaakubu kukoli" }, { "english": "Goitre can change a person's voice.", "dagbani": "Lompoli ni tooi taɣi niri kukoli." }, { "english": "a still, small voice.", "dagbani": "kukol’ balli zaɣ’ bilifu" }, { "english": "cock-crow", "dagbani": "nolɔɣu kukoli" }, { "english": "I get up", "dagbani": "N yiɣisirila" }, { "english": "at cock-crow.", "dagbani": "nolɔɣukukoli." }, { "english": "next day, around cockcrow time.", "dagbani": "biɛɣu daa ti neeri na nolɔɣukukoli saha" }, { "english": "Adam's apple, larynx, throat.", "dagbani": "Sapuɣu, nangbanpiba, zilinli" }, { "english": "You can contract diseases of the lungs, lips, tongue and throat.", "dagbani": "n-ti pahi kukoli doro ni tooi gbaag' a." }, { "english": "a weaver's bobbin", "dagbani": "kukoliga" }, { "english": "a gun-powder horn", "dagbani": "kukoliga" }, { "english": "a gun shot", "dagbani": "kukoliga" }, { "english": "vocal chords", "dagbani": "kukɔlijilli" }, { "english": "windpipe", "dagbani": "kukolilaa" }, { "english": "the gullet, throat", "dagbani": "kukolimahigu" }, { "english": "deceptiveness, wheedling, seductiveness ('lechery')", "dagbani": "kukolimahim" }, { "english": "dressed like a prostitute and with crafty intent", "dagbani": "lihibu mali kore ni kukolimahim" }, { "english": "dressed seductively and sly", "dagbani": "lihibu mali kore ni kukolimahim" }, { "english": "... full of wiles", "dagbani": "lihibu mali kore ni kukolimahim" }, { "english": "greed", "dagbani": "lihibu mali kɔre ni kukolimahim" }, { "english": "a penchant for food or any edible thing", "dagbani": "lihibu mali kɔre ni kukolimahim" }, { "english": "a cheat, toady, social parasite.", "dagbani": "kukolimahimlana" }, { "english": "The social parasite carries the bag of the chief thief.", "dagbani": "Kukolimahimlana ʒirila nayiɣa naa\nbaaji." }, { "english": "a lost voice, voice which has become weakened or hoarse.", "dagbani": "kukolishiluŋ" }, { "english": "the wind pipe, trachea", "dagbani": "kukollaa" }, { "english": "a treble voice. Note: 'male throat' : the high-pitched voice is considered 'male' throughout this region, also 'high' musical note, high-tuned drum &c.", "dagbani": "kukollaa" }, { "english": "seductiveness", "dagbani": "kukolmahim" }, { "english": "a cucumber", "dagbani": "kukomba" }, { "english": "We remember the fish we ate in Egypt at no cost--also the cucumbers, melons, leeks, onions and garlic.", "dagbani": "yoli Ijipti la mini kukombanim’ ni watamilo ni gabo ni alibarisa ni tafarinom la yɛla" }, { "english": "a plough", "dagbani": "kukɔrili" }, { "english": "voices", "dagbani": "kukɔya" }, { "english": "a cook, steward", "dagbani": "kuku" }, { "english": "handle (of an axe, hoe).", "dagbani": "kukuli" }, { "english": "groundnut powder.", "dagbani": "kukulizum" }, { "english": "shutter.", "dagbani": "kukulo" }, { "english": "tree [sp.] Cassia sieberiana.", "dagbani": "kukpaliyoo" }, { "english": "only.", "dagbani": "kul" }, { "english": "\"Yes\" and your No\"", "dagbani": "kuli wumdi so yɛla so m-be shɛli n-yɛri agba yɛla" }, { "english": "If you are just listening to someone talking about another person, someone is somewhere else talking about you.", "dagbani": "A yi kuli wumdi so yɛla so m-be shɛli n-yɛri agba yɛla." }, { "english": "rocks and stones were just lying about everywhere.", "dagbani": "tampima mini nyolin kuɣa kuli do la luɣilikam" }, { "english": "o daa zaɣisila bukaata kam kubu, ka daa", "dagbani": "naɣi kuli gurila soya n-fari niriba buni" }, { "english": "he refused to do anything useful but just ambushed the paths and robbed people of their possessions.", "dagbani": "n-dira he refused to do anything useful but just ambushed the paths and robbed people of their possessions." }, { "english": "we will be like him, because we will see him just as he is.", "dagbani": "ti ni bemi kaman ŋuna, dama ti ni ti nya o kaman o ni kul be shɛm" }, { "english": "whatever name the man called each animal, then that was its name.", "dagbani": "ninsal’ ni daa boli binnɛɔŋ kam zaa yu’ shɛli, o yuli n-kul bala" }, { "english": "Immediate suckling helps the milk to just come freely later.", "dagbani": "ka bihim kuli kanna viɛnyɛla." }, { "english": "This world is standing firm and just won't move.", "dagbani": "Dunia ŋɔ kpɛmmi ʒiɛya, ka kul ku vuui." }, { "english": "we beg you seriously that you just keep doing like that.", "dagbani": "ti kpamdi ya jaande ni yi kul niŋmi lala" }, { "english": "all the wicked are just prospering.", "dagbani": "tuumbiɛtumdiba zaa kul tɔŋda" }, { "english": "they will come back, they will just see us again", "dagbani": "Bɛ yi ti kurigi, bɛ na kul ni wandi" }, { "english": "When they get to be old, they will still just be producing fruit.", "dagbani": "A yi zaŋ kunduŋ gbaŋ she" }, { "english": "A yi zaŋ kunduŋ gbaŋ she", "dagbani": "When they get to be old, they will still just be producing fruit." }, { "english": "What you have just said you will also get to understand.", "dagbani": "A ni kuli yɛli shɛm a ni lahi baŋ li." }, { "english": "A ni kuli yɛli shɛm a ni lahi baŋ li.", "dagbani": "What you have just said you will also get to understand." }, { "english": "a trowel, digging-stick", "dagbani": "kulagaa" }, { "english": "As part of your equipment you are to have a trowel, and when you squat outside, you are to scrape a hole with it and then turn and cover your excrement.", "dagbani": "Di simdi ni yi bo kulagaa niŋ yi nɛma ni, ka yi yi ti yi kpaŋa ni yi ti damdi yɔɣuni, ka yi zaŋ li gbi bɔɣili pi yi bindi maa." }, { "english": "a hoe-blade used in funeral ordeal", "dagbani": "kulagbɛɣu" }, { "english": "hoe-blades used in funeral ordeal", "dagbani": "kulagbɛhi" }, { "english": "animal sacrifice to the spirits of a dead chief which may be eaten only by faithful and loyal subjects", "dagbani": "kulaa" }, { "english": "animal sacrifice to the spirits of a dead chief which may be eaten only by faithful and loyal subjects", "dagbani": "kolaa" }, { "english": "animal sacrifices to the spirits of a dead chief which may be eaten only by faithful and loyal subjects", "dagbani": "kulahi" }, { "english": "hoe", "dagbani": "kuli" }, { "english": "hoes", "dagbani": "kuya" }, { "english": "A lazy farmer refuses to accept a hoe, but he won’t refuse to accept his share of food!", "dagbani": "Kpawum’ galim kuli ku galim bɔrili." }, { "english": "funeral", "dagbani": "kuli" }, { "english": "Killing a fowl (food) is the main thing to be done for the funeral.", "dagbani": "Ku noo n-nyɛ kuli." }, { "english": "Sarah died ... and Abraham celebrated her funeral.", "dagbani": "Zara daa ti kpi ... ka Ibrahimma daa kpe nti kum o kuli" }, { "english": "The person who puts the funeral in a water pot is the one who is responsible to take it out.", "dagbani": "Ŋun su kuli yuli ni, ŋuna n-surigiri li." }, { "english": "to perform a 'funeral custom'", "dagbani": "mali/maali kuli" }, { "english": "Chief Bimbiɛɣu has performed the funeral, but he cannot take over the traditional shrine.", "dagbani": "Bimbiɛɣu mali kuli ku zaŋ buɣili." }, { "english": "Where did you get a funeral to perform?", "dagbani": "A nya kuli ya maana?" }, { "english": "final funeral rites", "dagbani": "kuli malibu" }, { "english": "attend a funeral", "dagbani": "zo kuli" }, { "english": "What has killed the small baŋkariga bush turkey that the big namiɛŋ bush turkey is attending its funeral?", "dagbani": "Bɔ n-lee ku baŋkariga ka namiǫŋ zɔri o kuli?" }, { "english": "expire, die", "dagbani": "kuli" }, { "english": "go home", "dagbani": "kumsi kuli" }, { "english": "mourn a funeral", "dagbani": "kum kuli" }, { "english": "celebrate a funeral", "dagbani": "kum kuli" }, { "english": "their widows won't perform their funerals", "dagbani": "bɛ pakoya ku kum bɛ kuya" }, { "english": "to contribute to a funeral", "dagbani": "sɔɣi kuli" }, { "english": "he sent a mission to condole with him on the death of", "dagbani": "o daa tim tuumba ni bɛ chaŋ ti sɔɣi Nahash kuli maa" }, { "english": "announce a death", "dagbani": "garigi kuli" }, { "english": "the elders", "dagbani": "kpambaliba maa" }, { "english": "grave", "dagbani": "gballi" }, { "english": "sit", "dagbani": "sɔɣi" }, { "english": "to go home", "dagbani": "kuli" }, { "english": "home (plural form)", "dagbani": "kuna" }, { "english": "home (plural form, variant)", "dagbani": "kundi" }, { "english": "at the time when those who had gone into exile came home again.", "dagbani": "saha shɛli bɛ ni daa yi tinduli ni n-labi kuni la" }, { "english": "He’s coming home.", "dagbani": "O kun'na." }, { "english": "They went home.", "dagbani": "Bɛ kuli bɛ ya." }, { "english": "Then the singers also are singing their songs,", "dagbani": "Di saha n-nyɛ yili yiiniba gba dii yiini bɛ yila yɛri “Buɣim di ma mɔɣu ni ka n zo n-kuli n ya ..." }, { "english": "Fire burned me in the bush so I ran home ...", "dagbani": "Dinzuɣu di tuya ka o ʒini nimaani, ka yi bɔ cheche, motoo bee loori n kpuɣ'o kuna yiŋa." }, { "english": "to go somewhere to make a home, emigrate.", "dagbani": "yiɣisi kuli" }, { "english": "Abram ... set out to emigrate to Canaan territory.", "dagbani": "Ibram daa ... yiɣisi kuli Keenan tiŋgbɔŋ ni." }, { "english": "emigrate to Canaan territory.", "dagbani": "Yɛntɔri daa ti gbani la o ba tooni dahinshɛli n-suhi ni o chɛ ka o gba bo doo kuli" }, { "english": "One day Yentori knelt before her father and begged him to let her find a man to marry.", "dagbani": "Paɣa ni tooi kuli doo nti dɔɣiri ka di bi zaana." }, { "english": "Philip had four unmarried daughters.", "dagbani": "Filip daa mali bipuɣins’ anahi bɛn na bi kuli dobba" }, { "english": "He saw four unmarried daughters and decided to marry one of them.", "dagbani": "O yi dɔɣi buyi ka di bi" }, { "english": "to go", "dagbani": "zo" }, { "english": "they occupied their land until the time when they were captured and went to another land.", "dagbani": "daa gbahi ba kuli tiŋgban’ shɛli ni la" }, { "english": "to be proud of", "dagbani": "kuli" }, { "english": "people who that we are following the way of the life of this world, and let it make them proud.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn tɛhiri ni ti dolila dunia ŋɔ biɛhigu soli ka mal’ li n-kuuni la" }, { "english": "don't be proud of your understanding.", "dagbani": "di kuuniya yi baŋsim" }, { "english": "Chiefs are proud of their office.", "dagbani": "Nanima kuuni bɛ nam." }, { "english": "You know that the chiefs of every tribe rule arrogantly.", "dagbani": "Yi mi ni zuliya kam zuɣulannim’ kuuni bɛ nam" }, { "english": "He dominates them.", "dagbani": "O kuunila bɛ zuɣu" }, { "english": "to be intoxicated, drunk", "dagbani": "kuli5" }, { "english": "they are staggering around like someone who is drunk", "dagbani": "bɛ ʒiɛhiri gindi kaman nir’ ni nyu dam kuli la" }, { "english": "He got drunk.", "dagbani": "O nyu n-kuli." }, { "english": "Even if a white chick is drunk, it will still not challenge a hawk.", "dagbani": "Nobili' piɛliga nyu dam kuli ku mo wubiga." }, { "english": "drink liquor get drunk", "dagbani": "nyu (dam) kuli5" }, { "english": "'get drunk'", "dagbani": "'get.drunk'" }, { "english": "drink liquor gets-drunk", "dagbani": "O nyu n-kuli." }, { "english": "staggering around", "dagbani": "bɛ ʒiɛhiri gindi kaman" }, { "english": "white chick", "dagbani": "piɛliga" }, { "english": "not challenge", "dagbani": "ku mo" }, { "english": "Syn: get drunk", "dagbani": "Syn: buɣi." }, { "english": "to intoxicate sb., make sb. drunk.", "dagbani": "kaman nir’ ni nyuri wain ka di kuuni o shɛm la" }, { "english": "like a person drinks wine and it makes him drunk.", "dagbani": "like a person drinks wine ka di kuuni o shɛm la" }, { "english": "to put wood on the fire", "dagbani": "kuli" }, { "english": "Pl", "dagbani": "kuna" }, { "english": "Feed the fire with wood!", "dagbani": "Kulim dari buɣim ni!" }, { "english": "Put wood to feed the fireplace.", "dagbani": "Niŋmiya dari kuli daaŋa ni" }, { "english": "just", "dagbani": "kuli" }, { "english": "water-place, pool, small stream", "dagbani": "kulibɔŋ" }, { "english": "they came out early and went and camped near the Harod spring.", "dagbani": "bɛ daa daŋ yibu chaŋ ti dɔni baɣili Harɔd kulibɔŋ" }, { "english": "they could no longer drink the water of their waterholes.", "dagbani": "bɛ ku tooi lan nyu bɛ kulibɔna kom" }, { "english": "He will break it up into seven streams.", "dagbani": "o ti pirigi li kulibombih’ ayopɔin" }, { "english": "lake, big river", "dagbani": "biliga, kuliga, mɔɣili" }, { "english": "The river is full and its tributaries are also full; the stream should not be angry.", "dagbani": "kulibɔŋ di jɛri suli." }, { "english": "I will hold back the rivers and not let the many streams flow out.", "dagbani": "N ni ti mɔŋ di kulibɔna kom, ka taɣi di kopalisi zali." }, { "english": "dark grey monkey", "dagbani": "kulibɔŋjaŋa" }, { "english": "white water lilies", "dagbani": "kulichi" }, { "english": "the beginning of a tributary", "dagbani": "kulidanaali" }, { "english": "a small river", "dagbani": "kulidaa" }, { "english": "a tributary", "dagbani": "kulidaa" }, { "english": "water-source, water-place, waterhole", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "water-sources, water-places, waterholes", "dagbani": "kulisi" }, { "english": "At the time when women go down to the waterhole in the evening.", "dagbani": "Saha shɛli paɣiba ni siɣiri kuliga zaawuni" }, { "english": "If you are sitting at the waterhole, you don’t wash your hands with saliva.", "dagbani": "Nira ku ʒi kuliga noli ka tuhi nintɔri paɣ’ o nuu." }, { "english": "This can be plentiful on hilltops and at the edge of waterholes.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ maa tooi zoola zoya zuɣu mini kuliga noya" }, { "english": "to go to the waterhole to draw water", "dagbani": "siɣi kuliga" }, { "english": "Drawing water is women's work.", "dagbani": "Kuliga siɣibu nyɛla paɣaba tuma." }, { "english": "stream, small river", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "pool", "dagbani": "biɛŋ, biɔŋ" }, { "english": "well, spring", "dagbani": "biliga" }, { "english": "town waterhole", "dagbani": "loko" }, { "english": "dam, big river", "dagbani": "mɔɣili" }, { "english": "tributary", "dagbani": "bimbali" }, { "english": "water-channel", "dagbani": "kɔsoli" }, { "english": "a course, in building", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "they should use stones to build three courses, and then use timbers to make one course on top of them.", "dagbani": "bɛn’ zaŋm’ kuɣa me kulis’ ata, ka zaŋ dari mi n-niŋ kuliga zaɣ’ yini" }, { "english": "a row, line, array", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "Each row contained 15 pillars.", "dagbani": "Kuliga kam daa malila pilanim’ pinaanu." }, { "english": "they took some nice stones and lined them up in four rows.", "dagbani": "bɛ daa zaŋ kuɣ’ viɛla shɛŋa pe taba kulis’ anahi" }, { "english": "a number of small teeth(-marks) in two rows", "dagbani": "Amaa ka nyin baligu maa dɔya kulisi ayi." }, { "english": "a column of writing, page in a scroll", "dagbani": "kulisi" }, { "english": "When Jehudi had read three or four columns (of the book).", "dagbani": "Jɛhudi daa yi karim kulis’ ata bee kulis’ anahi" }, { "english": "a line, sentence, paragraph", "dagbani": "kul" }, { "english": "He is trying to teach us letter by letter, line by line, lesson by lesson.", "dagbani": "o kul wuhirila zaligu yiniyini mini wuhibu yiniyini ni kuligakuliga ni biɛlifu kpe biɛlifu kpe" }, { "english": "creeper", "dagbani": "kuligarili" }, { "english": "creepers are all around him.", "dagbani": "kuligara gil’ o niŋ sunsuuni" }, { "english": "a fruit possessing two different parts, a sweet part and a bitter part", "dagbani": "kuligaali" }, { "english": "broad-bladed hoe", "dagbani": "kuligbɛɣu" }, { "english": "shore, bank of a river or a pool", "dagbani": "kuligbiriŋ" }, { "english": "shore, bank of a river or a pool", "dagbani": "kuligbiruŋ" }, { "english": "shore, bank of a river or a pool", "dagbani": "kuligburuŋ" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "kulijuɣu" }, { "english": "river-vulture", "dagbani": "kulijuri" }, { "english": "little owl", "dagbani": "viɣu ni kulijuɣu ni kpiliŋkpi" }, { "english": "the cormorant", "dagbani": "the great owl" }, { "english": "river-reed", "dagbani": "kulikaɣili" }, { "english": "river-reeds", "dagbani": "kulikaɣa" }, { "english": "she took river-reeds and wove a basket.", "dagbani": "o daa kpuɣi bɛ ni zaŋ kulikaɣa wuɣi piɛ’ shɛli" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "yihim" }, { "english": "grass", "dagbani": "kulikarili" }, { "english": "plaiting hats and baskets", "dagbani": "kulikara" }, { "english": "a swamp grass used for making straw hats and bangles", "dagbani": "kulikarili" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "wɔrikariwana, wɔrimɔri, yihim" }, { "english": "plough", "dagbani": "kulikɔrili" }, { "english": "'kulikuli', groundnut paste ‘biscuit’. deep-fried, in shape of a hoop, stick or bullet.", "dagbani": "kulikuli" }, { "english": "a local soap for bathing", "dagbani": "kulikuli" }, { "english": "yam", "dagbani": "kulikuliga" }, { "english": "alahali", "dagbani": "alahali" }, { "english": "anyɔɣiti", "dagbani": "anyɔɣiti" }, { "english": "chamba", "dagbani": "chamba" }, { "english": "chɛchito", "dagbani": "chɛchito" }, { "english": "diɣi", "dagbani": "diɣi" }, { "english": "fuɣurili", "dagbani": "fuɣurili" }, { "english": "guŋgumbo", "dagbani": "guŋgumbo" }, { "english": "guŋgunsalli", "dagbani": "guŋgunsalli" }, { "english": "guŋguŋkpilli", "dagbani": "guŋguŋkpilli" }, { "english": "gbiliŋgbi", "dagbani": "gbiliŋgbi" }, { "english": "kalinchaŋ", "dagbani": "kalinchaŋ" }, { "english": "kaŋgbariŋga", "dagbani": "kaŋgbariŋga" }, { "english": "kpahijo", "dagbani": "kpahijo" }, { "english": "kpina/kpinu", "dagbani": "kpina/kpinu" }, { "english": "kpiriŋga", "dagbani": "kpiriŋga" }, { "english": "laribako/laabako", "dagbani": "laribako/laabako" }, { "english": "lilia", "dagbani": "lilia" }, { "english": "nanuɣila", "dagbani": "nanuɣila" }, { "english": "nyɛŋkpɛliŋga", "dagbani": "nyɛŋkpɛliŋga" }, { "english": "nyusoli", "dagbani": "nyusoli" }, { "english": "nyuwɔɣipiɛlli", "dagbani": "nyuwɔɣipiɛlli" }, { "english": "nyuwɔɣu", "dagbani": "nyuwɔɣu" }, { "english": "pakolzandee", "dagbani": "pakolzandee" }, { "english": "sangalinjo", "dagbani": "sangalinjo" }, { "english": "sayɛto", "dagbani": "sayɛto" }, { "english": "tawulli", "dagbani": "tawulli" }, { "english": "tɛrili", "dagbani": "tɛrili" }, { "english": "wɔrilani", "dagbani": "wɔrilani" }, { "english": "ziɣilaŋgbo", "dagbani": "ziɣilaŋgbo" }, { "english": "zɔŋ", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "door or shutter complete with frame", "dagbani": "kulikulo" }, { "english": "door or shutter complete with frame", "dagbani": "kukulo" }, { "english": "the mainstream, big river", "dagbani": "kulikpaŋ" }, { "english": "tributary", "dagbani": "bimbali" }, { "english": "'fairy', bush-sprite", "dagbani": "kulikpariga" }, { "english": "'fairy', bush-sprite", "dagbani": "kpilikpariga" }, { "english": "'fairy', bush-sprite", "dagbani": "kpukpariga" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "kulikpariyoo" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "kulikpaliyoo" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "kukpaliyoo" }, { "english": "dragonfly", "dagbani": "kulilia" }, { "english": "The dragonfly doesn’t mind the fish net in the river.", "dagbani": "Kulilia baɣa ni nɛɣu." }, { "english": "It is not fitting that the dragonfly gets to know how to swim.", "dagbani": "Kulilia bi simdi ka o baŋ kɔduɣili." }, { "english": "a good swimmer", "dagbani": "kulilia" }, { "english": "fertilizer", "dagbani": "kulim" }, { "english": "it no longer has any use for someone to use even as fertilizer.", "dagbani": "di lan ka buchi ni nir’ zaŋ li niŋ kulim gba" }, { "english": "Naporo bought 2 bags of 15.15.15 fertilizer and one bag of NPK fertilizer.", "dagbani": "Naporo dala 15.15.15 kulim kpalansi 2 ni N.P.K. kulim kpalaŋ yini." }, { "english": "Which farmer had the most bags of fertilizer?", "dagbani": "Kpariba ŋɔ puuni, ŋuni kulum kpalansi n-daa lee du ŋ-gari ban bala la dina?" }, { "english": "Which farmer had the most bags of fertilizer?", "dagbani": "kulum kpalansi n-daa lee du ŋ-gari ban bala la dina?" }, { "english": "Lit: Which of these farmers' bags of fertilizer were more than those of the others?", "dagbani": "pataraza" }, { "english": "manure", "dagbani": "tam" }, { "english": "soil, fertile soil, fertilizer", "dagbani": "niriba ni no n-taai" }, { "english": "people will tread down the Moabites as they do to grass in the compost-pit.", "dagbani": "Mɔabnima kaman bɛ ni nɔri mɔri niŋdi kulim bɔɣili ni shɛm la" }, { "english": "straw on the dung-hill", "dagbani": "ISA 25:10" }, { "english": "You make the rain moisten the ground and let it have great fertility.", "dagbani": "A chɛ ka saa miri mahigiri tiŋgbani, ka chɛ ka di mali kulim pam." }, { "english": "rushes", "dagbani": "kulimɔri" }, { "english": "reeds and rushes will all dry up.", "dagbani": "kaɣili mini kulimɔri ti kuui zaa" }, { "english": "grass", "dagbani": "dabiga" }, { "english": "grass", "dagbani": "gbiriga" }, { "english": "grass", "dagbani": "kaɣalom" }, { "english": "grass", "dagbani": "kɔnyurili" }, { "english": "grass", "dagbani": "kpamvɔɣu" }, { "english": "grass", "dagbani": "naɣiyihim" }, { "english": "grass", "dagbani": "suiin" }, { "english": "grass", "dagbani": "wɔrikariwana" }, { "english": "grass", "dagbani": "wɔrimɔri" }, { "english": "grass", "dagbani": "yihim" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "mɔɣu" }, { "english": "a cudgel, club", "dagbani": "kulinduli" }, { "english": "cudgels, clubs", "dagbani": "kulinduya" }, { "english": "Note: (E.D.) SynD: sticks", "dagbani": "mimarili" }, { "english": "(W.D.)", "dagbani": "Note:" }, { "english": "similar", "dagbani": "Sim:" }, { "english": "cudgel", "dagbani": "doli" }, { "english": "cudgel", "dagbani": "guɣu" }, { "english": "cudgel", "dagbani": "guliŋguɣu" }, { "english": "cudgel", "dagbani": "guluŋguɣu" }, { "english": "cudgel", "dagbani": "jambɔŋ" }, { "english": "cudgel", "dagbani": "kulinduli" }, { "english": "club", "dagbani": "lɛbila" }, { "english": "club", "dagbani": "mimarili" }, { "english": "the bank of a river", "dagbani": "kulinoli" }, { "english": "shore", "dagbani": "kulinoli" }, { "english": "coast", "dagbani": "kulinoli" }, { "english": "the point at a river or stream where people fetch water", "dagbani": "kulino'" }, { "english": "he brought them and set them on the coast where they wanted to land", "dagbani": "o daa zaŋ ba na ti zali bɛ ni bɔri ni bɛ zani kulino’ shɛl" }, { "english": "His coastland will be an anchorage for big ships", "dagbani": "O kulinoli ni ti nyɛla ŋariŋ’ kara zaashee" }, { "english": "coast", "dagbani": "kulino’ shɛl’" }, { "english": "shore", "dagbani": "kulino’ shɛl’" }, { "english": "coast", "dagbani": "duli" }, { "english": "coast", "dagbani": "kuligbiriŋ" }, { "english": "anchorage for big ships.", "dagbani": "duli" }, { "english": "anchorage for big ships.", "dagbani": "kuligbiriŋ" }, { "english": "bird, black cuckoo. Cuculus clamosus.", "dagbani": "kulinoo" }, { "english": "bird, Senegal coucal. Centropus senegalensis.", "dagbani": "kulinoolɔɣu" }, { "english": "bird, Senegal coucal. Centropus senegalensis.", "dagbani": "kunoolɔgu" }, { "english": "anchorage for big ships.", "dagbani": "noli" }, { "english": "bird", "dagbani": "kuliŋaŋ" }, { "english": "crowned crane", "dagbani": "kuliŋaŋ" }, { "english": "tree", "dagbani": "kuliŋgubuluŋ" }, { "english": "leaves are ground, dried and put on sore for healing", "dagbani": "kuliŋgubuluŋ" }, { "english": "tree", "dagbani": "kuliŋgbuluŋ" }, { "english": "a hiccough", "dagbani": "kuliŋkɔɣu" }, { "english": "insect [sp.] beetle-like", "dagbani": "kuliŋkua" }, { "english": "fisherman", "dagbani": "kulipala" }, { "english": "fisherman", "dagbani": "kulipalinima" }, { "english": "A fisherman’s child cries for a piece of yam, but not for a whole fish.", "dagbani": "Kulipal’ bia kumdila nyu-ŋmaa zuɣu, pa ni ziŋjilli ŋun zuɣu." }, { "english": "fishermen", "dagbani": "kulipalinima" }, { "english": "they cast nets and pull the fishing-ropes", "dagbani": "kulipalinima bɛn labiri ziŋgɔhi mini bɛn mali" }, { "english": "fishermen", "dagbani": "yilima bee nɛri gbahiri zahim" }, { "english": "fishermen who cast fish-hooks and those who make nets and traps to catch fish.", "dagbani": "yilima bee nɛri gbahiri zahim" }, { "english": "they were casting nets in the sea because they were fishermen.", "dagbani": "bɛ labiri laŋa teeku ni, dama bɛ daa nyɛla kulipalinima" }, { "english": "fishing", "dagbani": "kulipaligu" }, { "english": "Simon Peter said \"I'm going fishing.\"", "dagbani": "Saimɔn Pita yɛli ba, “Man’ ni chaŋ kulipaligu.”" }, { "english": "fishermen", "dagbani": "kulipalinima" }, { "english": "See main entry: kulipala.", "dagbani": "kulipalinima" }, { "english": "to take sb./sth. home.", "dagbani": "kulisi" }, { "english": "Take it home!", "dagbani": "Zaŋ kulisi!" }, { "english": "They took him home (to his house).", "dagbani": "Bɛ zaŋ o kulisi o yiŋa." }, { "english": "should I take your son back to your (ancestral) home?", "dagbani": "man zaŋm'a bia kulis'a ya maa?" }, { "english": "to return sth. to its owner.", "dagbani": "kulisi" }, { "english": "to take a wife to her husband, marry off, give a woman in marriage.", "dagbani": "kulisi" }, { "english": "They took her to", "dagbani": "Bɛ zaŋ o kulisi o yiŋa." }, { "english": "they look for a day to take her to the husband's house", "dagbani": "bɛ bɔrila dabisili n-kulis’ o" }, { "english": "On that occasion they kill a fowl as her welcome gift.", "dagbani": "Ŋɔ kulisibu ni, bɛ kurila noo n-niŋ o saandi" }, { "english": "You will lick your fingers when you eat the food that has been prepared for a new wife.", "dagbani": "Paɣ’ kulisiri saandi saɣim ni di n-lɛli nuhi." }, { "english": "ask her to her new husband's house.", "dagbani": "Aksah to her new husband's house." }, { "english": "don't be afraid to take Mary as your wife.", "dagbani": "di zɔri dabiɛm ni a chɛ ka be kulisi Mariama a yiŋ’ na don't be afraid to take Mary as your wife." }, { "english": "waterholes.", "dagbani": "kuliga. waterholes." }, { "english": "they run to go up by the willow ravine to escape.", "dagbani": "(bɛ) zɔri ni bɛ du kulitihi kulibɔŋ tiligi (they) run to go up by the willow ravine to escape." }, { "english": "'willows'.", "dagbani": "kulitia Pl: kulitihi. n. 'willows'." }, { "english": "'waterhole trees'.", "dagbani": "Note: 'waterhole trees'" }, { "english": "The people go across the Valley of Willows, trying to escape with all their possessions.", "dagbani": "ni bɛ du kulitihi kulibɔŋ tiligi." }, { "english": "a shrimp", "dagbani": "kuliyalim" }, { "english": "only", "dagbani": "kulla" }, { "english": "Just Noah and the people who were with him in the boat only were", "dagbani": "Kulla Nuhu mini ninvuɣ’ shɛb’ bɛn daa be o sani ŋariŋ maa ni kɔŋko n-daa naɣ’ tiligi." }, { "english": "the only ones to survive", "dagbani": "kulila sokam maŋmaŋ’ tuumbiɛri zuɣu ka bɛ ni ku o" }, { "english": "each person will only be put to death for his own sin.", "dagbani": "Kula Abu ka n bɔra." }, { "english": "I want only Abu.", "dagbani": "Kula Abu ka n bɔra." }, { "english": "just", "dagbani": "kulla jɛrilim" }, { "english": "just foolishness", "dagbani": "kulla jɛrilim" }, { "english": "merely", "dagbani": "kulla" }, { "english": "we were a numerous people but now only we few are left.", "dagbani": "ti daa nyɛla ninvuɣ’ gbaliŋ, amaa pumpɔŋɔ, kulla ti niriba biɛla ŋɔ n-kpalim" }, { "english": "every", "dagbani": "kulo" }, { "english": "fertilizer", "dagbani": "kulum" }, { "english": "death", "dagbani": "kum" }, { "english": "dead body", "dagbani": "kum" }, { "english": "stone, rock (xx)", "dagbani": "naɣikum" }, { "english": "sand", "dagbani": "nɔkum" }, { "english": "thing, object, matter", "dagbani": "kuma" }, { "english": "to cry, weep, mourn", "dagbani": "kum" }, { "english": "When Esau heard what his father told him, he wept many bitter tears.", "dagbani": "Iso ni daa wum o ba ni yɛl’ o shɛm maa, ka okum suhusaɣiŋgu kumsi pam" }, { "english": "One man's meat is another man's poison.", "dagbani": "Nimbiɛralana kumdi woligu ka nyaribara kumdi wari." }, { "english": "to mourn; 'weep a funeral'", "dagbani": "kum kuli" }, { "english": "their widows won't mourn over them", "dagbani": "bɛ pakoya ku kum bɛ kuya" }, { "english": "mourning; 'funeral weeping'", "dagbani": "kuli kumbu" }, { "english": "\"to call upon a fetish to harm a wrong-doer\"", "dagbani": "kum buɣili" }, { "english": "to call upon the fetish for retribution upon an offender", "dagbani": "kum buɣili" }, { "english": "to plead with someone in the name of God", "dagbani": "kum Naawuni" }, { "english": "still 'staunch upholders of the law'.", "dagbani": "Di kumdi pam." }, { "english": "to make a noise, thunder (cry of birds, sheep, goat, calf, cow, ox, donkey, frog (IM)).", "dagbani": "Di kumdi pam." }, { "english": "It is making a lot of noise.", "dagbani": "Di kumdi pam." }, { "english": "when you hear them blowing a long blast on the rams' horn trumpets.", "dagbani": "yi yi ti wum ka bɛ piɛbiri piɛla’ yila kikahi maa ka di kumdi yuui" }, { "english": "crows squawk in its doorways.", "dagbani": "dunɔbihi zuɣu" }, { "english": "cock, rooster crows", "dagbani": "nɔlɔɣu kum" }, { "english": "a cock suddenly crowed.", "dagbani": "nolɔɣu ndii kum" }, { "english": "sheep bleats", "dagbani": "piɛɣu kum" }, { "english": "So how is it that I hear sheep bleating and cows lowing?", "dagbani": "di chaŋ wula ka n wumdi piɛri kumsi mini niɣi ŋumbu?" }, { "english": "it thunders", "dagbani": "saa kumda" }, { "english": "gunshot (sound of)", "dagbani": "malifa kumsi" }, { "english": "cry out", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "hoot", "dagbani": "yɔhi" }, { "english": "screech", "dagbani": "chahi" }, { "english": "to gurgle", "dagbani": "tahi" }, { "english": "state of yeast in pito", "dagbani": "vuri" }, { "english": "produce yeast", "dagbani": "wɔɣili" }, { "english": "produce sticky substance", "dagbani": "yo5" }, { "english": "sap, resin, pus", "dagbani": "ŋuhi" }, { "english": "pus", "dagbani": "suhuru" }, { "english": "sap", "dagbani": "sum" }, { "english": "resin", "dagbani": "diɣiri" }, { "english": "resin", "dagbani": "yɛm" }, { "english": "to ring (phone does)", "dagbani": "biŋkumda" }, { "english": "to ring (phone does)", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "to ring (phone does)", "dagbani": "kuŋa" }, { "english": "to ring (phone does)", "dagbani": "kunkuma" }, { "english": "hunger", "dagbani": "kum" }, { "english": "I don't want them to go away hungry.", "dagbani": "n bi bɔri ni bɛ kuli ni kum" }, { "english": "The child's mother's milk protects the child from both hunger and thirst.", "dagbani": "taɣiri bia maa kum mini kɔnyuri zaa" }, { "english": "X is hungry", "dagbani": "kum mali" }, { "english": "some people go hungry while others get drunk.", "dagbani": "kum mali shɛba ka shɛb’ mi nyu m-buɣi" }, { "english": "X is afflicted by hunger", "dagbani": "kum wum" }, { "english": "when those (40) days had passed, he was afflicted by hunger.", "dagbani": "ti gari ka kum wum o" }, { "english": "go to bed hungry", "dagbani": "gbe kum" }, { "english": "Those who (merely) hope for something have gone to bed hungry and those who are first to produce something are satisfied.", "dagbani": "Mali tahima gbe kum ka bɛn’ daŋ wolima pulaa lo." }, { "english": "there is a famine", "dagbani": "kum lu" }, { "english": "there is a famine", "dagbani": "kum lu luɣili" }, { "english": "there was a drought for three years and six months and there was famine everywhere", "dagbani": "kam" }, { "english": "suffers from famine", "dagbani": "kum" }, { "english": "The Samaria people suffered greatly from famine at that time.", "dagbani": "Kum daa mii Samarianim' pam di saha maa." }, { "english": "food-shortage", "dagbani": "bindiripooli" }, { "english": "hungry-season (regular, expected)", "dagbani": "fifali" }, { "english": "dry.", "dagbani": "'kum4" }, { "english": "dry.s.", "dagbani": "'kuma" }, { "english": "a corpse, dead body.", "dagbani": "kuma" }, { "english": "shrub [sp.] usually grown near a large tree for support.", "dagbani": "kumbaɣitia" }, { "english": "tree [sp.] 'light wood, goats like its leaves'.", "dagbani": "kumbaŋa" }, { "english": "wild acha grass.", "dagbani": "kumkpaŋgɔŋ" }, { "english": "death", "dagbani": "kumkpibo" }, { "english": "lizard [sp.]", "dagbani": "kumpeempem" }, { "english": "ulcer", "dagbani": "kumpirini" }, { "english": "an ulcer", "dagbani": "kumpini" }, { "english": "to weep, mourn; 'make (a child) cry'", "dagbani": "kumsi" }, { "english": "The lion has roared and the land is in an uproar.", "dagbani": "Gbuɣim daa kumsi ni yirigi tiŋa." }, { "english": "to lead someone to mourn", "dagbani": "Bɛ kumsi" }, { "english": "David Learns of Saul's Death", "dagbani": "Dauda Naa Sool kuli" }, { "english": "to ferment, put yeast in pito", "dagbani": "kum" }, { "english": "cry, noise, sound of.", "dagbani": "kumsi" }, { "english": "Sing! Beat the tambourine. Play the sweet lyre and the harp.", "dagbani": "Yilimiya yila ka ŋmɛm’ guŋgombihi, ka ŋmɛm’ goonjinim’ mini mɔɣilɔnim’ din kumsi nyaɣisa." }, { "english": "Don't let us follow the highways weeping and crying in sorrow.", "dagbani": "Di chɛ ka ti doli solɔri kuhiri nandahima kumsi." }, { "english": "gunshot (sound of)", "dagbani": "malifa kumsi" }, { "english": "If you are tied with an old goat’s rope, you cry an old goat’s cry.", "dagbani": "a kumdila bua kurugu kumsi." }, { "english": "Note: variant has a kuhirila bua kurili kuhigu. kum.", "dagbani": "variant has a kuhirila bua kurili kuhigu. kum." }, { "english": "He became something that is no longer alive.", "dagbani": "O niŋ bun kun ka." }, { "english": "to expire, pass away", "dagbani": "niŋ buni kuŋ ka" }, { "english": "[non-personal, regular]", "dagbani": "‘ŋun’" }, { "english": "[personal]", "dagbani": "‘[personal]’" }, { "english": "going home", "dagbani": "kuna" }, { "english": "coming home", "dagbani": "kuna" }, { "english": "large basket for storing grain", "dagbani": "kunchuŋ" }, { "english": "they also don't have baskets or granaries.", "dagbani": "bɛ mi ka kambɔna waamaa kunchuna" }, { "english": "a book, \"unbound papers with Arabic writing\"", "dagbani": "kundi" }, { "english": "volume", "dagbani": "kundi" }, { "english": "books", "dagbani": "kundinima" }, { "english": "I wish they would write it in a book!", "dagbani": "n bi zaɣisi ka bɛ di sab’ li niŋ kundi ni!" }, { "english": "I have found the book of God's law.", "dagbani": "N nyala Naawuni zaligu kundi la" }, { "english": "New Testament", "dagbani": "Naawun’ Kundi Paali" }, { "english": "Bible (God's Holy Volume)", "dagbani": "Naawun’ Kundi Kasi" }, { "english": "coming home", "dagbani": "kundi" }, { "english": "coming home", "dagbani": "kundina" }, { "english": "'Fido', 'nickname for a dog'", "dagbani": "kundɔni" }, { "english": "hyæna, ‘wolf’", "dagbani": "kunduŋ" }, { "english": "hyæna, ‘wolf’", "dagbani": "kunduna" }, { "english": "hyænas", "dagbani": "kunduna" }, { "english": "An old goat, even if it is strong, won’t wait for hyænas to wrestle with them.", "dagbani": "Bu' kurugu yi niŋ kpiɔŋ o ku guhi kunduna vali." }, { "english": "Hyæna builds its house next to the dog’s house; the dog is not able to sleep.", "dagbani": "Kunduŋ me yili tabili baa, baa gogaliga." }, { "english": "Hyænas and sheep will lie down together.", "dagbani": "Kunduna mini piɛri ni ti laɣim doya." }, { "english": "a hyæna cub", "dagbani": "kunduŋbila" }, { "english": "grass with arrow-shaped heads", "dagbani": "kunduŋpiɛm" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "kunduŋ, piɛm" }, { "english": "toadstool", "dagbani": "kunduŋyoli" }, { "english": "quinine, malaria medicine", "dagbani": "kunii" }, { "english": "sorghum", "dagbani": "kunkɔhibua" }, { "english": "crying, weeping", "dagbani": "kunkuma" }, { "english": "a cry-baby, 'child who cries non-stop'", "dagbani": "kunkumalana" }, { "english": "cry-baby, person who easily weeps or is always crying", "dagbani": "kunkummaana" }, { "english": "cry-babies", "dagbani": "kunkummaaniba" }, { "english": "a hill, raised area, elevation", "dagbani": "kunkuni" }, { "english": "hills", "dagbani": "kunkuna" }, { "english": "sing joyful songs together", "dagbani": "laɣimmiya yili suhupiɛlli yila" }, { "english": "If you are fond of pushing a midget, you will push him on top of a raised spot and he will become taller than you.", "dagbani": "A yi yuri diɣili daabu a ti daari o mi n-tam kuŋkuni zuɣu ka o leei niŋ wɔɣilim n-gari a." }, { "english": "mountain", "dagbani": "zoli" }, { "english": "inherits an elder’s possessions.", "dagbani": " balim." }, { "english": "slowly, quietly, carefully", "dagbani": "balim·balim" }, { "english": "a stink-bug", "dagbani": "balimbiɛɣu" }, { "english": "grass [sp.]", "dagbani": "balimgbini" }, { "english": "bed bug.", "dagbani": "balimkpɛɣu" }, { "english": "the bite of mosquitos, bedbugs or insects or animals.", "dagbani": "duunsi, balinkpɛri bee binnema mini biŋkɔbiri dimbu" }, { "english": "gown [type]", "dagbani": "balinaɣu" }, { "english": "pepper [sp.]", "dagbani": "balinchɔn" }, { "english": "pepper [sp.]", "dagbani": "balinchɔn" }, { "english": "how much more ... ?", "dagbani": "balintee" }, { "english": "As a woman will not forget her child's affairs, how much more will God not forget your affairs.", "dagbani": "Paɣa so kaa ta, o bia yɛla balintee, Naawuni ku tam a yɛltɔɣa maa" }, { "english": "How much less when you say you don't see him.", "dagbani": "Balinte a ti yɛli ni a bi nyar’ o" }, { "english": "tree [sp.] Centaurea praecox", "dagbani": "balinyiri" }, { "english": "stare at", "dagbani": "balisi" }, { "english": "The crested hawk sees the tail of the male elephant in the bush and stares at it the whole night.", "dagbani": "Suligbɔŋ nya wɔbilaa zuli m-balisi gbe mɔɣu ni." }, { "english": "Sour grapes.", "dagbani": "Wulli nyoo bini, bɛn balisi je ni nyaɣisi nyee." }, { "english": "Lit: Those who keep looking at what is on the tip of a branch can’t get it and then they scorn it.", "dagbani": "Wulli nyoo bini, bɛn balisi je ni nyaɣisi nyee." }, { "english": "to canter", "dagbani": "balisi" }, { "english": "Horses are cantering and chariots swaying as they drive forward.", "dagbani": "Yuri balisira, ka chɛchɛbunsi yiɣiri tɔra!" }, { "english": "to let a horse gallop in a circle", "dagbani": "zo wɔribalisili" }, { "english": "he put him to ride on his own donkey", "dagbani": "o zaŋ o balisi omaŋmaŋ’ buŋa" }, { "english": "They will let them ride horses.", "dagbani": "Bɛ ni zaŋ ba balisi yuri" }, { "english": "to assist X", "dagbani": "wɔhu" }, { "english": "put on a horse", "dagbani": "ba" }, { "english": "put on a horse", "dagbani": "wɔribarisili" }, { "english": "how much less/more, let alone", "dagbani": "balle" }, { "english": "how much less/more, let alone", "dagbani": "balee" }, { "english": "Those who lay flat on their backs cannot see God, how much more so those who lie on their stomachs.", "dagbani": "Bɛn do yɛliga (yɛlisi) bi nya Naawuni balle bɛ m-pili bɛ puya zuɣu n-ni nya?" }, { "english": "I haven't a goat, how much less a cow.", "dagbani": "N ka bua, balee nahu" }, { "english": "they don't know me, let alone know my Father God.", "dagbani": "bɛ bi mi ma balle m-mi m Ba Naawuni" }, { "english": "The invitation has reached here.", "dagbani": "lɔgu n dim so maa." }, { "english": "ball", "dagbani": "balli" }, { "english": "Similar:", "dagbani": "Sim:" }, { "english": "kind, type", "dagbani": "n" }, { "english": "tribe, ethnic group", "dagbani": "n" }, { "english": "language", "dagbani": "n" }, { "english": "(of human beings) stout, strong", "dagbani": "IM" }, { "english": "a watch on planted crops against destruction by vermin", "dagbani": "kunkuri" }, { "english": "an animal (to be) killed in the performance of funeral rites", "dagbani": "kunoo" }, { "english": "coucal", "dagbani": "kunoolɔɣu" }, { "english": "discussion of a private topic", "dagbani": "kunta" }, { "english": "to discuss private topics", "dagbani": "bu kunta" }, { "english": "accounting", "dagbani": "kunta" }, { "english": "a knock on the back (with the fist)", "dagbani": "kunti" }, { "english": "a one-stringed musical instrument", "dagbani": "kuntinji" }, { "english": "blanket", "dagbani": "kuntu" }, { "english": "Rizipa ... got a blanket and went and spread it on the mountain and lay there.", "dagbani": "Rizipa ... daa zaŋ kuntu chaŋ ti yɛrigi sɔŋ zoli maa zuɣu n-do nimaani" }, { "english": "help, aid, assistance", "dagbani": "kunzoo" }, { "english": "help, aid, assistance (plural)", "dagbani": "kunzɔhi" }, { "english": "I will hear your cry for help.", "dagbani": "wum yi kuŋa din bɔri kunzoo la" }, { "english": "response to an alarm raised", "dagbani": "kunzoo" }, { "english": "dry", "dagbani": "kuŋ" }, { "english": "dry land", "dagbani": "tiŋgban’ kuŋ" }, { "english": "Dry fish are kept far from the river.", "dagbani": "Ziŋ’ kuŋ wɔɣa ni mɔɣili." }, { "english": "It is like a dry land which is exhausted and there is no water there.", "dagbani": "Di bemi kaman tiŋgban’ kuŋ din chaɣisi ka kom ka nimaani la" }, { "english": "You divided the sea in two and let your people go on dry land and cross.", "dagbani": "A daa pirigi teeku buyi ka chɛ ka a niriba doli tiŋgban’ kuŋ zuɣu du" }, { "english": "You dry bones, hear the word of the Lord.", "dagbani": "yɛligu." }, { "english": "empty", "dagbani": "kuŋ" }, { "english": "but as for David, his seat was empty.", "dagbani": "amaa ka Dauda ŋun’ ʒiishee daa nyɛ zaɣ’ kuŋ." }, { "english": "If you haven't visited a pond when it's empty, you won't visit it when it has water in it.", "dagbani": "A yi bi kaai biɔŋ kuŋ, a ku kaai biɔŋ mahali (mahili)." }, { "english": "Put it (pot) on the fire empty.", "dagbani": "Zaŋmiya di zaɣ’ kuŋ tam sala buɣim zuɣu." }, { "english": "An empty sack cannot stand upright (by itself).", "dagbani": "Koli’ kuŋ ku tooi zani." }, { "english": "which", "dagbani": "kuŋ" }, { "english": "a complaint", "dagbani": "kuŋa" }, { "english": "complaints", "dagbani": "kunsi" }, { "english": "to come to X's aid", "dagbani": "zo X kuŋa" }, { "english": "help them with money so that they can shave their heads.", "dagbani": "zo ba liɣiri kuŋa ka bɛ pini bɛ zuɣuri" }, { "english": "a sudden cry", "dagbani": "kuŋa" }, { "english": "to let out a cry", "dagbani": "bahi kuŋa" }, { "english": "to raise (voice in) a cry", "dagbani": "duhi kuŋa" }, { "english": "ululation (of women)", "dagbani": "kuŋa" }, { "english": "to relieve from distress, help in a problem", "dagbani": "zo kuŋa" }, { "english": "O my Lord, you came to my aid.", "dagbani": "a daa zo n kuŋa." }, { "english": "assist them with their expenses.", "dagbani": "zo ba liɣiri kuŋa" }, { "english": "to complain; to announce", "dagbani": "ŋme / che kuŋa" }, { "english": "A Call to Repentance", "dagbani": "Tuuba niŋbu kuŋ ŋmɛbu" }, { "english": "Gather yourselves", "dagbani": "kuŋkɔɣim" }, { "english": "kum; kunzoo; kuŋyiɣisili", "dagbani": "kum; kunzoo; kuŋyiɣisili." }, { "english": "exile, being a refugee.", "dagbani": "kaman nira ni yɛn zo kuŋkɔɣim ka kahi o nɛma shɛm la" }, { "english": "a refugee.", "dagbani": "kuŋkɔɣinzɔra" }, { "english": "anyone to gather the refugees into one place.", "dagbani": "bomiya bindira ti kuŋkɔɣinzɔriba" }, { "english": "find food for the\nrefugees.", "dagbani": "bomiya bindira ti kuŋkɔɣinzɔriba" }, { "english": "I pack up my stuff like a refugee.", "dagbani": "N daa kahi n nɛma yina kaman kuŋkɔɣinzɔr’ la." }, { "english": "tin can", "dagbani": "kuŋkɔŋ" }, { "english": "tin can", "dagbani": "kunkɔŋ" }, { "english": "hill", "dagbani": "kuŋkuni" }, { "english": "the wake-up call, reveille", "dagbani": "kuŋyiɣisili" }, { "english": "a big calabash which symbolizes the spirit of a dead person", "dagbani": "kuŋmani" }, { "english": "killer", "dagbani": "'kura" }, { "english": "he is a murderer, they should execute him.", "dagbani": "o nyɛla ninvuɣukura, bɛn’ kum’ o" }, { "english": "Don't kill me like murderers.", "dagbani": "Di ku ma kaman ninvuɣ’ kuriba" }, { "english": "really?", "dagbani": "kura" }, { "english": "was it not just from your own desire that you were doing that.", "dagbani": "pa yimaŋmaŋ’ kɔre ka yi niŋdi lala kura?" }, { "english": "old", "dagbani": "'kurigu" }, { "english": "killing", "dagbani": "ku" }, { "english": "Qur'an", "dagbani": "Alikuraan" }, { "english": "a children’s game", "dagbani": "kurayakuraya" }, { "english": "a game of stones played by children", "dagbani": "kuriyakuriya" }, { "english": "to pound grain", "dagbani": "kuri" }, { "english": "thresh", "dagbani": "kuri" }, { "english": "forge metal", "dagbani": "kuri" }, { "english": "and the blacksmith forges a weapon fit for its work.", "dagbani": "ka machɛli kuriti bidibbini din ni ku di bukaata" }, { "english": "they will forge their swords into hoe-blades.", "dagbani": "bɛ ti zaŋ bɛ takɔbiri kuri kubiɛlima" }, { "english": "Human beings are making leg irons for the poor and orphaned, but God has already made a dagger.", "dagbani": "Salinima kuriti kalana bandi, ka Naawuni pun kuri banchiriga." }, { "english": "The termites are making spears and the chicks hear about it and then eat the medicine that revives the dead.", "dagbani": "Tambiɛɣu kuriti kpana ka nɔbihi wum diri galiga." }, { "english": "to crush, choke.", "dagbani": "baɣisi1, kaɣisi1, marigi, mɛrigi, mɛri, nɛm, nuɣisi1, ŋmɛm, ŋmirim, yɛbi, yiligi, za." }, { "english": "to stoop, bend down", "dagbani": "kuri" }, { "english": "If you bend down to look at your neighbour’s anus and someone is behind you, he/she won’t (have to) bend down (to look at yours)!", "dagbani": "A yi kuriya n-lihiri a kpee nyirivɔɣu, so ŋun yi be a nyaaŋa o ku lan kurim." }, { "english": "lean against", "dagbani": "dalim" }, { "english": "bend sth.", "dagbani": "dalim" }, { "english": "be bent", "dagbani": "gɔɣi" }, { "english": "bend sth. around", "dagbani": "pɔri" }, { "english": "stoop", "dagbani": "silim" }, { "english": "bend", "dagbani": "ziligi" }, { "english": "be bent", "dagbani": "Sim, pɔri" }, { "english": "bend sth. around", "dagbani": "Sim, silim" }, { "english": "to stoop", "dagbani": "Sim, ziligi" }, { "english": "to scratch, (of birds or rodent ~ the ground with the feet, paw or beak", "dagbani": "Syn: pari" }, { "english": "bend", "dagbani": "Unit: kurigi" }, { "english": "bend", "dagbani": "Mult: kurisi" }, { "english": "bend", "dagbani": "kurim; kuriyakuriya" }, { "english": "killers", "dagbani": "kuriba" }, { "english": "lead (metal)", "dagbani": "kuribindi" }, { "english": "slag 'iron waste or impurities'", "dagbani": "kuribindi" }, { "english": "Gold is more valuable than a hundred loads of iron waste.", "dagbani": "Kuribindi laɣim kɔbiga, salima n-gari." }, { "english": "metal object, tool", "dagbani": "kuribini" }, { "english": "no one heard the sound of pick, axe or any iron tool in the Temple while they were building it. [1KI 6:7]", "dagbani": "so daa bi wum matarika bee lɛhu bee kuribini vuri Naawuni jɛmbu duu maa ni bɛ ni daa mɛri li maa" }, { "english": "trousers", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "shorts, 'short pants' [Am.]", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "'pantaloons'. baggy traditional trousers", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "trousers", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "shorts, 'short pants' [Am.]", "dagbani": "jinjɛm" }, { "english": "'pantaloons'. baggy traditional trousers", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "trousers", "dagbani": "kurisi" }, { "english": "shorts, 'short pants' [Am.]", "dagbani": "kurisi" }, { "english": "'pantaloons'. baggy traditional trousers", "dagbani": "kurisi" }, { "english": "trousers", "dagbani": "kpalaŋa4" }, { "english": "'pantaloons'. baggy traditional trousers.", "dagbani": "nachimbila" }, { "english": "When a Dagomba youth becomes a teenager he has to have a smock, pantaloons and also boots.", "dagbani": "Dagban nachimbila yi daa saɣi nachimbila di simdi ni o mali biŋŋmaa, kurugu, nti pahi muɣiri zuɣu." }, { "english": "old", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "alternative plural of 'kurigu'", "dagbani": "kurisi" }, { "english": "You ancient doors, open!", "dagbani": "Duno’ kurisi ŋɔ, Yoomiya!" }, { "english": "be/get old", "dagbani": "kurigi" }, { "english": "senility, agedness", "dagbani": "kpamdi" }, { "english": "to dig out; to dig out, disinter.", "dagbani": "kurigi" }, { "english": "These two people turned up and saw that it had already been dug up.", "dagbani": "Niriba ayi ŋɔ ni daa paai n-ti yuli ka shɛba n-pun kurigi li." }, { "english": "to dig sth. out of the ground", "dagbani": "kurigi tiŋa" }, { "english": "to dig yams", "dagbani": "kurigi nyuya" }, { "english": "He dug it up on his farm.", "dagbani": "O kurigi li o puu ni" }, { "english": "they will dig up the bones of Judah's kings ... from their graves.", "dagbani": "bɛ ni ti kurigi Juda nanima ... kɔba bɛ gbala ni" }, { "english": "If you are not careful you will turn up wet soil and put it on what is already dry (when you are running away).", "dagbani": "kurigi din maha m-pa din kuui zuɣu" }, { "english": "If fowls are scratching the ground and you don’t stop them, they will dig up your ancestors’ bones.", "dagbani": "Nɔhi yi parita ka a bi shihi ba, ni kurigi a yaannim’ kɔba." }, { "english": "Those who were together in burying shea nuts go together to dig them up.", "dagbani": "Bɛn laɣim pi tama bɛn kurigiri li." }, { "english": "to be/get old", "dagbani": "kurigi" }, { "english": "He/she is old.", "dagbani": "O kurgiya." }, { "english": "he was very old and fat.", "dagbani": "o daa kurigiya pam, ka lan nyɛ niŋgbuŋ titalilana" }, { "english": "pregnancy is advanced, well along", "dagbani": "puli kurigi" }, { "english": "Phinehas' wife was in an advanced state of pregnancy and about to give", "dagbani": "Finɛhaz paɣ’ puli daa kurigimi ka o saɣi dɔɣibu" }, { "english": "birth", "dagbani": "kurili" }, { "english": "old", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "senility, agedness", "dagbani": "kpamdi" }, { "english": "old age", "dagbani": "kuriginsim" }, { "english": "because he was the child he begot in his old age.", "dagbani": "o ni daa nyɛ o ni dɔɣi bi so o kuriginsim saha la zuɣu" }, { "english": "About King David's Old Age.", "dagbani": "Naa Dauda kuriginsim saha yɛla" }, { "english": "be/get old", "dagbani": "kurigi" }, { "english": "old", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "senility, agedness", "dagbani": "kpamdi" }, { "english": "iron", "dagbani": "kurigu" }, { "english": "old, not new", "dagbani": "kurigu" }, { "english": "old, not young", "dagbani": "kurigu" }, { "english": "former, original", "dagbani": "kurigu" }, { "english": "former (human)", "dagbani": "kuro" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "old man's prayer", "dagbani": "ninvuɣ’ kurigu Wunsuhigu" }, { "english": "he is better than an old man who is king but is a fool", "dagbani": "o so ninvuɣ’ kurigu ŋun nyɛ naa, ka nyɛ jɛrigu" }, { "english": "skirt", "dagbani": "kurigu" }, { "english": "a punch, heavy blow on the back with the clenched fist", "dagbani": "kurili" }, { "english": "they have hit my people and thumped them and made them fall", "dagbani": "kurili luhi" }, { "english": "The fool punches a porcupine and is in pain and he is also blamed for doing so.", "dagbani": "ka di biɛr’ o ka o lan deei zɛrige." }, { "english": "old, not new", "dagbani": "kurili" }, { "english": "old, not young", "dagbani": "kurili" }, { "english": "Nobody would agree to use a piece of unshrunk cloth to patch an old garment.", "dagbani": "So ku saɣi zaŋ tan’ palli din na bi ntiri n-liɣi binyɛr’ kurili" }, { "english": "What the Old Prophet at Bethel Did.", "dagbani": "Bɛtɛl anab’ kurili ni niŋ shɛm" }, { "english": "If you are tied with an old goat’s rope, you cry an old goat’s cry.", "dagbani": "mia yi piri a, a kuhirila bua kurili kuhigu." }, { "english": "An old man wrapped in a cloak is coming out.", "dagbani": "Do’ kurili n-zaŋ kparibu pɔb’ omaŋa n-yirina." }, { "english": "very heavy rain", "dagbani": "sa' kurili" }, { "english": "it's going to rain.", "dagbani": "... saa vura." }, { "english": "Not long afterwards the sky loured and grew dark, and the very heavy rain started pouring heavily.", "dagbani": "Di daa bi yuui ka saa ku n-zibigi, ka pɔhim gbaai ʒiɛbu, ka sa’ kurili dii piligi mibu." }, { "english": "wind began to blow, and a torrential rain started to fall.", "dagbani": "[1KI 18:41...45]" }, { "english": "old", "dagbani": "kurigu" }, { "english": "agedness", "dagbani": "kpamdi" }, { "english": "young", "dagbani": "polli" }, { "english": "old", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "old", "dagbani": "kuro" }, { "english": "senility", "dagbani": "kpamdi" }, { "english": "former", "dagbani": "jɛmbu" }, { "english": "original", "dagbani": "jɛmbu" }, { "english": "the glory of this new Temple", "dagbani": "jɛmbu du’ palli ŋɔ jilima" }, { "english": "more than the glory of the old Temple", "dagbani": "jɛmbu du’ kurili la jilima" }, { "english": "bɛ lab’ me Naawuni", "dagbani": "jɛmbu duu maa n-zali di" }, { "english": "they can rebuild God's temple in its original place.", "dagbani": "zaashe’ kurili la ni" }, { "english": "sent them back and put them in their original places.", "dagbani": "labisi li ti zali di zaashe’ kura" }, { "english": "to bend, stoop", "dagbani": "kurim" }, { "english": "He stooped down.", "dagbani": "O kurim tiŋa." }, { "english": "Paul went down and bent over him and felt him carefully.", "dagbani": "Pool daa siɣi nti kurim o sani m-bɔbind’ o." }, { "english": "Elijah went up on top of Mount Carmel and bowed his face to his knees.", "dagbani": "Ilaija daa du Kamɛl Zoli zuɣu nti kurim n-zaŋ o nini kpa o duna." }, { "english": "If you bend down to look at your ... (sentence incomplete)", "dagbani": "A yi kuriya n-lihiri a kpee nyirivɔɣu, so ŋun yi be a nyaaŋa o ku lan kurim." }, { "english": "neighbour's anus and someone is behind you, he/she won’t (have to) bend down (to look at yours)!", "dagbani": "A yi kuriya n-lihiri a kpee nyirivɔɣu, so ŋun yi be a nyaaŋa o ku lan kurim." }, { "english": "lean against", "dagbani": "dalim" }, { "english": "bend sth.", "dagbani": "dalim" }, { "english": "be bent", "dagbani": "gɔɣi" }, { "english": "bend sth. around", "dagbani": "pɔri" }, { "english": "to stoop", "dagbani": "silim" }, { "english": "bend", "dagbani": "zilig" }, { "english": "(in) oldentimes, formerly", "dagbani": "kurimbu kurumbu" }, { "english": "Dauda and Asaf heard the old times and said, house owners", "dagbani": "Dauda mini Asaf saha la kurimbu maa ni ha, yiliyiiniba" }, { "english": "long ago, in the days of David and Asaph, there had been directors for the singers.", "dagbani": "toondana daa beni" }, { "english": "in olden times", "dagbani": "kurimbu ni" }, { "english": "in olden times", "dagbani": "kurimbuni" }, { "english": "a long time ago", "dagbani": "kurimbuni ha" }, { "english": "You have already heard", "dagbani": "Yi pun wum ka di sab’ yɛli kurimbuni ha" }, { "english": "The Lord is the everlasting God.", "dagbani": "Yawɛ n-kul nyɛ kurimbuni Naawuni." }, { "english": "It was written long ago.", "dagbani": "Bɛna n-daa nyɛ bɛn mali kpiɔŋ kurimbuni maa ha" }, { "english": "They were the mighty ones of old.", "dagbani": "kurimbuni ha zaŋ kana zuŋɔ ‘from the distant past until now’" }, { "english": "This city has a long history of revolt against kings.", "dagbani": "kurimbuni ha zaŋ kana zuŋɔ tiŋ’ maa shiri nyɛla tin’ shɛli din bi zani tuhi nam fukumsi" }, { "english": "from the distant past until now", "dagbani": "kurimbuni ha zaŋ kana zuŋɔ" }, { "english": "long history of revolt against kings", "dagbani": "shiri nyɛla tin’ shɛli din bi zani tuhi nam fukumsi" }, { "english": "bush-burning was very different", "dagbani": "chɛ pumpɔŋɔ mɔɣu nyobu" }, { "english": "long ago", "dagbani": "yipa" }, { "english": "which was hidden in the old days but has recently been revealed in the open now", "dagbani": "din daa sɔɣi kurimbuni ha, amaa ka yipa kahigi wuhi palɔni pumpɔŋɔ la" }, { "english": "long ago", "dagbani": "yipa" }, { "english": "recently", "dagbani": "tuŋkurisili" }, { "english": "a draw-string, pyjama-cord, belt of pantaloons", "dagbani": "kurimia" }, { "english": "bolts, iron rods or bars", "dagbani": "kurimulinli" }, { "english": "they inserted its doors and made door-fastenings and iron bars for it", "dagbani": "bɛ daa kpɛhi di dunoya, ka niŋ dunokparita mini kurimulima niŋ li" }, { "english": "a skin rash", "dagbani": "kurisa" }, { "english": "craw-craw. a pruritic papular skin eruption, which may lead to ulceration; some cases are caused by Onchocerca", "dagbani": "kurisakurisa" }, { "english": "to extract sth. by scratching the ground, 'groundnuts or round beans which have remained in the ground after harvesting'", "dagbani": "kurisi" }, { "english": "old", "dagbani": "'kurisi" }, { "english": "iron", "dagbani": "kuriti" }, { "english": "bowl", "dagbani": "kuriwa" }, { "english": "a game of stones played by children", "dagbani": "kuriyakuriya" }, { "english": "lead (metal)", "dagbani": "kurizim" }, { "english": "Gold, silver, bronze, iron, tin, lead.", "dagbani": "salima mini anzinfa ni daanya ni kuriti ni dalima ni kurizim" }, { "english": "former, previous", "dagbani": "kuro" }, { "english": "A widow wouldn't agree to marry a man with the same name as her former husband.", "dagbani": "Pakoli bi saɣiri kuni doo ŋun nyɛ o yidan’kuro maa ntɔɣima." }, { "english": "He had fought the former king of Moab and annexed all his country.", "dagbani": "Ŋuna n-daa tuhi Mɔab na’ kuro ka fa o tiŋgbɔŋ zaa." }, { "english": "she should be reconciled with her former husband.", "dagbani": "ŋun’ niŋmi sandaani niŋ o yidan’ kuro maa." }, { "english": "she should be reconciled with her former husband", "dagbani": "ŋun’ niŋmi sandaani niŋ o yidan’ kuro maa" }, { "english": "old", "dagbani": "kurili" }, { "english": "old", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "If you see your old friend and hide, you will also hide from your new friend.", "dagbani": "A yi nya a sim kuro ka ŋuni a ni ŋuni a sim' palo gba" }, { "english": "a pig. Sus scrofa domesticus.", "dagbani": "kuruchu" }, { "english": "A herd of pigs were on the side of the mountain rooting for food.", "dagbani": "binyara ŋubira." }, { "english": "The number of pigs was about 2000.", "dagbani": "Kuruchinim’ maa\ndaa nyɛla kaman tusaayi laasabu." }, { "english": "'You can't make a silk purse out of a sow's ear'.", "dagbani": "Kuruchu gbaŋ bi shɛri\nkoligu." }, { "english": "Lit: A pig’s skin is not be used to sew a bag.", "dagbani": "Note: kuruchulɔɣu ‘boar’; kuruchunyaŋ ‘sow’. From: < (ultimately) (Port.)" }, { "english": "a piglet", "dagbani": "kuruchubila" }, { "english": "a piglet", "dagbani": "kuruchubila" }, { "english": "boar, male pig", "dagbani": "kuruchulɔɣu" }, { "english": "a sow, female pig", "dagbani": "kuruchunyaŋ" }, { "english": "old, rather old", "dagbani": "'kurufu" }, { "english": "iron, metal", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "I will work them and they will be pure, like a smith working iron.", "dagbani": "kurugu shɛm la" }, { "english": "if a person hit someone with an iron instrument.", "dagbani": "nir’ yi zaŋ kurigu ŋme" }, { "english": "I will let your horn become iron.", "dagbani": "n ni chɛ ka a yiligu leei kurigu" }, { "english": "A land whose stones are iron.", "dagbani": "Tiŋgbɔn shɛli din kuɣa nyɛ kuriti" }, { "english": "They use metal to make fetishes.", "dagbani": "Bɛ zaŋ kuriti mali binnana" }, { "english": "my helmet.", "dagbani": "n kurugu zuɣupiligu" }, { "english": "It is not because there was no iron left that they made a needle.", "dagbani": "Ka kuriti n-daa naai ka bɛ nam shɛriga." }, { "english": "iron hat", "dagbani": "ka kuriti" }, { "english": "a flat gold pendant", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "time o'clock, the hour of the day", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "Getting to seven o'clock he again went out.", "dagbani": "Zaŋ chaŋ kurig’ awei saha ka o daa lan yi" }, { "english": "it is laid down that this should be done between eight o'clock in the morning and six o'clock in the evening.", "dagbani": "chaŋ zaawuni kuriga ayobu sunsuuni" }, { "english": "get ready ... and set out at nine o'clock tonight.", "dagbani": "Malimiya shili ... ka yiɣisi kpe kurigu awei saha yuŋ ŋɔ" }, { "english": "five o'clock.", "dagbani": "kurigu anu" }, { "english": "time", "dagbani": "saha" }, { "english": "period of an hour", "dagbani": "awa" }, { "english": "old (not new)", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "A leper is crying because of his sore; it is an old sore.", "dagbani": "Kɔŋa kumdi o yum; yu’ kurugu." }, { "english": "You held on to an ancient grudge.", "dagbani": "A ni daa gbibi duŋ kurugu" }, { "english": "old (not young)", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "You are the one I will use to kill old", "dagbani": "Nyini ka n zaŋ ŋme n-ku do’ kurugu mini bidibbila." }, { "english": "man and boy-child.", "dagbani": "Bua kurili mia yi piri a, a kumdila bua kurugu kumsi." }, { "english": "If you are tied with an old goat’s rope, you cry an old goat’s cry.", "dagbani": "If you are tied with an old\ngoat’s rope, you cry an old goat’s cry." }, { "english": "adult (female)", "dagbani": "\"used only to refer to ... hens, cows, sheep, goats, men and women that have attained the status\nof motherhood\" (IM)." }, { "english": "trousers", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "oldentimes", "dagbani": "kurumbu" }, { "english": "a 'coal-pot', charcoal brazier.", "dagbani": "kurupooti" }, { "english": "Use bronze to make a brazier.", "dagbani": "Zaŋmiya daanya mali kurupooti" }, { "english": "the king was sitting in his winter apartment and there was a fire burning in the brazier before him", "dagbani": "naa daa ʒi o kikaa saha yili ni, ka buɣim be kurupooti ni ʒe o tooni" }, { "english": "an enamel bowl, measuring-bowl", "dagbani": "kuruwa" }, { "english": "a trader with a false measuring-bowl.", "dagbani": "Daabi’ so ŋun mali ʒiri kuruwa" }, { "english": "how they have small bowls to measure stuff.", "dagbani": "bɛ ni mali kuruwabihi shɛŋa zahindi binyɛra" }, { "english": "10 measuring-bowls make a large bowl.", "dagbani": "Kuruwa pia n-nyɛ tahili." }, { "english": "and with unfair scales and measure bowls", "dagbani": "ka mali duɣuri ni kuriwa’ shɛŋa bɛ ni yɛn" }, { "english": "they will use to pour the ceremonial wine.", "dagbani": "mali boori sara maligu wain" }, { "english": "make pots and the bowls", "dagbani": "mali boori" }, { "english": "calabash(-bowl)", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "clay-bowl", "dagbani": "laa" }, { "english": "t.z. bowl", "dagbani": "saɣidirilaa" }, { "english": "brass bowl, big metal bowl", "dagbani": "tahili" }, { "english": "wooden bowl", "dagbani": "kpandili" }, { "english": "mali boori sara maligu wain and make pots and the bowls they will use to pour the ceremonial wine. [EXO 259]", "dagbani": "mali boori sara maligu wain" }, { "english": "a small bowl", "dagbani": "kuruwabila" }, { "english": "small bowls", "dagbani": "kuruwabihi" }, { "english": "how they use small bowls to measure stuff", "dagbani": "bɛ ni mali kuruwabihi shɛŋa zahindi binyɛra" }, { "english": "bars, 'long irons'", "dagbani": "kuruwɔɣila" }, { "english": "dust", "dagbani": "kuso" }, { "english": "spider", "dagbani": "kusumbuli" }, { "english": "tarantula", "dagbani": "kusumbuli" }, { "english": "large, biting spider", "dagbani": "kusumbuli" }, { "english": "A tarantula has already bitten me and I will not allow a crab to bite me.", "dagbani": "Kusumbuli daa pun dim ma nasaŋjɛrigu ku lan dim ma." }, { "english": "The tarantula sees the scorpion’s riches and cries.", "dagbani": "Kusumbuli nya nɔŋa bini n-kum ka nyee mɔri." }, { "english": "The 'tarantula' sees the scorpion’s riches and cries because its nose has become swollen.", "dagbani": "Kusumbuli nya nɔŋa bini n-kum ka nyee mɔri." }, { "english": "small, ordinary spider.", "dagbani": "kpatinariga" }, { "english": "solifuge, running-spider.", "dagbani": "paɣizɔritantulim" }, { "english": "small hoe", "dagbani": "kushia" }, { "english": "a Muslim sermon", "dagbani": "kutuba" }, { "english": "preaching by Imam at Friday prayers or at Eid ul-Fitr and Ed ul-Adha prayers", "dagbani": "kutuba" }, { "english": "a messenger sent to announce a death", "dagbani": "kutumo" }, { "english": "a fee", "dagbani": "kutunyoo" }, { "english": "measurement, being a part of a span ( 'half-span', also 'quarter span', i.e., a measure of a joint of the finger) 'two joints of the middle finger'", "dagbani": "kutunyɔŋ" }, { "english": "a span", "dagbani": "saŋli" }, { "english": "half span", "dagbani": "kutunyoo" }, { "english": "funeral-house", "dagbani": "kuyili" }, { "english": "Jaŋa naba chɛbisi baa ma kuyili.", "dagbani": "The monkey will not go to the funeral house of the dog’s mother." }, { "english": "he should not go to a relative's funeral and defile himself.", "dagbani": "miri ka o chaŋ o dɔɣiri so kuyili nti kpe daɣiri ni," }, { "english": "They perform it (Tora dance) at a", "dagbani": "Bɛ tɔri li kuyili, chuɣu dali bee nir’ yi di nam." }, { "english": "funeral song, dirge", "dagbani": "kuyilli" }, { "english": "funeral songs, dirges", "dagbani": "kuyila" }, { "english": "sing a dirge!", "dagbani": "yilimi kuyilli" }, { "english": "the writing that was in it was 'mourning and lamentation and woe'", "dagbani": "sabbu din daa be di ni daa nyɛla fabila mini kuyila ni mbusim" }, { "english": "cooked yams", "dagbani": "kuyɔŋyɔŋ" }, { "english": "sickness that affects the waist", "dagbani": "kuʒiɛm" }, { "english": "a partly worn-out hoe", "dagbani": "kuʒia" }, { "english": "to dry, get/be dried", "dagbani": "kuu" }, { "english": "It's/They're all dry.", "dagbani": "Di zaa kuuya." }, { "english": "It's/They're getting dry, drying.", "dagbani": "Di kuumi." }, { "english": "The grass indeed withers and the flowers fall.", "dagbani": "Mɔri shiri kuura, ka tipum kpahiri lura." }, { "english": "I am old and about to die. Lit: my malt has dried and I collect and lay down.", "dagbani": "N kpeya kuuya ka n va n-zali." }, { "english": "and thirst makes their throats dry.", "dagbani": "ka konyuri chɛ ka bɛ lɔna kuui." }, { "english": "their hearts were hardened.", "dagbani": "bɛ suhiri kuui." }, { "english": "hardened", "dagbani": "yi lɔna" }, { "english": "to dry sth., make dry.", "dagbani": "kɔnyuri kuui" }, { "english": "thirst dries your throats.", "dagbani": "kɔnyuri kuui yi lɔna" }, { "english": "be stingy, mean, selfish.", "dagbani": "kuui nini" }, { "english": "someone who has nothing", "dagbani": "ŋun ka" }, { "english": "you-people do not be selfish and refuse to help them.", "dagbani": "yin’ di kuuya yi nini niŋ’ o bee n-kpibi yi nuu" }, { "english": "dried leaves of baobab", "dagbani": "kuuka" }, { "english": "dry", "dagbani": "kuuni" }, { "english": "dry", "dagbani": "kuumi" }, { "english": "proud", "dagbani": "kuli" }, { "english": "getting drunk", "dagbani": "kuli5" }, { "english": "boasting", "dagbani": "kuli" }, { "english": "dry ground cracks", "dagbani": "tiŋgbanikuumi tahi" }, { "english": "grain-offering, non-blood sacrifice", "dagbani": "sara" }, { "english": "it is a grain offering", "dagbani": "di nyɛla binkuma sara maligu" }, { "english": "wickedness", "dagbani": "kuuni" }, { "english": "the dry ground cracks", "dagbani": "[JER 14:4] tiŋgbanikuumi tahi" }, { "english": "grain-offering", "dagbani": "sara" }, { "english": "wickedness", "dagbani": "kuuni" }, { "english": "offering", "dagbani": "suhu' kuuni" }, { "english": "empty", "dagbani": "suhi" }, { "english": "wickedness", "dagbani": "kuuni" }, { "english": "Go to your neighbours and ask for empty oil-calabashes and bring them here.", "dagbani": "Cham’ a ʒiʒiinitab’ sani nti suhi kpaŋman’ kuma pam na" }, { "english": "dominate", "dagbani": "kuli" }, { "english": "dry", "dagbani": "kuuŋa" }, { "english": "cruelty", "dagbani": "niŋkuunsi" }, { "english": "dry-eyes", "dagbani": "niŋkuunsi" }, { "english": "to knock, nail, drive a peg", "dagbani": "kpa" }, { "english": "I will drive him firmly into a good place like a peg.", "dagbani": "N ni zaŋ o kpa luɣ’ viɛlli shee viɛnyɛliŋga kaman kpaa la" }, { "english": "mind you don't pull up the boundary-peg of your neighbour's land which the people of old have pegged.", "dagbani": "miriya ka yi vuɣi yi kpee tiŋgbani tariga kpaa din nyɛ kurimbuni ha niriba ni daa kpa shɛli" }, { "english": "He's leg-shackled (married).", "dagbani": "Kpaa n-kpa ka bua lo." }, { "english": "peg is pounded into the ground and the goat is tied to it", "dagbani": "kpa tanti ‘pitch a tent’" }, { "english": "They put up a tent.", "dagbani": "Bɛ daa kpala tanti" }, { "english": "to cup and bleed", "dagbani": "kpa kafu" }, { "english": "set up (house, business, market), start a dance", "dagbani": "kpa daa/waa" }, { "english": "foundation (of house, market...)", "dagbani": "kpabu" }, { "english": "bring trouble on oneself", "dagbani": "kpa yɛlli" }, { "english": "to fasten, wear an earring", "dagbani": "Ishimail zuliya bɛn daa kpari salima tibikpara" }, { "english": "to turn/go in the same direction/towards", "dagbani": "kpa" }, { "english": "He was facing/heading towards Yendi.", "dagbani": "O daa kparla Naya polo." }, { "english": "Y'all come this way.", "dagbani": "Kpamiya ŋɔ polo na." }, { "english": "John saw Jesus heading his way.", "dagbani": "Jɔn daa nya Yisa ka o kpari o polo na." }, { "english": "They set out and took the Tamale road.", "dagbani": "Bɛ yiɣsi kpa Tamale soli." }, { "english": "he doesn't know where he is going because the", "dagbani": "ʒi o ni kpari shɛli polo, dama zibisim maa zom o nina" }, { "english": "darkness has blinded his eyes.", "dagbani": "Kom zɔr’ kpari a ya polo." }, { "english": "Water flows in the direction of your houses.", "dagbani": "O\nyiɣi kpa ŋɔ polo ha." }, { "english": "He flew in that direction.", "dagbani": "Pɔhim ʒiɛri kparila di yubu polo" }, { "english": "The wind bloweth where it listeth.", "dagbani": "Bɔbili ŋɔ ka o kpa." }, { "english": "He is headed in this direction.", "dagbani": "Bɛ zaŋ kpa luɣ’ shɛli polo" }, { "english": "They've gone off somewhere else.", "dagbani": "Di kuri la tam zaŋ kpa bindira niŋbu polo." }, { "english": "ruins the fertility of the land with respect to food-production.", "dagbani": "Saha pam ni ti tooi laɣisiri lahabaya zaŋ kpa ti biɛɣukam biɛhigu polo." }, { "english": "We may often collect data with regard to our everyday life.", "dagbani": "zaŋ ... hal ti kpa ‘from ... as far as, to the extent of’." }, { "english": "Go round all the tribes of Israel, from Dan all the way to Beersheba.", "dagbani": "Chamiya gili Izraɛl zuliyanim’ zaa ni, zaŋ Dan hal ti kpa Bɛrishiiba." }, { "english": "They fixed their eyes on him/in his direction.", "dagbani": "Bɛ zaŋ bɛ nina kpa o." }, { "english": "All those sitting there fixed their eyes on Stephen and saw that his face looked like the face of an angel.", "dagbani": "Ka bɛn daa ʒi nimaani maa zaa mirigi bɛ nina kpa o, ka nya o ninni ka di ŋmanila malaika ninni." }, { "english": "If the good face of the world turns to you, you think that people love you; when its bad face turns to you, you will realise that they hate you.", "dagbani": "Dunia nini viɛla yi kpa a, a tɛhiya ni bɛ yuri a mi, faashee di nini biɛri ti kpa a ka a naanyi baŋ bɛ je a." }, { "english": "We are not at the riverbank to know where the buttocks of the washerwomen are facing.", "dagbani": "Ti ka kuliga ni ka mi paɣipaɣiraba gbina ni kpa shɛli." }, { "english": "They focus their eyes towards me and look at me.", "dagbani": "Bɛ kul kpaa’ la bɛ nina kpa ma lihiri ma." }, { "english": "each one of them killed his opposite number.", "dagbani": "bɛ zaɣ’ yino kam daa ku o mini ŋun nyɔɣu kpa taba" }, { "english": "If two elephants are fighting, it is the grass that suffers.", "dagbani": "Wɔbiri ayi nyɔri yi kpa taba mɔri n-diri wahala." }, { "english": "the Lord's eyes are towards the righteous.", "dagbani": "Yawɛ nina kul kpala wuntizɔriba" }, { "english": "If you inquire thoroughly, you will find a scent.", "dagbani": "Bɛn kpa vihigu ni kpa nyom." }, { "english": "to go towards, as far as.", "dagbani": "di piligu shee mi yɛn nyɛla" }, { "english": "the place it begins will be Jerusalem, and it will extend to every part.", "dagbani": "Jɛrusalɛm zaŋ nti kpa luɣili kam." }, { "english": "to be necessary", "dagbani": "kpa" }, { "english": "Everything that was written ... had to be fulfilled.", "dagbani": "Binshɛɣukam zaa din sabi ... la daa kpami ni\ndi zaa ha niŋ pali" }, { "english": "It is not necessary for you to know.", "dagbani": "Di bi kpa n ya ni yi baŋ" }, { "english": "be necessary for/that X ...", "dagbani": "kpa X ni" }, { "english": "an offering to take away sins is no longer needed", "dagbani": "din ni kpihim alahichi mali yaha" }, { "english": "to be necessary; to be compulsory", "dagbani": "kpa talahi" }, { "english": "every year he had to send lambs to the king of Israel", "dagbani": "di daa kpala talahi ni o tahiri piɛbihi yuuni kam nti tiri Izraɛl naa" }, { "english": "to be the responsibility of X", "dagbani": "kpa X" }, { "english": "It isn't my responsibility to judge outsiders", "dagbani": "Bɛn ka cheechi ni saria karibu yɛla bi kpa ma" }, { "english": "to carry a child on the back", "dagbani": "kpabi" }, { "english": "to fold, wrap (e.g. a cloth)", "dagbani": "kpabi" }, { "english": "strips of cloth", "dagbani": "kpalua" }, { "english": "to fold up like a smock", "dagbani": "kpab’ li kaman biŋŋmaa" }, { "english": "fold the sixth strip of cloth over double", "dagbani": "kpabi tan’ shɛli din pah’ ayɔbu" }, { "english": "There is peace for the monkey so it carries its child on its back.", "dagbani": "Di mahala jaŋa ka o kpabiri o bia." }, { "english": "float something on a pan of water to stop it slopping", "dagbani": "dunoyɔriti ayi" }, { "english": "to fold, as with hinges", "dagbani": "duno’ yini dini nyɛ dunoyɔriti ayi din kpabira" }, { "english": "folding doors", "dagbani": "duno’ din’ la gba dini nyɛ dunoyɔriti ayi din kpabira" }, { "english": "two doors, and one door had two doors which folded, and the other door had two doors which folded", "dagbani": "kpabi litafi, gbɔŋ ‘to close a book’" }, { "english": "a book that they had written and", "dagbani": "o daa kpabigi li n tooni" }, { "english": "when she ?? she stands and sniffs the scent.", "dagbani": "O yi ti kpabigi o ʒiɛmi taɣiri ʒiɛɣu a wild ass ..." }, { "english": "to unwrap, unroll", "dagbani": "kpabigi" }, { "english": "to open a book.", "dagbani": "kpabigi litafi, gbɔŋ" }, { "english": "a book that they had written and closed ... he opened it before me.", "dagbani": "bɛ ni sabi gbaŋ shɛli kpabikpabi ... o daa kpabigi li n tooni" }, { "english": "'fatted', fattened.", "dagbani": "kpabili" }, { "english": "catch a fat calf and bring it and slaughter it so that we can eat meat.", "dagbani": "gbaai naɣila’ kpabili na ti kɔrigi ka ti ŋubi" }, { "english": "I have already killed bulls and fatted calves.", "dagbani": "n pun ku naɣilahi mini naɣipol’ kpaba" }, { "english": "succulent meat filled your calabash.", "dagbani": "nim’ kpaba daa pali a ŋman’ ni" }, { "english": "to hem", "dagbani": "kpabisi" }, { "english": "to close (the eye -- due to swelling)", "dagbani": "kpabisi" }, { "english": "granary", "dagbani": "kpachaɣu" }, { "english": "okro [type], round, deep green.", "dagbani": "kpachɛɣu" }, { "english": "occiput, lower part of the back of the head.", "dagbani": "kpafuɣu" }, { "english": "a pain, swelling, lump.", "dagbani": "kpaɣa" }, { "english": "pain in the loins, rheumatism, fever, malaria, swelling of the knees, elbows or wrists, a lump in the body of a person", "dagbani": "kpaɣisi" }, { "english": "be attacked by malaria", "dagbani": "lu kpaɣa" }, { "english": "be feverish", "dagbani": "lu kpaɣa" }, { "english": "fall sick generally", "dagbani": "lu kpaɣa" }, { "english": "X is pleasant to Y", "dagbani": "X luhi Y kpaɣa" }, { "english": "lowers pain of Y", "dagbani": "X luhi Y kpaɣa" }, { "english": "hernia", "dagbani": "yihi kpaɣa" }, { "english": "diseased person", "dagbani": "kpaɣalana" }, { "english": "person afflicted with disease", "dagbani": "X kpaɣalana" }, { "english": "impotent man", "dagbani": "Kpuŋkpuŋ’ (Kpiŋkpaŋ’)" }, { "english": "does not have sex with a leper", "dagbani": "bi nyɛbiri kɔŋa" }, { "english": "acceptable", "dagbani": "kpaɣa" }, { "english": "Something that you don't like and agree with has started a quarrel.", "dagbani": "Yɛla din bi tuhi kpaɣa, tahiri zabili na." }, { "english": "they are foods I can't stomach.", "dagbani": "di nyɛla bindir’ shɛŋa din bi luhi n kpaɣa" }, { "english": "A quarrel starts when someone makes an offensive statement.", "dagbani": "Yɛlli bi tu kpaɣa nam zabili." }, { "english": "dry", "dagbani": "kpaɣali" }, { "english": "If you are not bigger than the dry log, you shouldn’t carry it.", "dagbani": "A yi bi gari dakpaɣali a bi ʒiri li." }, { "english": "fever", "dagbani": "kpaɣaʒiɛɣu" }, { "english": "to crowd, throng, to jostle, while rushing in the same direction", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "the battle was fierce all around Saul.", "dagbani": "kpaɣi mii Sool" }, { "english": "For as you eat, you each go ahead with your own meal.", "dagbani": "dama yi dibu ni, sokam kpaɣirimi dira" }, { "english": "They struggled to get in.", "dagbani": "Bɛ kpaɣim ni bɛ kpe." }, { "english": "lots of people crowded", "dagbani": "niriba pam kpaɣiri chɛni o sani ni bɛ ti wum" }, { "english": "thin, fine (of things)", "dagbani": "balli" }, { "english": "soft, gentle", "dagbani": "balli" }, { "english": "and it was like fine dust in the whole land of Egypt.", "dagbani": "ka di be kaman taŋkpa’ balli Ijipti tiŋgbɔŋ maa zaa ni" }, { "english": "Even a gentle flame will set the bush afire.", "dagbani": "Buɣim balli ni taai mɔri." }, { "english": "A gentle answer turns away wrath, but a harsh word stirs up.", "dagbani": "Zilim’ balli maari suhuisili, amaa yɛtɔɣ’ yoli yiɣisirila nir’ suhu." }, { "english": "anger", "dagbani": "liɣiri" }, { "english": "Dagbambia", "dagbani": "The Dagomba" }, { "english": "money", "dagbani": "n-tiri paɣa" }, { "english": "The Dagomba has no money to give to a woman, but he has flattering words for her.", "dagbani": "Dagbambia ka liɣiri n-tiri paɣa ka lee mali zilim’ balli n-tiri paɣa." }, { "english": "kukol’", "dagbani": "small voice" }, { "english": "a still, small voice", "dagbani": "kukol’ balli zaɣ’ bilifu" }, { "english": "a slim woman", "dagbani": "paɣa balli" }, { "english": "paɣa balli", "dagbani": "a slim woman" }, { "english": "male dog", "dagbani": "balɔɣu" }, { "english": "The starling is very beautiful and it lives in the bush; the vulture is ugly and it lives in the town.", "dagbani": "Maliga viɛl’ pam ka be tiŋkpaŋa, juɣu balɔrigu ka o be fɔŋ ni." }, { "english": "dog's birthing-place", "dagbani": "baluli" }, { "english": "dog's birthing-places", "dagbani": "baluya" }, { "english": "A puppy that one buys from a litter is not like a puppy that one buys from the market.", "dagbani": "Baluli ni baa bi ŋmani ba’ darigu." }, { "english": "sing praises of patrons in return for (expected) gifts or favours.", "dagbani": "bam" }, { "english": "The drummer chants.", "dagbani": "Luŋa maa bamda." }, { "english": "to act in such manner as to invoke pity, moan, groan.", "dagbani": "bam" }, { "english": "I moaned like a dove.", "dagbani": "n daa bamdi kaman ŋmani la" }, { "english": "'How the cattle moan!'", "dagbani": "Nyam’ biŋkɔbiri ni bamdi shɛm." }, { "english": "His actions are pitiful.", "dagbani": "O bamda ka di mali nambɔɣu." }, { "english": "It is not true, he is making sham excuse.", "dagbani": "Di pala yɛlimaŋli, o bamdimi." }, { "english": "He is trying.", "dagbani": "O bamdimi" }, { "english": "palm wine", "dagbani": "bam" }, { "english": "odour", "dagbani": "bam" }, { "english": "natural odour of animals and people", "dagbani": "bam" }, { "english": "The anus of an old person will always have a scent", "dagbani": "Ninkurugu gbini ku kɔŋ bam" }, { "english": "sham excuse", "dagbani": "bama" }, { "english": "improbable explanation", "dagbani": "bama" }, { "english": "That's a sham excuse.", "dagbani": "Bama m-bala." }, { "english": "tributary", "dagbani": "bambali" }, { "english": "person having least knowledge", "dagbani": "bambo" }, { "english": "antelope [sp.]", "dagbani": "bambua" }, { "english": "red-flanked duiker", "dagbani": "bambua" }, { "english": "a duiker's heart yearns for pools and streams.", "dagbani": "suhu ...yɛ kulibɔŋ ni kozɔrim zuɣu" }, { "english": "Her Kings are like (young male) antelopes who can't find grass.", "dagbani": "O nanim’ ŋmanila bambu’ dibisi bɛn bi nyari mɔri." }, { "english": "(young) male red-flanked duiker", "dagbani": "bambudibiga" }, { "english": "Her Kings are like (young male) antelopes who can't find grass.", "dagbani": "O nanim’ ŋmanila bambu’ dibisi bɛn bi nyari mɔri." }, { "english": "antelope male", "dagbani": "bambulaa" }, { "english": "race", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "how can you race against horses?", "dagbani": "wula ka a mini yuri ni tooi kpaɣi zo?" }, { "english": "When Zanjina wanted to be installed chief, he and his brothers competed for it, and went to Tampuli the Mamprusi Paramount.", "dagbani": "Zanjina ni daa yɛn di o nam ŋɔ o mini o mabihi n-daa kpaɣi di zuɣu n-chaŋ Ŋmampirigulan’ Tampuli sani." }, { "english": "A vagina that men are competing for is pleasurable", "dagbani": "kpaɣikpaɣi pani nyaɣisa." }, { "english": "All day long the battle raged.", "dagbani": "tɔb’ maa daa kpaɣi mii pam dindali maa" }, { "english": "the battle was fierce all around Saul.", "dagbani": "tɔb’ maa daa kpaɣi mii Sool" }, { "english": "to remove, extract sth.", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "your eye makes you go astray and sin, remove it.", "dagbani": "a nimbil’ mi yi chɛ ka a yɛn birigi tum alahichi, nyin’ kpaɣim’ li" }, { "english": "you would have torn out your eyes and given them to me.", "dagbani": "yi daa naan kpaɣi yimaŋmaŋ’ nina ti ma" }, { "english": "Last year’s partridges are showing this year’s partridges how to dig up the (recently-planted) corn.", "dagbani": "Yuuni la kɔringa n-wuhiri yuuni ŋɔ kɔringa chi kpaɣibu." }, { "english": "Speak to the person who made you redundant so that he will reduce the hours you have to work, like half a day.", "dagbani": "Yɛlimi ŋun kpaɣ’a tuma ni maa, ka o filim hawa shɛŋa o ni t’ a ni a tumdi maa, Kaman dabsili pirigili." }, { "english": "Last year’s partridges are showing this year’s partridges how to dig up the recently planted guinea corn.", "dagbani": "Yuuni la kɔringa n-wuhiri yuuni ŋɔ kɔringa chi kpaɣibu." }, { "english": "They tied him with a rope.", "dagbani": "Be kpaɣ' o gabga." }, { "english": "to moulder, decay", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "fruits of the kpadziligu", "dagbani": "kpaɣila" }, { "english": "tree {sp.]", "dagbani": "kpaɣiliga" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "kpaɣiligu" }, { "english": "thick, stout, big", "dagbani": "kpaɣinli" }, { "english": "cheek", "dagbani": "kpaɣiŋ" }, { "english": "beriberi", "dagbani": "kpaɣipiɛliga" }, { "english": "gonorrhœa", "dagbani": "kpaɣipiɛliga" }, { "english": "have HIV, it is possible that you can also contract sexually contracted diseases like gonorrhœa.", "dagbani": "" }, { "english": "kpaɣa; Spec: kpaɣiʒiɛɣu.", "dagbani": "kpaɣa; 'piɛliga." }, { "english": "beriberi", "dagbani": "kpaɣipiɛligu" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "kpaɣiriga" }, { "english": "tree [sp.] bearing edible fruit", "dagbani": "kpaɣiliga" }, { "english": "to be thrifty, put sth. aside as “savings”", "dagbani": "kpaɣisi" }, { "english": "There is no cure for famine in holding on to your shit.", "dagbani": "Ka kum tim nyɛ bindi kpaɣisibu." }, { "english": "to hoard", "dagbani": "kpaɣisi zali" }, { "english": "to search personal effects", "dagbani": "kpaɣisi" }, { "english": "lean, thin", "dagbani": "kpaɣisili" }, { "english": "If a woman from another home insults you about your lean buttocks, a woman from your home has insulted you and she has heard it.", "dagbani": "Yili shɛli paɣa yi tu a ni a nyiri kpaɣis’ a yiŋ’ paɣa n-tu a ka o wum." }, { "english": "Have at you!", "dagbani": "kpaɣito" }, { "english": "disease [type] with rashes on your skin", "dagbani": "kpaɣiwurigu" }, { "english": "disease [type], pains around waist during menstruation", "dagbani": "kpaɣiyaɣu" }, { "english": "malaria, fever", "dagbani": "kpaɣiʒiɛɣu" }, { "english": "guineaworm", "dagbani": "nyɛrifu" }, { "english": "diarrhœa", "dagbani": "binsaa" }, { "english": "dysentery", "dagbani": "pumahigu" }, { "english": "hookworms", "dagbani": "kpariyuri" }, { "english": "fever", "dagbani": "kpaɣuʒiɛɣu" }, { "english": "mosquitoes", "dagbani": "duunsi" }, { "english": "red-fever (malaria)", "dagbani": "kpaɣuʒiɛɣu" }, { "english": "raffia palm", "dagbani": "kpaɣu" }, { "english": "a raffia palm.", "dagbani": "kpaɣu" }, { "english": "interest, concern.", "dagbani": "kpaɣu" }, { "english": "fever.", "dagbani": "kpaɣu" }, { "english": "to drive a peg or a nail, make (carpentered construction).", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "be desirable", "dagbani": "tu kpaɣu" }, { "english": "She used it (tent-peg) to nail Sisera's head to the ground.", "dagbani": "Sisɛra tapaɣa n-kpahi li ti ba tiŋ’ ka o kpi" }, { "english": "At that time Prophet Noah was making the boat ...", "dagbani": "Di saha ka Anabi Nuhu daa kpahiri ŋariŋ la ..." }, { "english": "to thresh rice", "dagbani": "kpahi shinkaafa" }, { "english": "to knock, as at a door", "dagbani": "kpahi duu" }, { "english": "They came and surrounded the house", "dagbani": "bɛ kana ti teei gili yili maa kpahiri di dunoli" }, { "english": "and knocked on the door.", "dagbani": "Ka yi ni zaɣisi n saɣisigu ka bi deei n ni kpahi yi zuɣu ni shɛm la zuɣu" }, { "english": "prevent somebody from dying, doing (blame)", "dagbani": "Note: \"prevent somebody from dying,doing (blame)\"" }, { "english": "since you ignored all my advice and would not accept my rebuke.", "dagbani": " Ka yi ni zaɣisi n saɣisigu ka bi deei n ni kpahi yi zuɣu ni shɛm la zuɣu" }, { "english": "The man said to them, ‘If you are not going to let my sons stay with me, at least let my brother come to me.’", "dagbani": "Doo maa daa kpahi ti zuɣu ni yɛli, ‘Yi yi ti bi ʒi yi tizo maa na, yin’ di chɛ ka n ninni nyan ya.’" }, { "english": "to interrupt X", "dagbani": " kpahi X zuɣu" }, { "english": "to punish X", "dagbani": "kpahi X zuɣu" }, { "english": "kpahi (a drum) ‘to test the sound (of a drum)’", "dagbani": "kpahi (kpahi naabu)" }, { "english": "kpahi nuhi ‘to clap hands’", "dagbani": "kpahi nuhi" }, { "english": "Clap your hands ... to praise the God.", "dagbani": "Kpahimiya yi nuhi, ... paɣi Naawuni" }, { "english": "Balak got very angry with Balaam and struck his hands together.", "dagbani": "Balak suhu daa yiɣisi pam bahi Balaam zuɣu, ka o zaŋ o nuhi kpahi taba" }, { "english": "to limp, hop, leap", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "lame", "dagbani": "kpahira" }, { "english": "Mind that you don't use an animal that is blind or lame.", "dagbani": "Miriya ka yi ti zaŋ biŋkɔb’ so ŋun zom bee biŋkɔb’ so ŋun kpahira" }, { "english": "Shit is not a thorn, but if you step on it, you will walk on your toes (limp).", "dagbani": "Bindi pa goo amaa a yi no li, a ni jɔhi (kpahi)." }, { "english": "And he went home limping.", "dagbani": "Ka o kpahi kuli yiŋa." }, { "english": "when I am killing the Egyptians and come to you and see the blood I will skip and pass over you.", "dagbani": "yaɣ’ ya gari" }, { "english": "I will be able to jump over a wall.", "dagbani": "n ni tooi kpahi yaɣi gooni" }, { "english": "to throw/pour away (solids)", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "to spend all ones money", "dagbani": "kpahi koligu" }, { "english": "to exhaust ones grains or foodstuff", "dagbani": "kpahi kambɔŋ" }, { "english": "to fall away", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "fall away", "dagbani": "kpahi lu" }, { "english": "And some seeds fell out on ... Mɔri", "dagbani": "Ka bimbir'shɛŋa kpahi lu" }, { "english": "the grass indeed withers and the flowers fall.", "dagbani": "shiri kuura, ka tipum kpahiri lura" }, { "english": "dew which does not keep long and ??", "dagbani": "maligim din bi yuuri ka kpahiri luri la" }, { "english": "dew which does not keep long", "dagbani": "ka kpahiri luri la" }, { "english": "to leave something for somebody else", "dagbani": "ka kpahiri luri la" }, { "english": "a mat (good quality)", "dagbani": "kpahiga" }, { "english": "mats (good quality)", "dagbani": "kpahisi" }, { "english": "they lay down mats there, and sit to eat and drink.", "dagbani": "(ba) yɛrigi kpahisi sɔŋ nimaani, ka bɛ ʒini di ka nyu" }, { "english": "jalousie mat, door or screen of matting", "dagbani": "kpahiga" }, { "english": "yam (cultivar)", "dagbani": "kpahijo" }, { "english": "yams (cultivar)", "dagbani": "kpahionima" }, { "english": "to observe closely, examine", "dagbani": "kpahim" }, { "english": "Pay attention to God's work; who can straighten what he has made crooked?", "dagbani": "Kpahimmi Naawuni tuma; o yi niŋ shɛli ka di gbiligi, ŋuni n-lee ni tooi mal’ li zali dɛde?" }, { "english": "The Pharisees were watching him closely.", "dagbani": "Farisiinim’ maa daa kul kpahind’ o" }, { "english": "be careful how you live", "dagbani": "kpahimmiya yi ni be shɛm viɛnyɛliŋga" }, { "english": "The chief of my home village investigated how many days a week people were going to their farms.", "dagbani": "chani bɛ puri ni shɛm dabisili kam bakɔi puuni." }, { "english": "But if you consider the present day, ordinary Dagomba are more serious about it (guineafowl festival) than Muslim teachers.", "dagbani": "Amaa a yi kpahim pumpɔŋɔ Dagban’ dabba n-kpaŋsiri li gari afanima." }, { "english": "Recollect, examine yourself!", "dagbani": "Kpahimm’a suhu !" }, { "english": "(fresh) shea-butter", "dagbani": "kpakahili" }, { "english": "an oil-seller", "dagbani": "kpakɔhira" }, { "english": "oil-sellers", "dagbani": "kpakɔhiriba" }, { "english": "go to the oil-sellers to buy in some for yourselves.", "dagbani": "chamiya kpakɔhiriba sani nti da yi dintol’ dini na" }, { "english": "a valuable gown", "dagbani": "kpakuto" }, { "english": "gowns", "dagbani": "kpakutonima" }, { "english": "oil-palm tree", "dagbani": "kpaakpa" }, { "english": "palm kernels", "dagbani": "kpaakpa" }, { "english": "coconut", "dagbani": "kpaakpa" }, { "english": "pistachios", "dagbani": "ni kpakpa" }, { "english": "almonds", "dagbani": "ni dɔbino" }, { "english": "coconuts and dates", "dagbani": "ni kpakpa ni dɔbino" }, { "english": "a target", "dagbani": "kpakpa" }, { "english": "very dry", "dagbani": "kpakpa" }, { "english": "I will cause all the lakes to dry up completely.", "dagbani": "N ni chɛ ka mɔɣa kuui kpakpa" }, { "english": "pieces of cowhide, singed and cooked", "dagbani": "kpakpakuma" }, { "english": "tortoise", "dagbani": "kpakpili" }, { "english": "tortoises", "dagbani": "kpakpiya" }, { "english": "A tortoise sits against a tree, but it cannot stretch out its legs.", "dagbani": "Kpakpili ʒini n-tabili tia ku teei nabili" }, { "english": "The gods of the tortoises are not the gods of the hyenas.", "dagbani": "Tɔra to kpakpuli wolim je, gbarizam di mali karimbaani." }, { "english": "The eagles have tried to catch the tortoise but failed; the hawk should not be proud.", "dagbani": "Tɔra to kpakpuli wolim je, gbarizam di mali karimbaani." }, { "english": "the act of suspending oneself with the hands", "dagbani": "kpalakpalazunzɔŋ" }, { "english": "monetary unit, ¢200 = GH.p", "dagbani": "kpalambila" }, { "english": "a small sack of cowris", "dagbani": "kpalambila" }, { "english": "you will pay ten 'small sacks' of silver money", "dagbani": "a ni yo anzinfa laɣ’ kpalambihi pia" }, { "english": "a small bag, sack, purse", "dagbani": "kpalambila" }, { "english": "My lover is like a small bag of myrrh lying between my breasts.", "dagbani": "n yura ŋmanila mɛɛr kpalambila m-pa m biha sunsuuni." }, { "english": "shirt-tail", "dagbani": "kpalanzuli" }, { "english": "shirt-tails", "dagbani": "kpalanzuya" }, { "english": "baggy part of trousers", "dagbani": "kpalanzuli" }, { "english": "gird up loins", "dagbani": "kpalanzuya gbini taba" }, { "english": "They set to work with a will.", "dagbani": "bɛ daa zaŋ bɛ kpalanzuya gbini taba" }, { "english": "tree [sp.] Afzelia Africana", "dagbani": "kpalaŋa" }, { "english": "sack, bag.", "dagbani": "kpalaŋa" }, { "english": "The things that are in the box are being beaten by the rain, so the things in the sack should not be proud.", "dagbani": "Adaka bini bur' saa, kpalaŋ' bini di mal' karimbaani." }, { "english": "they should fill their sacks with corn.", "dagbani": "bɛ niŋm’ kawana pali bɛ kpalansi" }, { "english": "You will put my guilt in a bag and tie it up.", "dagbani": "A ni ti zaŋ n taali niŋ kpalaŋ’ ni n-lo li." }, { "english": "200 cedis.", "dagbani": "kpalaŋa." }, { "english": "400 cedis", "dagbani": "kpalans'ayi" }, { "english": "cowris", "dagbani": "kpalambila" }, { "english": "trousers, pants", "dagbani": "kpalaŋa" }, { "english": "their trousers and their short garments and long garments.", "dagbani": "bɛ kpalansi mini bɛ binyɛr’ ŋmahi ni binyɛr’ waɣila" }, { "english": "The womanizer’s trousers (do not have a zip or a button)", "dagbani": "Dagɔrili kpalaŋa (di ka bingarili dimi ka ziifu, di naɣi malila gbaagbini) di kuli nyɛla gbaagbini!" }, { "english": "They snatched off his trousers and left him naked.", "dagbani": "Bɛ ganig' o kpalaŋa, ka chɛ o zaɣim." }, { "english": "If a mad person runs away with your underwear and you don’t have any underwear on and you run after her/him, you’ll be taken to be a mad person.", "dagbani": "Yinyaa yi fa a kpalaŋa zɔra, ka a mi bi bo kpalaŋa so ka kariti o a zaɣim, nyin’ lee ti nyɛ yinyaa." }, { "english": "traditional men's underwear", "dagbani": "jinjɛm(ŋmaa)" }, { "english": "traditional men's underwear", "dagbani": "kuriga" }, { "english": "traditional men's underwear - rectangular", "dagbani": "kpalaŋbandili" }, { "english": "traditional mens' underwear - triangular", "dagbani": "kpalaŋnyirichoo" }, { "english": "plant", "dagbani": "kpalɛɣu" }, { "english": "the back of the head, occiput", "dagbani": "kpali" }, { "english": "Pl: the back of the head, occiput.", "dagbani": "Pl: kpaya" }, { "english": "and turn your backs on my word.", "dagbani": "ka zaŋ n yɛligu labisi yi kpali nyaaŋa." }, { "english": "You fall over backwards.", "dagbani": "yi lɛb’ lu yi kpaya zuɣu" }, { "english": "You do not insult the back of the head in the presence of the forehead.", "dagbani": "Gbɛɣu bi ʒia ka bɛ turi kpali." }, { "english": "If a sore wants to disturb a dog, it situates itself at the back of the dog’s head.", "dagbani": "Yum yi yɛn nahim baa, di gbaarila o kpali ni." }, { "english": "What is on the night adder’s head is also on the backside of the axe.", "dagbani": "Din be gariŋga zuɣu ni dina m-be lɛkakuli kpali ni." }, { "english": "the hilt of a sword", "dagbani": "takɔbi kpali" }, { "english": "large gown", "dagbani": "kpalibu" }, { "english": "chief's smock", "dagbani": "kpalibu" }, { "english": "If a person carries consecrated meat in the fold of his garment.", "dagbani": "O cheei omaŋmaŋ kpalibu. Nir’ yi zaŋ sara maligu nimdi din be kasi n-gur’ o kparibu naŋgbambili" }, { "english": "to deskin a chief", "dagbani": "kparibu" }, { "english": "trees [sp.] Securidaca longipeduncuata", "dagbani": "kpalisi" }, { "english": "Afzelia africana", "dagbani": "kpaliga" }, { "english": "Securidaca", "dagbani": "kpaliga" }, { "english": "'maggi'", "dagbani": "kpaligu" }, { "english": "soup seasoning", "dagbani": "kpaligu" }, { "english": "fermented dawadawa seeds", "dagbani": "kpaligu" }, { "english": "The remaining dawadawa seeds they use to make 'maggi' which makes soups very tasty.", "dagbani": "la mi bɛ mali li n-niŋdi kpaligu din nyaɣisi ʒɛri pam." }, { "english": "they use the kapok seeds to make kapok 'maggi' - this is like dawadawa 'maggi'.", "dagbani": "bɛ zaŋdi gumboɣu maa mi n-niŋdi kantɔŋ. Kantɔŋ ŋmani la kpaligu." }, { "english": " If you see a woman who lacks dawadawa maggi and she is going around a kapok tree you should know that she is looking for kapok maggi", "dagbani": "A yi ti nya ka paɣa ŋun ka kpaligu nyɛlindi guŋanyin' baŋmi ni kantɔŋ ka o bɔra" }, { "english": "alms of pepper", "dagbani": "yihiri naanzuu" }, { "english": "dawadawa-tree", "dagbani": "dawadawa" }, { "english": "she is going around a kapok tree", "dagbani": "ʒɛvari balibu" }, { "english": "you give alms of pepper and 'maggi' and all kinds of vegetables.", "dagbani": "yi yihiri naanzuu mini kpaligu ni zaka" }, { "english": "to remain, stay", "dagbani": "kpalim" }, { "english": "He remained in the bush.", "dagbani": "O kpalim bɛ moɣu ni." }, { "english": "only the few people amongst them who are left will be saved.", "dagbani": "bɛ ni niriba bɛn kpalim biɛla kɔŋko n-ni tiligi" }, { "english": "How many days are left to me?", "dagbani": "Ka daba ala n-lee kpalim ma?" }, { "english": "his helper Joshua used to stay on in the tent.", "dagbani": "o sɔŋda Jɔshua n-daa yi kpalindi be suɣili maa ni" }, { "english": "the people who fight against you will perish", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn tuhir’ a mi ni kpalim yoli" }, { "english": "the people who fight against you will perish", "dagbani": "kpalim tɔbu ni ‘to die in war’" }, { "english": "to still be doing ..., keep on doing ...", "dagbani": "Ti kpalimla bihi nɛɣu" }, { "english": "We were only small children", "dagbani": "Di bi simdi ni" }, { "english": "It would not be right for us to neglect the ministry of the word of God in order to keep on sharing out food", "dagbani": " Di bi simdi ni tinim’ chɛ Naawuni yɛligu tɔɣisibu ka kpalim bindira taribu ni" }, { "english": "remain standing", "dagbani": "kpalim n-zani" }, { "english": "stop", "dagbani": "ŋunkam" }, { "english": "everyone who came by stopped at the sight of the body", "dagbani": "daa yi kana ti nya o, dilan’ kpalindimi zani" }, { "english": "in a little while", "dagbani": "biɛla" }, { "english": "left small", "dagbani": "biɛla" }, { "english": "In a little while you will see me no more, and then after a little while you will see me", "dagbani": "Di kpalim biɛla ka yi ku lan nya ma, ka di ti tooi biɛla ka yi lan nya ma yaha" }, { "english": "When", "dagbani": "O ni yɛli ni" }, { "english": "in a little while", "dagbani": "kpari biɛla" }, { "english": "a little while", "dagbani": "yuui" }, { "english": "Left small and night will pass, and it won't be long before the dawn.", "dagbani": "Di kpalim biɛla ka yuŋ gari, ka di ku nuu ka biɛɣu neei." }, { "english": "be late", "dagbani": "kpalim nyaaŋa" }, { "english": "It rests with you on you.", "dagbani": "Di kpalim a sani." }, { "english": "ululate", "dagbani": "kpalim" }, { "english": "they cry it in public", "dagbani": "bɛ kpalindi la kpaliŋga" }, { "english": "The cry makes it clear if the child is a girl or a boy", "dagbani": "Kpaliŋgi ŋɔ puuni ka bɛ baŋdi ni bii maa nyɛla paɣa bee doo" }, { "english": "When a woman gives birth, they cry it in public", "dagbani": "Paɣa yi dɔɣi biya, bɛ kpalindi la kpaliŋga" }, { "english": "they ululated", "dagbani": "Bɛ kpalim kpalinsi" }, { "english": "women's ululating cry of praise/triumph", "dagbani": "kpaliŋga" }, { "english": "women's ululating cry of praise/triumph (plural)", "dagbani": "kpalinsi" }, { "english": "When a woman gives birth, they cry it in public.", "dagbani": "Paɣa yi dɔɣi biya, bɛ kpalindi la kpaliŋga." }, { "english": "When a woman gives birth, they cry it in public.", "dagbani": "Kpaliŋgi ŋɔ puuni ka bɛ baŋdi ni bii maa nyɛla paɣa bee doo." }, { "english": "The cry makes it clear if the child is a girl or a boy.", "dagbani": "paɣidɔɣisotɔɣinda ŋɔ yɛn yuli la bia maa" }, { "english": "the midwife will check the baby's genitals and ululate.", "dagbani": "tooni ka kpalim kpaliŋga. O yi nyɛ la doo buta, ka o mi yi nyɛ la paɣa bunahi." }, { "english": "If it is a boy, three times, if a girl, four.", "dagbani": "Zɔŋ paɣa kpaliŋga, chɛli di piligu ka ti nya di bahigu." }, { "english": "performance but of its end result.", "dagbani": "Wawari' biɛɣulana bi nyari kpaliŋga." }, { "english": "A person who dances poorly or too long does not receive the ululation (praise of women).", "dagbani": "Wawari' biɛɣulana bi nyari kpaliŋga." }, { "english": "to ululate", "dagbani": " kpalim kpaliŋga" }, { "english": "They ululated.", "dagbani": "Bɛ kpalim kpalinsi." }, { "english": "woman/women making such a cry, 'claque' of ululating women.", "dagbani": "kpalim" }, { "english": "little-(finger)", "dagbani": "kpaliŋga" }, { "english": "last, finally", "dagbani": "kpaliŋkpaa" }, { "english": "last but not least", "dagbani": "di barina kpalinkpaa" }, { "english": "there is the danger of causing death.", "dagbani": "not least, there is the danger of causing death." }, { "english": "a calabash for keeping fvkpaligu soup-seasoning", "dagbani": "kpaliŋmaŋ" }, { "english": "second after the Yaa Naa", "dagbani": "Kpaliɔnaa" }, { "english": "tree", "dagbani": "kpalisɔɣu" }, { "english": "If the kpalisǤdzu thicket is ill, the badzaŋgu tree will heal it.", "dagbani": "Kpalisɔɣu yi biɛra baɣaŋgu n-tibiri o." }, { "english": "a thicket of afzelia africana", "dagbani": "kpalisɔɣu" }, { "english": "rustling noise of a thicket of afzelia africana", "dagbani": "kpalisɔɣu" }, { "english": "a dawadawa-sieve, instrument used to sieve dawadawa seeds from water when boiled", "dagbani": "kpaliyɛriga" }, { "english": "plucking-pole", "dagbani": "yǫriga" }, { "english": "a weaver", "dagbani": "kpalua" }, { "english": "strips of cloth", "dagbani": "kpabiri" }, { "english": "a cotton-spinner", "dagbani": "Gummiri'" }, { "english": "someone who makes yarn for the weaver to use in making cloth", "dagbani": "ŋun maani gumdi n-tiri kpalua ka o mali wuɣiri tana" }, { "english": "When development began to make its mark in Dagbong, the weavers began to use indigo and white yarns and weave them together to make cloth the Dagomba call Guineafowl-plumage.", "dagbani": "ka Dagbamba booni li Kpaaŋkɔbgu." }, { "english": "They used strips of cloth from the weavers to put round their heads.", "dagbani": "Kpaluhi tana ka bɛ daa yi mali bɔbira ." }, { "english": "So", "dagbani": "A mi yi mi li ka di paai ŋ-ŋɔ, a ni tooi zaŋ li ti ti kpalua ka o wuɣi chinchini." }, { "english": "They are embroiderers.", "dagbani": "Be nyɛla kpaluhi" }, { "english": "loom", "dagbani": "kpalu'dari" }, { "english": "Delilah got hold of the seven braids of his hair and put them in the loom and wove them.", "dagbani": "Dilaila gbaag’ o zab’ kpil’ ayopɔin maa niŋ kpalu’ dari ni n-wuɣi li" }, { "english": "My days go swifter than a weaver's shuttle.", "dagbani": "yomyom n-gari kpalua gombo" }, { "english": "a weaver-bird", "dagbani": "Ploceus cucullatus" }, { "english": "a loom", "dagbani": "kpaludɔɣu" }, { "english": "Pl: kpaludari", "dagbani": "Variant: kpalu' dari" }, { "english": "Dilaila got hold of the seven braids of his hair and put them in the loom and wove them. [JDG 16:13,14]", "dagbani": "Dilaila gbaag’ o zab’ kpil’ ayopɔin maa niŋ kpalu’ dari ni n-wuɣi li." }, { "english": "weavers", "dagbani": "kpaluhi" }, { "english": "Things they (potters) can mould are: ??-shell that they keep sticks in and use a ??", "dagbani": "kpaliwolli n. ? Binshɛŋa bɛ ni mali mɛri m-bɔŋɔ: kpalwɔl’ wɔɣu ka bɛ mali daari di puuni ka zaŋdi suluŋ sarisiri di nyaaŋa." }, { "english": "to polish the outside.", "dagbani": "to ?polish the outside." }, { "english": "tree", "dagbani": "kpam" }, { "english": "to whimper.", "dagbani": "to whimper." }, { "english": "to implore.", "dagbani": "to implore." }, { "english": "beg, ask earnestly", "dagbani": "jaande" }, { "english": "We beseech you.", "dagbani": "Ti kpamd'a jaande." }, { "english": "we urge our brethren who are farmers to be very careful.", "dagbani": "ti kpamdi ti mabihi bɛn nyɛ pukpariba la jaande, ni bɛ kpaŋmi bɛ maŋa viɛnyɛla" }, { "english": "the angels urged Lot.", "dagbani": "malaikanim’ maa kpam Lɔt jaande" }, { "english": "we beg you seriously that you just keep doing like that.", "dagbani": "ya jaande ni yi kul niŋmi lala" }, { "english": "to spoil (a child).", "dagbani": "kpam" }, { "english": "This child is spoiled.", "dagbani": "Bi’ŋɔ kpamdimi" }, { "english": "oil, grease, fat, lard", "dagbani": "kpam" }, { "english": "Mountains melt like sheabutter.", "dagbani": "Zoya nyɛligirimi kaman kpam la" }, { "english": "There is just a handful of flour in the pot and a little oil in the oil-flask.", "dagbani": "Zim din ni pali nukurigu kɔŋko m-be duɣu ni ni kpam biɛla din be kpaŋman’ ni." }, { "english": "He also built storerooms for food and new wine and oils.", "dagbani": "O daa lan me bindira mini wain palli ni kpama zaashee duri" }, { "english": "you did steal", "dagbani": "a zumi" }, { "english": "butter; cream", "dagbani": "bihim kpam" }, { "english": "anoint", "dagbani": "booi kpam bahi" }, { "english": "make oil (by pounding roasted oilseeds and proceding from there)", "dagbani": "to kpam" }, { "english": "they", "dagbani": "bee" }, { "english": "joints", "dagbani": "ba" }, { "english": "sell", "dagbani": "kpihi" }, { "english": "n.", "dagbani": "kpam" }, { "english": "want", "dagbani": "bɛn" }, { "english": "joints and marrow", "dagbani": "kɔba ni kpam" }, { "english": "cut", "dagbani": "tuɣa" }, { "english": "sheabutter", "dagbani": "ŋme kpam" }, { "english": "marrow", "dagbani": "kɔba ni kpam" }, { "english": "the way through to where", "dagbani": "di paari" }, { "english": "his bone-marrow is still fresh.", "dagbani": "ni kpam kul maha" }, { "english": "a court elder, senior elder, courtier", "dagbani": "kpambala" }, { "english": "court elders, senior elders, courtiers", "dagbani": "kpambaliba" }, { "english": "Your majesty, I will become your counsellor.", "dagbani": "N dan’ naa, n ni leeg’ a kpambala." }, { "english": "Kaman n ni yi kul nyɛ a ba kpambala shɛm, lala ka n yɛn nyɛ a gba kpambala", "dagbani": "Your majesty, I will become your counsellor." }, { "english": "As I have been your father's counsellor, so I will be your counsellor too.", "dagbani": "a zaŋ kpariti maa mini wɔhu maa ti a kpambaliba ni yino n-chɛ ka o zaŋ li ti bɔbi" }, { "english": "get the robes and horse and give them to one of your senior elders so that he should use them to equip (him).", "dagbani": "o (get the robes and horse and give them to one of your senior elders so that he should use them to equip (him)." }, { "english": "when Pharaoh's courtiers saw her, they praised her.", "dagbani": "Firawuna kpambaliba ni daa nya o, bɛ daa paɣ’o" }, { "english": "you choose some officials who will be in charge of the functioning of the country.", "dagbani": "fukumsi" }, { "english": "the rank of elder", "dagbani": "kpambali" }, { "english": "a senior elder, court elder", "dagbani": "kpambali" }, { "english": "Elishama who was a palace person and was one of the King's senior counsellors.", "dagbani": "Ɛlishama ŋun daa nyɛ nayili nira, ka nyɛ naa kpambali’ kpamba ni yino" }, { "english": "an axe-blade", "dagbani": "kpambiɛlim" }, { "english": "axe-blades", "dagbani": "kpambiɛlima" }, { "english": "all the Israelites had to go to the Philistines to sharpen their ploughshares and adze blades and axe-blades", "dagbani": "Izraɛlnim’ zaa daa lee chani Filistianim’ maa sani nti tɛhiri bɛ naɣikɔra kubiɛlima mini bɛ lɛbiɛlima ni kpambiɛlima zaa" }, { "english": "Philistines to get their ploughs, hoes, axes, and sickles sharpened.", "dagbani": "Philistines ni kaŋ ga tibu, kuli, gbielim, ni kachɛ kparʒili" }, { "english": "sheanut bran", "dagbani": "kpambirigu" }, { "english": "We get soap from sheanut-pulp, and also use the water to add to plaster and plaster our rooms to make them strong.", "dagbani": "Ti nyari chibo kpambirigu ni, ka lan mali kpambiri' kom m-pahiri tari ni n-tari ti duri ka di mali yaa." }, { "english": "senility, agedness", "dagbani": "kpamdi" }, { "english": "seniority", "dagbani": "kpamdi" }, { "english": "spoilt (child)", "dagbani": "kpamdigu" }, { "english": "kpamli variant: kpamili", "dagbani": "kpamli" }, { "english": "I'm only a step away from death and what further use is my seniority to me?", "dagbani": "M mini kum kul chɛ tab'la kpe ni kpe, ka buchi bɔ ka kpamdi lan yɛn ku ma?" }, { "english": "to be aged", "dagbani": "gbaai kpamdi" }, { "english": "a spoiled child", "dagbani": "bi’ kpamdigu" }, { "english": "spoilt (child)", "dagbani": "kpamdigu" }, { "english": "a spoiled child", "dagbani": "bi’ kpamdigu" }, { "english": "eldership, authority", "dagbani": "kpamli" }, { "english": "It is not only the old who are wise, not only the aged who understand what is right.", "dagbani": "Di pala ninkura kɔŋko m-mali yɛm bee bɛn gbaai kpamli kɔŋko m-mi din tuhi." }, { "english": "the wisdom of old age", "dagbani": "kpamli" }, { "english": "You have spoken wonderful", "dagbani": "Yi zaŋ kpamli yɛtɔɣa tɔɣisi ninvuɣ’ so ŋun ka yɛm" }, { "english": "wisdom to someone with no sense.", "dagbani": "ninkura kpamli yɛtɔɣa ti naai" }, { "english": "old people's wise speech will come to an end.", "dagbani": "Niriba daa ... guhiri n ni yɛn di ba kpamli alizan’ shɛli" }, { "english": "People ... waited for me to give them counsel.", "dagbani": "Niriba daa ... guhiri n ni yɛn di ba kpamli alizan’ shɛli" }, { "english": "to teach the wisdom of the old", "dagbani": "yihi kpamli" }, { "english": "seniority.", "dagbani": "sabi" }, { "english": "write the names of", "dagbani": "Izraɛl bidibisi la yuya ... ka a ti chɛ ka di ti doli bɛ kpamli ni nyɛ shɛm." }, { "english": "Israel's sons", "dagbani": "gbaai kpamli ‘to be old’." }, { "english": "spoilingly", "dagbani": "kpamsa" }, { "english": "He’s been spoiled.", "dagbani": "O zooi kpamsa." }, { "english": "Has grown up in a spoilt way.", "dagbani": "zooi kpamsa." }, { "english": "horse grass", "dagbani": "kpamvɔɣu" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "yihim" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "tantee" }, { "english": "title of a court elder: traditionally, the second elder in the council.", "dagbani": "Kpanalana" }, { "english": "'Spear-Owner' Sit: Maasu ‘his praise-name’.", "dagbani": "Note: 'Spear-Owner' Sit: Maasu ‘his praise-name’." }, { "english": "an 'evil-thinking person, evildoer'", "dagbani": "kpandaalana" }, { "english": "wooden dish or bowl", "dagbani": "kpandili" }, { "english": "a dark guineafowl", "dagbani": "kpanduɣu" }, { "english": "spear, javelin", "dagbani": "kpani" }, { "english": "Take the spear which is in your hand.", "dagbani": "Zaŋmi kpani din be a nuu ni ŋɔ" }, { "english": "He also put shields and spears in all the cities.", "dagbani": "O daa lan zaŋ nyɔtaɣirisi mini kpana n-niŋ tinsi maa zaa ni" }, { "english": "A sharp knife is better than a spear.", "dagbani": "Sua dirili yaɣi kpani." }, { "english": "You come against me with sword and spear and javelin.", "dagbani": "Nyin’ kanila n sanna ni takɔbi mini kpan’ titali ni kpambila." }, { "english": "he and his warriors proudly held their spears, cutlasses, swords and arrows.", "dagbani": "o mini o tɔbbihi kuli diri dari m-mali bɛ kpana mini suhi ni takɔbiri ni piɛma." }, { "english": "launch a spear.", "dagbani": "to kpani." }, { "english": "to spear", "dagbani": "ka a to kpani" }, { "english": "Don’t throw a spear when it is too late (the animal has already fled).", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "important, main, chief", "dagbani": "kpani" }, { "english": "There is an important truth revealed in this.", "dagbani": "Yɛlimaŋ’ kpani kahigi wuhi dimbɔŋɔ puuni" }, { "english": "The death of faithful people matters to the Lord.", "dagbani": "Ninvuɣ’ shɛb’ bɛn ʒe yim kum nyɛla yɛlikpani Yawɛ sani" }, { "english": "a hamper", "dagbani": "kpanjɔɣu" }, { "english": "woven straw basket with a cover", "dagbani": "kpanjɔɣu" }, { "english": "Even a poor person's woven basket will not be hung on a nail.", "dagbani": "Nandana kpanjɔɣu ku yili kpaa." }, { "english": "A woven basket-seller got riches, the fan seller should not be proud.", "dagbani": "Kpanjɔɣu kɔha nya buni, kafini kɔha di mali karimbaani." }, { "english": "woven basket-seller", "dagbani": "Kpanjɔɣu kɔha" }, { "english": "fan seller", "dagbani": "kafini kɔha" }, { "english": "should not be proud.", "dagbani": "leefe." }, { "english": "funeral-hamper. Note: basket containing personal articles of deceased officeholder presented to show that his funeral has been performed and a successor may be appointed", "dagbani": "Zino bi gurigiri daŋ kpanjɔɣu." }, { "english": "A stranger will not inherit someone’s property.", "dagbani": "A stranger is not the one to untie the basket that contains the family wealth." }, { "english": "basket that contains the family wealth..", "dagbani": "Ka yihi nam fukumsi kpanjɔɣu ni liɣiri n-yo duu maa mɛbu tuma samli." }, { "english": "And take money from the royal revenues to pay the expenses of building the temple.", "dagbani": "Ka yihi nam fukumsi kpanjɔɣu ni liɣiri n-yo duu maa mɛbu tuma samli." }, { "english": "homespun cloth daubed with indigo or woven indigo-and-white in echo of", "dagbani": "kpankɔbigu" }, { "english": "guinea-fowl feather", "dagbani": "KPAANKƆBGU ZUƔUPILIGU" }, { "english": "Kpaluhi da pili m-bahiri mi sabila mini mi piɛlla n gabiri taba n wuɣiri tana ka Dagbamba boonili Kpaaŋkɔbgu.", "dagbani": "Kpaluhi da pili m-bahiri mi\nsabila mini mi piɛlla n gabiri taba n wuɣiri tana ka Dagbamba boonili Kpaaŋkɔbgu." }, { "english": "Guineafowl-plumage hat", "dagbani": "GUINEAFOWL-PLUMAGE HAT ..." }, { "english": "the weavers started mixing indigo ('black') and white threads in weaving cloth, and the Dagomba call it Guineafowl-plumage.", "dagbani": "the weavers started mixing indigo ('black') and white threads in weaving\ncloth, and the Dagomba call it Guineafowl-plumage." }, { "english": "disease, odema, 'dropsy'", "dagbani": "kpante" }, { "english": "hæmorrhoids, piles", "dagbani": "kpante" }, { "english": "piles evidenced by causing anaemia", "dagbani": "kpantɛkuuŋa" }, { "english": "piles evidenced by causing a flabbiness", "dagbani": "kpantɛmahili" }, { "english": "guineafowl", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "to gain strength, strengthen", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "he stretched it (his arm) out and it immediately regained full strength", "dagbani": "o daa tee’ li ka di dii kpaŋ zaa" }, { "english": "hurry now, for he has just arrived in the town", "dagbani": "o na yoli paa’ na" }, { "english": "to exert oneself; to try hard; to persevere", "dagbani": "kpaŋ .. maŋa" }, { "english": "Try, do your best!", "dagbani": "Kpaŋ amaŋa!" }, { "english": "We miss you and are trying our hardest to get to see you again.", "dagbani": "mi kul kpaŋdi timaŋa ni ti lan nyan ya yaha." }, { "english": "Your wound is great, it is incurable.", "dagbani": "Yi daŋ maa galisiya pam, di ka tibi kpaŋ." }, { "english": "There is no healing for my disease.", "dagbani": "n dɔro maa ka tibi kpaŋ" }, { "english": "The water is hard like a stone and the surface of the deep sea freezes.", "dagbani": "Di kpaŋ kiŋkiŋ." }, { "english": "It hardened completely.", "dagbani": "o ni daa teeg’ o nu’ shɛli tir’ o ... maa dii kpaŋ dilinli ka o kɔŋ li pɔribu" }, { "english": "the arm he stretched out to point at him ... just went rigid and he could not bend it.", "dagbani": "o\nŋubir’ o nyina ka kpaŋ dilinli he grinds his teeth and goes rigid. [MRK 9:18] X suhu kpaŋ ‘X is fortified'" }, { "english": "mentally", "dagbani": "suhu" }, { "english": "he recovered", "dagbani": "daa kpaŋ" }, { "english": "to recover from illness", "dagbani": "yǫmaŋma" }, { "english": "He got better and was able to take some food.", "dagbani": "O kpaŋ n-saɣi bindira dibu." }, { "english": "he should enquire of the Lord whether I will recover from this sickness.", "dagbani": "Yawɛ nya n ni kpaŋ m barigu ŋɔ ni?" }, { "english": "you won't get better, you will die.", "dagbani": "a ku kpaŋ, a ni kpi" }, { "english": "healing", "dagbani": "tibi kpaŋ" }, { "english": "compound", "dagbani": "noun" }, { "english": "Your wound is great, it is incurable.", "dagbani": "Yi daŋ maa galisiya pam, di ka tibi kpaŋ." }, { "english": "Lit: has no treat-recover.", "dagbani": "chaai, afua." }, { "english": "especially.", "dagbani": "bamdi" }, { "english": "poisonous snake [sp.]", "dagbani": "bamkparima" }, { "english": "those who.", "dagbani": "ban" }, { "english": "they, them, their.", "dagbani": "ban" }, { "english": "those, these, them [pronoun, 3rd. person plural, emphatic/contrastive]", "dagbani": "bana" }, { "english": "Or children that they bring forth when the HIV disease has affected them. But they don't get the disease.", "dagbani": "Bee bi’shɛba bɛ ni dɔɣi ka HIV doro maa naan yi polo. Amaa ka di bi mali bana." }, { "english": "musicians", "dagbani": "bana" }, { "english": "musicians", "dagbani": "bana" }, { "english": "a skink", "dagbani": "banakansilinli" }, { "english": "scorpion", "dagbani": "banandɔɣu" }, { "english": "cassava", "dagbani": "banchi" }, { "english": "cassava", "dagbani": "banki" }, { "english": "bank", "dagbani": "banchi" }, { "english": "bank (financial)", "dagbani": "banchi" }, { "english": "Why on earth didn't you deposit my money in the bank?", "dagbani": "bɔ n-daa lee niŋ ka a bi zaŋ n liɣiri maa ti sɔŋ banchi ni?" }, { "english": "bank-manager", "dagbani": "banchimanija" }, { "english": "the World Bank", "dagbani": "Dunia Banchi" }, { "english": "a knife, dagger, sabre", "dagbani": "banchiriga" }, { "english": "a big shiny spear", "dagbani": "titali din nyaɣisira" }, { "english": "hang a big shiny spear at his side, and a sabre.", "dagbani": "bɛ zaŋ kpan’ titali din nyaɣisira mini banchiriga n-nyaɣil’ o" }, { "english": "Place of Blades", "dagbani": "Banchirisi paloni" }, { "english": "Human beings are making leg irons for the poor and orphaned, but God has", "dagbani": "Salinima kuriti kalana bandi, ka Naawuni pun kuri banchiriga" }, { "english": "already made a dagger.", "dagbani": "basali, kɔrigu, piliŋ, subila, sutitali, takɔbi." }, { "english": "the fifth month of the Dagomba year.", "dagbani": "Bandacheena." }, { "english": "a shackle, leg-iron.", "dagbani": "bandi" }, { "english": "the day that you escaped from the fetters of captivity.", "dagbani": "dahinshɛli ka yi dabitim bandi ni la" }, { "english": "the prison-room doors all just opened and everyone's fetters came undone.", "dagbani": "sarika duu maa dunoya zaa dii yooi, ka sokam bandi baai" }, { "english": "The one who knows how to be calm is freed from the control of fetters.", "dagbani": "bandi." }, { "english": "X had no control over Y.", "dagbani": "X ka Y bandi" }, { "english": "boundary", "dagbani": "bandiri" }, { "english": "plant", "dagbani": "bandɔba" }, { "english": "male agama lizard", "dagbani": "baandɔɣu" }, { "english": "Truth is like the bandɔba climbing plant, very bitter.", "dagbani": "Yɛlimaŋli ŋmanila bandɔba, tom laɣilaɣi." }, { "english": "... and gecko and monitor and agama ...", "dagbani": "... ni sabisiga ni yuɣu ni baandɔɣu ni ..." }, { "english": "Nir’ ni tooi gbaai baandɔɣu niŋ o nuu ni", "dagbani": "Nir’ ni tooi gbaai baandɔɣu niŋ o nuu ni [PRO 308]" }, { "english": "See main entry: kpaŋa. axe.", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "side, margin, away from a place", "dagbani": "kpaŋa" }, { "english": "sides, margins", "dagbani": "kpansi" }, { "english": "on the verges of the road", "dagbani": "so' naŋgban' kpansi" }, { "english": "You sat at the roadside waiting for lovers.", "dagbani": "Yi daa\nʒila soya naŋgban’ kpansi n-guhiri yi mamanima" }, { "english": "sideroads, byways", "dagbani": "so' kpansi" }, { "english": "they went off into byways which were not the main road", "dagbani": "(bɛ) taɣi doli so’ kpansi, din pa so’ lɔɣu" }, { "english": "off to the side", "dagbani": "zani kpaŋ’ jɛm ma" }, { "english": "stand some way off and worship me ... none of", "dagbani": "bɛ ni so di ti miri na" }, { "english": "them must come near to me.", "dagbani": "A yɛn ŋmalig’ a nini bahi kpaŋa ka chɛ ma" }, { "english": "You are going to turn your eyes away from me.", "dagbani": "saha shɛli o ni daa yi mɔɣ’ kpaŋ’ ti ʒiya" }, { "english": "when she had gone off and was sitting in the bush.", "dagbani": "o daa zaŋ o bipuɣinsi pihita maa ti dɔbba kpaŋa bɛn pa o daŋ puuni niriba; ka daa bo paɣiba pihita kpaŋ’ na ti ti o bidibisi maa mi" }, { "english": "He gave his daughters away in marriage to those outside his clan", "dagbani": "ka daa bo paɣiba pihita kpaŋ’ na ti ti o bidibisi maa mi" }, { "english": "and for his sons he brought in thirty young women as wives from outside his clan.", "dagbani": "Paɣiba pam gba daa be nimaani n-kaɣi ʒe kpaŋ’ ha yuuni din niŋ maa." }, { "english": "There were also a number of women standing to one side and watching what happened.", "dagbani": "Paɣiba pam gba daa be nimaani n-kaɣi ʒe kpaŋ’ ha yuuni din niŋ maa." }, { "english": "Let's go aside and go somewhere to rest a little.", "dagbani": "Chɛliya ka ti yi kpaŋa chaŋ luɣ’ shɛli ti vuhi biɛla." }, { "english": "A ram gotten secretly/deviously is taken aside secretly.", "dagbani": "Ashilo piɛlaa, zaŋ kaɣi yi kpaŋa." }, { "english": "set aside", "dagbani": "kpaŋa" }, { "english": "Let her be confined outside the camp for seven days.", "dagbani": "Chɛ ka bɛ yih’ o kpaŋ’ daba ayopɔin" }, { "english": "an axe", "dagbani": "kpaŋa" }, { "english": "he lifts an axe to cut down a tree", "dagbani": "o ti yaai kpaŋ ni o ŋmaai tia luhi" }, { "english": "and the axehead comes off", "dagbani": "ka kpan zuɣu ŋooi" }, { "english": "adze", "dagbani": "lɛhu" }, { "english": "a prostitute", "dagbani": "kpaŋkpiŋ" }, { "english": "milk-powder, powdered milk, dried milk", "dagbani": "kpaŋmaŋa" }, { "english": "trying your best", "dagbani": "kpaŋmaŋa" }, { "english": "effort", "dagbani": "kpaŋmaŋa" }, { "english": "determination, self-exertion", "dagbani": "kpaŋmaŋtali" }, { "english": "my efforts and work have not been in vain.", "dagbani": "mini n tuma bi kpalim yoli" }, { "english": "to strengthen", "dagbani": "kpaŋsi" }, { "english": "those whose hands were powerless", "dagbani": "bɛn nuhi ka yaa" }, { "english": "We will cheat by reducing the size of the grain-measure and nevertheless increase the price", "dagbani": "Ti ni doli ŋarili soli n-filim kaŋmɛri ŋmani, ka lee kpaŋsi di daa" }, { "english": "to encourage, console", "dagbani": "kpaŋsi" }, { "english": "encourage X", "dagbani": "kpaŋsi X suhu" }, { "english": "encourage", "dagbani": "kpaŋsimiya" }, { "english": "console", "dagbani": "bɛn suhuri" }, { "english": "the powerless", "dagbani": "miligi la suhuri" }, { "english": "encourage the timid.", "dagbani": "Naawuni ŋun tiri ti anzansi ka kpaŋsiri ti suhuri ŋɔ" }, { "english": "God who gives us endurance and encourages us.", "dagbani": "Naawuni ŋun tiri ti anzansi ka kpaŋsiri ti suhuri ŋɔ" }, { "english": "to persevere.", "dagbani": "kpaŋsi" }, { "english": "to pray persistently.", "dagbani": "kpaŋsi adua" }, { "english": "Everyone should work hard at his occupation.", "dagbani": "Sokam kpaŋsim tuun’shɛli o ni tumdi maa" }, { "english": "But if you consider the present day, ordinary Dagomba are more serious about it (guineafowl festival).", "dagbani": "Amaa a yi kpahim pumpɔŋɔ Dagban’ dabba n-kpaŋsiri li gari afanima." }, { "english": "Moses Urges the Israelites to obey him.", "dagbani": "Musa kpaŋsi Izraɛlnim’ ni bɛ deeg’ o noli" }, { "english": "The sufferer's housepeople should encourage him/her to go to hospital.", "dagbani": "Bari maa yiŋnima tu ni bɛ kpaŋs’ o k’o chaŋ ashibiti maa" }, { "english": "a calabash for holding oil (shea-butter)", "dagbani": "kpaŋmani" }, { "english": "calabashes for holding oil (shea-butter)", "dagbani": "kpaŋmana" }, { "english": "There is just a handful of flour in the pot and a little oil in the oil-flask.", "dagbani": "Zim din ni pali nukurigu kɔŋko m-be duɣu ni ni kpam biɛla din be kpaŋman’ ni." }, { "english": "Go to your neighbours and ask for empty oil-calabashes and bring them here.", "dagbani": "Cham’ a ʒiʒiinitab’ sani nti suhi kpaŋman’ kuma pam na" }, { "english": "farmer", "dagbani": "kpara" }, { "english": "farmers", "dagbani": "kpariba" }, { "english": "A good rain helps the farmer prosper.", "dagbani": "Saa suŋ ni mali kpara." }, { "english": "Then farmers gave up their work in the land of Israel.", "dagbani": "Di saha maa kpariba daa chɛla bɛ tuma Izraɛl tiŋgbɔŋ ni" }, { "english": "Which farmer had the most bags of fertilizer?", "dagbani": "Kpariba ŋɔ puuni, ŋuni kulum kpalansi n-daa lee du ŋ-gari ban bala la dina?" }, { "english": "I didn’t refuse to go to do group work on my wicked father-in-law’s farm, but I didn’t do any weeding.", "dagbani": "N diɛm’ biɛɣu kpariba, n bi chɛ chandi, m mi bi ko." }, { "english": "to request labourers to come and work gratis; to secure the services of a sorcerer", "dagbani": "puhi kpariba" }, { "english": "a communal workparty summoned by X to work for him", "dagbani": "X kpariba" }, { "english": "a system whereby a group", "dagbani": "daa kpariba" }, { "english": "people farm for one another on market days; people practising this system", "dagbani": "IM" }, { "english": "smocks", "dagbani": "kpara" }, { "english": "a tassel of the corn (maize) plant", "dagbani": "kpari" }, { "english": "to tassel out (plant does)", "dagbani": "yi kpari" }, { "english": "a straw bracelet", "dagbani": "kpari" }, { "english": "to shut, obstruct, block up", "dagbani": "kpari" }, { "english": "Pl: kparita", "dagbani": "Pl: kparita." }, { "english": "Go home and shut yourself in your house.", "dagbani": "Kulimi ti kpari amaŋ’ niŋ a yiŋa." }, { "english": "It was a draw.", "dagbani": "Bɛ daa kparimi." }, { "english": "to lock", "dagbani": "kpari" }, { "english": "If you are going to dig a hole to cause someone’s downfall, dig a wide one, if it is not wide, you will fall in it and get", "dagbani": "Zamba bɔɣili, di gbirimi ka di yɛlima, di yi bi yɛlima a ni lu ka kpari." }, { "english": "Two rams cannot drink water from one bucket; their horns will get locked together.", "dagbani": "Piɛ’lahi ayi ku tooi nyu kom bukati yiŋga ni, bɛ yila ni kpari taba." }, { "english": "unlock", "dagbani": "kparigi" }, { "english": "all the doors were firmly locked ... but we unlocked them and couldn't see anyone in the room.", "dagbani": "dunoya zaa kparimi kirikiri ... amaa ka ti kparigi ka bi nya so duu maa ni" }, { "english": "they shut its doors and locked themselves inside.", "dagbani": "n-kpari bɛmaŋ’ niŋ di ni" }, { "english": "to prop up, lift up and put a block under.", "dagbani": "Bɛ kpari kambɔŋ ni bɛ pili chi." }, { "english": "They lifted up the roof of granary and propped it to get millet.", "dagbani": "Bɛ kpari kambɔŋ ni bɛ pili chi." }, { "english": "wait.", "dagbani": "kpari" }, { "english": "For the revelation awaits an appointed time.", "dagbani": "Dama ʒii maa saha na kparimi." }, { "english": "in a little while.", "dagbani": "biɛla" }, { "english": "in a little while you won't see me, and again a little while and you will see me.", "dagbani": "di kpari biɛla ka yi ku lan nya ma, ka di ti tooi biɛla ka yi lan nya ma" }, { "english": "raffias", "dagbani": "kpaɣu" }, { "english": "smocks", "dagbani": "kparibu" }, { "english": "the people called Kpariba near the Gonja borders, 'indigenous Dagomba who are under Gonja rule'", "dagbani": "Kpariba" }, { "english": "dying or dead (sc. the language)", "dagbani": "[Kparba]" }, { "english": "See main entry: kpaɣu", "dagbani": "kpari" }, { "english": "See main entry: kparibu", "dagbani": "kpari5" }, { "english": "large gown", "dagbani": "kparibu" }, { "english": "chief's smock", "dagbani": "kparibu" }, { "english": "to be enskinned a chief", "dagbani": "ye kparibu" }, { "english": "deskin a chief", "dagbani": "fuɣi kparibu" }, { "english": "Lit: strip off the chiefly smock.", "dagbani": "kparigu." }, { "english": "duiker", "dagbani": "kparibua" }, { "english": "Pl: duikers", "dagbani": "kparibuu" }, { "english": "Pl: duikers", "dagbani": "kparibuhi" }, { "english": "My lover, hurry, be like a kob or a duiker.", "dagbani": "N yura, niŋm’ yomyom, be kaman molifu la bee kparibua" }, { "english": "Do you know when the duikers bring forth?", "dagbani": "A mi kparibuhi ni dɔɣiri saha shɛli?" }, { "english": "If dirt gets into the eyes of an antelope, its friend will remove it.", "dagbani": "Taŋkpaɣu yi ti lu kparibua nin’ ni o kpee ni yihi li ti o." }, { "english": "If dirt gets into the eyes of an antelope, its friend will remove it.", "dagbani": "yihi li ti o." }, { "english": "antelope", "dagbani": "kparibudibiga" }, { "english": "young male duiker", "dagbani": "kparibudibisi" }, { "english": "the daily provision for Solomon's household was ... oribi, duiker and antelopes, and large fowls.", "dagbani": "Sulemaana yiŋ’ dahin yini mɔni daa yi nyɛla ... woldibisi ni kparibudibisi ni saŋkpalindibisi ni no’ kara" }, { "english": "calabash-cup", "dagbani": "kparichia" }, { "english": "to unlock, open sth., come/be unlocked/open", "dagbani": "kparigi" }, { "english": "all the doors were firmly locked ... but we unlocked them and couldn't see anyone in the room.", "dagbani": "dunoya zaa kparimi kirikiri ... amaa ka ti kparigi ka bi nya so duu maa ni" }, { "english": "unlocked them and couldn't see anyone in the room.", "dagbani": "[ACT 53]" }, { "english": "to be dislocated (joint).", "dagbani": "dindina nyin’ chɛ ka m bɔɣisapiŋ kɔbili kparigi then you should cause my shoulderblade to be dislocated. [JOB 312]" }, { "english": "a shirt, smock, gown, robe. garment, esp. man's, fitting shoulders/arms, of any length.", "dagbani": "kparigu" }, { "english": "a big smock doesn’t make a man.", "dagbani": "Kparigu titali pala doo. " }, { "english": "He takes off kings' shirts and dresses them in underpants.", "dagbani": "Ŋuna n-yeeri nanim kpariti, ka sooni ba piɛtɔnima." }, { "english": "prepare for a task", "dagbani": "lo kpara" }, { "english": "tie shirts", "dagbani": "gird up loins" }, { "english": "be armed, battle-ready", "dagbani": "kpara" }, { "english": "put on a belt containing ammunition, prepare for war", "dagbani": "kpara" }, { "english": "The warrior who is preparing for battle shouldn't boast like one who is debriefing.", "dagbani": "Tɔbbi’ so ŋun na lɔri kpara bi simdi ka o nyuri bara kaman tɔbbi’ so ŋun lɔrigi kpara ni nyuri bara shɛm." }, { "english": "garment", "dagbani": "siturili" }, { "english": "shirt", "dagbani": "sooti" }, { "english": "big, chiefly smock", "dagbani": "kparibu" }, { "english": "a baboon, olive baboon", "dagbani": "kparili" }, { "english": "ivory and baboons and peacocks", "dagbani": "ŋmani tɔrotɔronim’ na ships" }, { "english": "to crowd, be crowded", "dagbani": "kparim" }, { "english": "tuberculosis of the cheek", "dagbani": "kparimbuli" }, { "english": "cheek", "dagbani": "kpariŋ" }, { "english": "'grumble, complain'", "dagbani": "kparima" }, { "english": "At that time the Israelites were grumbling at their elders.", "dagbani": "JOS 9:18" }, { "english": "fabili", "dagbani": "'complain'" }, { "english": "Note: n-fabili is addressed to superior, hoping for redress/help.", "dagbani": ":" }, { "english": ": n-ŋum kparima is addressed to fellow-juniors, expressing feelings but not expecting any improvement.", "dagbani": ":" }, { "english": " mɔɣisi kpariŋ ‘(used for) kiss (cheek)’", "dagbani": ":" }, { "english": "Judas went up to Jesus and greeted him and kissed his cheek.", "dagbani": "LUK 22:47" }, { "english": "shrub", "dagbani": "kparipuhiga" }, { "english": "shrub", "dagbani": "kparipuhuga" }, { "english": "snap finger on palm of hand (before chiefs)", "dagbani": "kparisi" }, { "english": "to snap finger on palm of hand (before chiefs)", "dagbani": "kparisira" }, { "english": "to rub something to make it shine", "dagbani": "kparisira" }, { "english": "A mad person makes a man angry and the angry man is bold to face the mad person, that's the end of it.", "dagbani": "Yinyaa kparisi doo ka doo niŋ nyamnyam di naaya." }, { "english": "clap", "dagbani": "nupuɣu" }, { "english": "to back-fire", "dagbani": "kparisi" }, { "english": "Back-firing (?) will prevent the bush from burning completely, apart from ??", "dagbani": "Kparisibu maa ku chɛ ka mɔɣu maa di zaa wuliwuli n-naɣi pahi la di kabi" }, { "english": "They back-fired it from late evening until night.", "dagbani": "Bɛ daa yi kparisi li la zawun' ŋmalli n-ti paai yuŋ" }, { "english": "to fling a stone, stir a person's anger, prompt, instigate", "dagbani": "kparisi" }, { "english": "shirt", "dagbani": "kpariti" }, { "english": "locking", "dagbani": "kpariti" }, { "english": "a kind of round worm, a round, brown worm sometimes vomited up, sometimes found in the fæces", "dagbani": "kpariwɔhu" }, { "english": "found in the ground and unearthed by farmers during the tilling of the land", "dagbani": "Daŋ zaŋ kpaɣiʒeɣu mini kpariyuri n-chaŋ ashibiti" }, { "english": "Don't waste any time in taking malaria and roundworm/hookworm to the hospital.", "dagbani": "Kom ni ʒiri dɔri' shɛŋa n-nyɛ, nyɛrifu mini binsaa ni pumahigu ni kpariyuri ni kpaɣuʒiɛɣu." }, { "english": "Some water-borne diseases are guineaworm, an diarrhoea and dysentery and hookworms and fever.", "dagbani": "" }, { "english": "cheek", "dagbani": "kparɔŋ" }, { "english": "child of a slave woman.", "dagbani": "kpasaŋa" }, { "english": "pitter-patter", "dagbani": "kpatakpata" }, { "english": "'aggrey' beads", "dagbani": "kpatani" }, { "english": "a chant in children's game of riding each other", "dagbani": "kpataro" }, { "english": "Kpati Naa, an elder of the Yan-Naa (one of the elders who select the Yaan-Naa)", "dagbani": "Kpati Naa" }, { "english": "a daydream, wishful thinking", "dagbani": "kpatinaribumbila" }, { "english": "'spider's little thing' or 'small donkey'", "dagbani": "kpatinariga" }, { "english": "wishful thinking", "dagbani": "kpatinarigabumbiliyaaŋa" }, { "english": "small spider", "dagbani": "kpatinariga" }, { "english": "a wise, cunning person", "dagbani": "kpatinariga" }, { "english": "It is like a spider's house.", "dagbani": "kpatinariga yili" }, { "english": "The praising of the spider (wise person) has made it to carry a mortar.", "dagbani": "Bɛ paɣi kpatinaringa ka o zaŋ toli ʒi." }, { "english": "If wishes were horses, beggars would ride.", "dagbani": "The spider’s baby-donkey’s back." }, { "english": "an egg-sheath", "dagbani": "kpatinaripiligu" }, { "english": "of spider", "dagbani": "kpatinaripilisi" }, { "english": "spider's web", "dagbani": "kpatinarizana" }, { "english": "It is something unprofitable like a cloth of spiders' web.", "dagbani": "Di nyɛla din ka buchi kaman kpatinari' zana chinchini la." }, { "english": "a small hoe", "dagbani": "kpatinyaŋ" }, { "english": "a canoe-man, ferry-man, boatman, sailor", "dagbani": "kpatooŋa" }, { "english": "the captain looked around until he found him there", "dagbani": "kpatoon’ kpɛm’ daa vihi hal ti nya o nimaani" }, { "english": "the sailors thought that we were getting near a coast.", "dagbani": "kpatoonsi maa tɛhi ni ti mirila duli" }, { "english": "joints, seams", "dagbani": "kpatuɣa" }, { "english": "Veteran craftsmen of Gebal were on board as shipwrights to caulk your seams.", "dagbani": "Gɛbal kpamba mini di yɛnnim’ daa bela a sani m-maani a shee kpatuɣa zaana." }, { "english": "catapult", "dagbani": "kpaya" }, { "english": "slingshot", "dagbani": "kpaya" }, { "english": "a lazy person", "dagbani": "kpayuma" }, { "english": "lazy farmer", "dagbani": "kpayuma" }, { "english": "perfume", "dagbani": "kpaʒiɛrim" }, { "english": "anointing-oil", "dagbani": "kpaʒiɛrim" }, { "english": "ointment", "dagbani": "kpaʒiɛrim" }, { "english": "'pomade'", "dagbani": "kpaʒiɛrim" }, { "english": "(they) went home to get some perfume and anointing-oil ready.", "dagbani": "bɛ daa lab’ kuli nti\nbo tulaale mini kpaʒɛrim zali" }, { "english": "a peg, as for tethering sheep and goats.", "dagbani": "kpaa" }, { "english": "I will drive him firmly into a good place like a peg.", "dagbani": "N ni zaŋ o kpa luɣ’ viɛlli shee viɛnyɛliŋga kaman kpaa la" }, { "english": "A human being will not be hung on a peg.", "dagbani": "Ninsala ku yili kpaa." }, { "english": "If a cow is tied with a rope to a peg, it is patient; if it is untied, it will get up to things.", "dagbani": "Nahu yi lo kpaa ni ka mali suɣulo, o yi ti larigi o mali tuma." }, { "english": "they were girded with swords and gripped clubs.", "dagbani": "ka gbib’ kpahi" }, { "english": "Am I a dog that you take clubs and come against me?", "dagbani": "Baa n-nyɛ ma ka a zaŋ kpahi kani n sanna?" }, { "english": "He's leg-shackled (married).", "dagbani": "Kpaa n-kpa ka bua lo." }, { "english": "a nail.", "dagbani": "a peg" }, { "english": "(people) use hammer and nails to fix it in place.", "dagbani": "niriba zaŋ kpahi mini matariga n-kpahi li zali" }, { "english": "key point, essential meaning", "dagbani": "yi bɔrimi ni yi vihi baŋ o yɛtɔɣa maa kpaa shee viɛnyɛliŋga" }, { "english": "you want to examine and find out exactly the key points of his case.", "dagbani": "[ACT 23:15]" }, { "english": "a goal, fulfilment", "dagbani": "kpaa" }, { "english": "For the man will not rest until the matter is settled today.", "dagbani": "Doo maa ku vuhi ka pa ni o o nyala yɛla maa kpaa shee zuŋɔ." }, { "english": "to pour out all (liquid)", "dagbani": "kpaai" }, { "english": "If you don’t have clean water, don’t pour all your dirty water away.", "dagbani": "A yi bi nya ko’ suŋ di kpaai ko’ biɛɣu bahi." }, { "english": "Measure a bottleful of water into a clean vessel.", "dagbani": "Zahimi li kom luɣuluɣu pali n kpaai niŋ bin viɛlli puuni." }, { "english": "When they poured out their corn (from sacks).", "dagbani": "Bɛ ni daa kpaai bɛ kawana." }, { "english": "Some people will come and pour him out like they decant wine.", "dagbani": "Duɣuri ni shɛm la." }, { "english": "They will leave him like wine left to settle undisturbed and never poured from jar to jar.", "dagbani": "Bɛ ŋmanila bɛ ni zaŋ wain shɛli le duɣu ni, ka bi kpaari li loori duɣu shɛl’ ni." }, { "english": "To pour something for X, serve a liquid.", "dagbani": "Kpaai na nti ti X." }, { "english": "Pour with rain.", "dagbani": "Saa kpaai kom." }, { "english": "Let the rain pour on these houses as I am pouring this water out here.", "dagbani": "m-bahiri kpe shɛm ŋɔ." }, { "english": "the earth also (will) fade like an old garment.", "dagbani": "tiŋgbani mi kpaai kaman situr’ kurili la" }, { "english": "it is what will not be able to rot or spoil, let alone fade.", "dagbani": "di nyɛ din ku tooi pooi bee n-saɣim waamaa n-kpaai la" }, { "english": "In the same way the rich person also will fade away in the midst of his work.", "dagbani": "Lala ka azichilana gba ni ti kpaai o tuma tumbu puuni." }, { "english": "also will fade away in the midst of his work.", "dagbani": "yino daa ŋmari daɣu ka o lɛbiɛlim ti kpaai lu kom ni" }, { "english": "to fall off, slip off.", "dagbani": "one was cutting a stick and his axe-blade slipped off and fell in the water." }, { "english": "to focus, direct (one's eyes)", "dagbani": "kpaai" }, { "english": "look at X intently", "dagbani": "kpaai nina kpa X" }, { "english": "As they were just gazing upwards ...", "dagbani": "Bɛ ni daa na kul kpaai bɛ nina kpa zuɣusaa" }, { "english": "They focus their eyes towards me and look at me.", "dagbani": "Bɛ kul kpaa’ la bɛ nina kpa ma lihiri ma." }, { "english": "a cake made from dried plantain with spices and maize", "dagbani": "kpaakulo" }, { "english": "a coconut", "dagbani": "kpaakpa" }, { "english": "an impatient, irritable person", "dagbani": "kpaakparalana" }, { "english": "an impatient, irritable person.", "dagbani": "kpaakparalana Pl: kpaakparanima. n." }, { "english": "peak, pinnacle.", "dagbani": "kpaakpaanyom Variant: kpakpanyom. Note: ?? error Variant: kpaakpaanyɔmni. Note: with postposition n." }, { "english": "(God) is walking on the height of heaven.", "dagbani": "(Naawuni) be zuɣusaa kpakpanyom ni chana" }, { "english": "'The devil led", "dagbani": "Sintani daa zaŋ o chaŋ Jɛrusalɛm ti du tam Naawuni jɛmbu duu zuɣusaa kpaakpaanyom ni sa" }, { "english": "him to Jerusalem and had him stand on the highest point of the temple.", "dagbani": "bɛ du pii maa kpaakpaanyom ni ha ti beni" }, { "english": "they went up to the top of the tower.", "dagbani": "(they) went up to the top of the 'tower'." }, { "english": "he goes about in the vaulted heavens.", "dagbani": "o be zuɣusaa kpakpanyom ni chana" }, { "english": "the last, concluding part of anything, the end", "dagbani": "kpaakpuluŋ" }, { "english": "a bale of cloth.", "dagbani": "kpaale" }, { "english": "climbing plant bearing long pods, used as a plant", "dagbani": "kpaalɛɣu" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "kpaali" }, { "english": "oil", "dagbani": "kpaam" }, { "english": "a place where a guinea-hen lays her eggs", "dagbani": "kpaankɔɣu" }, { "english": "a laying-guineafowl", "dagbani": "kpaannyɛrigu" }, { "english": "cackling, noise made by guineafowl", "dagbani": "kpaanvuunigu" }, { "english": "grass [sp.] a bushy grass - like lemon grass, but with smaller leaves", "dagbani": "kpaaŋwundigu" }, { "english": "grass [sp.] a bushy grass - like lemon grass, but with smaller leaves.", "dagbani": "kpaaŋwundigu" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "baŋlari, chimli, gumachuɣuzuli, gbiŋgbaŋ, kaɣili, kɔrinchi, kulikaɣili, kulikarili, kulimɔri, kunduŋpiɛm, kpiŋkpaŋgɔŋ, laŋgirindoo, naɣipuri, naɣiyɛm, narigbuŋgbaŋ, pirimpiɛligu, piriŋkpaŋ, tantee" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "dabiga, gbiriga, kaɣalom, kɔnyurili, kpamvɔɣu, naɣiyihim, suiin, wɔrikariwana, wɔrimɔri, yihim" }, { "english": "iodated salt, ORS", "dagbani": "kpaazaa" }, { "english": "It is also good to drink ORS.", "dagbani": "Di lan viɛli pam ni a nyuri kpaazaa." }, { "english": "If there is no ORS, you can get salt and sugar and dissolve them in water.", "dagbani": "Di yi lee ka kpaazaa kani a ni tooi bɔ yɛlim, sichiri n’lɔhibi kom ni." }, { "english": "to enter, go into", "dagbani": "kpe" }, { "english": "And he went into a cave on the mountain and spent the night there.", "dagbani": "Ka o daa kpe vokabili puuni zoli maa zuɣu nti gbe nimaani." }, { "english": "If an arrow has not yet entered (deeply), it is not difficult to pull it out.", "dagbani": "Piɛm yi na bi kpe, di ŋoobu bi to." }, { "english": "to board, 'get in a vehicle/boat and go", "dagbani": "kpe loori/ŋariŋ n-chaŋ" }, { "english": "to seek X’s protection", "dagbani": "kpe X yuli" }, { "english": "they went to seek Pharaoh’s protection", "dagbani": "Bɛ daa chaŋ ti kpɛla Firawuna yuli" }, { "english": "help", "dagbani": "mɔɣu/yɔɣu" }, { "english": "go astray", "dagbani": "kpe" }, { "english": "go into the bush", "dagbani": "kpe" }, { "english": "run away, run in different directions", "dagbani": "wurigadaa" }, { "english": "leprosy", "dagbani": "kɔŋa" }, { "english": "infects", "dagbani": "kpe" }, { "english": "Leprosy attacks you, but you say that it is a skin rash.", "dagbani": "Kɔŋa kpɛr’ a ka na yɛli ni ŋamli." }, { "english": "undertake a gun salute during a funeral, shoot guns at a funeral one after the other", "dagbani": "kpe guŋgɔŋ" }, { "english": "fear", "dagbani": "dabiɛm" }, { "english": "advanced", "dagbani": "kpe" }, { "english": "I am in a panic and filled with fear.", "dagbani": "M birimmi zaa ka dabiɛm kpe ma." }, { "english": "reconciled", "dagbani": "sunsuuni" }, { "english": "We are now reconciled to God by the death of his Son.", "dagbani": "simdi yipa kpe ti mini Naawuni sunsuuni o Bia la kum zuɣu." }, { "english": "desire", "dagbani": "kɔre" }, { "english": "I saw a fine Shinar coat ... and I desired it.", "dagbani": "di ni" }, { "english": "I'm in love with Tamar, my brother Absalom's sister.", "dagbani": "N kɔre n-kpe m mabia Absalom tizɔpaɣ’ Tama ni." }, { "english": "to be mad, go mad", "dagbani": "kpe yibilisi" }, { "english": "to become mad", "dagbani": "kpe nyinyaari" }, { "english": "to shoot guns at a funeral one after the other", "dagbani": "kpe gungɔŋ" }, { "english": "to seek X's protection", "dagbani": "kpe X yuli" }, { "english": "to fall into X's trap", "dagbani": "kpe X gaɣili ni" }, { "english": "to incur X's displeasure", "dagbani": "kpe X kpaɣa ni" }, { "english": "to incite others to harm or kill for their revenge", "dagbani": "kpe yoli" }, { "english": "to adopt a bad habit", "dagbani": "yoli" }, { "english": "to usurp, take benefit of something one is not entitled to", "dagbani": "kpe n-kpili" }, { "english": "to flood, overflow", "dagbani": "kpɛhi" }, { "english": "The river is filled with water.", "dagbani": "Mɔɣili kpe kom pam." }, { "english": "The Jordan river is always full to flood-level for the whole harvest season.", "dagbani": "Jɔɔdɛn Mɔɣili daa yi kul kpɛrimi paani puri atam kpuɣibu saha zaa" }, { "english": "to meddle.", "dagbani": "N suhu." }, { "english": "I was only a little angry with my people, but they (the alien peoples) got involved and inflicted extra suffering on them.", "dagbani": "N daa yiɣisila biɛla bahi n niriba maa zuɣu, amaa ka bɛ kpe di ni n-dihi ba wahala biɛri pahi." }, { "english": " to offend sb., scandalize X", "dagbani": "kpe X taali ni" }, { "english": "to please, impress X.", "dagbani": "kpe X (suhu)." }, { "english": "If", "dagbani": "N daa yi tɔɣisi yɛtɔɣa, so ku lan tɔɣisi yɛtɔɣa di nyaaŋa, dama n yɛtɔɣa daa yi kpɛri ba pam." }, { "english": "I spoke, nobody spoke again, because my words impressed them so much.", "dagbani": "O ni di tɔɣisiri ti yɛtɔɣa sol’" }, { "english": "When he spoke to us on the way and expounding and teaching us God's books, didn't it impress us a lot?", "dagbani": "ni ka kahigiri Naawuni litaafinim’ wuhiri ti la, di di bi kpe ti suhuri ni pam?" }, { "english": "time is far spent", "dagbani": "saha kpɛya" }, { "english": "X and Y hang out together", "dagbani": "X mini Y kpe" }, { "english": "associate, 'move with each other'", "dagbani": "a pala Naawuni ŋun yu’ gala tumbu, a mi mini zaɣ’ biɛɣu bi kpɛra." }, { "english": "For you are not a God who delights in wickedness; evil will not sojourn with you.", "dagbani": "[PSA 5:4]" }, { "english": "He boarded a vehicle/boat and travelled", "dagbani": "O kpe loori/ŋariŋ n-chaŋ" }, { "english": "He boarded a boat and travelled", "dagbani": "O kpe sɔ yuli." }, { "english": "He/she mounted a horse/motorcycle/bike.", "dagbani": "O kpe mɔɣu/yɔɣu." }, { "english": "They ride bicycles.", "dagbani": "Bɛ kpe wurigadaa." }, { "english": "Someone defrauded him/her.", "dagbani": "Kɔŋa kpe o." }, { "english": "He/she drummed.", "dagbani": "O kpe guŋgɔŋ." }, { "english": "We played games.", "dagbani": "Di kpe saha." }, { "english": "The rain started to fall.", "dagbani": "Dabiɛm kpe o." }, { "english": "The child learned something from someone.", "dagbani": "Simdi kpe sɔ (mi) ni ŋunla sunsuuni." }, { "english": "He/she vomited.", "dagbani": "O kɔre kpe li." }, { "english": "He/she insulted the woman.", "dagbani": "O kɔre kpe paɣa maa." }, { "english": "He/she went to the farm.", "dagbani": "O kpe yibilisi." }, { "english": "He sought somebody’s protection", "dagbani": "O kpe yinyaari." }, { "english": "He went astray. 'went into the bush'", "dagbani": "M kpe o yuli." }, { "english": "They ran away, dashed off in different directions", "dagbani": "M kpe o gaɣili ni." }, { "english": "'Leprosy' infected him", "dagbani": "M kpe o kpaɣa ni." }, { "english": "He undertook a gun-salute during a funeral", "dagbani": "O kpe yoli yoli." }, { "english": "It (the night) is advanced", "dagbani": "M kpe o taali ni." }, { "english": "He is filled with fear", "dagbani": "M kpe o taali ni." }, { "english": "He and the other one are reconciled", "dagbani": "M kpe o gaɣili ni." }, { "english": "He desires it", "dagbani": "M kpe o gaɣili ni." }, { "english": "He lusts after/falls in love with the woman", "dagbani": "M kpe o kpaɣa ni." }, { "english": "He went mad", "dagbani": "M kpe o yuli." }, { "english": "I refuse his drink.", "dagbani": "M kpe o yuli." }, { "english": "I refuse his food.", "dagbani": "M kpe o gaɣili ni." }, { "english": "I refuse his message.", "dagbani": "M kpe o kpaɣa ni." }, { "english": "He is making strides.", "dagbani": "O kpe yoli yoli." }, { "english": "I refuse his journey.", "dagbani": "M kpe o taali ni." }, { "english": "He/she refuses soup (to be full).", "dagbani": "O/di kpe sɔ (suhu)." }, { "english": "Daybreak.", "dagbani": "Saha kpɛya." }, { "english": "They refuse the work.", "dagbani": "Bɛ kpɛ tab ni." }, { "english": "He/she also refuses.", "dagbani": "O mini sɔ kpe." }, { "english": "He/she refuses test.", "dagbani": "O kpe n-kpili." }, { "english": "He became mad.", "dagbani": "kpe" }, { "english": "I sought his protection.", "dagbani": "‘I sought his protection.’" }, { "english": "I fell into his trap.", "dagbani": "‘I fell into his trap.’" }, { "english": "I incurred his displeasure.", "dagbani": "‘I incurred his displeasure.’" }, { "english": "He adopted a bad habit.", "dagbani": "‘He adopted a bad habit.’" }, { "english": "I offended/scandalized him.", "dagbani": "‘I offended/scandalized him.’" }, { "english": "He/it pleased/impressed someone.", "dagbani": "‘He/it pleased/impressed someone.’" }, { "english": "The time is far spent.", "dagbani": "‘The time is far spent.’" }, { "english": "They started to fight.", "dagbani": "‘They started to fight.’" }, { "english": "He and somebody hang out together, associate, 'move with each other'.", "dagbani": "‘He and sb. hang out together, associate, 'move with each other'.’" }, { "english": "He usurped/took benefit of something he was not entitled to.", "dagbani": "‘He usurped/took benefit of something he was not entitled to.’" }, { "english": "here, right here", "dagbani": "kpǹʔ" }, { "english": "Let the rain pour on these houses as I am pouring this water out here.", "dagbani": "kpe shɛm ŋɔ." }, { "english": "Come on, let's get going.", "dagbani": "Yiɣisimiya ka ti chaŋ kpe ha." }, { "english": "to carve, hollow out wood or stone", "dagbani": "kpɛ" }, { "english": "It is carved out like a boat, dugout-canoe.", "dagbani": "Di kpɛmi ka ŋariŋ la." }, { "english": "We also cut down this tree (shea) to carve hourglass drums and mortars.", "dagbani": "Ti lan ŋmari tia ŋɔ (taaŋa) ŋ-kpɛri lunsi mini toya" }, { "english": "When they built the Temple, they used stones which they had already cut at the quarry.", "dagbani": "Bɛ ni daa yɛn me Naawuni jɛmbu duu maa, bɛ daa zaŋla kuɣ’ shɛŋa bɛ ni pun kpe di kpɛbu shee m-me li" }, { "english": "and (he) will be able to carve wood and make any craftwork.", "dagbani": "ka ni tooi zaŋ dari kpe m-mali nuhi tuumbaŋsim tuuni kam" }, { "english": "‘Chisel out two stone tablets'.", "dagbani": "Kpɛm’ kuɣ’ parilana ayi" }, { "english": "'carve, engrave'", "dagbani": "chirigi" }, { "english": "there", "dagbani": "kpɛha" }, { "english": "a place within sight", "dagbani": "kpe ha" }, { "english": "Stay with the donkey and I and the boy will go over there to worship God and come back.", "dagbani": "Ʒiɛnya buŋ’ ŋɔ sani, ka m mini bia ŋɔ chaŋ kpe ha nti jɛm Naawuni ka labina." }, { "english": "In that time if someone says to you that Messiah is here, or there, don't believe it.", "dagbani": "Di saha maa so yi ti yɛli ya ni Masia be kpe bee kpe ha, yin’ di niŋya li yɛda." }, { "english": "to take/put sb./sth. in.", "dagbani": "kpɛhi" }, { "english": "he managed to put his hand through the window and catch it and bring it in.", "dagbani": "o ti zaŋ o nuu tiri takɔro maa ni n-gbaag’ o kpɛh’ o sani" }, { "english": "If you drive away a blind person into the fallen millet stalks, you will see how he/she walks (straight or crooked).", "dagbani": "A kari zom’ n-kpɛhi kaɣa ni a ni nya o chandi." }, { "english": "marry X", "dagbani": "kpɛhi X duu" }, { "english": "to frighten X", "dagbani": "kpɛhi X dabiɛm" }, { "english": "You make dreams threaten me and the seeing of visions terrify me.", "dagbani": "a chɛ ka zahima varisiri ma, ka chɛ ka ʒiinim’ nyabu kpɛhiri ma dabiɛm" }, { "english": "offend, be offensive to X", "dagbani": "kpɛhi X nini" }, { "english": "I despise people who are offensive to you.", "dagbani": "N ʒiɛm ninvuɣ’ shɛb’ bɛn kpɛhir’ a nini." }, { "english": "be deeply attached to X", "dagbani": "kpɛhi X kɔbili ni" }, { "english": "you", "dagbani": "a zaŋ Jɛsi dapala maa kpɛh’ a kɔbili ni" }, { "english": "have become deeply attached to Jesse's son.", "dagbani": "dam ... ninvuɣ’ so ŋun chɛ ka di kpɛh’ o yɔɣu nyɛla ŋun ka yɛm." }, { "english": "lead X astray.", "dagbani": "kpɛhi X yɔɣu" }, { "english": "liquor ... the person who lets it lead him astray has no sense.", "dagbani": " zaŋ/gbaai X kpɛhi Y (PRO 20:1)" }, { "english": "to put X into Y", "dagbani": "zaŋ/gbaai X kpɛhi Y" }, { "english": "be involved in, have a hand in", "dagbani": "zaŋ nuu kpɛhi" }, { "english": "they will be involved in assisting Jesus' followers.", "dagbani": "bɛ zaŋ bɛ nuu kpɛhi Yisa nyaandoliba sɔŋbu ni" }, { "english": "to incarcerate, imprison.", "dagbani": "kpɛhi" }, { "english": "imprisoned him at the house of Jonathan ... because they had made his house a jail. [JER 37:15]", "dagbani": "InvCaus: kpe." }, { "english": "entering, lodging", "dagbani": "kpɛhili" }, { "english": "lodging-place, guest accommodation, hotel room", "dagbani": "kpɛhili shee" }, { "english": "take the homeless poor into your house. [ISA 58:7]", "dagbani": "deemiya nandaamba bɛn ka kpɛhili shee niŋmi yi yinsi" }, { "english": "place to lodge", "dagbani": "yil'kpǫhili" }, { "english": "You will become a homeless vagrant.", "dagbani": "A ni leei ŋun ka kpɛhili shee, ka leei ŋun dari gindi" }, { "english": "fish trap", "dagbani": "kpɛkuntiriga" }, { "english": "weaver's comb, beater", "dagbani": "kpɛli" }, { "english": "to joke", "dagbani": "kpɛli" }, { "english": "to make fun of", "dagbani": "kpɛli" }, { "english": "a stone used to support something", "dagbani": "kpɛliŋa" }, { "english": "an elder", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "elders", "dagbani": "kpamba" }, { "english": "A ram gotten secretly/deviously will not be shown to an elder.", "dagbani": "Ashilo piɛlaa ku wuhi kpɛma." }, { "english": "The drum at the chief’s house is beaten to call the elders.", "dagbani": "Nayili tumpani kum boli kpamba." }, { "english": "He said to the elder of his servants ...", "dagbani": "O daa yɛl’ o tumtumdiba kpɛma ..." }, { "english": "Honour bridal-gifts are when a man", "dagbani": "Jɛma paɣpini nyɛla doo ni doli kpɛma n-jɛmd’ o hali" }, { "english": "follows an elder and shows him great respect.", "dagbani": "Dagbaŋ kpamba yɛliya ni Naa Nyaɣsi saha la ka di" }, { "english": "The elders of Dagbong say that it (tribal-marking) was begun in Dagbong in Naa Nyagsi's time.", "dagbani": "Dagbaŋ kpamba yɛliya ni Naa Nyaɣsi saha la ka di\npili Dagbaŋ." }, { "english": "Go and gather the elders of Israel.", "dagbani": "Cham’ ti laɣim Izraɛl kpamba" }, { "english": "'an elder, eldership'", "dagbani": "kpambali" }, { "english": "eldership; 'an elder's place'", "dagbani": "kpɛmsani" }, { "english": "a person who practices black magic or herbalism", "dagbani": "kpambali" }, { "english": "to be hard, firm", "dagbani": "kpɛmmi" }, { "english": "This world is standing firm and just won't move.", "dagbani": "Dunia ŋɔ kpɛmmi ʒiɛya, ka kul ku vuui." }, { "english": "X is stubborn", "dagbani": "X yɛla kpɛma" }, { "english": "He's so ill-tempered that no one can even talk to him!", "dagbani": "o mi yɛla kpɛm’ pam ka nir’ ku tooi tɔɣis’ o yɛtɔɣa" }, { "english": "to be strong", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "Take courage! 'let your heart be strong'.", "dagbani": "Chɛ k’a suhu kpɛma!" }, { "english": "be weak", "dagbani": "kabisi" }, { "english": "to be difficult", "dagbani": "kabisi" }, { "english": "to be troublesome", "dagbani": "kabisi" }, { "english": "to be old, older than", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "Danaa is four years older than Mahama.", "dagbani": "Danaa kpem’ Mahama la yuum anahi." }, { "english": "to be senior to (rank, status); to 'rank' sb. [Am.]", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "people I am senior to mock me.", "dagbani": "n ni kpɛm ninvuɣ’ shɛba m-maani ma ansarisi la" }, { "english": "hard", "dagbani": "kpɛŋ" }, { "english": "eldest", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "eldest (plural)", "dagbani": "kpamba" }, { "english": "the elder son will serve the younger", "dagbani": "bikpɛm’ ni ti jɛm bia sani" }, { "english": "How they should give all firstborns to God", "dagbani": "Bɛ ni zaŋ bikpamba ti Naawuni shɛm" }, { "english": "I am Abraham's Head Lad", "dagbani": "N nyɛla Ibrahimma nachin’ kpɛma" }, { "english": "being hard", "dagbani": "kpɛmmi" }, { "english": "hard (not soft)", "dagbani": "'kpɛŋ" }, { "english": "strong", "dagbani": "'kpɛŋ" }, { "english": "He built them with strong walls.", "dagbani": "O daa mɛlila goonda’ kpɛma" }, { "english": "and not drink wine and strong drink!", "dagbani": "'kpɛma!" }, { "english": "Made a strong wind come from the west.", "dagbani": "O daa chɛ ka pɔhim kpiɔŋ yi wulinluhili polo na" }, { "english": "Stubbornness", "dagbani": "tib' kpɛma" }, { "english": "Strong ears (A stubborn person) will be tied with a rope.", "dagbani": "Tib’ kpɛma ni lo gabiga" }, { "english": "You sold your people cheaply, you did not set a high price for them.", "dagbani": "A zaŋ a niriba kɔhi alaha, a bi zali ba da’ kpiɔŋ." }, { "english": "difficult, troublesome.", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "You will work hard and sweat.", "dagbani": "A ni tum tuun’ kpɛma ka woligu yiri a ni" }, { "english": "Teller of Hard truths", "dagbani": "Yɛlimaŋ’ kpɛma yɛra" }, { "english": "the drummers praise Kuga Naa", "dagbani": "lunsi salindi Kuɣa Naa" }, { "english": "they", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "they regarded what the women said as 'an idle tale' and didn't believe it.", "dagbani": "bɛ daa lihi paɣiba maa yɛligu maa kaman lahibal’ kpɛma, ka daa bi dihi li tabili" }, { "english": "they brought the difficult matters to Moses.", "dagbani": "bɛ daa zaŋdi yɛtɔɣ’ kpɛma n-kani Musa sanna" }, { "english": "'do not accuse anyone falsely'.", "dagbani": "miri ka a di shɛhira kpɛma" }, { "english": "strengthen", "dagbani": "KPEM-G" }, { "english": "strength", "dagbani": "kpɛŋ" }, { "english": "power", "dagbani": "kpɛŋ" }, { "english": "potency", "dagbani": "kpɛŋ" }, { "english": "the Almighty", "dagbani": "Kpɛŋnaa" }, { "english": "here, right here", "dagbani": "kpɛŋɔ" }, { "english": "the palace guards and the rest of those here", "dagbani": "nayili tɔbbihi zaa mini bɛn zaa kpalim be kpɛŋɔ" }, { "english": "the Almighty", "dagbani": "Kpɛŋzaalana" }, { "english": "carved, mason-worked", "dagbani": "'kpɛra" }, { "english": "worked stones", "dagbani": "kuɣ' kpɛra" }, { "english": "if you use stones to build a sacrifice-altar for me, don't use worked stones", "dagbani": "yi yi yɛn zaŋ kuɣa me sara maligu bimbini ti ma, yin’ di zaŋya kuɣ’ kpɛra me li" }, { "english": "Even if a lizard has hair on its tail, they don’t call it a cat.", "dagbani": "Bandɔɣu yi mali kɔbiri o zuli ni bɛ bi boon’ o jɛŋkuno." }, { "english": "The lizard says that if it jumps down from above and falls to the ground, it will praise itself if no one else does so.", "dagbani": "Bandɔɣu ni o yi yi saazuɣu n-chaɣisi lu tiŋ’ na, so yi bi paɣi o, ŋun’ ni paɣi omaŋa." }, { "english": "plant [sp.] bushy plants usually grown on or near compounds, effective against fever.", "dagbani": "banduɣirigu" }, { "english": "a bandage", "dagbani": "banɛji" }, { "english": "a twisted bracelet of several metals", "dagbani": "bangari" }, { "english": "horn, bugle, musical instrument made from the horn of waterbuck", "dagbani": "bani" }, { "english": "they took the Lord's covenant box and went home with noise making and the blowing of horns", "dagbani": "daa zaŋ Yawɛ daalikauli adaka maa kuli ni vuri yɔbu mini bana piɛbbu" }, { "english": "sound", "dagbani": "wum" }, { "english": "harp players", "dagbani": "mɔɣilo ŋmɛriba" }, { "english": "horn", "dagbani": "mini bana" }, { "english": "oboe", "dagbani": "ni alijeeta" }, { "english": "trumpet players", "dagbani": "piɛbiriba ni kika' piɛbiriba" }, { "english": "who-all?", "dagbani": "banima" }, { "english": "who?", "dagbani": "banima" }, { "english": "So who on earth are these fellows?", "dagbani": "Ka banima n-lee bɔŋɔ?" }, { "english": "Who are they?", "dagbani": "Banima mbala?" }, { "english": "[sing.]", "dagbani": "ŋuni" }, { "english": "a toilet, latrine", "dagbani": "banjira" }, { "english": "every one of them", "dagbani": "bankam" }, { "english": "cocoyam", "dagbani": "bankani" }, { "english": "a trick cyclist", "dagbani": "bankɔɣisi" }, { "english": "others", "dagbani": "banla" }, { "english": "the others", "dagbani": "banla" }, { "english": "those others", "dagbani": "banla" }, { "english": "If children sleep together in one room and one of them has the disease it can infect the others.", "dagbani": "Bihi yi laɣindi gbɛra du’yindi ka dooni n miriti taba, ka so mali dɔro ŋɔ bɛ puuni di ni tooi looi banla." }, { "english": "female lizard", "dagbani": "bannyaŋ" }, { "english": "twisted bracelet of a single metal", "dagbani": "banŋmɛlim" }, { "english": "turban", "dagbani": "bantabiga" }, { "english": "they wrapped his head in the clean turban.", "dagbani": "N yɛlimaŋli tuma daa ŋmanila zabba mini baŋtabiga." }, { "english": "put on a turban", "dagbani": "bɔbi bantabiga" }, { "english": "to appoint someone a Muslim chief", "dagbani": "vili bantabiga" }, { "english": "veil, head/face-covering", "dagbani": "bantabiga" }, { "english": "a cloth was wrapped round his head and covered his eyes.", "dagbani": "bantabiga vil’ o zuɣu tabil’ o ninni" }, { "english": "covered his eyes.", "dagbani": "bantibo" }, { "english": "animal", "dagbani": "bantibo" }, { "english": "'large black malodorous cat'", "dagbani": "bantibo" }, { "english": "bitch", "dagbani": "banyaŋ" }, { "english": "bite by dog", "dagbani": "banyini" }, { "english": "to know, recognize, understand", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "(he) realized that Jesus came under Herod's jurisdiction", "dagbani": "(o) baŋ ni Yisa nyɛla Naa Hɛrɔd sulinsi ni nira" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "Then as their eyes were opened and they recognised him, he suddenly disappeared and left them and they no longer saw him.", "dagbani": "ka o daa dii bɔrigi ka chɛ ba ka bɛ bi lan nya o." }, { "english": "but they recognised that God had given me the authority to preach the gospel.", "dagbani": "bɛ daa lee baŋya ni Naawuni zaŋ lahibal’ suŋ waazu yihibu fukumsi niŋ n nuu ni" }, { "english": "Ehud himself stopped at the carved stones place.", "dagbani": "kuɣikpɛra shee" }, { "english": "they used worked stones and built three courses.", "dagbani": "bɛ daa yi zaŋla kuɣkpɛra m-me kulis’ ata" }, { "english": "He also knew how to make all sorts of carved things.", "dagbani": "O lan mi binkpɛra balibu kam kpɛbu" }, { "english": "to play boisterously, act, dramatize", "dagbani": "kpɛri" }, { "english": "an intrusion, interruption. an interruption", "dagbani": "kpɛriga" }, { "english": "boisterous play", "dagbani": "kpɛrigu" }, { "english": "disturbance", "dagbani": "kpɛrigu" }, { "english": "a playmate", "dagbani": "kpɛrili" }, { "english": "a friend", "dagbani": "kpɛrili" }, { "english": "malt. fermented grain ready for brewing pito", "dagbani": "kpɛya" }, { "english": "an equal, peer, 'fellow-friend'", "dagbani": "kpee" }, { "english": "If your neighbour kills his fowl and gives some to you, then your fowl is walking on one leg.", "dagbani": "A kpee yi ku o noo n-ŋmaai t'a, a gba noo gɔr' la nogbal' chɛɣu." }, { "english": "if it should be that your light becomes darkness, then you must realise that its darkness is", "dagbani": "din di naan nyɛ a neesim yi niŋ liti, dindina nyin’ baŋmi ni di zibisim maa ku mali kpee!" }, { "english": "unequalled!", "dagbani": "viɛlim kpee" }, { "english": "There was no one in the world as beautiful as Job's daughters.", "dagbani": "Ayuba bipuɣinsi maa viɛlim kpee daa ka tiŋgbɔŋ maa zaa ni." }, { "english": "Take the sum of the ages of the boys and girls and compare with that of the young men and women to see which is greater.", "dagbani": "Zaŋmi bidibsi ni bipuɣinsi yuma kalinli m-maɣisi nachimba ni paɣisara dini ka wuhi din zooi nyaŋ di kpee." }, { "english": "An argument broke out among Jesus' disciples as to which one of them should be thought of as the greatest.", "dagbani": "Yisa nyaandoliba daa ti ŋmɛri tab’ naŋgbankpeeni ni bɛ nya ŋun gar’ o kpee bɛ ni." }, { "english": "which of the two things is more important than the other.", "dagbani": "bina ayi maa ni dini n-lee gari di kpee?" }, { "english": "I have no equal in this town.", "dagbani": "n kpee ka yaŋɔ" }, { "english": "X's twin", "dagbani": "X jabil' kpee" }, { "english": "he grabbed his twin's heel.", "dagbani": "o daa gbaala o jabil’ kpee napɔŋkpaa" }, { "english": "grabbed his twin's heel.", "dagbani": "HOS 12:" }, { "english": "a 'brother', 'neighbour'. in the New Testament sense.", "dagbani": "taba." }, { "english": "the/an other one, sth. similar, equivalent.", "dagbani": "Nuu n-yi teei ka di kpee gba teei." }, { "english": "If one hand is stretched out, its neighbour is also stretched out.", "dagbani": "" }, { "english": "the day will be a great day, unrivalled.", "dagbani": "dabisili maa ni ti nyɛla dabisi’ titali, ka di kpee kani" }, { "english": "its darkness is incomparable.", "dagbani": "di zibisim maa ku mali kpee" }, { "english": "the beauty of Job's daughters had no equal in all the world.", "dagbani": "Ayuba bipuɣinsi maa viɛlim kpee daa ka tiŋgbɔŋ maa zaa ni" }, { "english": "to boil (v.)", "dagbani": "kpeei" }, { "english": "I see something in a pot boiling up.", "dagbani": "N nyala duɣu ni bini ni kpeera" }, { "english": "The toad drinks water, but not water that is boiling.", "dagbani": "nyuri kom, amaa ka kom din kpeera." }, { "english": "Heat up some water to a rolling boil.", "dagbani": "kɔtulim ka di kpeei pam." }, { "english": "to foam, bubble up (from fermentation), 'sizzle'", "dagbani": "kpeei" }, { "english": "to move out of order, protrude, project", "dagbani": "kpeei yi", "note": "IM" }, { "english": "similar: su.2.", "dagbani": "fuɣi" }, { "english": "naked force, violence", "dagbani": "kpeenchichibili" }, { "english": "misuse of authority, \"an unwarranted use of ones position\"", "dagbani": "kpeengarigu" }, { "english": "as he was stronger than Tamar he took advantage and raped her.", "dagbani": "o ni daa mali yaa gari Tama maa zuɣu, ka o zaŋ kpeengarigu dɔni o" }, { "english": "people who misuse their authority", "dagbani": "kpeengarigunima" }, { "english": "I will not allow people to abuse their authority and oppress my people again.", "dagbani": "M mi ku saɣi ka kpeengarigunim’ lan nahim n niriba yaha" }, { "english": "'kpeeni Pl: 'kpɛma4", "dagbani": "Note: also plural for 'kpǫŋ adj." }, { "english": "stiff, hard.", "dagbani": "stiff, hard. 'kpɛŋ, 'diɣinli." }, { "english": "hard, difficult.", "dagbani": "hard, difficult. bɛ zaŋ yɛtɔɣ’ kpeeni kam ka a sanna they should bring every hard case to you. [EXO 182] bɛ" }, { "english": "they used to bring difficult cases to Moses.", "dagbani": "daa zaŋdi yɛtɔɣ’ kpɛma n-kani Musa sanna they used to bring difficult cases to Moses. [EXO 186]" }, { "english": "thou shalt not bear false witness.", "dagbani": " shɛhara kpɛma ‘false witness’. miri ka a di shɛhira kpɛma 'thou shalt not bear false witness'. [MRK 10:19]" }, { "english": "senior", "dagbani": "a ku chɛ ka o chaŋ, dinzuɣu n ni ku a bidib’ kpɛma you won't let them go, so I will kill your oldest\nsons." }, { "english": "to die", "dagbani": "kpi" }, { "english": "he will wrap you up and throw you like a ball into an open space. And you will die there.", "dagbani": "o ni zaŋ a vilivili labi pal’ yaɣu ni kaman bolli la. Ka a kpi nimaani" }, { "english": "the Israelites saw how the Egyptians lay dead on the sea-shore.", "dagbani": "Izraɛlnim’ daa nya Ijiptinim’ ni kpi n-do teeku duli shɛm" }, { "english": "desire violently", "dagbani": "kpi kɔre" }, { "english": "rabble with them began to crave other food", "dagbani": "kpi kum ‘die of hunger’" }, { "english": "beatings, imprisonments and riots; in hard work, sleepless nights and hunger", "dagbani": "puuni 'beatings, imprisonments and riots; in hard work, sleepless nights and hunger'." }, { "english": "He is about to die.", "dagbani": "O saɣ’ kpibu." }, { "english": "Name of God", "dagbani": "leei•Naawuni•dini" }, { "english": "sn ", "dagbani": "Naawuni•bǤhi•…•zudzu, vuhi (sn 4)" }, { "english": "Chief Bard", "dagbani": "dǤni•kabiri•(puu)ni" }, { "english": "skin tamarind", "dagbani": "zaŋ ... nuu dihi buɣa" }, { "english": "skin drum", "dagbani": "tiŋa" }, { "english": "body drum", "dagbani": "kom" }, { "english": "tortoise", "dagbani": "bǤriya" }, { "english": "ram", "dagbani": "naa baliya (bali)" }, { "english": "forked-stick", "dagbani": "giligi" }, { "english": "deaf", "dagbani": "lali" }, { "english": "bahi.", "dagbani": "Note: Syn: vili." }, { "english": "vili.", "dagbani": "Note: jiba ‘die naturally’" }, { "english": "die naturally", "dagbani": "jiba ‘die naturally’" }, { "english": "dead", "dagbani": " 'kpiŋ ‘dead’" }, { "english": "kill", "dagbani": "Cpart: ku ‘kill’" }, { "english": "death", "dagbani": "Sit: kum ‘death’" }, { "english": "to come to an end", "dagbani": "kpii, cibe" }, { "english": "to go out, be extinguished (fire)", "dagbani": "kpii, cibe" }, { "english": "bad people's lamp is put out", "dagbani": "ninvuɣ biɛri firila kpiya" }, { "english": "Moses prayed to the Lord and the fire went out", "dagbani": "Musa daa suhi Yawɛ ka buɣim maa kpi" }, { "english": "to rot, be worn out", "dagbani": "kpii, cibe" }, { "english": "to malfunction, break down", "dagbani": "kpii, cibe" }, { "english": "to be paralysed (body-part).", "dagbani": "yɔkpiŋlana." }, { "english": "die", "dagbani": "kpi" }, { "english": "He finished.", "dagbani": "O bahi." }, { "english": "He rested.", "dagbani": "O vuhi." }, { "english": "He went around.", "dagbani": "O giligi." }, { "english": "He lay down in the grave.", "dagbani": "O dɔni kabiri (puu)ni." }, { "english": "He kari shia.", "dagbani": "O kari shia." }, { "english": "He lay down in the grave.", "dagbani": "O dɔni kabiri (puu)ni." }, { "english": "He chased away the spirit.", "dagbani": "O kari shia." }, { "english": "They sob / weep the funeral.", "dagbani": "B siɣisi / kumsi kuli." }, { "english": "He leaves the house of the world.", "dagbani": "O yi dunia yil’ ni." }, { "english": "He ate his t.z. and finished.", "dagbani": "O di o saɣim saɣi." }, { "english": "He takes his hand and touches the shrines’ land.", "dagbani": "O zaŋ o nuu dihi buɣa tiŋa." }, { "english": "He became a thing that is not.", "dagbani": "O niŋ bun kuŋ ka." }, { "english": "He became a thing that is not.", "dagbani": "O leei ŋun ku4 lan beni." }, { "english": "He became one who will be no longer.", "dagbani": "O leei Naawuni dini." }, { "english": "He became God's own.", "dagbani": "O paɣi Naawuni." }, { "english": "He praised God.", "dagbani": "Naawuni bɔhi o zuɣu." }, { "english": "God asked after him.", "dagbani": "Kom bɔriya." }, { "english": "The water has become muddied.", "dagbani": "Naa baliya." }, { "english": "The chief has gone and will not return.", "dagbani": "O lali." }, { "english": "do not be hard-hearted or tight-fisted toward your needy neighbour. [DEU 15:7]", "dagbani": "ʒiʒiinikpee ŋun ka maa polo" }, { "english": "like restraining the wind or", "dagbani": "di ŋmanila pɔhim ka a yɛn gooi bee kpa’ kom ka a yɛn zaŋ kpib’ a nudirigu ni" }, { "english": "grasping oil with the right hand.", "dagbani": "bibigi, gbaai, gbabi, gbahi, gbibi." }, { "english": "'kpibili.", "dagbani": "PRO 27:16" }, { "english": "an orphan", "dagbani": "kpibiga" }, { "english": "Mind you don't deny the stranger or orphan his rights.", "dagbani": "Miriya ka yi mɔŋ sana bee kpibiga o yɛlimaŋli ni nyɛ shɛli." }, { "english": "The LORD watches over the alien and sustains the fatherless and the widow.", "dagbani": "Yawɛ guli saamba, ka gbibi pakoya mini kpibisi." }, { "english": "A parent cares for his/her child, but God cares for the orphan.", "dagbani": "Bialana maani o bia, ka Naawuni zaŋ mali kpibiga." }, { "english": "The orphan who fusses too much will always be without a caretaker.", "dagbani": "zooi dɔɣisa ŋuna kɔŋdi maana." }, { "english": "the children of paupers", "dagbani": "vuya kpibisi" }, { "english": "tribal mark 'three small marks on either side of the face near the nose'", "dagbani": "kpibiga nintam" }, { "english": "a head-louse", "dagbani": "kpibiga" }, { "english": "headtie", "dagbani": "kpibiga" }, { "english": "clenched", "dagbani": "'kpibili" }, { "english": "clenched hand", "dagbani": "nu' kpibili" }, { "english": "Even if you are an expert in understanding things, you will not know what is inside a closed hand.", "dagbani": "Baŋdi waayo ku baŋ nuu kpibili." }, { "english": "a distant relative", "dagbani": "kpidɔŋdɔŋ" }, { "english": "distant relatives", "dagbani": "kpidɔŋdɔŋnima" }, { "english": "to quench light or fire, extinguish", "dagbani": "kpihi" }, { "english": "quench light or fire, extinguish (plural)", "dagbani": "kpihira" }, { "english": "the fire will burn up the Bethel people and there will be no one to put it out.", "dagbani": "sn 8 buɣim maa ni di Bɛtɛlnima, ka so kani n-ni kpihi li" }, { "english": "I blew them out like blowing out and extinguishing the wick of a lamp.", "dagbani": "N daa pɔbisi ba mi bahi kaman bɛ ni pɔbisiri kpihiri firila mia buɣim shɛm la" }, { "english": "to quench (fire)", "dagbani": "di" }, { "english": "A hunter also can make a fire in the bush and be busy with his business and not put it out.", "dagbani": "kpihiri li" }, { "english": "If you are travelling and smoking a cigarette, put the cigarette out, don't throw it into the grass and set it on fire.", "dagbani": "A yi nyɛ so’chanda ka nyuri shigaari, nyin kpihimi shigaari, ka di zaŋ li labi mɔri ni ka di ti taai." }, { "english": "ackee-apple tree", "dagbani": "kpihiga" }, { "english": "ackee-apple fruit", "dagbani": "kpihili" }, { "english": "ackee-apple trees", "dagbani": "kpihisi" }, { "english": "ackee-apple fruits", "dagbani": "kpiha" }, { "english": "to erase, wipe out, wash away", "dagbani": "kpihim" }, { "english": "I will put an end to this proverb—they will not use it as a proverb in Israel any longer.", "dagbani": "N ni kpihim ŋahili maa ka bɛ ku lan ŋahi li Izraɛl tiŋgbɔŋ ni yaha." }, { "english": "He went and abolished", "dagbani": "O chaŋ nti kpihim banshi" }, { "english": "I will not erase his name from the book of life.", "dagbani": "n ku kpihim o yuli nyɛvili litaafi ni" }, { "english": "overrule", "dagbani": "amaa" }, { "english": "But the king overruled Joab and his officers.", "dagbani": "Amaa ka naa yɛligu maa daa ŋme n-kpihim Jɔab min’ o sapashin’ kpamba dini." }, { "english": " remove (guilt of) sin", "dagbani": "kpihim alahichi" }, { "english": "Behold, the Lamb of God who takes away the sins of the world.", "dagbani": "Nyamiya Naawuni Piɛbila ŋun kpihindi dunianim’ daalahichi la." }, { "english": "Christ came to wipe away people's sin.", "dagbani": "kpihimla ninsalinim’ daalahichi" }, { "english": "to cancel", "dagbani": "kpihim" }, { "english": "to cancel the law", "dagbani": "kpihim zaligu" }, { "english": "to exterminate", "dagbani": "kpihim" }, { "english": "wipe ... out (destroy)", "dagbani": "kpihim... birili (zaa)" }, { "english": "they will wipe out the king and all the people that are with him.", "dagbani": "bɛ ni kpimsi ŋun’ naa mini niriba bɛn\nbe o sani maa birili zaa" }, { "english": "you should exterminate the tribe of the Amalekites from the earth.", "dagbani": "yin’\nkpihimmiya Amalɛknim’ maa birili dunia ŋɔ ni" }, { "english": "earth.", "dagbani": "Zugu." }, { "english": "to fail, come to an end, be temporary.", "dagbani": "kpihim." }, { "english": "fruit that will last.", "dagbani": "yi wala maa." }, { "english": "to extinguish, put out lamp, flame.", "dagbani": "kpihi." }, { "english": "snuffers", "dagbani": "kpihindisi" }, { "english": "lamp-snuffers", "dagbani": "firila kpihindisi" }, { "english": "cups and snuffers and bowls", "dagbani": "pipihi ni firila kpihindisi ni taha" }, { "english": "borassus", "dagbani": "kpikpaliga" }, { "english": "very cold, freezing", "dagbani": "kpikpi" }, { "english": "From whose womb comes the ice?", "dagbani": "Paɣ’ ŋuni pul’ ni ka maasim kpikpikpi lee yina?" }, { "english": "round", "dagbani": "kpila" }, { "english": "pelvises", "dagbani": "kpila" }, { "english": "round", "dagbani": "kpila" }, { "english": "pelvises", "dagbani": "kpila" }, { "english": "to tuck sth. in the cheek 'either between the cheek and the gum or gum and the lip'", "dagbani": "kpili" }, { "english": "'to usurp, take benefit of something he is not entitled to'", "dagbani": "kpe n-kpili" }, { "english": "a piece, lump, 'round' of", "dagbani": "kpili" }, { "english": "something round", "dagbani": "kpilli" }, { "english": "more than thousands of gold and silver coins", "dagbani": "gari salima mini anzinfa kpila tusa" }, { "english": "There's just a small boy here who has five rounds of bread", "dagbani": "Bidib’ bil’ so n-naɣ’ be kpe m-mali bɔrobɔro kpila anu" }, { "english": "a seed, stone, 'pit' of fruit", "dagbani": "kpila" }, { "english": "fruit trees of every kind that bear fruit with the seed in it", "dagbani": "tihi din wala mali kpila balibu kam zaa" }, { "english": "short and stocky", "dagbani": "kpiliga" }, { "english": "pelvic region", "dagbani": "kpiligu" }, { "english": "fairy", "dagbani": "kpilikpariga" }, { "english": "bush-sprite", "dagbani": "kpilikpariga" }, { "english": "demon", "dagbani": "kpilikpariga" }, { "english": "he turned and rebuked the 'fairy' who was helping the girl to practice divination", "dagbani": "bipuɣiŋga maa ka o buɣiri baɣiri maa zuɣu" }, { "english": "demon-possessed person", "dagbani": "kpilikparisilana" }, { "english": "a slave-girl who was demon-possessed", "dagbani": "bipuɣin’ so ŋun daa nyɛ dabili ka lan nyɛ kpilikparisilana a" }, { "english": "to roll up into balls", "dagbani": "kpilim" }, { "english": "make a fist", "dagbani": "kpilim nuu" }, { "english": "If people are fighting, and one throws a stone at his opponent or makes a fist and punches him.", "dagbani": "Nitiba yi zabira, ka nyino ti zaaŋ kuɣili lab' o kpee bee n-kpilim o nuu ŋme o kpee" }, { "english": "he will shake his fist at Mount Zion.", "dagbani": "o ni kpilim o nuu gahi Ziɔn Zoli" }, { "english": "to roll up, as a scroll", "dagbani": "kpilim" }, { "english": "to arrange in an orderly way", "dagbani": "kpilim" }, { "english": "spasms, fits, convulsions, epilepsy", "dagbani": "kpilinkpihi" }, { "english": "X has epilepsy", "dagbani": "kpilinkpihi luhi X" }, { "english": "people with epilepsy", "dagbani": "kpilinkpihi ni luhiri shɛba" }, { "english": "epileptic, person subject to fits", "dagbani": "kpilinkpihilana" }, { "english": "He has epilepsy and it causes him great suffering.", "dagbani": "O nyɛla kpilinkpihilana, ka di nahind’ o pam" }, { "english": "sheanut", "dagbani": "kpiliŋga" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "kpiliŋkpi" }, { "english": "little owl", "dagbani": "viɣu ni kulijuɣu ni kpiliŋkpi" }, { "english": "cormorant(fisher-owl)", "dagbani": "Kpiliŋkpi" }, { "english": "the great owl'", "dagbani": "bilikpiiŋa" }, { "english": "'Birds of a feather flock together.'", "dagbani": "Kpiliŋkpi mini o zo bilikpiiŋa." }, { "english": "Lit: The black hook-bill bird and its friend the brown bilikpiiŋa bird.", "dagbani": "Kpiliŋkpi mini o zo bilikpiiŋa." }, { "english": "bird [sp.] 'the hook-bill bird' - hornbill [Tockus sp.]", "dagbani": "kpiliŋkpia" }, { "english": "hornbill", "dagbani": "kpiliŋkpi" }, { "english": "hiccough", "dagbani": "kpiliŋkpuɣu" }, { "english": "round", "dagbani": "kpilli" }, { "english": "The opening of it was round.", "dagbani": "Di noli maa daa nyɛla zaɣ’ kpilli" }, { "english": "they make a bronze water-container which is circular.", "dagbani": "bɛ mali daanya kɔniŋdi bini ka di nyɛ zaɣ’ kpilli" }, { "english": "a lock of hair", "dagbani": "zab'kpilli" }, { "english": "If a person takes my seven locks of hair and puts them on the loom and weaves them, and gets the peg and wedges them in tightly so that it is firm.", "dagbani": "shɛbisi di ni vooi li ka di kpaŋ" }, { "english": "a round, disk, slab of something", "dagbani": "kpilli" }, { "english": "a corn-cake that was baked on hot stones and a water-bottle stood by his head.", "dagbani": "bɛ ni she mahi’ kpil’ shɛli kuɣ’ tula zuɣu mini kogaɣili n-ʒe o zuɣusaa polo" }, { "english": "take these ten rounds of cheese also to give to the officer of their platoon.", "dagbani": "zaŋ waagase kpil’ pia ŋɔ mi ti ti bɛ yaɣili maa sapashin’ kpɛma" }, { "english": "a loaf of bread", "dagbani": "bɔrɔbɔro kpilli" }, { "english": "‘round’ of bread rolled into the middle of the Midianites", "dagbani": "bɔrɔbɔro kpilli bilim na ti kpe Midiannim’ sunsuuni" }, { "english": "the seed, stone, 'pip' [Brit.], 'pit' [Am.] of a fruit", "dagbani": "kpilli" }, { "english": "the dead", "dagbani": "kpima" }, { "english": "the dead (plural)", "dagbani": "kpimba" }, { "english": "the dead (variant)", "dagbani": "kpiimba" }, { "english": "Don't ask a corpse to tell you anything.", "dagbani": "Di bɔhi kpima ni o wuh’ a shɛli" }, { "english": "a dead body", "dagbani": "kpima" }, { "english": "if someone should touch a corpse", "dagbani": "nir’ yi shihi kpima" }, { "english": "They don’t bury a dead man and leave his legs (sticking out of the grave).", "dagbani": "Bɛ bi piri kpima ka chɛri o naba" }, { "english": "a daredevil, risking death", "dagbani": "kpima" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kpina" }, { "english": "wipe", "dagbani": "kpihim" }, { "english": "Kpini, the Guineafowl Festival.", "dagbani": "Kpini Chuɣu." }, { "english": "to celebrate the Guineafowl Festival (Kpini Chuɣu)", "dagbani": "fiɛbi kpini" }, { "english": "to concern, be related to (the matter)", "dagbani": "kpini" }, { "english": "you have no concern in these matters.", "dagbani": "a bi kpini shɛli yɛla ŋɔ ni" }, { "english": "concern [noun]", "dagbani": "baɣa, zaɣa" }, { "english": "guineafowls", "dagbani": "kpɔŋ" }, { "english": "Kpini Bilaa. sixth month of the Dagomba year, before Kpini Goli ('servant of Kpini')", "dagbani": "Kpini-Bilaa" }, { "english": "yam", "dagbani": "kpinu" }, { "english": "Variants", "dagbani": "kpuno" }, { "english": "Pl.", "dagbani": "kpinnima" }, { "english": "Note", "dagbani": "(W.D.)" }, { "english": "SynD", "dagbani": "kpina" }, { "english": "Note", "dagbani": "(E.D.)" }, { "english": "SynR", "dagbani": "kpinu" }, { "english": "Similar", "dagbani": "alahali, anyɔɣiti, chamba, chɛchito, diɣi, fuɣurili, guŋgumbo, guŋgunsalli, guŋguŋkpilli, gbiliŋgbi, kalinchaŋ,\nkaŋgbariŋga, kulikuliga, kpahijo, kpiriŋga, laribako/laabako, lilia, nanuɣila, nyɛŋkpɛliŋga, nyusoli,\nnyuwɔɣipiɛlli, nyuwɔɣu, pakolzandee, sangalinjo, sayɛto, tawulli, tɛrili, wɔrilani, ziɣilaŋgbo, zɔŋ" }, { "english": "ghost.", "dagbani": "kpinyihuŋ" }, { "english": "ghost.", "dagbani": "kpiinyihiŋ" }, { "english": "dead.", "dagbani": "'kpiŋ" }, { "english": "dead.", "dagbani": "'kpima" }, { "english": "they also share the dead cow with each other.", "dagbani": "(bɛ) lan pirigi naɣ’ kpiŋ maa gba ti taba" }, { "english": "a miscarriage, aborted fœtus.", "dagbani": "bɛ ni dɔɣi bi’ so zaɣ’ kpiŋ la" }, { "english": "a child that they give birth as a dead one.", "dagbani": "Lit: a child that they give birth as a dead one. Paɣapuulana maa ni tooi dɔɣi bikpiŋ bee n-dɔɣ’o nyɛ tikpura" }, { "english": "A pregnant woman can miscarry or give birth to a deaf or dumb baby.", "dagbani": "lana bee birigu" }, { "english": "spoilt t.z.", "dagbani": "saɣ' kpiŋ" }, { "english": "If t.z. is (too) long in the cooking, it is spoilt t.z.", "dagbani": "Saɣim yi mɔni n-yuui di leei saɣ’ kpiŋ." }, { "english": "Dead Sea", "dagbani": "Teeku Kpiŋ" }, { "english": "the place that is called the Dead Sea now", "dagbani": "luɣ’ shɛli bɛ ni booni Teeku Kpiŋ pumpɔŋɔ ŋɔ" }, { "english": "paralysed", "dagbani": "kpiŋ" }, { "english": "Jesus heals a person with paralysed legs.", "dagbani": "Yisa tibi gbalikpimalana" }, { "english": "paralysed", "dagbani": "tibi" }, { "english": "Jesus heals a person with paralysed legs.", "dagbani": "Yisa tibi gbalikpimalana" }, { "english": "non-functional, faulty, broken-down (tool, machine &c.)", "dagbani": "kpiŋ sola" }, { "english": "A worthless drum is better than the clapping of one’s hands.", "dagbani": "Guŋgɔŋ kpiŋ sola nupuɣu." }, { "english": "wing of a bird", "dagbani": "kpiŋkpaŋa" }, { "english": "wing of a bird", "dagbani": "kpuŋkpaŋa" }, { "english": "wings (plural)", "dagbani": "kpiŋkpama" }, { "english": "wing of a bird", "dagbani": "kpiŋkpana" }, { "english": "wing of a bird", "dagbani": "kpinkpana" }, { "english": "upper arm, forelimb", "dagbani": "kpuŋkansi" }, { "english": "The cherubim spread their wings over the place of the ark.", "dagbani": "chɛrubnim’ maa daa teei bɛ kpiŋkpama pɔbi alikauli adaka maa zaashee maa" }, { "english": "let me hide in under your wings.", "dagbani": "chɛ ka n sɔɣ’ a kpiŋkama lɔŋni" }, { "english": "false acha grass", "dagbani": "kpiŋkpaŋgɔŋ" }, { "english": "false acha grass", "dagbani": "kpuŋkpaŋgɔŋ" }, { "english": "false acha grass (plural)", "dagbani": "kpiŋkpaŋgɔna" }, { "english": "false acha grass (plural)", "dagbani": "kpuŋkpaŋgɔna" }, { "english": "acha grass, fonio", "dagbani": "kabiga" }, { "english": "wild acha grass", "dagbani": "kumkpaŋgɔŋ" }, { "english": "acha grass", "dagbani": "kpiŋkpaŋgɔŋ" }, { "english": "acha grass", "dagbani": "kpuŋkpaŋgɔŋ" }, { "english": "baŋlari, chimli, gumachuɣuzuli, gbiŋgbaŋ, kaɣili, kɔrinchi, kulikaɣili, kulikarili, kulimɔri, kunduŋpiɛm, kpaaŋwundigu, laŋgirindoo, naɣipuri, naɣiyɛm, pirimpiɛligu, piriŋkpaŋ", "dagbani": "Various grass names in Dagbani" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "tantee" }, { "english": "grass for horse-fodder", "dagbani": "dabiga, gbiriga, kaɣalom, kɔnyurili, kpamvɔɣu, naɣiyihim, suiin, wɔrikariwana, wɔrimɔri, yihim" }, { "english": "tree [sp.] used for rafters", "dagbani": "kpiŋŋɔɣu" }, { "english": "trees [sp.] used for rafters (plural)", "dagbani": "kpiŋŋɔri" }, { "english": "strength", "dagbani": "kpiɔŋ" }, { "english": "They were the mighty ones of old.", "dagbani": "Bɛna n-daa nyɛ bɛn mali kpiɔŋ kurimbuni maa ha" }, { "english": "Look out some cypress timbers which are strong and make a boat.", "dagbani": "Bom’ sipirɛs dari din mali kpiɔŋ mali ŋariŋ" }, { "english": "You did not set a high price on them.", "dagbani": "daa a bi zali ba da’ kpiɔŋ" }, { "english": "Wisdom overcomes physical strength.", "dagbani": "Yɛm nyandi kpiɔŋ." }, { "english": "demonstrated his power.", "dagbani": "N/a" }, { "english": "means, opportunity. Note: not 'means' = \"means of transport, a personal vehicle\"", "dagbani": "N/a" }, { "english": "a strong person", "dagbani": "kpiɔŋlana" }, { "english": "How have the mighty fallen in the midst of the battle?", "dagbani": "Wula ka kpiɔŋlaannim’ lee yɛn lu tɔb’ sunsuuni?" }, { "english": "The Lord is with you, brave and mighty man!", "dagbani": "Yawɛ be a sani." }, { "english": "he doesn't respect anyone, not even almighty God", "dagbani": "o bi yuli n-nya so, hal kpiɔŋlana Naawuni gba" }, { "english": "chief, leader", "dagbani": "yaalana" }, { "english": "he doesn't respect anyone, not even almighty God.", "dagbani": "hal kpiɔŋlana Naawuni gba" }, { "english": "the mighty man will lack strength and the strong man will not be able to save himself.", "dagbani": "yaalana ti kɔŋ kpiɔŋ, ka kpiɔŋlana ti ku tooi tilig’ omaŋa" }, { "english": "The Lord who is the Mighty God.", "dagbani": "Yawɛ ŋun nyɛ Naawuni Kpiɔŋlan’ ŋɔ" }, { "english": "almighty", "dagbani": "kpiɔŋzaalana" }, { "english": "God is the almighty one who rescues me.", "dagbani": "Naawuni ŋun nyɛ kpiɔŋzaalan’ ŋɔ n-fa a bahi maa" }, { "english": "dead", "dagbani": "'kpiɔŋ" }, { "english": "Your child is the dead child, and my child is the living one.", "dagbani": "A bia n-nyɛ bi’ kpiɔŋ ŋɔ, ka m bia nyɛ bi’ neɔŋ ŋɔ" }, { "english": "you should not even touch dead ones (animals of these types).", "dagbani": "yi mi di ti shihi bɛ zaɣ’ kpima" }, { "english": "strong", "dagbani": "kpiɔŋ" }, { "english": "to be deaf", "dagbani": "kpiri" }, { "english": "Variant: kpuri", "dagbani": "kpiri" }, { "english": "Pl: kpirita", "dagbani": "kpiri" }, { "english": "their ears will be deaf.", "dagbani": "bɛ tiba ti kpiri" }, { "english": "be blind", "dagbani": "zom" }, { "english": "see", "dagbani": "tibikpirili" }, { "english": "see", "dagbani": "tikpira" }, { "english": "see", "dagbani": "tikpiralana" }, { "english": "to regrow, sprout, branch out", "dagbani": "kpiri" }, { "english": "to grow fresh leaves after being eaten by animals", "dagbani": "tia mali tahima, bɛ yi ŋmaai li luhi, di ni lan kpiri" }, { "english": "there is hope for a tree: If it is cut down, it will sprout again", "dagbani": "Note: 'there is hope for a tree: If it is cut down, it will sprout again'." }, { "english": "to start something afresh", "dagbani": "kpiri" }, { "english": ".. after trouble or pain.", "dagbani": "Note: '.. after trouble or pain (IM)" }, { "english": "start/re-start a yam farm", "dagbani": "kpiri bɔɣu" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kpiriŋga" }, { "english": "kpiriŋga", "dagbani": "kpirinsi" }, { "english": "dead", "dagbani": "kpiuŋ" }, { "english": "dead (plural)", "dagbani": "kpima" }, { "english": "I will give the bodies of many dead Philistine warriors to the vultures and wild animals.", "dagbani": "n ni zaŋ Filistia tɔbbi’ kpima pam niŋgbuna ti juri mini mɔɣu ni biŋkɔbiri" }, { "english": "The person who is in a boat shouldn’t laugh at the dead.", "dagbani": "Ŋun be ŋariŋ ni bi lari kpima." }, { "english": "worn out, decayed", "dagbani": "kpima" }, { "english": "Two weak pots sit on top of each other.", "dagbani": "Duɣu kpima ayi tam taba zuɣu." }, { "english": "dead people, dead bodies", "dagbani": "kpiimba" }, { "english": "heal the sick and raise the dead", "dagbani": "tibimiya barinima, ka neemiya kpiimba" }, { "english": "the dead, the departed, shades, 'deads'", "dagbani": "kpiimba" }, { "english": "God is not the God of the dead but of the living", "dagbani": "Naawuni pala kpiimba Naawuni, amaa o nyɛla nyɛviyanim’ Naawuni" }, { "english": "'deads' town', place of departed shades", "dagbani": "kpiimba biɛhigu shee" }, { "english": "take my soul from the place where the deads are.", "dagbani": "Di nyɛla din zilim gari kpimba biɛhigu shee" }, { "english": "epilepsy", "dagbani": "kpiinkpihi" }, { "english": "a ghost, zombie, reincarnate person", "dagbani": "kpiinyihiŋ" }, { "english": "the grave and goes to a different area to lead a normal life", "dagbani": "(IM)" }, { "english": "Sim:", "dagbani": "kɔɣu, alizini." }, { "english": "See:", "dagbani": "kpima; yihiŋ." }, { "english": "sheanut", "dagbani": "kpiiŋa" }, { "english": "sheanut", "dagbani": "kpiliŋga" }, { "english": "shea butter", "dagbani": "kpihi" }, { "english": "from the sheatree women get sheanuts.", "dagbani": "taaŋa puuni ka paɣaba nyari kpihi." }, { "english": "If they want to they can sell these sheanuts to get money or use them to make sheabutter.", "dagbani": "Bɛ yi bɔra bɛ kɔhiri la kpihi ŋɔ n-nya liɣiri bee bɛn zaŋ kpihi maa n-to kpam." }, { "english": "They collect sheanuts to prepare sheabutter to get money for their living expenses.", "dagbani": "Ti tiŋgbani ŋɔ gomnanti gba yi pa dari kpihi paɣaba sani m-mali li kɔhiri tinduyanim zuɣu ka nyari tinduya ni liɣiri" }, { "english": "The government of our country also buys sheanuts from the women and exports them.", "dagbani": "na The government of our country also buys sheanuts from the women and exports them." }, { "english": "sheafruit", "dagbani": "taani" }, { "english": "sheatree", "dagbani": "taaŋa" }, { "english": "to tear sth. away, dig sth. out", "dagbani": "kpɔɣi" }, { "english": "Tear your eye out!", "dagbani": "Kpɔɣim a nimbila bahi!" }, { "english": "right eye ... tear it out.", "dagbani": "nudirigu nini ... nyin kpɔɣim li bahi" }, { "english": "dig out", "dagbani": "kpɔɣim" }, { "english": "raffia", "dagbani": "kpɔɣu" }, { "english": "'corn-silk', tassel of maize", "dagbani": "kpɔɣu" }, { "english": "to produce a tassel (corn does)", "dagbani": "yi kpɔɣu/kpari" }, { "english": "pounded groundnuts mixed with pepper and salt with which yam is eaten", "dagbani": "kpɔɣu" }, { "english": "limp", "dagbani": "kpɔhi" }, { "english": "a finger-bell. spiked finger rings, used to create rhythm, or to salute chiefs", "dagbani": "kpɔkpɔrɔtikpo" }, { "english": "a guineafowl", "dagbani": "kpɔŋ" }, { "english": "they saw a guineafowl perched on a tree shaking itself.", "dagbani": "bɛ nya kpaŋ ka o tam tii zuɣu gbaɣ'tir’ omaŋa" }, { "english": "They use dawadawa (leaves of the dawadawa) to whip guineafowl when they celebrate Guineafowl Festival.", "dagbani": "Dovihi (doo vari) ka bɛ mali fiɛbiri kpini bɛ yi ti puhiri Kpini Chuɣu" }, { "english": "The man will pay attention to the woman's people, with money and kola and guineafowl, and also yams and so on, until they are pleased with his correct behaviour.", "dagbani": "nyuya ni di balibu hal ka bɛ nini ti tiɣ’ o nirilim" }, { "english": "male guineafowl", "dagbani": "kpaandaa" }, { "english": "female guineafowl", "dagbani": "kpaannyaŋ" }, { "english": "to take up, pick up, lift", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "you can put the poles in the rings on the sides of the box and pick it up.", "dagbani": "yi ti zaŋ dapuhi maa tu bansi din be adaka maa luɣa ni la ni n-kpuɣiri li" }, { "english": "when Paul started going up the steps, the soldiers", "dagbani": "Pool ni daa ti gbaai dunodura dubu, tɔbbihi maa daa kpuɣ’ o mi buɣi" }, { "english": "picked him up and carried him.", "dagbani": "Dinzuɣu di tuya ka o ʒini nimaani," }, { "english": "So he must sit there while you get a bicycle, motorbike or car to take him home.", "dagbani": "ka yi bɔ cheche, motoo bee loori n kpuɣ'o kuna yiŋa." }, { "english": "If God does not create you to be a horse rider and you buy horse rider’s boots, dogs will carry them away.", "dagbani": "Naawuni yi bi nam a waribara a yi da muɣuri bahi ni kpuɣi li." }, { "english": "lift up", "dagbani": "kpuɣi nuhi" }, { "english": "raise my hands high towards your holy Temple.", "dagbani": "kpuɣiri n nuhi zuɣusaa tiriti a jɛmbu du’" }, { "english": "I raise my hands aloft pointing-to your holy worship room.", "dagbani": "I ... raise my hands high towards\nyour holy Temple. [PSA 28:4] Lit: I raise my hands aloft pointing-to your holy worship room." }, { "english": "They will lift their heads and look up.", "dagbani": "Bɛ ni ti kpuɣi bɛ zuɣuri lihi zuɣusaa" }, { "english": "snatch up.", "dagbani": "Serial: tɔ kpuɣi ‘snatch up’." }, { "english": "Naawuni", "dagbani": "Naawuni daa chɛ ka be to n-kpuɣ' o bia maa zuɣusaa n-zaŋ o tahi Naawuni" }, { "english": "the child was snatched up to God", "dagbani": "sani" }, { "english": "to put both arms round, hug", "dagbani": "kpuɣi buyi" }, { "english": "he took a little child and had him stand among them. Taking him in his arms", "dagbani": "?? o daa zaŋ bibil’ so na nti zali bɛ sunsuuni kpuɣ’ o buyi" }, { "english": "gather harvest", "dagbani": "kpuɣi atam" }, { "english": "he looks for additional workers to bring in the harvest", "dagbani": "o bo tuntumdiba m-pahi ka bɛ kpuɣi puu atam maa na" }, { "english": "to look after and eventually collect the produce of the farm for him.", "dagbani": "Ka puu maa atam kpuɣibu saha daa ti paai" }, { "english": "And the time to harvest the farm arrived.", "dagbani": "Ka puu maa atam kpuɣibu saha daa ti paai" }, { "english": "lift (euphemism for steal)", "dagbani": "kpuɣi nɛma" }, { "english": "they (slaves) are not to answer back, nor to pilfer.", "dagbani": "ka di ŋmɛri ba naŋgbankpeeni waamaa n-kpuɣiri bɛ neem’ bihibihi" }, { "english": "lift their (masters') minor items.", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "lift up together", "dagbani": "gubi kpugi" }, { "english": "to raise self up", "dagbani": "zani" }, { "english": "to set out, go", "dagbani": "X kpuɣi X napɔŋ" }, { "english": "X represents Y", "dagbani": "X kpuɣi Y napɔŋ" }, { "english": "the flood rises up", "dagbani": "kokpɛɣu kpuɣi zani" }, { "english": "kpuɣi du ‘go up’", "dagbani": "kpuɣi du" }, { "english": "smoke was billowing upwards", "dagbani": "nyɔhi ... kpuɣi du zuɣusaa" }, { "english": "If respect puts it down, respect picks it up", "dagbani": "Jilima n-yi sɔŋ ka jilima kpuɣi" }, { "english": "if respect puts it down, respect picks it up", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "to marry, man marries woman", "dagbani": "kpuɣi paɣa" }, { "english": "to marry; to take a wife", "dagbani": "kpuɣi paɣa" }, { "english": "He married 18 wives and had 60 concubines.", "dagbani": "O daa kpuɣila paɣiba pisaayika, ka daa mali mamanim’ pihiyɔbu" }, { "english": "to draw a bow", "dagbani": "ninvuɣ’ biɛri guri bɛ tɔbiri n-zaŋ bɛ piɛma pa tɔbimii zuɣu n-kpuɣi tiri ni bɛ to" }, { "english": "bad people prepare their bows and set their arrows on the bowstring and draw to shoot", "dagbani": "[PSA 11]" }, { "english": "shallow", "dagbani": "'kpuɣili" }, { "english": "small (of houses, etc.)", "dagbani": "'kpuɣili" }, { "english": "small [unspecific]", "dagbani": "'bila" }, { "english": "to be small", "dagbani": "pɔra" }, { "english": "to have a strong desire to do sth., \"itch to do\"", "dagbani": "kpuɣisi" }, { "english": "the fan palm", "dagbani": "kpukpaliga" }, { "english": "You should know that even though the fan palm tree is very tall there is something that eats its fruit.", "dagbani": "Baŋmi ni dimini kpukpaliga kuli wɔɣa maa zaa yoli, shɛli be ni n-diri di wala." }, { "english": "The leaves of the fan palm tree do not make a rustling sound without a reason.", "dagbani": "Kpukpal’ gbaŋ ku dam yoli." }, { "english": "on one day the Lord", "dagbani": "Yawɛ daa ŋmaai Izraɛl zuɣu ni o nyoli kaman kpikpal’ tia wulli bee gbiŋgbaŋ la bahi dahin yini" }, { "english": "fan-palm leaves", "dagbani": "kpukpaligbɔŋ" }, { "english": "fan-palm leaves (variant)", "dagbani": "kpikpaligbaŋ" }, { "english": "palm oil", "dagbani": "kpukpalikpam" }, { "english": "coconut oil (note: term requires verification)", "dagbani": "kpukpalikpam" }, { "english": "palm oil (synonym)", "dagbani": "abe kpam" }, { "english": "palm leaves (of borassus, fan palm)", "dagbani": "kpukpalivari" }, { "english": "'fairy', bush-sprite", "dagbani": "kpukpariga" }, { "english": "jinn (Muslim spirits)", "dagbani": "kpukpariga" }, { "english": "person possessed by a spirit", "dagbani": "kpukparisilana" }, { "english": "None of you should ... cast spells, or be a medium or spiritist or who consults the dead", "dagbani": "Yi ni so miri ka o ... niŋdi shiriku bee n-nyɛ dodihira bee kpukparisilana" }, { "english": "None of you should ... cast spells, or be a medium or spiritist or who consults the dead", "dagbani": "Yi ni so miri ka o ... niŋdi" }, { "english": "catfish", "dagbani": "kpukpɔɣu" }, { "english": "tree [species of hard wood used for hoe handles and hoe holders]", "dagbani": "kpuliga" }, { "english": "to pain, rumble (stomach does)", "dagbani": "kpuligi" }, { "english": "to shrink, shrivel", "dagbani": "kpulim" }, { "english": "roll balls", "dagbani": "kpulim" }, { "english": "to struggle together", "dagbani": "kpulim" }, { "english": "round", "dagbani": "'kpulli" }, { "english": "to struggle together.", "dagbani": "kpulim" }, { "english": "Pl: kpulinda.", "dagbani": "kpulim" }, { "english": "round.", "dagbani": "kpulli" }, { "english": "See main entry: kpilli.", "dagbani": "kpulli" }, { "english": "See main entry: 'kpilli.", "dagbani": "kpulli" }, { "english": "a children's disease of the ribs.", "dagbani": "kpunkpambi" }, { "english": "full, sated, replete.", "dagbani": "kpuŋ" }, { "english": "bird", "dagbani": "kpuŋa" }, { "english": "child prodigy", "dagbani": "kpuŋa" }, { "english": "the forearm", "dagbani": "kpuŋkaŋa" }, { "english": "the forearm", "dagbani": "kpuŋkpaŋa" }, { "english": "upper arm ??", "dagbani": "note" }, { "english": "a Konkomba person", "dagbani": "Kpuŋkpana" }, { "english": "elbow joint", "dagbani": "kpuŋkpani" }, { "english": "strength", "dagbani": "kpuŋkpani" }, { "english": "elbow", "dagbani": "kpuŋkpaŋgua" }, { "english": "false acha grass", "dagbani": "kpuŋkpaŋgɔŋ" }, { "english": "the elbow", "dagbani": "kpuŋkpaŋgua" }, { "english": "However nice the elbow may be, it cannot remove dirt from one’s eye.", "dagbani": "Kpuŋkpaŋgua viɛlli waayo ku luɣisi nimpuri." }, { "english": "elbow-joint", "dagbani": "kpuŋkpani" }, { "english": "tree", "dagbani": "kpuŋkpaŋkuŋmɛli" }, { "english": "improbable", "dagbani": "ykayiŋga" }, { "english": "a pinion-feather, wingtip", "dagbani": "kpuŋkpaŋnyoli" }, { "english": "tadpole", "dagbani": "kpuŋkpumi" }, { "english": "deaf", "dagbani": "kpuri" }, { "english": "sprout", "dagbani": "kpuri" }, { "english": "to start something (especially trouble)", "dagbani": "kpurigi" }, { "english": "to start afresh (trouble or pain)", "dagbani": "kpurigi" }, { "english": "improvised, temporary", "dagbani": "kpurikpuri" }, { "english": "to laugh", "dagbani": "la" }, { "english": "He laughed his head off.", "dagbani": "O la yaɣiyaɣi." }, { "english": "The pot calling the kettle black.", "dagbani": "Puhiga zuri bira nyaaŋa, bira yi wum o larimi." }, { "english": "smile", "dagbani": "la kparima ni" }, { "english": "to laugh at, deride", "dagbani": "la" }, { "english": "when will your enemies leave off laughing?", "dagbani": "bɔ saha ka a dimnim’ maa lee yɛn chɛ a labu?" }, { "english": "At you?", "dagbani": "Nimbiɛralana bi lari zoma." }, { "english": "A person with eye trouble doesn’t laugh at a blind person.", "dagbani": "Note: There are a number of proverbs saying that someone in a precarious position 'doesn't/shouldn't laugh at' someone in a similar but worse predicament." }, { "english": "to break open", "dagbani": "lari" }, { "english": "as a seed pod", "dagbani": "ackee-apple" }, { "english": "the, that", "dagbani": "la" }, { "english": "the time of the thirteenth year of the reign of Josiah", "dagbani": "Juda naa Amɔn bia Jɔsia nam dibu yuun’ pinaata saha la" }, { "english": "son of Amon as King of Judah.", "dagbani": "Ŋariŋga vari maa gba nti pahi di ti pɔɣiri duɣiri tadabo." }, { "english": "Vitex leaves also, are added to the bark to make ink. This ink is what mallams use to dip a pen in and write.", "dagbani": "Tadabo nyɛ la\nafanim ni mali alikalimi n-suɣiri binshɛli sabiri ·la·." }, { "english": "Jesus was going to a town called Nain.", "dagbani": "Yisa chani tin’ shɛli din yuli booni Nain la" }, { "english": "the three sons of Naa Gbewaa whose descendants were the Dagomba, the Mamprusi and the Nanumba.", "dagbani": "Gbewaa bihi ata bɛn zuliya nyɛ Dagbamba, Ŋmamprisi ni Nanumba la" }, { "english": "You are worried like the cow to be slaughtered for the Damba festival.", "dagbani": "A nini mooya ka Damba dali nahu la." }, { "english": "stand firm like men, and face them!", "dagbani": "bamiya zani kaman dɔbba la n-tuhi ba" }, { "english": "the [known because previously mentioned]", "dagbani": "maa" }, { "english": "the, that [known because previously mentioned]", "dagbani": "ŋɔ" }, { "english": "how many?", "dagbani": "diba ala?" }, { "english": "How many days are left to me?", "dagbani": "Ka daba ala n-lee kpalim ma?" }, { "english": "how many... ?", "dagbani": "diba ala...?" }, { "english": "When he reached three months, his weight was how many kilogrammes?", "dagbani": "O ni daa paai chira ata la, o timsim daa nyɛla kilogram diba ala?" }, { "english": "distress.", "dagbani": "alabalaayi" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "alachɛɣu" }, { "english": "pineapple.", "dagbani": "alafiɛ" }, { "english": "pineapple.", "dagbani": "alaafee" }, { "english": "cheap price", "dagbani": "alaha" }, { "english": "You make yourselves cheap and wander about.", "dagbani": "Yi zaŋ yimaŋ’ niŋ alaha n-chani ginda" }, { "english": "A cheap horse (donkey) cannot climb a hill.", "dagbani": "Alaha wɔhu (buŋa) bi duri zoli." }, { "english": "You sold your people cheaply, you did not set a high price for them.", "dagbani": "A zaŋ a niriba kɔhi alaha, a bi zali ba da’ kpiɔŋ." }, { "english": "omen", "dagbani": "alaha" }, { "english": "good omen", "dagbani": "alaha viɛlli" }, { "english": "bad omen", "dagbani": "alaha biɛɣu" }, { "english": "red yarn", "dagbani": "alahali" }, { "english": "Sunday", "dagbani": "Alahari" }, { "english": "Saturday and Sunday, and whenever you feel tired.", "dagbani": "Biɛɣukam ni di kalinli m-bɔŋɔ;" }, { "english": "Monday 12, Tuesday 13, Wednesday 13, Thursday 15, Friday 7, Saturday 10, Sunday 8.", "dagbani": "Atani 12, Atalaata 13, Alaaba 13, Alaamishi 15, Alizumba 7, Asibiri 10, Alahari 8." }, { "english": "Sunday was dawning.", "dagbani": "Alahiri dali biɛɣu daa ti neeri" }, { "english": "Very early on Sunday morning, at sunrise, they went to the tomb.", "dagbani": "dali asibaasi wuntampuhili saha ka bɛ daa chaŋ siliga maa gbini." }, { "english": "wonder, amazement", "dagbani": "alahaziba" }, { "english": "surprise X", "dagbani": "niŋ X alahaziba" }, { "english": "The matter", "dagbani": "Yalli maa niŋ ma alahaziba." }, { "english": "amazes me.", "dagbani": "di daa niŋ bɛ zaa alahiziba" }, { "english": "they were all amazed.", "dagbani": "bɛ zaa alahiziba" }, { "english": "The airplane is very wonderful.", "dagbani": "Motuka yiɣirigu mali alahaziba pam." }, { "english": "used testings and signs and wonderful deeds, and warfare.", "dagbani": "Ti na ʒi nya alahiziba tuuni ŋɔ tatabo." }, { "english": "We have never seen a wonderful act like", "dagbani": "Ti na ʒi nya alahiziba tuuni ŋɔ tatabo." }, { "english": "distressing event", "dagbani": "al•ħaazib" }, { "english": "sin", "dagbani": "alahichi" }, { "english": "offence against God.", "dagbani": "alahachi" }, { "english": "We prevail on him/ but you do forgive our offences.", "dagbani": "Ti daalahichi galisiya nyaŋ ti/ amaa ka a chɛ li paŋ ti." }, { "english": "call him Jesus because he will save his people from their sin.", "dagbani": "a bol’ o yuli Yisa, dama o ni ti tilig’ o niriba bɛ daalahichi ni." }, { "english": "every kind of sin and blasphemy.", "dagbani": "alahichi balibu kam tumbu mini Naawuni mɔbu zaa" }, { "english": "If you blaspheme against the Holy Spirit, you will not be forgiven, either in this world or the world to come.", "dagbani": "Dinzuɣu di yi niŋ ka nira nyo mɔɣu, ŋun bom gaafara o Duuma Naawuni sani, dama alahachi" }, { "english": "sin", "dagbani": "alahachi" }, { "english": "he has committed a great sin.", "dagbani": "ŋun bom gaafara o Duuma Naawuni sani, dama alahachi zaɣititali ka o tum maa." }, { "english": "Firefight", "dagbani": "alangbɔ" }, { "english": "someone who commits a sin", "dagbani": "alahichilana" }, { "english": "So if someone has set fire to the bush he should seek pardon from his Lord God, because he has committed a great sin.", "dagbani": "Dinzuɣu di yi niŋ ka nira nyo mɔɣu, ŋun bom gaafara o Duuma Naawuni sani, dama alahachi zaɣititali ka o tum maa" }, { "english": "The end of mutual desire if it is not in holy matrimony is sin.", "dagbani": "Taba bɔbu ka di pa taba kpuɣi kasi puuni nyaaŋa nyɛla alahachi." }, { "english": "a sinner", "dagbani": "alahichilana" }, { "english": "I am a sinner but I won't behave like that again.", "dagbani": "N nyɛla alahichilana, amaa n ku lan tum lala yaha." }, { "english": "he is 'set apart from sinners'", "dagbani": "o be o ko ka chɛ alahichinima" }, { "english": "No doubt about it, the Lord won't fail to punish a sinner.", "dagbani": "Biɛhiŋ kani, Yawɛ ku chɛ alahichilana tibili darigibu." }, { "english": "if it should be that your light becomes darkness, then you must realise that its darkness is unequalled!", "dagbani": "dindina nyin’ baŋmi ni di zibisim maa ku mali kpee!" }, { "english": "know(-it)-all", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "claim to know too much", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "to find out, get to know", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "You get to know your good friend during your hard times when you can’t sleep at night.", "dagbani": "A gogaliga dali ka a baŋdi a zɔsimo." }, { "english": "they had not yet", "dagbani": "bɛ daa na bi jɛndi baŋ o kpiɔŋ maa daashili" }, { "english": "managed to find out the secret of his strength.", "dagbani": "A ni kuli yɛli shɛm a ni lahi baŋ li." }, { "english": "What you have just said you will also get to understand.", "dagbani": "bɔhindi m-baŋdi ‘learn and know’; baŋ ka nya (ka) ‘notice, realize (that)’." }, { "english": "though you now understand us only in", "dagbani": "m bɔri ni yi ti baŋ yi ni pun mi ti yɛla" }, { "english": "part", "dagbani": "luɣi" }, { "english": "I hope that you will come to understand us completely", "dagbani": "Lit: I want you to understand wholly, how you already know a bit about our matters" }, { "english": "to be knowledgeable", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "I know for certain", "dagbani": "M baŋ ka bi bɔhinda" }, { "english": "I am certain that", "dagbani": "Lit: ... and am not feeling my way" }, { "english": "to be skilful", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "to discriminate, tell the difference", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "to be careful, take care", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "If I am not careful", "dagbani": "N yi bi baŋ" }, { "english": "kingship will revert to the people of David's clan.", "dagbani": "Baŋma! Amaa baŋmi ka dama dimbu" }, { "english": "But be careful because if the time of the bite is more than an hour and a half you must no longer cut it or suck it.", "dagbani": "Nyin mira ka a lahi chihi li bee m mɔɣisi li." }, { "english": "See main entry: baŋa. bangle.", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "See main entry: baaŋa. singer.", "dagbani": "baŋa" }, { "english": "metal bangle, ring", "dagbani": "baŋa" }, { "english": "you can put the poles in the rings on the sides of the box and pick it up.", "dagbani": "adaka maa luɣa ni la ni n-kpuɣiri li" }, { "english": "A bracelet looks nice on the right arm and it also looks nice on the left arm.", "dagbani": "Baŋa veeni nudirigu ka veeni nuzaa." }, { "english": "You fasten my feet in shackles.", "dagbani": "Nyini n-zaŋ bandi ba n naba" }, { "english": "Human beings are making leg irons for the poor and orphaned, but God has already made a dagger.", "dagbani": "kalana bandi, ka Naawuni pun kuri banchiriga." }, { "english": "The bottle says that it will not be used as a mould for making bracelets, but then what does the bottle want at the craft shop?", "dagbani": "Luɣuluɣu yɛli ni o ku dooi baŋa ka di lee bɔri bɔ maana yili?" }, { "english": "'shop' [Am.] = workshop - lit. \"craftsman's house\"", "dagbani": "Note: 'shop' [Am.] = workshop - lit. \"craftsman's house\"" }, { "english": "agama lizard", "dagbani": "baŋa" }, { "english": "agama lizard", "dagbani": "baŋli" }, { "english": "The lizard proceeds and looks out for and sees the kpaliga tree.", "dagbani": "Baŋli niŋdi ka miri nɛla kpaliga." }, { "english": "unsteady, unsteadily", "dagbani": "baŋabaŋa" }, { "english": "knowledgeable person, able person", "dagbani": "baŋda" }, { "english": "variant", "dagbani": "banda" }, { "english": "The one who asks questions gets to understand things.", "dagbani": "Bɔhira n-nyɛ baŋda." }, { "english": "God knows everything.", "dagbani": "Naawuni nyɛ Baŋda." }, { "english": "Pl: knowledgeable people", "dagbani": "baŋdiba" }, { "english": "a bribe blinds the eyes of the wise.", "dagbani": "birapu dibu nyɛla din chɛ ka baŋda nina bi ne" }, { "english": "knowledgeable farmers keep an eye out", "dagbani": "baŋdiba kpahi nya ti nya ka di wala maa ba mali anfaani pam." }, { "english": "see that its leaves have many uses", "dagbani": "baŋdititali" }, { "english": "a very knowledgeable person", "dagbani": "Baŋdiba wuhiya" }, { "english": "their eyes open to HIV/AIDS so that they will learn how to handle it", "dagbani": "ni niri ŋun mali HIV yi yuuni o daalaafee zuɣu viɛnyɛliŋga di ni yuui pam ka AIDS ti naanyi gbaag’ o" }, { "english": "the, that [known because previously mentioned]", "dagbani": "ŋɔ" }, { "english": "When he reached three months, his weight was how many kilogrammes?", "dagbani": "O ni daa paai chira ata ·la·, o timsim daa nyɛla kilogram diba ala?" }, { "english": "the plague which fell on the Egyptians falls on you.", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "In every religion they have special prayers for the sick.", "dagbani": "Adiini kam ni, bɛ mali la wunsuhigu gahinda n-suhiri tiri barinima." }, { "english": "If you value yourself as being worth a penny, people will buy you for a cowry.", "dagbani": "A yi saai amaŋa kɔbo bɛ dar’ a la laɣifu." }, { "english": "the Chaldeans gathered together in three groups.", "dagbani": "Kalidianim’ laɣimla tab’ ʒiibuta zuɣu" }, { "english": "last-", "dagbani": "la4" }, { "english": "day before yesterday", "dagbani": "dali la4" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sɔha la4" }, { "english": "yesterday or today", "dagbani": "sɔhila bee zuŋɔ" }, { "english": "This son of Jesse has not come to the dining room yesterday or today.", "dagbani": "Jɛsi dapala ŋɔ bi kana bindirigu dibu shee ŋɔ sɔhila bee zuŋɔ" }, { "english": "last night", "dagbani": "yuŋ la4" }, { "english": "Last year’s partridges are showing this year’s", "dagbani": "Yuuni la kɔringa n-wuhiri yuuni ŋɔ kɔringa chi kpaɣibu." }, { "english": "partridges how to dig up the (recently-planted).", "dagbani": "dantali la4 ‘three days ago’" }, { "english": "last Monday (&c.).", "dagbani": "Atani (&c.) la4" }, { "english": "Note: TN entry : ?? = la", "dagbani": "labalaba" }, { "english": "id. soft.", "dagbani": "labalaba id." }, { "english": "Note: (W.D.) Pl: labira.", "dagbani": "labi" }, { "english": "to return, go/come back.", "dagbani": "labi" }, { "english": "K’o naanyi labi o ya.", "dagbani": "And he finally went home." }, { "english": "O daa dɔɣi jahi ka zaɣ’ yini labi yaha.", "dagbani": "She gave birth to twins but one returned (to ancestors, died)." }, { "english": " labina ‘to", "dagbani": " labina" }, { "english": "angel", "dagbani": "malaika" }, { "english": "come back.", "dagbani": "maa daa lan" }, { "english": "the child died soon after birth.", "dagbani": "bia labiya" }, { "english": "return home.", "dagbani": "lab’ kuli" }, { "english": "to retreat", "dagbani": "lab' nyaaŋa" }, { "english": "to do sth. again", "dagbani": "lab' me" }, { "english": "the angels of God coming down to the Son of Man and going back up again", "dagbani": "Naawuni malaikanim’ siɣiri Daadam Bia sanna ka labiri dura" }, { "english": "rebuild", "dagbani": "lab' me" }, { "english": "return build", "dagbani": "lab' me" }, { "english": "the angels of God coming down to the Son of Man and going back up again", "dagbani": "Naawuni malaikanim’ siɣiri Daadam Bia sanna ka labiri dura" }, { "english": "They rebuild the house of God in this heavenly rock.", "dagbani": "bɛ lab’ me Naawuni jɛmbu duu maa n-zali" }, { "english": "they can rebuild God's temple in its original place.", "dagbani": "di zaashe’ kurili la ni" }, { "english": "yam generally", "dagbani": "nyuli" }, { "english": "yam regrows after the harvest", "dagbani": "labi ‘yam regrows after the harvest’" }, { "english": "to neglect/abandon a custom.", "dagbani": "labi kali ‘to neglect/abandon a custom’" }, { "english": "throw", "dagbani": "labi" }, { "english": "to face, turn in the direction of, be opposite", "dagbani": "labi(labi)" }, { "english": "Mount Hachilah which faces south of Jeshimon.", "dagbani": "Hachila zo’ shɛli din labiri Jɛshimɔn nudirigu polo la" }, { "english": "the people set about crossing the river opposite Jericho.", "dagbani": "niriba maa daa gbaai mɔɣili maa du zaŋ lab’ Jɛriko tooni polo" }, { "english": "in the direction of", "dagbani": "zaŋ labi" }, { "english": "The camp of Midian was north of them in the valley.", "dagbani": "Midiannim’ mi daa do vinvamli ni zaŋ lab’ nuzaa polo" }, { "english": "a half-piece of cloth.", "dagbani": "labi" }, { "english": "a half (of anything).", "dagbani": "labi" }, { "english": "to return sth., give back, put back", "dagbani": "labisi" }, { "english": "Return it!", "dagbani": "Zaŋ labisi!" }, { "english": "And he returned the book to me.", "dagbani": "K’o labisi buku ti ma." }, { "english": "I was pleading with the King not to send me back to Jonathan's house to die there.", "dagbani": "N fabilimi niŋ naa ni o di lan zaŋ ma labisi Jɔnatan yiŋ’ ka n ti kpi nimaani." }, { "english": "they took them (shields) back to the room again.", "dagbani": "bɛ lan zaŋ li labisi ti niŋ di duu" }, { "english": "to bring back, cause sb. to return.", "dagbani": "labi" }, { "english": "If he accepts that he is in the wrong, it means that you have brought him back into your brotherhood again.", "dagbani": "O yi deeg’ o galimi, a zaŋ o labisi yi mabiligu maa puuni yaha m-bala." }, { "english": "to degrade, demote, humiliate", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "to retaliate, revenge", "dagbani": "labisi" }, { "english": "I will take my vengeance upon them.", "dagbani": "m bɔhi ba biɛri labisi" }, { "english": "I stand up and revenge myself on them.", "dagbani": "n yiɣisi zani, m bɔhi ba biɛri labisi." }, { "english": "(we will) do to him in return what he did to us.", "dagbani": "ti ni niŋ o o ni niŋ ti shɛm labisi" }, { "english": "to revenge", "dagbani": "mabihili" }, { "english": "to reply, answer.", "dagbani": "labisi" }, { "english": "They replied that...", "dagbani": "Bɛ labisi n-yɛli ni..." }, { "english": "He had no answer.", "dagbani": "O kɔŋ labisibu." }, { "english": "to reply to a message", "dagbani": "zilinli" }, { "english": "answer", "dagbani": "amsa" }, { "english": "labisi", "dagbani": "labi" }, { "english": "to move, move sb./sth. in the direction of", "dagbani": "labisi" }, { "english": "The princes of Dagbong consulted together and decided to move Naa Baawa to New Nantong and leave the steward settled in Old Nantong.", "dagbani": "Dagbaŋ nabihi ti laɣim taba gbaai shaawaara n-labisi naa Baawa ti ʒili Nantɔŋ palli ka chɛ yiŋ’ doo mi ʒili Nantɔŋ kurigu." }, { "english": "Baawa to New Nantong and leave the steward settled in Old Nantong.", "dagbani": "Sokam karila kom n-labisiri o jɔɣu ni." }, { "english": "Everyone scoops water (sending it) between his own legs.", "dagbani": "Biɛɣu yi neei, ka doo labisi ŋman’ shɛli bɛ ni daa zaŋ su pakoli maa ŋun daa su pali maa mɔɣu maa yiŋa." }, { "english": "to court", "dagbani": "laɣi" }, { "english": "to make friends with", "dagbani": "laɣi zɔri" }, { "english": "Solomon made overtures of friendship to Pharaoh King of Egypt with an eye to marrying his daughter.", "dagbani": "Sulemaana daa laɣi Ijipti Naa Firawuna zɔri no bipuɣiŋga kpuɣibu zuɣu." }, { "english": "If you want a cat as your friend, you will learn to eat raw meat.", "dagbani": "A yi laɣi jɛŋkuno zɔri, a ni bɔhim nimkaha ŋubbu." }, { "english": "friend, you will learn to eat raw meat.", "dagbani": "goli." }, { "english": "to seduce, have intercourse with (for money), \"offer money to a woman or girl to signify a wish for friendly relations with her\" (IM)", "dagbani": "laɣi mam" }, { "english": "to take a concubine", "dagbani": "laɣi mam" }, { "english": "to have intercourse with a woman", "dagbani": "laɣi paɣa" }, { "english": "to make a cross mark to ward off evil", "dagbani": "lagi tim" }, { "english": "to spot the body with charcoal-like medicine", "dagbani": "lagi tim" }, { "english": "seek a chieftaincy", "dagbani": "ladzi nam" }, { "english": "smear", "dagbani": "laɣi" }, { "english": "take some of its blood and put it on the lobes of the right ears of Aaron and his sons", "dagbani": "zaŋ o ʒim shɛli n-laɣi Aduna min’ o bidibisi maa nudiriti tib’ nyaɣa" }, { "english": "They must take their blood and smear their doorposts and lintels", "dagbani": "Di simdi ka bɛ ti zaŋ bɛ ʒim maa laɣi bɛ dunopaɣira mini bɛ dunoya zuɣusahi" }, { "english": "take (blood) and smear your lintels and doorposts", "dagbani": "zaŋ (ʒim) ve yi dunoya zuɣusahi mini dunopaɣira" }, { "english": "coins, small change", "dagbani": "laɣibaligu" }, { "english": "they sold the righteous for a little silver", "dagbani": "bɛ zaŋ wuntizɔriba n-kɔhi deei anzinfa laɣibaligu" }, { "english": "they gave him thirty silver coins", "dagbani": "bɛ daa ti o anzinfa laɣibaligu bini pihita" }, { "english": "to make change (of money)", "dagbani": "ŋma laɣibaligu" }, { "english": "change", "dagbani": "chɛnji" }, { "english": "capital, principal sum (finance)", "dagbani": "laɣidaya" }, { "english": "I could have got interest in addition to my principal.", "dagbani": "n naan ku nya nyɔri pahi n laɣidaya maa zuɣu" }, { "english": "'chop money', allowance for food, 'pocket-money'", "dagbani": "laɣidira" }, { "english": "the king gave them an allowance to live on", "dagbani": "Firawuna daa tirila maligumaaniba maa laɣidira, dina ka bɛ daa mali dira" }, { "english": "For his maintenance a regular daily allowance was given him by the king of Babylon to the day of his death.", "dagbani": "Babilɔn naa maa daa kul tir’ o o dabisili kam laɣidira hal ni o nyɛvili tariga" }, { "english": "cowry", "dagbani": "laɣifu" }, { "english": "coins", "dagbani": "laɣifu" }, { "english": "a cowry, cauri", "dagbani": "laɣifu" }, { "english": "If you value yourself as being worth a penny, people will buy you for a cowry.", "dagbani": "A yi saai amaŋa kɔbo bɛ dari a la laɣifu." }, { "english": "a coin", "dagbani": "laɣifu" }, { "english": "Bring me a coin to see.", "dagbani": "Zaŋmiya laɣifu na ka n nya." }, { "english": "I have found my coin that was lost.", "dagbani": "n nya n laɣifu din daa bɔrigi la" }, { "english": "coin, small change", "dagbani": "laɣ’ baligu" }, { "english": "(a woman) has ten silver coins.", "dagbani": "mal’ anzinfa laɣ’ baligu pia" }, { "english": "a woman", "dagbani": "pia" }, { "english": "ten silver coins", "dagbani": "baligu" }, { "english": "money", "dagbani": "lidziri" }, { "english": "woman", "dagbani": "pia" }, { "english": "coins", "dagbani": "baligu" }, { "english": "treasurer", "dagbani": "laɣigula" }, { "english": "treasurers", "dagbani": "laɣiguliba" }, { "english": "'money-keeper'", "dagbani": "Note" }, { "english": "Erastus who is the city treasurer.", "dagbani": "Ɛrastus ŋun nyɛ tiŋ’ puuni laɣigul’ la" }, { "english": "Mithredath who was the senior treasurer.", "dagbani": "Mitrɛdat ŋun daa nyɛ laɣiguliba kpɛm’" }, { "english": "a cowry (cowri, cauri)", "dagbani": "laɣikpahirili" }, { "english": "cowries", "dagbani": "laɣikpahira" }, { "english": "thread-able cowri", "dagbani": "Note" }, { "english": "white, bright", "dagbani": "laɣilaɣi" }, { "english": "I come out of dirt and become shining-white more than a cotton-boll.", "dagbani": "n yi daɣiri ni, ka paligi laɣilaɣi gari gumbɔrigu" }, { "english": "very bitter", "dagbani": "laɣilaɣi" }, { "english": "Truth is like the bandǤba climbing plant, very bitter.", "dagbani": "yɛlimaŋli ŋmanila bandɔba, tom laɣilaɣi" }, { "english": "to gather", "dagbani": "laɣim" }, { "english": "together, assemble, meet", "dagbani": "kabɔba laɣim" }, { "english": "Your sheaves (bundles of grain) gathered around my sheaf and bowed down to it.", "dagbani": "ti gili n kabɔbili maa n-damdi li tiŋa" }, { "english": "A great crowd gathered around him.", "dagbani": "Zama pam laɣim o san’ na." }, { "english": "Why should you ... let all the Judahites who have gathered to you be dispersed?", "dagbani": "chɛ ka Judanim’ bɛn zaa laɣim na ti be a sani ŋɔ lan wurim?" }, { "english": "what God has joined together let no man put asunder", "dagbani": "Naawuni ni laɣim shɛba, sal’ ŋun’ miri ka o woligi ba" }, { "english": "to call together, convene", "dagbani": "kahi" }, { "english": "to join in some activity, do sth. together", "dagbani": "di nya zama ni laɣim yo vuri" }, { "english": "I did see a crowd making a noise, but I didn't find out what it was.", "dagbani": "yi laɣim diri ŋman’ yini ni" }, { "english": "you eat together in one (calabash-)dish.", "dagbani": "Bɛn laɣim pi tama bɛn kurigiri li." }, { "english": "Those who were together in burying shea nuts go together to dig them up.", "dagbani": "Bihi yi laɣindi gbɛra du’yindi ka dooni n miriti taba" }, { "english": "to be, live together", "dagbani": "laɣim m-be" }, { "english": "Don't his sisters live here in this town?", "dagbani": "Pa ti min’ o tizɔpaɣiba zaa n-laɣim be ya ŋɔ ŋɔ?" }, { "english": "do.not we and all his sisters join and live.in this place thus", "dagbani": "Pa ti min’ o tizɔpaɣiba zaa n-laɣim be ya ŋɔ ŋɔ" }, { "english": "to have (sexual) intercourse", "dagbani": "goli" }, { "english": "to have intercourse with one woman (two or more men)", "dagbani": "doo min’" }, { "english": "a man and his father 'make' the same slave-girl.", "dagbani": "o ba laɣindi mali dabipaɣ’ yino" }, { "english": "a capital sum.", "dagbani": "laɣima" }, { "english": "a person who conjures money", "dagbani": "laɣinamda" }, { "english": "group, meeting, council.", "dagbani": "laɣiŋgu" }, { "english": "They were the ones who went to Bethshean public meeting place.", "dagbani": "laɣiŋgu palo ni" }, { "english": "laɣim.", "dagbani": "laɣim" }, { "english": "a forger, counterfeiter of money", "dagbani": "laɣiŋmara" }, { "english": "a moneylender", "dagbani": "laɣipaŋda" }, { "english": "borrowed money, a loan", "dagbani": "laɣipaŋda" }, { "english": "ready cash, change, coins", "dagbani": "laɣipiɛliga" }, { "english": "the tomb that our ancestor Abraham bought with silver coins.", "dagbani": "ti yab’ Ibrahimma ni daa zaŋ anzinfa laɣipiɛliga da sil’ shɛli" }, { "english": "that our ancestor Abraham bought with silver coins.", "dagbani": "Suturi' shɛŋa bɛ ni mali wɔri li n-nyɛ: kurigu, ŋmaansuliga, nyolɔra, laɣipiɛliga, nti pahi" }, { "english": "cowries.", "dagbani": "nyolɔra" }, { "english": "The clothes they wear to dance it are: shirt, colobus-fur hat, bra, cauris and also 'country cloth'.", "dagbani": "Dagban' chinchini." }, { "english": "cattle-egret", "dagbani": "laɣipiɛliga" }, { "english": "These are the birds you are forbidden to eat ... and the ostrich, the hawk, the egret.", "dagbani": "Noombihi shɛb’ yi ni yɛn chihiri dibu m-bɔŋɔ. ... ni taataa ni gbarizam ni laɣipiɛliga" }, { "english": "egret", "dagbani": "naɣipiɛriga" }, { "english": "to gather, collect (many people, things) at a place", "dagbani": "laɣisi" }, { "english": "They collected money.", "dagbani": "Bɛ laɣisi liɣri." }, { "english": "It's crowded, packed.", "dagbani": "Bɛ laɣisi muɣi." }, { "english": "they took time to collect the data and take photographs/draw", "dagbani": "bɛ ni zaŋ\ndahima shɛli n laɣisi lahabaya ka ŋmahi anfooni" }, { "english": "pictures", "dagbani": "" }, { "english": "kahi", "dagbani": "Syn" }, { "english": "sn ", "dagbani": "Note" }, { "english": "va", "dagbani": "Sim" }, { "english": "vaai", "dagbani": "Sim" }, { "english": "saving, the act of saving money", "dagbani": "laɣisɔŋbu" }, { "english": "a treasurer", "dagbani": "laɣisɔŋda" }, { "english": "money-changer", "dagbani": "laɣitaɣira" }, { "english": "money-changers", "dagbani": "laɣitaɣiriba" }, { "english": "you will put bread which is holy and put it on top of the table", "dagbani": "yi ti zaŋdi bɔrɔbɔro din be kasi tamdi teebuli maa zuɣu" }, { "english": "Jesus was pushing the money-changers' tables", "dagbani": "Yisa daa ... daari laɣitaɣiriba teebuya" }, { "english": "(trading-)capital", "dagbani": "laɣiwolinda" }, { "english": "the love of money", "dagbani": "laɣiyubo" }, { "english": "love of money is the root of every evil.", "dagbani": "laɣiyubo nyɛla bin’ biɛɣ’ kam nyaɣili" }, { "english": "a lover of money, avaricious person", "dagbani": "laɣiyura" }, { "english": "People will be lovers of themselves, lovers of money.", "dagbani": "daadamnim’ ni ti nyɛla bɛn yuri bɛmaŋ’ yaɣi, ka shɛb’ nyɛ laɣiyuriba" }, { "english": "capital, principal sum (finance)", "dagbani": "laɣizuɣu" }, { "english": "news", "dagbani": "lahabali" }, { "english": "journalist", "dagbani": "lahabalitira" }, { "english": "newses", "dagbani": "lahabaya" }, { "english": "a blemish, defect", "dagbani": "lahandi" }, { "english": "If the test does not show indications of HIV in your blood, they tell you that you are 'HIV-negative'.", "dagbani": "Zahimbu maa yi bi nya HIV lahinli a ʒim ni bɛ yɛri a mi ni a nyɛla HIV-‘negative’." }, { "english": "show indications of HIV in your blood, they tell you that you are 'HIV-negative'.", "dagbani": "" }, { "english": "wonder", "dagbani": "alahaziba" }, { "english": "bowls", "dagbani": "laa" }, { "english": "again, also.", "dagbani": "lahi" }, { "english": "A yi labi pololi gooni a bi lahi dol’ o ti nyari o ni lu shɛm (shɛli).", "dagbani": "If you throw a toad over a wall, you don’t go to see how (where) it fell." }, { "english": "Ŋun nya ka di yiriŋ yi lahi nya, o ni baŋ gbibbu.", "dagbani": "He who gets something and misuses it will use it wisely when he gets it another time." }, { "english": "Di lahi tu ni nachimbila ni paɣasarili bi zaani ko ashiloni, wuntaŋni bee yuŋ.", "dagbani": "It is also advisable that a young man and a young woman" }, { "english": "should not be set off on their own, in the daytime or at night.", "dagbani": "Buɣim tɔbu piligu nyɛla binshɛli" }, { "english": "The origin of the Fire-throwing is something the old people of Dagbong no longer know for certain.", "dagbani": "Dagban’ ninkura ni bi lahi mi ni achiika." }, { "english": "Abu came, Neena also came.", "dagbani": "Abu kana, Neena lahi kana." }, { "english": "When is it that you see a mother chicken without bones?", "dagbani": "Amaa baŋmi ka dama dimbu saha maa yi yaɣi hawa ni pirigili saha, nyin mira ka a lahi chihi li bee m" }, { "english": "Amaa baŋmi ka dama dimbu saha maa yi yaɣi hawa ni pirigili saha, nyin mira ka a lahi chihi li bee m mɔɣisi li.", "dagbani": "But be careful because if the time of the bite is more than an hour and a half you must no longer cut it or suck it." }, { "english": "news, story", "dagbani": "lahibali" }, { "english": "When news of this event reached King Jabin of Hazor.", "dagbani": "Yɛlli ŋɔ lahibali ni daa ti nti to Hazɔr Naa Jabin saha shɛli" }, { "english": "the Gospel", "dagbani": "Lahibali Suŋ" }, { "english": "It was not old wives' tales that we taught you.", "dagbani": "Pa kurimbuni lahabaya din pa yɛlimaŋli ka ti daa zaŋ wuhi ya" }, { "english": "information, datum/data", "dagbani": "chudzu" }, { "english": "The night-school students of Kuga recorded this information.", "dagbani": "Kuga yuŋ shikuribihi n-sabi lahabali ŋɔ." }, { "english": "this information was recorded carefully.", "dagbani": "lahabaya ŋɔ sabi viɛnyɛliŋga" }, { "english": "they took time to collect the data and take photographs/draw pictures.", "dagbani": "bɛ ni zaŋ dahima shɛli n laɣisi lahabaya ka ŋmahi anfooni" }, { "english": "They have to add the following information to the (marriage) certificate: a. their names.", "dagbani": "-8" }, { "english": "history.", "dagbani": "Lahibali" }, { "english": "The history indicates that ...", "dagbani": "puuni wuhiya ni" }, { "english": "Note: al ɦabar", "dagbani": "< ا <" }, { "english": "Asr (Muslim prayer-time between 3 and 5 o'clock p.m.)", "dagbani": "lahisari" }, { "english": "history", "dagbani": "lahisari" }, { "english": "(prayer of) the afternoon", "dagbani": "al•’ așr" }, { "english": "wonder", "dagbani": "alahaziba" }, { "english": "a queue, 'line'", "dagbani": "lai" }, { "english": "barracks", "dagbani": "lai" }, { "english": "a clay bowl [type]", "dagbani": "lakɔrigu" }, { "english": "so, thus, in that way", "dagbani": "lala" }, { "english": "Why are you going on at the woman like that?", "dagbani": "Bɔ n-niŋ ka yi kaɣili paɣ’ maa lala?" }, { "english": "And it actually happened like that.", "dagbani": "Ka di daa shiri niŋ lala." }, { "english": "The two of them just kept suspecting each other like that, until someone came and asked them what had set them at odds.", "dagbani": "Bɛ niriba ayi maa daa kuli malila tab’ lala hal ka so ti kana n-ti bɔhi din tuɣili ba" }, { "english": "“Bɔ saha ka di piligi niŋd’ o lala.”", "dagbani": "..." }, { "english": "When did this start happening to him?", "dagbani": "O bilim ni." }, { "english": "(Since) his childhood.", "dagbani": "Bia ni kuli mɔɣirili" }, { "english": "The more the child sucks, the more will it (the mother's breast considered as a fountain) well up.", "dagbani": "Pam shɛm, lala ka di gba kuli yɛn bilisiri viɛnyɛla." }, { "english": "Am I your wife's lover that you hate me like that?", "dagbani": "A dataa nye ma k' a je ma lala?" }, { "english": "In the same way we also thank Mr. K.", "dagbani": "Lala ka ti lam puhiri Mr.Kuupuolo Gaeten." }, { "english": "not so, not like that", "dagbani": "pa lala" }, { "english": "The drummers and praise-singers give it the praisename 'Kumbun Sandariyili', but that is not how it (really) is.", "dagbani": "Ka lunsi bee baansi salindi li Kumbun Sandariyili, maaa pa lala n-nyɛ li." }, { "english": "otherwise (if it is not so')", "dagbani": "di yi pa lala" }, { "english": "Give me strength again, otherwise I will die.", "dagbani": "Tim’ ma yaa yaha, di yi pa lala n ni kpi" }, { "english": "they die in war if it is not so", "dagbani": "shee bɛ ku Pool ni di yi pa lala bɛ ku" }, { "english": "they would certainly kill Paul, otherwise they would not eat or drink.", "dagbani": "di bee n-nyu" }, { "english": "If an egg is not yours, say the truth or else when it hatches your secret will be revealed.", "dagbani": "Galli yi pa a dini nyin’ zanimi yim di yi pa lala di yi ti wɔɣi a gbin’ ni vii." }, { "english": "Is that so?", "dagbani": "Lala?" }, { "english": "It is so!", "dagbani": "Lala!" }, { "english": "As you have seen me so you will leave", "dagbani": "A ni nya ma shɛm a ni chɛ ma lala " }, { "english": "God will help that city early in the morning.", "dagbani": "Naawuni ni sɔŋ lala·tiŋ’ ·maa biɛkaali\nsaha" }, { "english": "This will ensure that both the baby and the mother are healthy.", "dagbani": "Lala maa chɛrimi ka bia maa mini o ma zaa mali alaafee." }, { "english": "Because of this, be careful not to let anyone give bathwater to your baby to drink.", "dagbani": "zuɣu, miri ka a chɛ ka so zaŋ kɔ-surim n nyuhi a bilɛɣu" }, { "english": "Because of this the drummers' praise-name for the chief of Sunsong is 'Bugiyeligu Naa'.", "dagbani": "Lala zuɣu ka lunsi salindi Sunsɔŋ Naa ni Buɣiyɛligu naa" }, { "english": "to glide, hover, float in the air.", "dagbani": "lali" }, { "english": "to swing from, dangle.", "dagbani": "lali" }, { "english": "like the Nile River", "dagbani": "kaman Nail Mɔɣili" }, { "english": "The Earth will stagger like", "dagbani": "Dunia ni ti laani kaman" }, { "english": "drunkard and sway like a shelter.", "dagbani": "kom lali" }, { "english": "water (and other liquid) sloshes.", "dagbani": "lali" }, { "english": "to die.", "dagbani": "laŋsi" }, { "english": "a joking-partner, person who has a joking relationship with another", "dagbani": "laliga" }, { "english": "secret informer", "dagbani": "laliga" }, { "english": "distance self, get away.", "dagbani": "laligi" }, { "english": "it is necessary that he keep away from bad deeds.", "dagbani": "di niŋ kamaata ni o laligi ka chɛ tuumbiɛri" }, { "english": "escape from.", "dagbani": "laligi ka chɛ" }, { "english": "earth and sky fled away from him.", "dagbani": "tiŋgbani mini sagbana daa laligi ka chɛ o" }, { "english": "to scrape, graze, abrade.", "dagbani": "laligi" }, { "english": "He had an abrasion.", "dagbani": "O ningbung laligiya." }, { "english": "to eat the first-fruits of a crop", "dagbani": "lam" }, { "english": "to sample, try, taste", "dagbani": "lam" }, { "english": "like how the tongue tastes food", "dagbani": "kaman zilinli ni lamdi bindirigu shɛm la" }, { "english": "to let sb. sample, try, taste", "dagbani": "lam" }, { "english": "itching powder on a plant", "dagbani": "lam" }, { "english": "a gap in a series/row, as teeth or grains on a cob of maize", "dagbani": "lama" }, { "english": "wattles", "dagbani": "lama" }, { "english": "taster", "dagbani": "lama" }, { "english": "a number, numeral", "dagbani": "lamba" }, { "english": "a medal, medallion", "dagbani": "lamba" }, { "english": "a number, numeral", "dagbani": "lamba" }, { "english": "a medal, medallion", "dagbani": "lamba" }, { "english": "owners", "dagbani": "lana" }, { "english": "a wattle of a cock", "dagbani": "lamli" }, { "english": "the gum without the teeth", "dagbani": "lamli" }, { "english": "People will develop gums and think that they are teeth.", "dagbani": "Bɛ ni ti wuɣi lama ka mi ni nyina." }, { "english": "a sample of food, taster, 'dash'", "dagbani": "lamni" }, { "english": "You taste many foods, but a woman’s vagina is not tasted.", "dagbani": "A lama lama, pani ka lama." }, { "english": "tax", "dagbani": "lampoo" }, { "english": "This is also why you pay taxes.", "dagbani": "Daliri ŋɔ zuɣu ka yi yɔri lampoo gba zuɣu" }, { "english": "to prepare a nominal roll of taxpayers", "dagbani": "lampoo" }, { "english": "yet, again, (no) longer, also", "dagbani": "lan" }, { "english": "I was pleading", "dagbani": "N fabilimi niŋ naa ni o di lan zaŋ ma labisi Jɔnatan yiŋ’ ka n ti kpi nimaani" }, { "english": "with the King not to send me back to Jonathan's house to die there.", "dagbani": "bɛ lan gbihirimi, dama gom n-daa" }, { "english": "They were sleeping again, because they were very sleepy.", "dagbani": "mali ba pam" }, { "english": "You went on to say to me your servant how my house will be in future.", "dagbani": "a lan yɛli mani a dabili ŋɔ n\nyili ni ti yɛn be shɛm dahin shɛli ha yɛla" }, { "english": "In the same way we also thank Mr. K. G.", "dagbani": "Lala ka ti lam puhiri Mr.Kuupuolo Gaeten" }, { "english": "In a little while you will no longer see me.", "dagbani": "Di kpalim biɛla ka yi ku lan nya ma" }, { "english": "they will no longer pay any sort of tax to you.", "dagbani": "bɛ ku lan yo farigu balibu kam n-ti a" }, { "english": "After this nobody had the courage to ask him any more questions.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ nyaaŋa ka so daa bi lan buɣisi ni o bɔh’ o bɔhigu yaha." }, { "english": "she would show her father and let him know that she was no longer a child.", "dagbani": "o ni wuhi o ba ka o baŋ ni o lam pala bia" }, { "english": "owner", "dagbani": "lana" }, { "english": "'owner'", "dagbani": "lana" }, { "english": "person of/with sth.", "dagbani": "lana" }, { "english": "horse or donkey ... that they first have to fit with a bit before they will obey their masters' will.", "dagbani": "bɛ ni zaŋdi galigɛ n-lɛri shɛb’ pɔi ka bɛ naanyi tumdi bɛ laamba yubu la" }, { "english": "The donkey knows why it doesn’t want to carry the load of its owner’s lover.", "dagbani": "ʒibu." }, { "english": "... the owner of the tree-farm said ...", "dagbani": "tihi puu maa lana daa yɛli" }, { "english": "Go on, Baldie!", "dagbani": "Zuɣupalo ŋɔ lana, chama!" }, { "english": "The prayer offered to God knows to whom it applies.", "dagbani": "Adua mi o lana." }, { "english": "What is this babbler trying to say?", "dagbani": "Wula ka yɛtɔɣ’ gbaliŋ ŋɔ lana lee yɛri maa?" }, { "english": "the owner of this senseless talk", "dagbani": "loorinim' laamba" }, { "english": "owners of motor vehicles", "dagbani": "dabiɛm" }, { "english": "that person (just mentioned)", "dagbani": "dilana" }, { "english": "If anyone is afraid or fainthearted, that fellow should go home.", "dagbani": "Dabiɛm yi gbaai so bee so suhu yi fuŋ, dilana ŋun’ labimi kul’ o yiŋa" }, { "english": "If it gets to be a temperature higher than this 37, then the person has a fever or ague.", "dagbani": "Di yi duɣi du n gari lala 37 ŋɔ dindina fiiba bee akpaɣila gbaai di lana" }, { "english": "coward", "dagbani": "dabiɛm lana" }, { "english": "parents, guardians", "dagbani": "bialana" }, { "english": "The prophet’s eye powder is applied to the eyes of those who don’t have guardians.", "dagbani": "Anabi chilitɔŋ, ban ka laamba m-banda." }, { "english": "A parent cares for his/her child, but God cares for the orphan.", "dagbani": "Bialana maani o bia, ka Naawuni zaŋ mali kpibiga." }, { "english": "children", "dagbani": "bihi’" }, { "english": "The child's care must be equally divided, because the children are many.", "dagbani": "Bihi’ laamba di wain tiwala din miha, ka bihi'" }, { "english": "Parents have eaten sour grapes and the children's teeth are set on edge.", "dagbani": "nyina ni nyɛmda." }, { "english": "It is not right to kill children because of their parents.", "dagbani": "Di bi tu ni bɛ ku bihi laamba bɛ bihi zuɣu" }, { "english": "people who don't obey their parents.", "dagbani": "bɛn bi deeri bɛ laamba noli" }, { "english": "I am running away from my mistress Sarai.", "dagbani": "N yila n lan’ Zarai sani zɔra." }, { "english": "In these days there are many slaves who break away from their masters.", "dagbani": "Pumpɔŋɔ daba pam kul zɔrimi ka chɛri bɛ laamba." }, { "english": "person, owner of, 'owner'", "dagbani": "lana" }, { "english": "a suffix denoting ownership:", "dagbani": "lana" }, { "english": "a suffix denoting ownership:", "dagbani": "rana" }, { "english": "a suffix denoting ownership:", "dagbani": "dana" }, { "english": "Plural: persons, owners", "dagbani": "lannima" }, { "english": "I know you are someone who is loving, merciful", "dagbani": "m mi ni a nyɛla yurilimlana mini nambɔzɔra ni suɣilolana" }, { "english": "regent", "dagbani": "gbɔŋlana" }, { "english": "skin (-of-office)", "dagbani": "gbɔŋ" }, { "english": "owner", "dagbani": "lana" }, { "english": "the owner or possessor of (person [temporarily] in control of/responsible for) the skin", "dagbani": "gbɔŋlana" }, { "english": "a muezzin", "dagbani": "landana" }, { "english": "a muezzin", "dagbani": "landani" }, { "english": "a muezzin", "dagbani": "ladani" }, { "english": "a muezzin", "dagbani": "laandana" }, { "english": "muezzins", "dagbani": "landannima" }, { "english": "If you put your hand in the anus of the Muslim prayer leader, you will one day put your hand in the anus of a Muezzin and he will broadcast it to others.", "dagbani": "A yi timdi limam nyirivɔɣu ni a ni ti tim landana nyirivɔɣu ni ka o mol' a." }, { "english": "to give the call to prayer", "dagbani": "moli" }, { "english": "bridle", "dagbani": "langami" }, { "english": "a donkey needs a bridle.", "dagbani": "buŋ’ simdi langami" }, { "english": "a testicle", "dagbani": "lani" }, { "english": "Nobody can know on its first day whether a testicle will get a hernia.", "dagbani": "niŋ poli." }, { "english": "on the testicle's first day", "dagbani": "ja lana" }, { "english": "Don't use a castrated animal.", "dagbani": "Di zaŋya bɛ ni ja biŋkɔb’ so lana" }, { "english": "If a man is castrated.", "dagbani": "Bɛ ni ŋmahim do’ so lana bee bɛ ni ŋmaai do’ so yoli" }, { "english": "We warm ourselves by the fire and see one another’s balls.", "dagbani": "Ti wuɣisi buɣim n-nya tab’ lana." }, { "english": "shrub [sp.]", "dagbani": "lanjam" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "lanjiŋa" }, { "english": "They trade ivory 'ebony' and for your goods.", "dagbani": "bɛ zaŋdi wɔbinyina mini lanjiŋ dari yɔr’ a nɛma zuɣu" }, { "english": "an old man married to a young girl", "dagbani": "lankudaai" }, { "english": "balls-won't-thrust", "dagbani": "Note: 'balls-won't-thrust' ??" }, { "english": "castrated animal", "dagbani": "lantabili" }, { "english": "castrated animals (plural)", "dagbani": "lantaba" }, { "english": "This ... is better than if someone sacrifices a bullock.", "dagbani": " ... gari nir’ yi zaŋ naɣila’ lantabili ... mali sara." }, { "english": "a casting net", "dagbani": "laŋa" }, { "english": "casting nets (plural)", "dagbani": "lansi" }, { "english": "they were casting nets in the sea because they were fishermen.", "dagbani": "bɛ labiri laŋa teeku ni, dama bɛ daa nyɛla kulipalinima" }, { "english": "Proud people set a trap for me, and stretch their ropes on the ground like a net, they set snares for me on the path.", "dagbani": "la, bɛ bari ma la zana soli zuɣu." }, { "english": "they left their nets and followed him.", "dagbani": "bɛ daa dii chɛ bɛ lansi maa ka dol’ o" }, { "english": "they caught a lot of fish, so much that their nets began to break.", "dagbani": "bɛ daa ... gbahi zahim pam, hal ka bɛ lansi maa ti pili chɛhibu" }, { "english": "Their enemy catches them all with a hook, and pulls them out with a cast-net to put in his keep-net.", "dagbani": "ba na ti niŋ o daasau ni" }, { "english": "Your tail is not tied up in a fishing net.", "dagbani": "A zuli bi guriti laŋa." }, { "english": "I will throw a net over them.", "dagbani": "N ni labi laŋ’ piri ba" }, { "english": "banding-metal", "dagbani": "laŋalaŋa" }, { "english": "'langalanga'", "dagbani": "laŋalaŋa" }, { "english": "long strips of iron binding on bales", "dagbani": "laŋalaŋa" }, { "english": "lanky", "dagbani": "laŋalaŋa" }, { "english": "a disease with swellings", "dagbani": "laŋgandili" }, { "english": "fruit [sp.] a large fruit of a certain tree, used for medicine", "dagbani": "laŋgandili" }, { "english": "grass [sp.]", "dagbani": "laŋgirindoo" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kulikaɣili, kulikarili, kulimɔri, kunduŋpiɛm, kpaaŋwundigu, kpiŋkpaŋgɔŋ, naɣipuri, naɣiyɛm, narigbuŋgbaŋ, pirimpiɛligu, piriŋkpaŋ, tantee" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "dabiga, gbiriga, kaɣalom, kɔnyurili, kpamvɔɣu, naɣiyihim, suiin, wɔrikariwana, wɔrimɔri, yihim" }, { "english": "person, who by nature has only one testicle", "dagbani": "laŋgɔbili" }, { "english": "person, who by nature has only one testicle", "dagbani": "laŋgɔba." }, { "english": "man who cannot produce due to infertility (not impotence)", "dagbani": "laŋgɔbili" }, { "english": "to slosh, splash, slop (liquid does)", "dagbani": "laŋsi" }, { "english": "They are like sea waves that are blown around.", "dagbani": "Bɛ ŋmanila teeku kogbana din laŋsiri ginda" }, { "english": "laughter", "dagbani": "lari" }, { "english": "All your teeth are discoloured and you are reluctant to smile; then what if you were a kola nut seller?", "dagbani": "A nyina lee kpi zaa ka lari niŋ a vinyaɣili ka a yi di kɔhiri guli ŋuna?" }, { "english": "sɔŋdiba bɛn kuhiri n-ka.", "dagbani": "Laugh and the world laughs with you, cry and you cry alone. Lit: Those who laugh have many helpers, but those who cry have no one..." }, { "english": "mali lari", "dagbani": "to be laughable" }, { "english": "Di n mal’ lari.", "dagbani": "It's comical." }, { "english": "bahi lari1, daai lari", "dagbani": "to burst into laughter (one person/many people)" }, { "english": "bili lari", "dagbani": "to start laughing, burst out laughing" }, { "english": "la", "dagbani": "to laugh" }, { "english": "male.", "dagbani": "'lari" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "laribako" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "laabako" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "laribakonima" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "alahali" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "anyɔɣiti" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "chamba" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "chɛchito" }, { "english": "yam", "dagbani": "diɣi" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "fuɣurili" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "guŋgumbo" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "guŋgunsalli" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "guŋguŋkpilli" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "gbiliŋgbi" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kalinchaŋ" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kaŋgbariŋga" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kulikuliga" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kpahijo" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kpina/kpinu" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "kpiriŋga" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "lilia" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nanuɣila" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nyɛŋkpɛliŋga" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nyusoli" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nyuwɔɣipiɛlli" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nyuwɔɣu" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "pakolzandee" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "sangalinjo" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "sayɛto" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "tawulli" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "tɛrili" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "wɔrilani" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "ziɣilaŋgbo" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "an Arab", "dagbani": "Laribu" }, { "english": "Arabs", "dagbani": "Laribunima" }, { "english": "Arabia, Arab country/countries", "dagbani": "Laribu" }, { "english": "nook", "dagbani": "lariga" }, { "english": "nooks", "dagbani": "larisi" }, { "english": "If you are in a nook on the roof.", "dagbani": "A yi be mɔpilli zuɣusaa larigi' ni" }, { "english": "SynD: drum", "dagbani": "lɔriga" }, { "english": "untie", "dagbani": "larigi" }, { "english": "See main entry", "dagbani": "lɔrigi" }, { "english": "untying", "dagbani": "larigibu" }, { "english": "a space, interval, gap", "dagbani": "larigim" }, { "english": "Go ahead of me and leave gaps between you.", "dagbani": "Garimiya n tooni chani ka chɛ ka larigim be yi sunsuuni." }, { "english": "Go round behind it (city) but stay about a kilometer away.", "dagbani": "Doliya di nyaaŋa m-be li larigim kaman kilomita yini laasabu." }, { "english": "Keep away from her, and don't go near her door.", "dagbani": "Niŋmiy’ o larigim ka miriya ka yi kul chaŋ mir’ o yiŋ’ dunoli." }, { "english": "to besmear, soil sth", "dagbani": "larim" }, { "english": "pl: larinda", "dagbani": "larim" }, { "english": "squirrel", "dagbani": "lariŋga" }, { "english": "slim but smart (of persons)", "dagbani": "lariŋga" }, { "english": "Gambian sun-squirrel", "dagbani": "lariŋga" }, { "english": "plural of 'lariŋga' is 'larinsi'", "dagbani": " Forms: larinsi." }, { "english": "The fool chases a squirrel up a tree and prepares a fire to roast it.", "dagbani": "Jɛrigu kari lariŋga duhitia ka maani buɣim." }, { "english": "Don't count your chickens before they are hatched.", "dagbani": "'Don't count your chickens before they are hatched.'." }, { "english": "The groundsquirrel found the sun-squirrel’s old hole and used it for its playground.", "dagbani": "Sashiriga vo kurili ka lariŋga ŋun pihi diɛmda." }, { "english": "'lariŋga", "dagbani": "'lariŋga" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "'larinsi" }, { "english": "Allah", "dagbani": "laa" }, { "english": "dish, bowl, vessel", "dagbani": "lahi" }, { "english": "The first angel poured out what was in his bowl onto the earth.", "dagbani": "malaika ŋun daŋ tooni daa chaŋ nti kpaag' o laa ni dini m-bahi dunia ni" }, { "english": "The shoemaker's daughter goes barefoot.", "dagbani": "Yaɣiba yili ka laa." }, { "english": "make shovels and forks and bowls.", "dagbani": "lahi" }, { "english": "a dish used as a lamp", "dagbani": "firila laa" }, { "english": "enamel measuring-bowl", "dagbani": "kuruwa" }, { "english": "wooden bowl", "dagbani": "kpandili" }, { "english": "calabash-bowl", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "brass bowl, big metal bowl", "dagbani": "tahili" }, { "english": "t.z. bowl", "dagbani": "saɣidirilaa" }, { "english": "male", "dagbani": "laa" }, { "english": "Pl", "dagbani": "lahi" }, { "english": "high pitch (voice, music) and large or small size (inanimate object)", "dagbani": "laa" }, { "english": "young male", "dagbani": "dibiga" }, { "english": "female", "dagbani": "nyaŋ" }, { "english": "Specialists say that if someone with HIV takes care of his/her health it will be a long time before AIDS overcomes them.", "dagbani": "Ninvuɣu shɛb bɛn mali HIV bee AIDS doro bi simdi ka bɛ zɔri dabiɛm ni adiini baŋdiba sani chɛndi." }, { "english": "People with HIV or AIDS should not be afraid to go to religious experts/counsellors.", "dagbani": "baŋda so bɛ ni boli ‘kawunsila’ la ni tooi sɔŋ a" }, { "english": "The one who knows what kind of disease it is, is the one who can cure it.", "dagbani": "Dɔr’ baŋda nyɛ dɔr’ tibira." }, { "english": "Who amongst you is a wise or knowledgeable person?", "dagbani": "Ŋuni n-lee be yi ni n-nyɛ yɛndana ni baŋda?" }, { "english": "you hid these things from the wise and clever people and rather revealed them to babies.", "dagbani": "a zaŋ dimbɔŋɔnima n-sɔɣi yɛnnim’ mini baŋdiba, ka lee kahigi li wuhila biliɛri" }, { "english": "a horse [type], dark bay coloured horse", "dagbani": "baŋdari" }, { "english": "a conical bell with a clapper", "dagbani": "baŋgɛlɛ" }, { "english": "\"cooked leaves of black-eye bean plant\"", "dagbani": "baŋgɔra" }, { "english": "dance [type]. dance of triumph, victory", "dagbani": "baŋgumaŋa" }, { "english": "a twisted bracelet with one or more knots worn by men", "dagbani": "baŋgbuni" }, { "english": "Variant: bangbɛni.", "dagbani": "bangbɛni." }, { "english": "Pl: bangbɛna.", "dagbani": "bangbɛna." }, { "english": "a twisted bracelet with one or more knots worn by men", "dagbani": "worn by men" }, { "english": "General term: baŋa; Similar to: banŋmɛlim, baŋiri.", "dagbani": "baŋa; banŋmɛlim, baŋiri." }, { "english": "baŋa.", "dagbani": "baŋa." }, { "english": "See main entry: baŋkaŋa.", "dagbani": "baŋkahiga" }, { "english": "flea", "dagbani": "baŋkaŋa" }, { "english": "Variant: baŋkalansilli; bankalansilli.", "dagbani": "baŋkalansilinli" }, { "english": "Pl: baŋkalansilima.", "dagbani": "baŋkalansilima." }, { "english": "a skink", "dagbani": "baŋkalansilinli." }, { "english": "Note: ?? yuɣu ni baandɔɣu ni bankalansilli ni gumachuɣu (LEV 11:30)", "dagbani": "?? yuɣu ni baandɔɣu ni bankalansilli ni gumachuɣu (LEV 11:30)" }, { "english": "Related word: banakansilinli.", "dagbani": "banakansilinli." }, { "english": "Note: [E.D.]", "dagbani": "[E.D.]" }, { "english": "Note: Merseyside Naturalists' Association", "dagbani": "Merseyside Naturalists' Association" }, { "english": "baŋa.", "dagbani": "baŋa." }, { "english": "a dirge played by drummers (lunsi).", "dagbani": "baŋkanda" }, { "english": "a tick (insect), flea.", "dagbani": "baŋkaŋa" }, { "english": "a tick (insect), flea.", "dagbani": "baŋkana" }, { "english": "a tick (insect), flea.", "dagbani": "baŋkahiga" }, { "english": "Abu removed a tick from the udder of a cow.", "dagbani": "Abu dabigi baŋkaŋa naahu bihili ni." }, { "english": "a tick larva. a tick (insect) in its larva or half-developed state.", "dagbani": "baŋkaŋfiiŋa" }, { "english": "bird [sp.], bustard. small species of bustard, commonly called 'bush turkey.'", "dagbani": "baŋkarigu" }, { "english": "What has killed the small baŋkariga bush turkey that the big namiɛŋ bush turkey is attending its funeral?", "dagbani": "Bɔ n-lee ku baŋkariga ka namiɛŋ zɔri o kuli?" }, { "english": "measles.", "dagbani": "baŋkɔɣu" }, { "english": "measles", "dagbani": "baŋkɔɣu" }, { "english": "greenish-blue colour", "dagbani": "baŋkom" }, { "english": "mamba", "dagbani": "baŋkom" }, { "english": "grass snake", "dagbani": "bankom" }, { "english": "grass", "dagbani": "baŋlari" }, { "english": "shrub used in treating yaws", "dagbani": "baŋlari" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "tantee" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "naɣiyihim" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "yihim" }, { "english": "pea plant", "dagbani": "baŋli" }, { "english": "leaves of bean", "dagbani": "baŋli" }, { "english": "A simple person is like the creeping pea plant and everyone plucks its leaves.", "dagbani": "Taruŋ nyɛla baŋli ka sokam gbɛmda." }, { "english": "yam", "dagbani": "laabako" }, { "english": "If you buy a water yam and pay for it, it is because of laabako (best-quality yam).", "dagbani": "A yi da nyuwɔɣu ka yo, laabako zuɣu." }, { "english": "It’s hard to make yam mounds, but labaakɔ yams are tasty.", "dagbani": "Pini kɔbu to ka labaako mi nyaɣisa." }, { "english": "KaMara, residents of Larabanga", "dagbani": "Laabaŋa" }, { "english": "early Muslim settlers in Dagbon who claim to have come from the Sudan", "dagbani": "Note: Laabaŋa" }, { "english": "really, truly", "dagbani": "laabira" }, { "english": "Indeed, your faith is really small!", "dagbani": "Laabira yi yɛda shiri pɔra!" }, { "english": "a referee", "dagbani": "laafiri" }, { "english": "one-eyed person", "dagbani": "laakali" }, { "english": "a camel-rider", "dagbani": "laakumbara" }, { "english": "If he should see horseriders in pairs, or donkeyriders or camelriders.", "dagbani": "O yi ti nya waribariba ayiyi bee bumbariba bee laakumbariba" }, { "english": "a camel", "dagbani": "laakumi" }, { "english": "she got down from the camel", "dagbani": "sheei laakum zuɣu zani" }, { "english": "you are people who filter out a sandfly and swallow a camel", "dagbani": "yi nyɛla bɛn lɔŋdi nanviɣu, amaa ka lee vaani laakum" }, { "english": "They attacked the herders and", "dagbani": "Bɛ daa liri bɛn mali biŋkɔbiri n-taɣi piɛri mini buhi ni laakuma chaŋ." }, { "english": "riding-camel", "dagbani": "raakuba" }, { "english": "don't want trouble.", "dagbani": "laalaa" }, { "english": "Goodness me! - an expression of surprise.", "dagbani": "laalaa" }, { "english": "No, no!", "dagbani": "lalai" }, { "english": "shameful", "dagbani": "laa laa" }, { "english": "bad conduct or bad work which justifies expostulation", "dagbani": "lalata" }, { "english": "to float, soar", "dagbani": "laani" }, { "english": "It (a bird) is floating around up there.", "dagbani": "O pa zuɣsaa laana." }, { "english": "People hate the vulture, yet it can soar.", "dagbani": "Bɛ je juɣu ka o laana." }, { "english": "It (a float) is floating on the water.", "dagbani": "Di pa kom zuɣu laana." }, { "english": "the Egyptians stagger around as a drunkard staggers around in his vomit.", "dagbani": "o tiri ni laani gi" }, { "english": "to swing around (dress), sway.", "dagbani": "Bɛ laali binŋmahi." }, { "english": "They swing their smocks around.", "dagbani": "Yawɛ kukoli vuri chɛri ka oki tihi laani ginda" }, { "english": "The sound of Yahweh's voice makes the 'oak' trees swirl around.", "dagbani": "Yi nyu li, ka di chɛ ka yi chani laana." }, { "english": "You drank it (intoxicant) and it makes you sway as you walk.", "dagbani": "[PSA 29:9]" }, { "english": "You drank it (intoxicant) and it makes you sway as you walk.", "dagbani": "chɛ ka yi chani laana." }, { "english": "Let me pass!", "dagbani": "Laalim’ ma ka n gari!" }, { "english": "rally (political)", "dagbani": "laali" }, { "english": "plant [sp.] Bengal bean plant: Mucuna aterrima.", "dagbani": "laam" }, { "english": "owners, parents.", "dagbani": "laamba" }, { "english": "a blind person", "dagbani": "laandana" }, { "english": "You cannot call a blind person with your hands.", "dagbani": "Laandana boligu ku gahi nuu." }, { "english": "muezzin", "dagbani": "laandana" }, { "english": "guinea fowl", "dagbani": "laanigu" }, { "english": "reward, prize", "dagbani": "laara" }, { "english": "an athlete does not get the prize for the race.", "dagbani": "tizɔra bi deeri tizɔbo laara" }, { "english": "Thanks", "dagbani": "Naawuni ni ti laara." }, { "english": "Our thanks go to him.", "dagbani": "Naawuni ni ti laara." }, { "english": "tribute received", "dagbani": "laara" }, { "english": "rental money received", "dagbani": "laara" }, { "english": "profit.", "dagbani": "nyɔri" }, { "english": "a reckoning, accounting.", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "their calculations fail them.", "dagbani": "bɛ laasabu parigi" }, { "english": "(he) won't sit down and reckon up to see if he has the money.", "dagbani": "(o) ku ʒini mali laasabu nya o mal’ liɣiri" }, { "english": "If you, O Lord, kept a record of sins, O Lord,", "dagbani": "Yawɛ, na yi yɛn niŋ ti daalahichi laasabu, ti Duuma, ŋuni n-lee ni tiligi?" }, { "english": "who could stand?", "dagbani": "na’ so ŋun daa bol’ o yiŋbihi na ni o ti mal’ o liɣiri din be bɛ sani laasabu" }, { "english": "who called his servants in to make an accounting of his money that they were responsible for.", "dagbani": "a king who called his servants in to make an accounting of his money that they were responsible for. [MAT 183]" }, { "english": "a number, total of ...", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "about ...", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "Damba is danced for a total of three days.", "dagbani": "Damba wari la daba ata laasabu. Damba is danced for a total of three days." }, { "english": "The", "dagbani": "Kuruchinim’ maa daa nyɛla kaman tusaayi laasabu." }, { "english": "number of pigs was about 2000.", "dagbani": "kalinli daa nyɛla kaman dob’ tusaanu laasabu" }, { "english": "(their) number totalled about 5,000 men.", "dagbani": "daa nyɛla kaman mita ata laasabu" }, { "english": "(Goliath's) height was about three metres.", "dagbani": "wɔɣilim daa nyɛla kaman mita ata laasabu" }, { "english": "About 280 years ago (around 1713) the Gonjas and Dagombas had a battle there.", "dagbani": "Kaman zuŋɔ yuun’ kɔbsiyi ni pihinii ni ayɔpɔin laasabu m-bɔŋɔ (kama 1713) ka Zabaɣisi mini Dagbamba daa tuhi nimaani." }, { "english": "Dagombas had a battle there.", "dagbani": "" }, { "english": "reasoning.", "dagbani": "4 •" }, { "english": "one who has no sense.", "dagbani": "ŋun ka laasabu" }, { "english": "fools and those with no rationality.", "dagbani": "jǫrigu jɛra mini bɛn ka laasabu" }, { "english": "divination.", "dagbani": "5 •" }, { "english": "he sewed a soothsaying-skirt that they examine to perform divination.", "dagbani": "(o) daa shɛ mukuru laasabu din nyɛ bɛ ni daa lihiri shɛli ni buɣiri baɣa niŋ di ni" }, { "english": "ephod", "dagbani": "daa" }, { "english": "he was consulting diviners and soothsaying.", "dagbani": "o daa buɣiri baɣisi, ka niŋdi laasabu" }, { "english": "useless; not included (in the negative).", "dagbani": "lasabo" }, { "english": "a soothsayer, diviner", "dagbani": "laasabuniŋda" }, { "english": "all the diviners will be put to shame", "dagbani": "laasabuniŋdiba zaa ni ti di vi" }, { "english": "the Philistines sent to call the earthpriests and fortunetellers", "dagbani": "Filistianim’ daa ti tim boli tindaannim’ mini laasabuniŋdiba na" }, { "english": "He practiced", "dagbani": "daa buɣiri baɣisi, ka chani bukpahinim’ mini takatibinim’ ni jinwariba sani" }, { "english": "sorcery and divination, and he consulted with mediums and psychics.", "dagbani": "niŋda laasabu" }, { "english": "torch (Br.), flashlight (Am.), 'torchlight' (Gh.)", "dagbani": "laati" }, { "english": "electricity, electrical supply, 'light'", "dagbani": "laati" }, { "english": "to feed a baby, 'feed sb. with hand or spoon'", "dagbani": "le" }, { "english": "to pour a liquid (slowly) into a vessel having a small opening", "dagbani": "le" }, { "english": "Nor would anyone want to pour new liquor into old liquor-bags ... they pour new liquor into new bags.", "dagbani": "bɛ zaŋdi da’ palli n-lɛrila kol’ pala ni" }, { "english": "someone else would go", "dagbani": "so mi daa yi chaŋ wain duɣu ni ni o ti lɛ wain" }, { "english": "to the wine-jar to decant wine.", "dagbani": "Bɛ ŋmanila bɛ ni zaŋ wain shɛli le duɣu ni, ka bi kpaari li loori duɣu shɛl’ ni" }, { "english": "like wine left to settle undisturbed and never poured from jar to jar.", "dagbani": "[JER 48:11] bilɛɣu; -lɛɣu." }, { "english": "tie", "dagbani": "le" }, { "english": "adze blade", "dagbani": "lɛbiɛlim" }, { "english": "axe-blade", "dagbani": "lɛbiɛlim" }, { "english": "one was cutting a stick and his axe-blade slipped off and fell in the water.", "dagbani": "yino daa ŋmari daɣu ka o lɛbiɛlim ti kpaai lu kom ni" }, { "english": "all the Israelites had to go to the Philistines to sharpen their ploughshares and adze blades.", "dagbani": "Izraɛlnim’ zaa daa lee chani Filistianim’ maa sani nti tɛhiri bɛ naɣikɔra kubiɛlima mini bɛ lɛbiɛlima" }, { "english": "When this Gunners' dance was started the instrumentation was slit-drums and adze-blades.", "dagbani": "lɛbiɛlima" }, { "english": "to become.", "dagbani": "lɛbi" }, { "english": "Then she becomes a woman who is dangerous to everybody.", "dagbani": "Di saha o lɛbi barina paɣa sokam sani." }, { "english": "A little knife that is blest will become a razor.", "dagbani": "Alibarika subila ni lɛbi piluŋ." }, { "english": "If people exalt a tree stump in a field, it turns into a land god (shrine).", "dagbani": "Bɛ yi duhi tiŋa tigbirigu di lɛbirila tiŋgbani." }, { "english": "ignore, draw back, conceal self", "dagbani": "lɛbi nyaaŋa biri" }, { "english": "I will turn my back on them.", "dagbani": "N ni lɛbi n nyaaŋa biri ba" }, { "english": "Do not gaze at wine when it is red, when it sparkles in the cup, when it goes down smoothly!", "dagbani": "Wain yi ti mɔha, ka be pipia ni kpeera, ka yiɣiri lɛbira, nyin’ di lihi li" }, { "english": "make furrows, ridges", "dagbani": "lɛbi viɛlim" }, { "english": "like how they turn up furrows in a farm.", "dagbani": "kaman bɛ ni yi lɛbi viɛlim sɔŋ shɛm la" }, { "english": "turn sth. into, make into, cause to become.", "dagbani": "A kpee yi yɛli a ni a pɔbisi o nyee n-ti o a bi zaŋdi li lɛbiri yua" }, { "english": "to turn sth. over (roasted yams), inside-out (clothes).", "dagbani": "Bɔ n-niŋ ka a lɛbi a gɔɣili yɛ; ka di nyɛ a ya?" }, { "english": "happened that you are wearing your smock inside out? Is that your concern? ", "dagbani": "lɛbigi1. lɛbigi." }, { "english": "to turn sth. upside down.", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "They reversed (the normal) position and turned their backs on the Lord's temple.", "dagbani": "Bɛ daa lɛbigila bɛ yaansi kpa Yawɛ jɛmbu duu maa" }, { "english": "to turn sth. inside out.", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "to take by surprise, upset, confuse.", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "'X is crazy'.", "dagbani": "X zuɣu lɛbigi" }, { "english": "He’s gone mad.", "dagbani": "O zuɣu lɛbigiya" }, { "english": "people said he was out of his mind.", "dagbani": "niriba daa yɛliya ni o zuɣu lɛbigi" }, { "english": "'sane'", "dagbani": "ninvuɣ'maŋli" }, { "english": "'If we are out of our mind, it is for the sake of God; if we are in our right mind, it is for you.'", "dagbani": "Ti nyi nyɛla bɛn zuɣuri lɛbigi, di nyɛla Naawuni zuɣu; ka ti yi nyɛla ninvuɣ’maŋa, di nyɛla yi zuɣu" }, { "english": "He changed his mind.", "dagbani": "O suhu lɛbigiya." }, { "english": "X changes his mind.", "dagbani": "X suhu lɛbigi" }, { "english": "to persuade, convert X", "dagbani": "lala" }, { "english": "he has succeeded in convincing many people.", "dagbani": "ka o niŋdi lɛbigiri niriba pam suhuri" }, { "english": "he was converting Jews and non-Jews.", "dagbani": "o daa lɛbigiri Yɛhudianim' mini bɛn pa Yɛhudianim' tɛha" }, { "english": "to become, change into, turn into", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "the men of Israel had transferred their allegiance to Absalom.", "dagbani": "Izraɛlnim’ suhuri lɛbigi la Absalom polo" }, { "english": "to become harmless", "dagbani": "lɛbigi pɔhim" }, { "english": "to transform, disguise oneself", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "He did not know how he would disguise himself and steal their stuff.", "dagbani": "O bi mi o ni yɛn niŋ shɛm n lɛbigi omaŋa n zu bɛ nema." }, { "english": "to change (sb./sth.) into ...", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "Jews from Antioch and Iconium had won the crowd over.", "dagbani": "Yɛhudianim’ shɛb’ daa yi Antiɔk mini Aikonium na nti lɛbigi niriba maa suhuri" }, { "english": "some Jews came from Antioch and Iconium and made the people change their minds.", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "to render vain, useless", "dagbani": "shɛli yoli" }, { "english": "to translate, interpret, copy something", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "The letter you wrote to me, they have translated it and read it out to me.", "dagbani": "Yi ni sab’ gbaŋ shɛli ti ma la, bɛ lɛbigi li karim wuhi ma." }, { "english": "someone was acting as interpreter.", "dagbani": "so n-daa deeri yɛtɔɣa maa lɛbigiri tiri ba" }, { "english": "to delelop", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "development", "dagbani": "lɛbiginsim" }, { "english": "club, cudgel", "dagbani": "Yuɣimpini" }, { "english": "The hedgehog grows needles on its body to save itself from hand blows, but it cannot save itself from the blows of a club.", "dagbani": "bili gɔhi n-tiligi kurili ku tiligi lɛbila." }, { "english": "hatchet, chopper, adze", "dagbani": "lɛbihi" }, { "english": "And also used hatchets and picks", "dagbani": "Ka lan zaŋ lɛbihi mini matarikanima n-saɣim" }, { "english": "spoil", "dagbani": "ŋun kpɛri binyɛra zaŋ lɛbil’ kpe li a carver uses an adze to carve it." }, { "english": "A diviner has a sore on his leg; it is the diviner’s hatchet that cut him.", "dagbani": "Baɣa bee mali nyum, baɣa lɛbili n-che." }, { "english": "turning", "dagbani": "lɛbira" }, { "english": "labourer", "dagbani": "lɛbira" }, { "english": "hired worker", "dagbani": "padira" }, { "english": "worker, labourer", "dagbani": "tumtumda" }, { "english": "a level, spirit-level (tool)", "dagbani": "lɛbuli" }, { "english": "variant: -lee", "dagbani": "lɛɣu" }, { "english": "very young (baby)", "dagbani": "lɛɣu" }, { "english": "variant: -lɛhi", "dagbani": "lɛɣu" }, { "english": "adze", "dagbani": "lɛɣu" }, { "english": "the sacrifice offered at Chimsi", "dagbani": "lɛha" }, { "english": "the sacrifice offered at Chimsi", "dagbani": "lɛhiya" }, { "english": "Ismail as sacrifice to Allah, usually a grown sheep /goat is killed", "dagbani": "lɛha piɛɣu, lɛha biŋkɔbigu" }, { "english": "sheep/animal for Chimsi sacrifice", "dagbani": "lɛha piɛɣu, lɛha biŋkɔbigu" }, { "english": "to replace", "dagbani": "lɛhi" }, { "english": "to fill in gaps where plants have failed to grow", "dagbani": "lɛhi" }, { "english": "to cut second teeth (child does)", "dagbani": "lɛhi" }, { "english": "an adze", "dagbani": "lɛhu" }, { "english": "word", "dagbani": "Variant: lɛɣu" }, { "english": "axe", "dagbani": "Variant: laɣu" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "lɛri" }, { "english": "They smashed up the carved panelling in your temple with choppers.", "dagbani": "Bɛ zaŋ lɛri ŋ-ŋma n-saɣisim a jɛmbu duu maa ni da’ shɛŋa bɛ ni zaŋ dihi li nachiinsi la." }, { "english": "The axe rests on the shoulder so long as the shoulder is there to support it.", "dagbani": "Bɔɣu m-beni ka lɛhu paya." }, { "english": "Abimelech cut a bundle of firewood", "dagbani": "Abimilɛk ti zaŋ lɛhu ŋ-ŋma dabɔbili n-zaŋ li buɣi" }, { "english": "with his hatchet and shouldered it.", "dagbani": "lɛkukuli" }, { "english": "axe", "dagbani": "kpaŋa" }, { "english": "part", "dagbani": "lɛkukuli" }, { "english": "See", "dagbani": "lɛbila" }, { "english": "an adze-handle", "dagbani": "lɛkukuli" }, { "english": "an adze-handle", "dagbani": "lekakuli" }, { "english": "adze-handles", "dagbani": "lɛkukuya" }, { "english": "adze-handles", "dagbani": "lɛkakuya" }, { "english": "What is on the night adder’s head is also on the backside of the axe.", "dagbani": "Din be gariŋga zuɣu ni dina m-be lɛkakuli kpali ni." }, { "english": "insects", "dagbani": "lɛla" }, { "english": "insects", "dagbani": "lɛligu" }, { "english": "to lick", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "He’s licking, tasting.", "dagbani": "O leenimi." }, { "english": "Dogs came to lick his sores.", "dagbani": "Bahi kana nti lɛn’ o yuma." }, { "english": "If you play with a puppy, it licks your mouth (lips).", "dagbani": "A yi diɛmdi babila, o lɛnila a noli (naŋgbampiba)." }, { "english": "In the place where dogs licked up Naboth's blood, dogs will lick up your blood.", "dagbani": "Bahi ni lɛli Nabɔt ʒim luɣ'shɛli maa, nimaani ka bahi yɛn lɛl'a gba ʒim." }, { "english": "You will lick your fingers when you eat the food that has been prepared for a new wife.", "dagbani": "n-lɛli nuhi." }, { "english": "to taste", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "to come near to sth. in quantity or quality", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "a den, lair", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "animals take cover, they remain in their dens", "dagbani": "biŋkɔbiri chaŋ bɛ biɛhigu shee nti kpalim do bɛ lɛya ni" }, { "english": "If the night partridge flies away, there is something pressing against (disturbing) it in its nest.", "dagbani": "Yuŋ kɔringa yi ti yiɣir' o lɛli ni di miig' o mi." }, { "english": "nest of sticks", "dagbani": "tɛɣu" }, { "english": "nest of mud", "dagbani": "duu" }, { "english": "cockroach, roach [Am.]", "dagbani": "lɛligu" }, { "english": "cockroach, roach [Am.]", "dagbani": "lɛliga" }, { "english": "cockroach, roach [Am.]", "dagbani": "lɛla" }, { "english": "clothes-moth", "dagbani": "lɛligu" }, { "english": "clothes-moth", "dagbani": "lɛliga" }, { "english": "clothes-moth", "dagbani": "lɛla" }, { "english": "You refuse to eat the broth of an antelope, but you eat the broth of a cockroach.", "dagbani": "Yi lee zaɣisiri kɔɣu biɛm, ka lee diri lɛligu biɛm." }, { "english": "They will all wear out/die like a garment.", "dagbani": "Bɛ zaa ni kpi kaman siturili la. Lɛla ni ŋub’ ba zaa." }, { "english": "Moths will chew them all.", "dagbani": "di zahindimi, ka lɛla saɣindi li, ka tayiɣisi kabiri kpɛri zuri li" }, { "english": "it rusts, and moths spoil it, and thieves break in and steal it.", "dagbani": "ŋmani lɛla ni yi ŋubi chahi situra shɛli" }, { "english": "like a garment chewed to pieces by insects.", "dagbani": " " }, { "english": "fruit", "dagbani": "lɛliŋ" }, { "english": "wild cherry", "dagbani": " " }, { "english": "African wild cherry tree", "dagbani": "lɛliŋga" }, { "english": "African wild cherry tree", "dagbani": "liliŋga" }, { "english": "state umbrella", "dagbani": "lɛm" }, { "english": "orange", "dagbani": "lɛmu" }, { "english": "adzes", "dagbani": "lɛri" }, { "english": "untie", "dagbani": "lɛrigi" }, { "english": "Levi", "dagbani": "Lɛvi" }, { "english": "a Levite", "dagbani": "Lɛvi" }, { "english": "untie", "dagbani": "lɔrigi" }, { "english": "See main entry: lɔrigi", "dagbani": "lɛrigi" }, { "english": "See main entry: lɛhu", "dagbani": "lɛri" }, { "english": "she had another boy ... and called him Levi", "dagbani": "o daa lan niŋ pua n-dɔɣi bidibiga ... ka o daa bol’ o yuli Lɛvi" }, { "english": "junior branches of the Levi gate furnished assistants to the Israelite priests", "dagbani": "nachimbil’ so ŋun daa nyɛ Juda zuliya ni nira, ka lan nyɛ Lɛvi a young fellow who was of the clan of Judah and was also a Levite" }, { "english": "See main entry: lɛli. dens.", "dagbani": "lɛya" }, { "english": "pray", "dagbani": "lee" }, { "english": "Who/What on earth...?", "dagbani": "Ŋuni lee nyɛ nyini?" }, { "english": "How many days are left to me?", "dagbani": "Ka daba ala n-lee kpalim ma?" }, { "english": "Who/What on earth...?", "dagbani": "Ŋuni n-lee ni tahi ma bɛ ni me birini gili tin’ shɛl’ la ni?" }, { "english": "Who can bring me into a town they have built a big wall round?", "dagbani": "Ka kuɣ’ bɔnima n-lee bɔŋɔ?" }, { "english": "So what on earth are these stones, then?", "dagbani": "Amaa lee bomiya la Naawuni nam dubu" }, { "english": "ptc. rather, on the contrary.", "dagbani": "di chɛliya ka yi suhuri ye di zuɣu" }, { "english": "don't let your hearts focus on that ... but rather seek for the exaltation of God's kingship. [LUK 129-31]", "dagbani": "Paɣ’so yi\ntɛhi ni ko’nyuri gbaai o bia, o maŋmaŋ ŋun nyum kɔm ka lee chɛ ka bia maa ŋun mɔɣi bihim maa." }, { "english": "If a woman thinks that her child is thirsty, she herself should drink water and then suckle her child. [Bihili MǤdzisibu 3.009]", "dagbani": "naaŋ’ miŋa bihi tiŋkɔ n yunzɔ o da’ roo maŋ kuhi bihi pɛlinya o." }, { "english": "Correl: naan. Mani n-naan ka a sanna ka a ti baptaizi ma, amaa ka nyini nti lee kani n sanna?", "dagbani": "naan. Mani n-naan ka a sanna ka a ti baptaizi ma, amaa ka nyini nti lee kani n sanna?" }, { "english": "to you for you to baptize me, but are you rather coming to me?", "dagbani": "n ni niŋdi shɛm m-bi tuhi? Pa yinim’ ni niŋdi shɛm n-lee bi tuhi?" }, { "english": "radio, wireless-set", "dagbani": "leedio" }, { "english": "radio, wireless-set", "dagbani": "ladio" }, { "english": "radio, wireless-set", "dagbani": "walansi" }, { "english": "a straw basket with a cover", "dagbani": "leefe" }, { "english": "a straw basket with a cover", "dagbani": "leefenima" }, { "english": "'bottom drawer', a basket containing dowry clothes", "dagbani": "leefe" }, { "english": "'bottom drawer', a basket containing dowry clothes", "dagbani": "leefenima" }, { "english": "'bottom drawer', a basket containing dowry clothes", "dagbani": "piɛɣu." }, { "english": "to become", "dagbani": "leei" }, { "english": "to become", "dagbani": "leegi" }, { "english": "the water of their rivers became blood.", "dagbani": "bɛ mɔɣa kom leei ʒim" }, { "english": "Don't you'all take a foreign person who is not one of your brethren to become your king.", "dagbani": "Miriya ka yi ti zaŋ tinzun nira ŋun pa yi mabia n-leei yi naa." }, { "english": "take her home to become the wife of your master's son.", "dagbani": "zaŋm’ o kuli nti chɛ ka o leeg’ a dan’ bia maa paɣa" }, { "english": "I your servant will stay and become my lord's slave in place of the boy.", "dagbani": "leegi n dan’ dabili ka chɛ bia maa" }, { "english": "and cause judges to become fools.", "dagbani": "ka chɛ ka sariakaritiba leeri jɛra" }, { "english": "(he) had the second ram brought forward, the ram for the ordination of priests.", "dagbani": "Di nyaaŋa ka o daa zaŋ piɛlaa ŋun pahi ayi ka nyɛ maligumaana leebu piɛlaa la na." }, { "english": "'evaporate'.", "dagbani": "leei pɔhim" }, { "english": "A yi niŋ lala ayodin maa ku leei pɔhim", "dagbani": "You (pl.) saw the truth until it evaporated." }, { "english": "If you do that, the iodine will not evaporate off and leave just the salt.", "dagbani": "n-yi ka chɛ yɛlim maa zaɣi' zaŋli." }, { "english": "to turn (sth./sb.) into.", "dagbani": "yi" }, { "english": "The people they defeated they enslaved.", "dagbani": "Bɛ daa yi ti tuhi nyaŋ shɛba bɛ zaŋdi ba n-leeri la daba." }, { "english": "to install, 'enskin', a chief, crown a king, inaugurate, appoint.", "dagbani": "yi" }, { "english": "They install kings.", "dagbani": "Bɛ leeri nanima" }, { "english": "enskinment", "dagbani": "leebo" }, { "english": "to translate", "dagbani": "dihi" }, { "english": "God wants us make something of ourselves.", "dagbani": "Naawuni bɔr'la ni ti zaŋ timaŋ n leeg’o." }, { "english": "an orange, or other citrus fruit", "dagbani": "leemu" }, { "english": "Fruits such as mango, pawpaws and orange are all good.", "dagbani": "mɔngu, gɔnda bee leemu zaa nyɛla din viɛla." }, { "english": "lemon, lime", "dagbani": "nyimsili" }, { "english": "an orange-seller", "dagbani": "leenkɔha" }, { "english": "the orange-market, corner of the market where the orange-sellers trade", "dagbani": "leenkɔhigɔni" }, { "english": "'shade-porch'", "dagbani": "leeŋa" }, { "english": "It will be a shade-porch, and a shade to protect them from heat in the daytime.", "dagbani": "Di ni ti nyɛla leeŋa, ka nyɛ mahim din taɣiri ba tulim wuntaŋ’ ni" }, { "english": "a razor", "dagbani": "leeza" }, { "english": "If they shave or cut an HIV-carrier with a blade or razor and carelessly use it to shave or cut someone else, HIV can infect that person.", "dagbani": "Bɛ yi zaŋ leeza bee piliŋ n-pini bee n-ŋmaai ŋun mali HIV ka bi tam li ka zaŋ li n-pini bee n-ŋmaai so, HIV maa ni tooi loogi dilana." }, { "english": "it, them", "dagbani": "li" }, { "english": "he built it on top of a rock.", "dagbani": "o daa me li tamla tampiŋ zuɣu" }, { "english": "This food is good that you give him three times a day.", "dagbani": "Bindira ŋɔ tuya ka tir’o li la siɣim buta dabisili ni" }, { "english": "they will pour it away.", "dagbani": "bɛ ni kpaa’ li mi bahi" }, { "english": "teach me your ways and make me know", "dagbani": "wuhim’ ma a soya, ka chɛ ka m baŋ li" }, { "english": "them.", "dagbani": "di" }, { "english": "[subject/possessive]", "dagbani": "o, bɛ (~ba5)" }, { "english": "[personal]", "dagbani": "ŋa" }, { "english": "[plural only]", "dagbani": "dina" }, { "english": "to surprise, to take by surprise", "dagbani": "libigi" }, { "english": "and suddenly they are wounded", "dagbani": "bɛ ni nya dansi ka di libigi ba" }, { "english": "Ruin will come on you suddenly", "dagbani": "Bahiyoli ni paag’ a yim libig’ a" }, { "english": "Nothing has ever unexpectedly surprised God; only human beings are unexpectedly surprised", "dagbani": "Yɛlli ʒi n-libigi Naawuni m-pahi sala" }, { "english": "they just take people by surprise and shoot them", "dagbani": "bɛ kul tɔrila niriba libigiri ba" }, { "english": "A tree that is dry has grown leaves and those gathering firewood are surprised.", "dagbani": "vari n-libigi dakabiriba." }, { "english": "sudden, suddenly attacking", "dagbani": "libigirili" }, { "english": "When a scourge brings sudden death.", "dagbani": "Mbusim yi tahi kum libigirili na" }, { "english": "So don't be afraid of sudden disasters.", "dagbani": "Di zɔri yɛlibiɛ’ libigirili dabiɛm" }, { "english": "An unexpected rain will spoil things.", "dagbani": "Saa libigili ni saɣim nɛma" }, { "english": "a twin", "dagbani": "libili" }, { "english": "a twin", "dagbani": "libili" }, { "english": "jet black", "dagbani": "libilibi" }, { "english": "I can make the sky turn dark", "dagbani": "N ni tooi chɛ ka sagbana sabigi libilibi" }, { "english": "fraud, deceit, cunning", "dagbani": "libilibi" }, { "english": "a deceitful, fraudulent, cunning person", "dagbani": "libilibi" }, { "english": "a welder", "dagbani": "lichɛlichɛ" }, { "english": "deceit, fraud", "dagbani": "lichihi" }, { "english": "false accusation", "dagbani": "lichihi" }, { "english": "darkness, a moonless night", "dagbani": "liɣa" }, { "english": "it will be night for you...", "dagbani": "di ni ti nyɛla yuŋ yi sani ... ka liɣa ti be yi sani" }, { "english": "and darkness.", "dagbani": "zaŋ bini pɔb’" }, { "english": "set off when dusk falls, with your face covered so that you cannot see the land.", "dagbani": "a nina n-ʒi li yi liɣa din ni chɛ ka a nini ku nya tiŋgbani" }, { "english": "light", "dagbani": "neesim" }, { "english": "tinker", "dagbani": "liɣaliɣa" }, { "english": "patch", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "They were in the boat mending their nets.", "dagbani": "bɛ be ŋariŋ ni liɣiri bɛ lansi" }, { "english": "Nobody would agree to use a piece of unshrunk cloth to patch an old garment.", "dagbani": "So ku saɣi zaŋ tan’ palli din na bi tiri n-liɣi binyɛr’ kurili" }, { "english": "They got food and put it into old sacks which were split and mended.", "dagbani": "Bɛ daa bola bindira niŋ bɔto kura din chahi ka bɛ liɣiliɣi li" }, { "english": "put it into old sacks which were split and mended.", "dagbani": "tahi bɔɣi" }, { "english": "mend, repair, as a wall", "dagbani": "liɣimi di tahibu maa" }, { "english": "bursts and splits; mend its disruption.", "dagbani": "mali ‘make, mend, 'fix' [Am.]’." }, { "english": "to seal off after bursting (of a boil)", "dagbani": "(IM). liɣaliɣa." }, { "english": "to faint, be dispirited, prostrated.", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "The men travelling with him stood there speechless; they heard the sound.", "dagbani": "bɛn daa dol’ o liɣ’ ʒɛya n-wumdi kukoli maa" }, { "english": "revellers sit around dispirited.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn mali suhupiɛlli liɣi ʒini" }, { "english": "to hold the breath.", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "to be dark, moonless (night is).", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "to be dark, moonless (night is)", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "a 'farthing, one tenth of a penny'", "dagbani": "liɣipia" }, { "english": "money", "dagbani": "liɣiri" }, { "english": "Twice the money", "dagbani": "ladzifu" }, { "english": "The money you would use to hire paid workers", "dagbani": "di gari a ni di yɛn zaŋ laɣ’ shɛli bu padiriba paa" }, { "english": "It is more than twice the money you would use to hire paid workers.", "dagbani": "di gari a ni di yɛn zaŋ laɣ’ shɛli bu padiriba paa ʒii buyi" }, { "english": "They gave money to pay the masons and carpenters.", "dagbani": "bɛ daa ti liɣiri ni bɛ zaŋ yo tammɛriba mini kapintanima" }, { "english": "This can reduce the money.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ ni tooi filim nira ni din yɛn zaŋ laɣi' shɛli n da bindirigu n dihi o malibu ni o bihi shikuru farigu yobu" }, { "english": "price ('its money')", "dagbani": "di liɣiri" }, { "english": "I pay him its price and it becomes mine.", "dagbani": "n yo o di liɣiri ka di leegi n dini" }, { "english": "to embezzle money", "dagbani": "di liɣiri" }, { "english": "(person) is rich, has money", "dagbani": "(person) mali liɣiri" }, { "english": "(thing) is expensive, costly", "dagbani": "(thing) mali liɣiri" }, { "english": "financial matters", "dagbani": "liɣiri sɔya" }, { "english": "money from grandfather to grandchildren", "dagbani": "liɣiri awei" }, { "english": "a rich person", "dagbani": "liɣiri lana" }, { "english": "a rich person", "dagbani": "liɣiri lana" }, { "english": "to spot, stain", "dagbani": "liɣisi" }, { "english": "the church is beautiful and has no stain or wrinkle", "dagbani": "cheechi maa viɛla, ka ka liɣisibu bee gurimbu" }, { "english": "to be spotted, speckled", "dagbani": "liɣisiliɣisi" }, { "english": "kids which were spotted/speckled", "dagbani": "bubihi shɛb’ bɛn liɣisiliɣisi" }, { "english": "dusky", "dagbani": "lihaliha" }, { "english": "in the twilight", "dagbani": "zaawuni yuŋ lihaliha saha" }, { "english": "to look", "dagbani": "lihi" }, { "english": "look here!", "dagbani": "Lihim na!" }, { "english": "to look at, examine, observe", "dagbani": "lihi" }, { "english": "the people of the country were watching him and thinking that his hand would swell up or he would", "dagbani": "tiŋ’ maa nim’ daa lihir’ o ka tɛhiri ni o nuu maa ni mɔri bee ni o ni yiɣi lu n-kpi" }, { "english": "suddenly fall down dead.", "dagbani": "A lihiri katiŋ’ tia wala, suɣulolana buni" }, { "english": "If you can see the fruit on a distant tree, it belongs to a patient man.", "dagbani": "tia kam din lihibu viɛla ka simdi dibu" }, { "english": "every tree that looks nice and is good for food.", "dagbani": "Yisa lih’ o yurilim lihigu" }, { "english": "Jesus looked at him lovingly.", "dagbani": "N lihir’a nin’ ni." }, { "english": "I’m looking at you, / facing you / at your disposal.", "dagbani": "N lihir’a nin’ ni." }, { "english": "it (rain) has no concern for people and doesn't regard humankind.", "dagbani": "daadam nin’ ni" }, { "english": "They focus their eyes towards me and look at me.", "dagbani": "Bɛ kul kpaa’ la bɛ nina kpa ma lihiri ma." }, { "english": "May God bless the man who took an interest in you!", "dagbani": "Naawuni niŋm’ alibarika niŋ ninvuɣ’ so ŋun lihi nya a maa ni!" }, { "english": "search", "dagbani": "lihi bo" }, { "english": "I looked for him, but couldn't find him.", "dagbani": "lihi bo ba ka bi nya ba" }, { "english": "He looks at her wickedly.", "dagbani": "O lih’o ninbiɛri." }, { "english": "Joseph was a very good-looking young man and his master's wife looked on him lustfully.", "dagbani": "Yisifu lihibu viɛla ka (o) dan’ maa paɣ’ ti lihir’ o kɔre lihigu" }, { "english": "(1) to spare (examine and pass over)", "dagbani": "yuli/lihi yaɣi" }, { "english": "I will spare no one and show no one any mercy.", "dagbani": "ku yuli yaɣi so zuɣu, m mi ku zo so nambɔɣu" }, { "english": "I will spare no one and show no one any mercy.", "dagbani": "Man’ kul ku lihi yaɣi bɛ so zuɣu bee n-zo so nambɔɣu." }, { "english": "God is not an ungrateful person who will ignore your work.", "dagbani": "Naawuni pala gutula ŋun ni lihi yaɣi yi tuma zuɣu" }, { "english": "God is not an ungrateful person who will ignore your work.", "dagbani": "balisi1, vihi, kpahim." }, { "english": "Why does your face have a sad look like that?", "dagbani": "Bɔ n-niŋ ka a ninni ti lihiri suhugarigu lihigu lala?" }, { "english": "It (smoking) makes smokers' teeth spoil and be unsightly.", "dagbani": "Di chɛ ka shigaari nyuriba nyina saɣimda ka di ka lihibu." }, { "english": "to look after, supervise.", "dagbani": "O daa piila tumtumdiba (70,000) mini kuɣkpɛriba ... (80,000), ka pii niriba" }, { "english": "He selected labourers (70,000) and quarrymen (80,000), and people (3,600) to oversee the labourers' work.", "dagbani": "(3,600) ni bɛ lihiri tumatumdiba ma ka bɛ tumda." }, { "english": "A man planted a vineyard and rented it to some farmers to look after it.", "dagbani": "Do’ so n-daa sa wain tihi n-zaŋ li niŋ padiriba nuu ni ni bɛ lihiri li." }, { "english": "to look after X", "dagbani": "lihi X zuɣu 'to look after X'." }, { "english": "to sit up, stay up at night", "dagbani": "gali" }, { "english": "look after X", "dagbani": "nyin’" }, { "english": "sShould look on him as a pagan.", "dagbani": "nyin’ lihim’ o kaman chɛfira" }, { "english": "He regards us as foreigners.", "dagbani": "O lihi ti la tinzunnima." }, { "english": "He stands behind our wall and peeps and looks in our windows.", "dagbani": "ŋuna n-ʒe ti gooni nyaaŋa n-vɔbisiri lihiri ti takɔriti ni" }, { "english": "look at despise.", "dagbani": "a ni lihi ʒiɛm ma" }, { "english": "and taken Uriah's wife.", "dagbani": "ka kpuɣi Yuria paɣa maa zuɣu" }, { "english": "respect", "dagbani": "lihi nya" }, { "english": "because you have disregarded the Lord and done this thing.", "dagbani": "a ni bi lihi nya Yawɛ ka tum tuun’ shɛli ŋɔ zuɣu" }, { "english": "overlook, ignore.", "dagbani": "lihi yaɣi" }, { "english": "God is not an ungrateful person who will ignore your work.", "dagbani": "Naawuni pala gutula ŋun ni lihi yaɣi yi tuma zuɣu" }, { "english": "look down on, despise", "dagbani": "lihi X yoli" }, { "english": "God has shown me that I should not look down on or despise anyone.", "dagbani": "Naawuni wuhi ma ni n di lihi so yoli bee n-siŋ so" }, { "english": "look upon X with jealousy", "dagbani": "lihi X nyuli zabbu lihigu" }, { "english": "Why do you ... look jealously at the mountain God wants as his residing place?", "dagbani": "bɔzuɣu ka nyini ... lihiri Naawuni ni bɔri ni zo’ shɛli nyɛ o biɛhigu shee ŋɔ nyuli zabbu lihigu?" }, { "english": "to disappear from sight by supernatural power, go away unseen", "dagbani": "lili" }, { "english": "So, he has become invisible?", "dagbani": "Ashee, o lilimii?" }, { "english": "I vanish into the darkness.", "dagbani": "n lili kpe zibisim ni" }, { "english": "yam", "dagbani": "lilia" }, { "english": "in a flash", "dagbani": "lilib" }, { "english": "to flash, spark", "dagbani": "niŋ lilib" }, { "english": "in a flash", "dagbani": "lilib" }, { "english": "to flash, spark", "dagbani": "niŋ lilib" }, { "english": "vanishing medicine, invisibility charm, a magic spell to make one invisible", "dagbani": "liliga" }, { "english": "wild cherry", "dagbani": "lilinli" }, { "english": "cherrytree", "dagbani": "liliŋga" }, { "english": "a yellow-spotted head-kerchief", "dagbani": "lilisika" }, { "english": "the Lesser yellow-spotted head-kerchief, nests in breast-pockets", "dagbani": "lilisikanima" }, { "english": "to cover, surround", "dagbani": "lim" }, { "english": "Pl: limda", "dagbani": "limda" }, { "english": "A white cloud surrounded them.", "dagbani": "Sagban’ piɛlli lim ba." }, { "english": "the water of the sea covered them", "dagbani": "teeku kom lim ba" }, { "english": "it (farm) was just covered in thorn-trees.", "dagbani": "gɔhi n-kul zooi lim li" }, { "english": "to be covered, sink in", "dagbani": "lim" }, { "english": "very high mountains came to be covered.", "dagbani": "zoya din du pam zaa ti lim" }, { "english": "he stabbed the king in the belly; and the knife", "dagbani": "kuhi naa maa puli; ka sua maa mini di sukpali zaa kpe nti lim" }, { "english": "A rolling stone cannot sink into the ground.", "dagbani": "Kuɣili din bilinda ku lim tandi." }, { "english": "lim", "dagbani": "lim [suffix forming abstract noun]" }, { "english": "bilim", "dagbani": "bilim" }, { "english": "tali", "dagbani": "tali" }, { "english": "sim", "dagbani": "sim" }, { "english": "linsi", "dagbani": "linsi" }, { "english": "forms abstract nouns (from verbs)", "dagbani": "[forms abstract nouns (from verbs)]" }, { "english": "an Imam, a Muslim cleric", "dagbani": "Limam" }, { "english": "white tortoise-shell bead", "dagbani": "limli" }, { "english": "A woman with slim buttocks has her beads around her waist and nobody can take them from her.", "dagbani": "Nyir’ kɔɣulana mali o limli so bi deera." }, { "english": "plant [sp.] (creeping vine)", "dagbani": "baŋnariga" }, { "english": "sand-crack between the toes", "dagbani": "baŋpali" }, { "english": "to educate, teach somebody something, explain, inform.", "dagbani": "baŋsi" }, { "english": "The people who administer your blood-test will be able to inform you if it is necessary for you to be tested more than once.", "dagbani": "Ninvuɣ’shɛba bɛn niŋ a ʒim zahimbu ŋɔ ni tooi baŋsi a di yi simdi ni a niŋ zahimbu n-gari napɔŋ yini." }, { "english": "Everyone should take responsibility for educating their peers.", "dagbani": "bɛ taba baŋsibu" }, { "english": "Government and n.g.o. managers can find ways to inform their workers.", "dagbani": "Gɔmnanti mini ʒɛngama zuɣunima ni tooi bo soya n baŋsiri bɛ tuuntumdiba" }, { "english": "knowledge; craft; art.", "dagbani": "baŋsim" }, { "english": "I am wiser than my teachers.", "dagbani": "M mali baŋsim gari n karimbanima" }, { "english": "‘knowledge’.", "dagbani": "yɛm" }, { "english": "where on earth can a person search to find wisdom. And which place is knowledge located?", "dagbani": "ya polo ka nir’ lee yɛn bɔ n-nya yɛm? Ka luɣ’ dini ka baŋsim be?" }, { "english": "Wisdom overcomes physical strength.", "dagbani": "Yɛm nyandi kpiɔŋ." }, { "english": "art, craft (cunning of hand)", "dagbani": "nuu baŋsim" }, { "english": "turban", "dagbani": "baŋtabiga" }, { "english": "a knowledgable person", "dagbani": "baŋtooŋa" }, { "english": "specialist", "dagbani": "baŋtooŋa" }, { "english": "expert", "dagbani": "baŋtooŋa" }, { "english": "a sparrowhawk", "dagbani": "baŋtooŋa" }, { "english": "father's younger brother, 'junior father', uncle", "dagbani": "bapira" }, { "english": "father's sister", "dagbani": "piriba" }, { "english": "mother's brother", "dagbani": "ŋahiba" }, { "english": "Uncle", "dagbani": "Ti bi tam bihi Bapira Adam ŋun be Gbungbaliga Gaa Naayili la gba yɛla" }, { "english": "to baptize", "dagbani": "baptaizi" }, { "english": "and then he baptized them in the river Jordan.", "dagbani": "ka o naanyi baptaizi ba Jɔɔdɛn mɔɣili maa ni" }, { "english": "why are you baptising people?", "dagbani": "di chaŋ wula ka a baptaiziri niriba?" }, { "english": "About Jesus' Reception of Baptism.", "dagbani": "Yisa baptaizibu deebu yɛla" }, { "english": "Baptist", "dagbani": "baptaizira" }, { "english": "John the Baptist's preaching.", "dagbani": "Jɔn Baptaizira waazu molo molibu yɛla" }, { "english": "members of Baptist churches", "dagbani": "Baatiisinima" }, { "english": "stretched", "dagbani": "bar" }, { "english": "Abu stretched himself out.", "dagbani": "Abu teei o maŋa bar." }, { "english": "to be big, large", "dagbani": "bara" }, { "english": "to be fat, stout, 'tough'", "dagbani": "bara" }, { "english": "It's big, they wanted it.", "dagbani": "Di bara, bɛ daa bɔrimi" }, { "english": "If the calf of the leg is big, it cannot become as big as the thigh.", "dagbani": "Bee yi bara di ku tooi paai gbalkpini." }, { "english": "My little-finger will be fatter than my", "dagbani": "Man’ nubil’ kpaliŋga bari gari m ba shee!" }, { "english": "her beads around her waist and nobody can take them from her.", "dagbani": "limsi" }, { "english": "Variant: limisi. Pl: limsira.", "dagbani": "v." }, { "english": "to cover, be covered by.", "dagbani": "zibisim limsi bɔɣ'zilinli darkness covered the deep." }, { "english": "o daa zaŋla sariga m-pil’ lims’ o", "dagbani": "Bɔbiga bɔbibu viɛnyɛliŋga nyɛla ŋun bɔbi n limsi o zuɣu viɛnyɛliŋga." }, { "english": "To put on a headtie properly is to put it on and cover the head well.", "dagbani": "ninni she covered her face with a" }, { "english": "veil", "dagbani": "tabili" }, { "english": "to seal shut", "dagbani": "limsi" }, { "english": "Do not seal up the words of the prophecy of this book.", "dagbani": "Di zaŋ binshɛɣu n-tabili limsi anabitali yɛligu din be litaafi ŋɔ ni" }, { "english": "to get out of sight, disappear.", "dagbani": "limisi" }, { "english": "Even a short man cannot disappear from sight in a groundnut farm.", "dagbani": "Do’jia ku limisi sima ni." }, { "english": "to becloud, overshadow", "dagbani": "sagbana limsi" }, { "english": "the shadow of a cloud causes the heat to subside", "dagbani": "sagbana limsi li n-ku di tulim maa" }, { "english": "but the depths of the sea remain dark", "dagbani": "ka chɛ ka teeku puuni nyaɣa limsi" }, { "english": "cast shadow on, stand in somebody's light", "dagbani": "ti pala diribarilimnim" }, { "english": "to confuse an issue", "dagbani": "bɛn bɔri ni bɛ zaŋ yɛtɔɣ’ shɛŋa limsi diribarilim maa" }, { "english": "we were not self-seeking people who want to use some words to cover up their self-seeking", "dagbani": "ti pala diribarilimnim’ bɛn bɔri ni bɛ zaŋ yɛtɔɣ’ shɛŋa limsi diribarilim maa" }, { "english": "to distract from another's conversation.", "dagbani": "6 • lili; lim; liri." }, { "english": "a soldier", "dagbani": "linjima" }, { "english": "engineer", "dagbani": "linjima" }, { "english": "warrior", "dagbani": "sapasini" }, { "english": "warrior", "dagbani": "sooje" }, { "english": "warrior", "dagbani": "tɔbbia" }, { "english": "civilian", "dagbani": "sabiila" }, { "english": "plant, a creeping plant", "dagbani": "linliriŋ" }, { "english": "plant, a creeping plant", "dagbani": "linliruŋ" }, { "english": "plant, a creeping plant", "dagbani": "linlirima" }, { "english": "[suffix forming abstract noun from stative verb]", "dagbani": "linsi" }, { "english": "abstract noun from stative verb", "dagbani": "kalinsi" }, { "english": "abstract noun from stative verb", "dagbani": "maŋsulinsi" }, { "english": "abstract noun from stative verb", "dagbani": "milinsi" }, { "english": "abstract noun from stative verb", "dagbani": "zalinsi" }, { "english": "abstract noun from stative verb", "dagbani": "ʒilinsi" }, { "english": "[forms abstract nouns (from verbs)]", "dagbani": "lim" }, { "english": "[forms abstract nouns (from verbs)]", "dagbani": "sim" }, { "english": "lid", "dagbani": "liŋa" }, { "english": "lids", "dagbani": "linsi" }, { "english": "No one lights a lamp and covers it with a lid.", "dagbani": "Nira bi juuri firila n-zaŋdi bin liŋa m-pindi li." }, { "english": "The basket had a lid.", "dagbani": "Piɛɣu maa daa malila liŋa." }, { "english": "As I watched, the lid was raised.", "dagbani": "Ka n daa kul lihiri hal ti nya ka di liŋ'maa wuɣi zuɣusaa." }, { "english": "thin, soft, not solid.", "dagbani": "liŋaliŋa" }, { "english": "to cover up, obstruct vision.", "dagbani": "liri" }, { "english": "to conceal a secret", "dagbani": "liri ashili" }, { "english": "to cover the shame of ...", "dagbani": "liri ... gbini" }, { "english": "I will take back my 'velvets and silks' which I provided to cover her naked body.", "dagbani": "deei n daago mini atampa shɛli n ni daa zaŋ ti o ni o lir’ o gbin’ la" }, { "english": "Don't tell anyone!", "dagbani": "Lirim’ m gbini!" }, { "english": "The cloth which is hanging across the entrance of room.", "dagbani": "Chinchini din liri duu maa noli." }, { "english": "Prophet Moses used a cloth to cover his face.", "dagbani": "Anabi Musa ŋun daa zaŋ chinchini pili n-lir’ o ninni" }, { "english": "to attack (suddenly), assault", "dagbani": "liri" }, { "english": "road", "dagbani": "soli maa" }, { "english": "robbers attacked him on the road.", "dagbani": "ŋmɛnditoya lir’ o soli maa ni" }, { "english": "they should come and mount an assault on the Jerusalem people and cause mayhem.", "dagbani": "bɛ kana nti liri Jɛrusalɛmnima n-tahi girigiri niŋbu na" }, { "english": "rescued the Israelites from the people who were attacking and plundering them.", "dagbani": "daa fa Izraɛlnim’ ninvuɣ’ shɛb’ bɛn daa yi liriti ba fari bɛ nɛma la nuu ni bahi" }, { "english": "meet in battle", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "thick, dark (atmosphere), overgrown (vegetation).", "dagbani": "lirib" }, { "english": "to turn inside out", "dagbani": "lirigi" }, { "english": "to reveal a secret", "dagbani": "lirigi ashil" }, { "english": "X lets out Y's disgraceful deed", "dagbani": "X lirigi Y gbini" }, { "english": "X exposes X's private parts", "dagbani": "X lirigi X gbini" }, { "english": "to throw out the chest", "dagbani": "lirigi" }, { "english": "to spread out \"like a spider's web or a creeping plant\"", "dagbani": "lirim" }, { "english": "small, smallish", "dagbani": "liriŋga" }, { "english": "a litre. measure of volume.", "dagbani": "lita" }, { "english": "Solomon gave Hiram and his household 2000 tonnes of wheat and 40,000 litres of fine oil.", "dagbani": "Sulemaana mi daa bo alikama din tibisim nyɛ tɔn tusaayi mini kpa viɛlli lita tuhikɔbisinahi n-ti Hiram min’ o yiŋnima" }, { "english": "it contained 40,000 litres of water.", "dagbani": "di daa kpɛrila kom litanim’ tuhi’ pihinahi" }, { "english": "a book.", "dagbani": "litaafinima." }, { "english": "he should let them make a copy of this law in a book.", "dagbani": "ŋun chɛ ka bɛ yaai zaligu ŋɔ niŋ litaafi ni" }, { "english": "a section of a book.", "dagbani": "gbɔŋ." }, { "english": "a volume.", "dagbani": "kundi" }, { "english": "complete darkness", "dagbani": "liti" }, { "english": "Isaac had become old and almost blind.", "dagbani": "Yisahaku ni daa ti kurigi, ka o nina niŋ liti" }, { "english": "if what should be your light should become darkness.", "dagbani": "din di naan nyɛ a neesim yi niŋ liti" }, { "english": "for now we see in a glass darkly.", "dagbani": "pumpɔŋɔ ti nyari binyara mi kaman diɣ’ liti ni" }, { "english": "to cause to fall.", "dagbani": "lii" }, { "english": "As water washes away stones.", "dagbani": "Kaman kom ni yi zo n-liilii kuɣa" }, { "english": "dim light", "dagbani": "lii" }, { "english": "leave, vacation, holiday.", "dagbani": "liifu" }, { "english": "a blouse, shirt.", "dagbani": "liiga" }, { "english": "I clothed you with an embroidered dress.", "dagbani": "N daa zaŋ liiga viɛlli yɛl’ a" }, { "english": "Fine cloths and dresses are worn to dance this Tora dance.", "dagbani": "Chinchina mini liiga suma ŋɔ ka bɛ yɛri tɔri ŋɔ." }, { "english": "liisa", "dagbani": "Muslim prayer-time at night" }, { "english": "See main entry: lo. tie.", "dagbani": "lɔ" }, { "english": "to tie (ti ni)", "dagbani": "lo li n-zaŋ niŋ teeku ni n-dolisi kom tahi Jɔpa na (we will) lash them (logs) and put them in the sea, and bring them by water to Joppa. [2CH 2:16] wɔhu bee buŋa ... bɛ ni zaŋdi galigɛ n-lɛri shɛb’ pɔi ka bɛ naanyi tumdi bɛ laamba yubu la horse or donkey ... that they first have to fit with a bit before they will obey their" }, { "english": "masters' will.", "dagbani": "A yi tɔhi baɣiŋga mihi ni a lo firigima, nyini ka di yɛn wum." }, { "english": "If you strip some fibres from the badziŋa tree to tie up round yams, you will become tired.", "dagbani": "Mali tahima gbe kum ka bɛn’ daŋ wolima pulaa lo." }, { "english": "Those who (merely) hope for something have gone to bed hungry and those who are first to produce something are satisfied.", "dagbani": " lo daŋa (&c.) ‘to bandage a wound (&c.)’; lo agogo ‘put on’" }, { "english": "wristwatch", "dagbani": "ŋuna n-lan lɔri dansi" }, { "english": "he again bandages the sores from the wounds.", "dagbani": "maa yuma he again bandages the sores from the wounds." }, { "english": "to tuck in a shirt", "dagbani": "lo kola" }, { "english": "to put a bridle on a horse", "dagbani": "lo/le galige" }, { "english": "be equipped, armed", "dagbani": "lo kpara, lo tɔbu" }, { "english": "When a strong man, fully armed, guards his own house, his possessions are safe.", "dagbani": "Kpiɔŋlan’ yi lo kpara n-ʒe n-gul’ o yili, o nɛma zaa tiligirimi" }, { "english": "The Israelites did leave Egypt.", "dagbani": "Izraɛlnim’ daa lola tɔbu n-yi Ijipti tiŋgbɔŋ maa ni." }, { "english": "Israelites went up out of Egypt armed for battle.", "dagbani": "dunia nanima ni bɛ tɔbbihi laɣim lo tɔbu ni bɛ" }, { "english": "the kings of the earth and their armies gathered together to make war against the rider on the horse.", "dagbani": "saha shɛli bɛ ni daa maani shili ni bɛ chaŋ tɔb’ gɔɣ’ ni, ka buri zambu" }, { "english": "when they were getting ready to go out to the battle line and yelling the war-cry.", "dagbani": "lo tɔbu na" }, { "english": "When the Ammonites invaded Israel.", "dagbani": "Ammɔnnim’ ni daa lo tɔb’ na ni bɛ ti tuhi Izraɛlnim’ saha shɛli maa" }, { "english": "They fasted: why don’t your disciples fast?", "dagbani": "Bɛ daa lɔri noli, bɔ niŋ ka nyin’ nyaandoliba bi lɔra?" }, { "english": "Can the bridegroom's friends fast while the bridegroom is with them?", "dagbani": "Ango zɔnim’ ni tooi lo noli ango ni be bɛ sani saha shɛli?" }, { "english": "honour", "dagbani": "bɛn" }, { "english": "those who are in the far places of the world honour you.", "dagbani": "be dunia ŋɔ ni katinsi lur’ a la sizuura" }, { "english": "to braid the hair", "dagbani": "zɔbiri" }, { "english": "They say we should not speak behind one another’s back and then the guinea fowl goes and says that it is going to braid its hair.", "dagbani": "Ni ti di zuri taba nyaaŋa ka kpaŋ ti chani ni o ti lo o zabiri." }, { "english": "to compel a woman to confess her adulterous sexual intercourse", "dagbani": "lo mia" }, { "english": "untie", "dagbani": "lɔrigi ~ lɛrigi" }, { "english": "You are saying 'We are determined to do everything that we have sworn to do ...'", "dagbani": "Yi yɛra, ‘Ti loya ni ti niŋla ti ni daa po pɔri ni ti niŋ shɛl’ la zaa...’" }, { "english": "O.K., keep your oath!", "dagbani": "Tɔ, gbibiya yi pɔri" }, { "english": "the Lord decided to make what he had had Jeremiah say come true.", "dagbani": "o chɛ ka o ni daa chɛ ka Jɛrimia yɛli shɛm la niŋ pali" }, { "english": "If you just make up your mind something will happen, it will happen.", "dagbani": "A yi kul lo ni shɛli niŋ, din’ yɛn niŋ." }, { "english": "David decided to build a temple.", "dagbani": "Dauda daa lo o suhu ni ni o ni me jɛmbu duu" }, { "english": "I make an effort to remind you of these things.", "dagbani": "Gbuŋgburugu gbaŋ yi bi lo saɣimbu, piɛm nyɔɣirila o zuɣu ni." }, { "english": "If the lion doesn’t want its hide to be spoiled, then an arrow pierces its head.", "dagbani": "lo yɛlli" }, { "english": "plot", "dagbani": "lo nia biɛɣu" }, { "english": "King Amon's courtiers plotted against him and killed him.", "dagbani": "Naa Amɔn kpambalib’ daa lo nia biɛɣu zaŋ chaŋ’ o polo n-ku o" }, { "english": "Herodias had it in for John and wanted to kill him.", "dagbani": "Hɛrɔdias lo Jɔn zaɣ’ biɛɣu m-bɔri ni o ku o" }, { "english": "Herodias nursed a grudge against John and wanted to kill him.", "dagbani": " lo yɛmbimbiɛri ‘to plot, scheme’. Ti lo yɛmbimbiɛri nia biɛɣu ŋɔ." }, { "english": "We have planned a perfect crime.", "dagbani": "Ti lo yɛmbimbiɛri nia biɛɣu ŋɔ." }, { "english": "He decided to kill him.", "dagbani": "O lo o suhu ni ni o ni ku o." }, { "english": "They decided to kill him.", "dagbani": "Bɛ daa lɔya ni bɛ ku o." }, { "english": "They decided to", "dagbani": "Bɛ daa lo o la gbaabu." }, { "english": "catch him. lo tɔbu ‘go to war’.", "dagbani": "Ijipti Naa Shishak daa lo tɔb’ na ti tuhi Jɛrusalɛmnima" }, { "english": "King Shishak of Egypt came on a military campaign against the people of Jerusalem.", "dagbani": "[2CH 12]" }, { "english": "the kings of the earth and their armies gathered together to make war against the rider on the horse.", "dagbani": "dunia nanima ni bɛ tɔbbihi laɣim lo tɔbu ni bɛ tuhi ŋun ʒi wɔhu zuɣu maa" }, { "english": "[REV 19:19]", "dagbani": "vili1, kpabi, kpaɣi, gbini, guri." }, { "english": "Yami stream", "dagbani": "Yamibirya" }, { "english": "mean", "dagbani": "nkanigbi" }, { "english": "exchange", "dagbani": "kamya" }, { "english": "datum", "dagbani": "zini" }, { "english": "a promise which cannot be annulled.", "dagbani": "lo amiinsi" }, { "english": "to conclude an alliance", "dagbani": "lɔrigi" }, { "english": "alliances", "dagbani": "nolɔbo" }, { "english": "of alliances", "dagbani": "nolɔri" }, { "english": "He bandages (sb.'s) wound (&c.).", "dagbani": "O lo (sɔ) daŋa (&c.)." }, { "english": "He puts on a wristwatch.", "dagbani": "O lo agogo." }, { "english": "He tucks in his shirt.", "dagbani": "O lo kola." }, { "english": "He puts a bridle on (a horse).", "dagbani": "O lo (wahu) galige." }, { "english": "He is equipped, armed.", "dagbani": "O lo kpara / tɔbu" }, { "english": "He goes to war.", "dagbani": "O lo kpara / tɔbu" }, { "english": "He invades.", "dagbani": "O lo tɔbu na." }, { "english": "He hoists/flies a flag.", "dagbani": "O lo tuuta." }, { "english": "He fasts.", "dagbani": "O lo noli." }, { "english": "He fasts.", "dagbani": "O lo alikauli." }, { "english": "He invades.", "dagbani": "O lo tuuta." }, { "english": "He hoists/flies a flag.", "dagbani": "O lo noli." }, { "english": "He fasts.", "dagbani": "O lo alikauli." }, { "english": "He makes a promise.", "dagbani": "O lo sɔ sizuura" }, { "english": "He respects/honours sb.", "dagbani": "O lo sɔ zɔbiri" }, { "english": "He braids sb.'s hair.", "dagbani": "Bɛ lo o mia." }, { "english": "They compel he to confess her adulterous sexual intercourse.", "dagbani": "O lo (o suhu ni)." }, { "english": "He decides.", "dagbani": "lo chɛndi" }, { "english": "to decide to go", "dagbani": "O lo." }, { "english": "He intends evil.", "dagbani": "O lo nia." }, { "english": "He endeavours/makes an effort.", "dagbani": "O lo nia." }, { "english": "He intends evil.", "dagbani": "O lo nia." }, { "english": "He endeavours/makes an effort.", "dagbani": "O lo nia." }, { "english": "He decides.", "dagbani": "O lo nia biɛɣu." }, { "english": "He plots.", "dagbani": "O lo yɛmbimbiɛri." }, { "english": "He plots/schemes.", "dagbani": "O lo sɔ tɛhi biɛri." }, { "english": "He hates/intends revenge on sb.", "dagbani": "Bɛ lo amiliya." }, { "english": "They have a wedding/get married.", "dagbani": "Bɛ lo amiinsi." }, { "english": "They conclude an alliance.", "dagbani": "lo" }, { "english": "plastic (material)", "dagbani": "lɔba" }, { "english": "plastic container (bag, bucket, bowl &c.), 'a rubber'", "dagbani": "lɔba" }, { "english": "When you buy iodised salt, tear its plastic bag and pour it in a bottle or tin-can.", "dagbani": "A yi da ayodin yɛlim na nyin cheemi di lɔba maa ka kpaa li n-niŋ luɣuluɣu bee kunkɔŋ ni" }, { "english": "rubber", "dagbani": "lɔba" }, { "english": "throw", "dagbani": "lɔbi" }, { "english": "they were casting nets in the sea because they were fishermen", "dagbani": "bɛ labiri laŋa teeku ni, dama bɛ daa nyɛla kulipalinima" }, { "english": "a net which is cast in a river", "dagbani": "laŋ'shɛli din labi mɔɣli ni" }, { "english": "they could use right hand or left to shoot arrows or sling stones", "dagbani": "bɛ nudiriti bee bɛ nuzahi n-to piɛma bee n-labi kuɣilɔna" }, { "english": "to throw a stone at you", "dagbani": "yi yɛli ni o ni lab’ a kuɣili" }, { "english": "slap face, punch jaw", "dagbani": "labi tapaɣa/tapaɣisi" }, { "english": "If a blind person says he is going to throw a stone at you, he is standing on it.", "dagbani": "Zom’ yi yɛli ni o ni lab’ a kuɣili, o no li mi." }, { "english": "if someone slaps the right side of your face, you turn the other also for him.", "dagbani": "so yi lab’ a nudirigu polo tapaɣa, nyin’ lɛbigim’ din’ la gba pah’ o" }, { "english": "Some people throw", "dagbani": "A chɛ ti labi." }, { "english": "slapped his face", "dagbani": "lɔbi" }, { "english": "You let us down.", "dagbani": "sakpuɣili" }, { "english": "to throw a person off with the hips", "dagbani": "lɔbi sakpuɣili" }, { "english": "to dye the palms and feet of a girl with henna for her wedding", "dagbani": "lɔbi zabila" }, { "english": "throw away, lose something", "dagbani": "zaŋ labi" }, { "english": "throw away (actually throw)", "dagbani": "lɔbi/labi bahi" }, { "english": "fortune", "dagbani": "alɔbu" }, { "english": "well", "dagbani": "lɔɣa" }, { "english": "to move stealthily, go round stoopingly, creep about", "dagbani": "lɔɣi" }, { "english": "Jeroboam set an ambush against the Judahites.", "dagbani": "Jɛrɔbɔam daa chɛ ka tɔbbi’ shɛb’ lɔɣi gili la Judanim’ maa nyaaŋa nti sɔɣi dɔni gu ba" }, { "english": "Wickedness is enjoyable, but avoiding the house where one needs to pass is the ...", "dagbani": "Biɛm niŋbu nyaɣisa yili gari lɔɣila zuɣu" }, { "english": "The jakpiŋkpiŋ puffer fish sneaks secretly along the ponds.", "dagbani": "Jakpiŋkpiŋ’ (Jakpuŋkpuŋ’) lɔɣiri biɛma." }, { "english": "Do not walk in the way of evil men.", "dagbani": "Miri ka a doli tuumbiɛtumdiba soli. Lɔɣimi li, di doli li." }, { "english": "Avoid it, do not travel on it;", "dagbani": "Bɔ ka n zu (n-ʒiri) ka lɔɣiri nayili?" }, { "english": "What have I stolen (What am I carrying) that I should make a detour to avoid the chief’s palace?", "dagbani": "maligumaani’ so doli soli maa na nti nya o, ka lɔɣ’ gari ka chɛ o" }, { "english": "a certain priest was going along the road and saw him and 'passed by on the other side'.", "dagbani": "O nya baa m-bɔri n’o lɔɣi." }, { "english": "He saw a dog and wanted to make a detour.", "dagbani": "ni bɛ lɔɣi Ɛdom tiŋgbɔŋ" }, { "english": "in order to go round the territory of Edom", "dagbani": "maa gari" }, { "english": "to perform the first stage of a Dagomba funeral custom.", "dagbani": "lɔɣi bɔɣili" }, { "english": "have no objection to, not fail to ...", "dagbani": "bi lɔɣi" }, { "english": "He feels at home.", "dagbani": "O bi lɔɣiri ni." }, { "english": "A mouse likes to be in rooms.", "dagbani": "Jɛŋgbariga bi lɔɣiri duri ni." }, { "english": "There is plenty of water here.", "dagbani": "Kom bi lɔɣiri di shee." }, { "english": "Yet he persisted in the sins into which Jeroboam son of Nebat had led Israel, and did not give them up.", "dagbani": "daa bi lɔɣ’ li." }, { "english": "third day funeral celebration", "dagbani": "bɔɣili·lɔɣibu" }, { "english": "a shield", "dagbani": "lɔɣibuya" }, { "english": "They hung their shields around your walls.", "dagbani": "Bɛ daa zaŋdila bɛ lɔɣibuya yiini a dukpina zuɣu ti tuui." }, { "english": "cantankerousness", "dagbani": "lɔɣikpia" }, { "english": "a cavernous depth, nook", "dagbani": "lɔɣilɔɣi" }, { "english": "the final observances of the Dagomba funeral custom", "dagbani": "lɔɣiri" }, { "english": "to be eroded, to be rutted (as a road)", "dagbani": "lɔɣisi" }, { "english": "The rain has rutted the road.", "dagbani": "Saa lɔɣisi soli maa." }, { "english": "to remember", "dagbani": "lɔɣisi" }, { "english": "I didn't remember to tell him.", "dagbani": "n bi lɔɣisi yɛl’o." }, { "english": "well", "dagbani": "lɔɣo" }, { "english": "poison", "dagbani": "lɔɣu" }, { "english": "poisonous snakes", "dagbani": "mal’ lɔɣu pam" }, { "english": "their tongues are sharp as snakes' tongues and vipers' poison is in their mouths.", "dagbani": "bɛ zilima dirimi kaman tinvura zilima la, ka garinsi lɔɣu be bɛ noya ni." }, { "english": "If a poisonous snake bites somebody, you will see the marks of his fangs there.", "dagbani": "Waɣi so ŋun mali logu yi dim nira, a ni nya ka o nyin kara maa bɔba doya." }, { "english": "find something we can do to extract these poisons quickly.", "dagbani": "niŋ n tooi yihiri lɔri ŋɔ yɔmyɔm" }, { "english": "There is poison in the pot (of soup)!", "dagbani": "Lɔɣu be duɣu maa ni!" }, { "english": "Tobacco smoke is poisonous to ingest and is very harmful to the smoker.", "dagbani": "Taba nyɔhi nyɛla dimma lɔɣu ka mali barina pam n-ti ban nyuri li." }, { "english": "food in which there is poison.", "dagbani": "lɔɣu ni be bindir’shɛli ni" }, { "english": "male", "dagbani": "lɔɣu" }, { "english": "male", "dagbani": "dɔɣu" }, { "english": "male (plural)", "dagbani": "lɔri" }, { "english": "animal", "dagbani": "nyɛla biŋkɔb’" }, { "english": "it is a male animal.", "dagbani": "lɔɣu" }, { "english": "young male", "dagbani": "dibiga" }, { "english": "female", "dagbani": "nyaŋ" }, { "english": "take every species of creature, a male one and a female one.", "dagbani": "zaŋ binnɛma balibu kam zaɣ’ lɔɣu ni zaɣ’ nyaŋ" }, { "english": "animals which are clean male ones and female ones", "dagbani": "biŋkɔb’ shɛb’ bɛn be kasi la zaɣ’ lɔri ayopɔin mini zaɣ’ nyama ayopɔin" }, { "english": "seven", "dagbani": "dibiga" }, { "english": "young male", "dagbani": "nyaŋ" }, { "english": "female", "dagbani": "saa" }, { "english": "a quiver", "dagbani": "lɔɣu" }, { "english": "If you see someone pounding fufu with a bow and arrow hanging on his shoulder, it means he has already pounded fufu.", "dagbani": "A yi ti nya ka so tɔri sakɔro ka nyaɣi lɔɣu, o daa pun tɔmi ka so yaai di." }, { "english": "someone pinched it.", "dagbani": "tɔbbihi daa nyaɣi" }, { "english": "warriors shouldered their quivers.", "dagbani": "lɔɣiri" }, { "english": "They hang a rattling quiver on him (horse).", "dagbani": "Bɛ zaŋ lɔɣu din chaɣisira n-nyaɣil’ o" }, { "english": "The quiver of a lucky person breaks under the badziŋga-fibre tree.", "dagbani": "Zuɣusuŋlana mia lɔɣu chirila baɣiŋga gbinni." }, { "english": "last day for the funeral of a chief", "dagbani": "buni•wohibu•dali" }, { "english": "large water pot", "dagbani": "lɔɣu" }, { "english": "Have you ever seen someone light a lamp and cover it with a pot?", "dagbani": "Yi na mi n-nya ka nir’ nyo firila zaŋ lɔɣu pil’ li ... ?" }, { "english": "you keep pouring more from your pot until they are drunk.", "dagbani": "yi kul boori yi lɔɣu pahiri hal ka bɛ ti nyu m-buɣi" }, { "english": "the box, body of a cart", "dagbani": "lɔɣu" }, { "english": "he was sitting in his chariot on the way home", "dagbani": "o daa ʒi o chɛchɛbuŋ’ lɔɣu ni n-labiri kuni" }, { "english": "The blood from his wound ran onto the floor of the chariot and spread all over it", "dagbani": "o daŋ’ maa ʒim daa yi n-zo n-tɛli chɛchɛbuŋ’ lɔɣu maa puuni zaa" }, { "english": "fermenting agent", "dagbani": "lɔha" }, { "english": "to soak in water", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "If he wants the leather to be red he gets reddening and soaks it, if he wants it to be black he uses blacking to blacken it.", "dagbani": "O yi bɔri ni gbaŋ maa mooi o bɔri la moonsi n-lɔhi n-niŋ li, o mi yi bɔri ni di niŋ zaɣ’ sabinli o niŋdi la sabiri n-sabigi li." }, { "english": "He soaks skins in water.", "dagbani": "O lɔhiri gbana kom ni." }, { "english": "Do", "dagbani": "sandi" }, { "english": "Dawadawa pods are also used to soak to make red dye to sprinkle courtyards and room(-floor)s when they have finished compacting the gravel.", "dagbani": "Bɛ zaŋ o lɔhi mɔɣili kom ni, ka kom di o." }, { "english": "They thrust him into the water of the river and he drowned.", "dagbani": "o daa zaŋ li na ti lɔhi kom maa ni" }, { "english": "he brought it and put it in the water.", "dagbani": "ŋariŋ din saɣim lɔhi kuliga ni gba daa malila lana dahin' shɛli." }, { "english": "see sunk in the river once had an owner.", "dagbani": "" }, { "english": "to cook whole.", "dagbani": "•" }, { "english": "to move from place to place", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "Pl. lɔhira", "dagbani": "lɔhira" }, { "english": "don't keep changing houses", "dagbani": "miriya ka yi lɔhiri yiya" }, { "english": "wanderings", "dagbani": "tinsi lɔhibu" }, { "english": "disease spreads", "dagbani": "dɔro lɔhi" }, { "english": "Washing children's eyes also is something which prevents this disease from spreading to other children.", "dagbani": "Bihi ninni paɣibu gba nyɛla din ni chɛ ka dɔro ŋɔ ku lɔhi bɛ taba." }, { "english": "to spring from tree to tree", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "The monkey will say that it is", "dagbani": "Jaŋa ni yɛli ni o lɔhiri tihi maa, di mirila taba." }, { "english": "because the trees stand close to one other that it can jump from one to the other.", "dagbani": "" }, { "english": "to tell a riddle, parable; to make a word-play", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "Isn't he just telling riddles?", "dagbani": "Pa saliŋ' lɔha ka o lɔhi maa?" }, { "english": "to be pregnant (animal)", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "mice.", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "to be pregnant (animal).", "dagbani": "lɔhi5" }, { "english": "riddle, word-play, parable.", "dagbani": "lɔhili" }, { "english": "Izraɛlnim’ saliŋ' lɔhili", "dagbani": "tell the Israelites a parable." }, { "english": "Pa saliŋ' lɔha ka o lɔhi maa?", "dagbani": "Isn't he just telling riddles?" }, { "english": "fermenting-agent in pito", "dagbani": "lɔhirili" }, { "english": "shut, closed", "dagbani": "lɔk" }, { "english": "He kept his mouth shut.", "dagbani": "O niŋ o noli lɔk." }, { "english": "a well in a town, not deeply dug, shallow well", "dagbani": "loko" }, { "english": "a waterhole", "dagbani": "loko" }, { "english": "the beard of a ram", "dagbani": "lom" }, { "english": "If fire is burning a ram, you don’t ask about its beard.", "dagbani": "Buɣim dira piɛlaa bɛ ku bɔhi o lom yɛla." }, { "english": "'silk' of corn (maize)", "dagbani": "lom" }, { "english": "twine for tying (e.g. goats/sheep)", "dagbani": "lom" }, { "english": "dance costume", "dagbani": "lomli" }, { "english": "special dress for a dance", "dagbani": "lomli" }, { "english": "whiskers", "dagbani": "situri" }, { "english": "jingl", "dagbani": "chaɣila" }, { "english": "skirt", "dagbani": "mukuru" }, { "english": "??", "dagbani": "ŋmaansuliga" }, { "english": "well-built", "dagbani": "lomli" }, { "english": "vivacious", "dagbani": "lomli" }, { "english": "goitre", "dagbani": "lompoli" }, { "english": "Goitre can change a person's voice.", "dagbani": "Lompoli ni tooi taɣi niri kukoli." }, { "english": "goitre", "dagbani": "ŋmanila" }, { "english": "elephantiasis", "dagbani": "poli" }, { "english": "throat", "dagbani": "yiri" }, { "english": "goitre ... is like elephantiasis but it comes out in the throat.", "dagbani": "ŋmanila poli ka lee yiri lɔŋni" }, { "english": "throats.", "dagbani": "lɔna" }, { "english": "frogs.", "dagbani": "lɔna" }, { "english": "pillared area, courtyard, portico, 'a small yard within a large yard'", "dagbani": "lɔndo" }, { "english": "'corresponding to the hangings of the court'", "dagbani": "lɔndo maa ni saɣisi taba" }, { "english": "the room of Nathanmelek the headman which was in the courtyard.", "dagbani": "Neetanmɛlɛk ŋun daa nyɛ zuɣulan' la duu din daa be lɔndo ni la" }, { "english": "the throat, inner throat, gullet", "dagbani": "lɔna" }, { "english": "and thirst makes their throats dry", "dagbani": "ka konyuri chɛ ka bɛ lɔna kuui" }, { "english": "goitre", "dagbani": "lompoli" }, { "english": "is like elephantiasis but it comes out in the throat", "dagbani": "ŋmanila poli ka lee yiri lɔŋni" }, { "english": "open ones throat, raise ones voice", "dagbani": "niɣim lɔŋ" }, { "english": "a permanent inability to speak aloud; the loss of voice", "dagbani": "lɔŋ shiluŋ" }, { "english": "in under", "dagbani": "lɔŋ ni" }, { "english": "to have no feeling of expectation", "dagbani": "giri lɔŋ" }, { "english": "I have given up hope of getting a gift from a parasite.", "dagbani": "Daanbiɛɣu bini gir' lɔŋ. Ŋun bɔri ma bini ka m bɔra, ŋun je ma bini gir' lɔŋ." }, { "english": "gift from the one who doesn’t love me.", "dagbani": "" }, { "english": "kukolimahigu", "dagbani": "Syn" }, { "english": "kukoli", "dagbani": "Sim" }, { "english": "voice, throat", "dagbani": "kukoli" }, { "english": "nyiŋgoli", "dagbani": "neck" }, { "english": "voice", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "he spoke with the voice of a dragon", "dagbani": "o lɔŋ ŋmani waɣ' biɛ' tital' la lɔŋ" }, { "english": "a hollow place, enclosed area", "dagbani": "bɔɣu-lɔŋ" }, { "english": "If your armpit smells, you don't tell others so that they can smell it.", "dagbani": "A bɔɣu-lɔŋ ni yi nyo, a bi yɛri ka niriba wumda." }, { "english": "groin", "dagbani": "gbali lɔŋ" }, { "english": "If it (snakebite) is on the leg, put a tourniquet in the groin.", "dagbani": "Di yi nyɛla o gbali, yin bɔm tani bee chinchini n lo o gbali lɔŋ maa." }, { "english": "caves", "dagbani": "tampima lɔna" }, { "english": "Some (of the Israelites) hid", "dagbani": "shɛb’ daa zo nti sɔɣi vokaba ni, ka shɛb’ sɔɣi voya ni, ka shɛb’ sɔɣi tampima lɔna ni, ka shɛb’ sɔɣi silisi ni" }, { "english": "in caves, holes, rocks, tombs.", "dagbani": "[1SA 13:6] sisirisi sɔɣiri ndi kuɣa lɔna ni" }, { "english": "squirrels hide under its stones.", "dagbani": "[PSA 104:18]" }, { "english": "foot of hills", "dagbani": "zo'loŋ" }, { "english": "to the foot of Mount Pisgah on the east.", "dagbani": "Pisiga zo' lɔŋ din be wulimpuhili polo" }, { "english": "See:", "dagbani": "lɔŋni; lɔŋkpilli; lompoli; mɔpillɔŋ" }, { "english": "a frog", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "toad", "dagbani": "pololi" }, { "english": "People roast (and eat) a frog together and then throw (stones) at one another.", "dagbani": "Bɛ shɛla lɔŋ (ŋubi) labi taba." }, { "english": "How could the toad and the frog live together if God hadn’t created them like that?", "dagbani": "Ka pa Naawun’ ni o nama zuɣu, pololi di leei yi wula lɔna shee?" }, { "english": "Even if the toad doesn’t know anything at all, at least it knows the grave of the frog.", "dagbani": "Pololi yi ʒi shɛlikam amaa o mi lɔŋ gballi." }, { "english": "What is a toad doing in the tǤra dance of frogs?", "dagbani": "Pololi lee yi wula lɔna tɔra ni?" }, { "english": "to filter, strain", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "you are people who filter out a sandfly and swallow a camel", "dagbani": "yi nyɛla bɛn lɔŋdi nanviɣu, amaa ka lee vaani laakum" }, { "english": "to 'gag', choke, make a rattling sound in the throat during vomiting", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "brackish", "dagbani": "lɔŋalɔŋa" }, { "english": "a ferry, 'pontoon'", "dagbani": "lɔŋchi" }, { "english": "goitre", "dagbani": "lɔŋgbɔɣu" }, { "english": "Adam's apple, larynx", "dagbani": "lɔŋgbɔɣu" }, { "english": "goitre", "dagbani": "lɔŋgbaɣu" }, { "english": "Adam's apple, larynx", "dagbani": "lɔŋgbaɣu" }, { "english": "larynx", "dagbani": "lɔŋkpilli" }, { "english": "larynx", "dagbani": "lɔŋkbɔɣu" }, { "english": "under", "dagbani": "lɔŋni" }, { "english": "beneath sth", "dagbani": "lɔŋni" }, { "english": "let me hide in under your wings", "dagbani": "chɛ ka n sɔɣ’ a kpiŋkama lɔŋni" }, { "english": "He will take you under his wings", "dagbani": "O ni zaŋ a niŋ o kpiŋkpama lɔŋ ni" }, { "english": "squirrels hide under its stones", "dagbani": "sisirisi sɔɣiri di kuɣa lɔna ni" }, { "english": "under a bed", "dagbani": "garo lɔŋni" }, { "english": "at foot of (hill)", "dagbani": "bɛ daag’ o luhi zoli maa lɔŋni" }, { "english": "bitter", "dagbani": "lɔŋolɔŋɔ" }, { "english": "bitter", "dagbani": "lɔŋalɔŋa" }, { "english": "Can one spring produce sweet water and bitter?", "dagbani": "Kobil’ nin’ yini ni tooi bilisi ko’ nyaɣisili mini ko’ lɔŋolɔŋɔ?" }, { "english": "sweet", "dagbani": "nyaɣisili" }, { "english": "hoarseness", "dagbani": "lɔŋshiliŋ" }, { "english": "sore throat", "dagbani": "lɔŋshiliŋ" }, { "english": "a permanent inability to talk aloud", "dagbani": "lɔŋshiliŋ" }, { "english": "loss of voice", "dagbani": "lɔŋshiliŋ" }, { "english": "Coughing, pulmonary congestion and hoarseness.", "dagbani": "nyɔmuɣili ni lɔŋshiliŋ" }, { "english": "nook", "dagbani": "lɔriga" }, { "english": "corner", "dagbani": "lɔriga" }, { "english": "angle", "dagbani": "lɔriga" }, { "english": "make two frames to form the back corners.", "dagbani": "mali dapaɣa ayi niŋ di nyaaŋa lɔrisi la ni" }, { "english": "I will get up now and go about the city, through its streets and alleys.", "dagbani": "N ni yiɣisi pumpɔŋɔ n-doli tiŋ’ puuni solɔri mini lɔrisi ni" }, { "english": "searched in every nook and cranny", "dagbani": "Note: NET note" }, { "english": "lariga", "dagbani": "SynD" }, { "english": "to untie", "dagbani": "lɔrigi" }, { "english": "Yentori remained silent, but when it was dark she went out to the stable and untied a horse and rode it and fled.", "dagbani": "Yɛntɔri daa shinimi ka yuŋ ti surigi zaa ka o yina n-kpe zɔŋ ni nti lɔrigi wahu m-ba n-zo" }, { "english": "He unties the girdles of the powerful.", "dagbani": "Ŋuna ... larigiri bɛn mali kpiɔŋ shelɔrisi" }, { "english": "annul a promise, abrogate an agreement", "dagbani": "lɔrigi alikauli" }, { "english": "I said I would never break my covenant with you.", "dagbani": "N daa yɛliya ni n ku lɔrigi alikauli shɛli n ni lɔn ya maa." }, { "english": "the Lord ... made a promise which cannot be annulled.", "dagbani": "Yawɛ ... daa lola alikauli din ka lɔrigibu" }, { "english": "to decree a divorce", "dagbani": "lɔrigi amilia" }, { "english": "he should give her a divorce certificate and send", "dagbani": "ŋun’ tim’ o amiliya lɔrigibu gbaŋ ka yih’ o" }, { "english": "to take a meal after a fast", "dagbani": "lɔrigi nɔli" }, { "english": "to read the Quran and forecast major events of the year", "dagbani": "lɔrigi sabili" }, { "english": "to be successful", "dagbani": "lɔrigi" }, { "english": "trading is going well", "dagbani": "lɔrigi daa" }, { "english": "May God give", "dagbani": "Naawun' lɛrig' a daa" }, { "english": "you good trading. Lit: untie your market. greeting when leaving a market-seller.", "dagbani": "A yi kpe daa ka" }, { "english": "If you go to market and the market doesn't reward you, you reward yourself.", "dagbani": "di bi larigi a, nyin' larigimi amaŋa." }, { "english": "corners", "dagbani": "lɔrisi" }, { "english": "truly", "dagbani": "lɔsbidi" }, { "english": "mouse, fieldmouse", "dagbani": "loo" }, { "english": "He is a man with the character of a mouse.", "dagbani": "Do’ loo m-bala." }, { "english": "acres, part of an acre", "dagbani": "loo" }, { "english": "Should I cultivate a full acre of land or only a part of an acre?", "dagbani": "N kom’ nakpaa bee loo?" }, { "english": "forgetfulness", "dagbani": "loo" }, { "english": "law, legality", "dagbani": "loo" }, { "english": "to change from a place, transfer", "dagbani": "looi" }, { "english": "Pl: loora.", "dagbani": "looi" }, { "english": "Note: used with respect of yili or tiŋa, sometimes dunia", "dagbani": "Ka nam maa mi ti ku looi ninvuɣ’ shɛb’ sani." }, { "english": "And the kinship will not pass to others.", "dagbani": "Ti yab’ Ibrahimma ni daa na be Mɛsopoteemia tiŋgbɔŋ ni ka na bi yiɣisi looi Haran tiŋgbɔŋ ni la" }, { "english": "Our ancestor Abraham was still in Mesopotamia and hadn't yet moved to Haran.", "dagbani": "Bɛ ŋmanila bɛ ni zaŋ wain shɛli le duɣu ni, ka bi kpaari" }, { "english": "They are like they pour wine into one pot and won't decant it into another pot.", "dagbani": "li loori duɣu shɛl’ ni" }, { "english": "if in the priest's opinion the sore has not spread.", "dagbani": "maligumaana maa yi lihi n-nya ka dɔr’ shɛli din zaɣisir’ ka loori maa naai" }, { "english": "And he moves those hoe.", "dagbani": "K’o looi ni n-kɔra." }, { "english": "to move house/change rooms/move to another town", "dagbani": "looi yili/duu/tiŋa" }, { "english": "to move house/change rooms/move to another town", "dagbani": "looi yili/duu/tiŋa" }, { "english": "to be catching (disease), spread (disease, fire)", "dagbani": "di nyɛla dɔr’ shɛli din loora" }, { "english": "it is an infectious disease", "dagbani": "di nyɛla dɔr’ shɛli din loora" }, { "english": "The organisms have a way of passing from one person to infect another.", "dagbani": "Binneenbihi maa malila so’shɛŋa bɛ ni dɔli n-yiri ninvuɣ’yino ni n-loori o kpee." }, { "english": "Di looi", "dagbani": "o daŋ’ maa pala din ni tibi kpaŋ" }, { "english": "(Samaria's) disease is incurable, and it has infected Judah.", "dagbani": "Judanima." }, { "english": "HIV is not transmitted by ... Sharing a towel.", "dagbani": "Bɔdu’ yini laɣim mili HIV bi loori niri ka di nyɛla ..." }, { "english": "If someone makes a fire and it spreads through the bush.", "dagbani": "So yi mali buɣim ka di looi mɔɣu" }, { "english": "If they...", "dagbani": "Bɛ yi zaŋ leeza bee piliŋ n-pini bee n-ŋmaai ŋun mali HIV ka bi tam li ka zaŋ li n-pini bee n-ŋmaai so, HIV maa ni tooi loogi dilana." }, { "english": "shave or cut an HIV carrier with a blade or razor and carelessly use it to shave or cut someone else, HIV can infect", "dagbani": "dɔro shɛli din loora" }, { "english": "a contagious disease", "dagbani": "doro" }, { "english": "'a contagious disease'", "dagbani": "doro shɛli din loora" }, { "english": "He will catch the disease.", "dagbani": "Doro maa ni loog’o." }, { "english": "Similar: kɔbi.", "dagbani": "kɔbi." }, { "english": "lɔhi; 'loorili'.", "dagbani": "lɔhi; 'loorili." }, { "english": "prop, staff supporting a load or for drying clothes", "dagbani": "looko" }, { "english": "welcome!, an expression used by children", "dagbani": "loolo" }, { "english": "to interrupt a journey", "dagbani": "ŋme looko" }, { "english": "Hello, mummy!", "dagbani": "M ma, loolo" }, { "english": "calmly, gently, stealthily", "dagbani": "looloo adv." }, { "english": "bauxite", "dagbani": "looloo n." }, { "english": "method", "dagbani": "looloochi n." }, { "english": "your father knows all about strategy", "dagbani": "a ba mi tɔb’ tuhibu looloochi pam" }, { "english": "'I will hand you over to brutal men, men skilled in destruction.'", "dagbani": "(N ni)zaŋ ya niŋ putɔɣunim’ bɛn mi niriba kubu looloochi nuu ni." }, { "english": "Abu knows the ins and outs of marketing", "dagbani": "Abu mi daa dibu looloochi." }, { "english": "motor vehicle, lorry [Br.]/truck [Am.], car, auto", "dagbani": "loori" }, { "english": "motor vehicles", "dagbani": "loorinima" }, { "english": "So he must sit there while you get a bicycle, motorbike or car to take him home.", "dagbani": "Dinzuɣu di tuya ka o ʒini nimaani, ka yi bɔ cheche, motoo bee loori n kpuɣ'o kuna yiŋa." }, { "english": "to travel by passenger lorry", "dagbani": "gɔli loori" }, { "english": "bus", "dagbani": "matuuka, booso" }, { "english": "'loorili", "dagbani": "'lɔrili" }, { "english": "lawyer", "dagbani": "looya" }, { "english": "to fall down", "dagbani": "lu" }, { "english": "to land, come down", "dagbani": "lu" }, { "english": "to fall", "dagbani": "lu" }, { "english": "I will fall onto the cloth", "dagbani": "N nin lu chinchini maa zuɣu" }, { "english": "If you stumble and fall down, look at the place you have stumbled and not at the place you have fallen down", "dagbani": "A yi tuui lu, nyin' yulimila a ni tuui shee (shɛli), di yuuni a ni lu shee (shɛli)" }, { "english": "the people of the country", "dagbani": "tiŋ’ maa nim’ daa lihir’ o ka tɛhiri ni o nuu maa ni mɔri bee ni o ni yiɣi lu n-kpi" }, { "english": "were watching him and thinking that his hand would swell up or he would suddenly fall down dead.", "dagbani": "Wari yi" }, { "english": "to drop X", "dagbani": "che ka X lu" }, { "english": "No sooner had he finished talking ... Lit: word (see noli note) had not yet fallen to the ground.", "dagbani": "O naŋgbani /noli na bi lu tiŋa" }, { "english": "to sell/buy in bulk", "dagbani": "kɔhi/da jilli" }, { "english": "fall away", "dagbani": "Serial: kpahi lu" }, { "english": "And some seeds fell out on ...", "dagbani": "Ka bimbir'shɛŋa kpahi lu" }, { "english": "fall into a fever", "dagbani": "lu akpaɣila" }, { "english": "If she has fever or ague.", "dagbani": "gbaar’ o bee ka o yi luri akpaɣira." }, { "english": "be attacked by malaria, be feverish, to fall sick generally", "dagbani": "lu kpaɣa" }, { "english": "burst out angrily at X", "dagbani": "lu X zuɣu" }, { "english": "O God, you have rejected us. You suddenly turned on us in your anger.", "dagbani": "Naawuni, a zaɣisi tika lu tizuɣu" }, { "english": "O Lord, arise! Attack them and defeat them!", "dagbani": "zuɣu nyaŋ ba." }, { "english": "he attacked 300 men with a spear and killed them.", "dagbani": "ŋuna n-daa zaŋ kpani lu ninvuɣ’ kɔbisita zuɣu n-ku ba." }, { "english": "David grew homesick.", "dagbani": "Dauda suhu daa ti lu yiŋ’ ni." }, { "english": "to be interested", "dagbani": "suhu lu" }, { "english": "X is homesick.", "dagbani": "X suhu lu yiŋ'ni" }, { "english": "X has a change of heart", "dagbani": "di lu X suhu ni" }, { "english": "if they have a change of heart, they will be forgiven", "dagbani": "di ti lu bɛ suhuri ni, ka bɛ niŋ tuuba" }, { "english": "heart and repent", "dagbani": "yiɣirigu lubu shee" }, { "english": "airport", "dagbani": "flying.thing falling place" }, { "english": "to be judged guilty, lose law 'case', conflict", "dagbani": " tuhi lu" }, { "english": "lose a battle/war", "dagbani": "tuhi lu" }, { "english": "the Israel people lost the battle at that time, and the Judah people won", "dagbani": "Izraɛlnim’ maa daa tuhi lu di saha maa, ka Judanim’ di nasara" }, { "english": "father's waist! [1KI 12:10]", "dagbani": "barilim, jinjini, karigi1, 'kpabili, ŋmɛlim, tibigi; Cpart: dani1, falim, faai, gaŋsi, kɔɣisi1, kɔɣu, 'kpaɣisili, nyuui (sn 2), pib, viɛbiluŋ, wab. barilim." }, { "english": "begging, alms", "dagbani": "bara" }, { "english": "to beg (using 'spiel', gimmick)", "dagbani": "mali bara" }, { "english": "When he saw Peter and John ... he begged from them.", "dagbani": "O ni daa ti nya ka Pita mini Jɔn... saha shɛli maa, ka o maani ba bara" }, { "english": "the act of begging for alms", "dagbani": "bara malibu" }, { "english": "give alms", "dagbani": "mali sara" }, { "english": "boasting, bragging, 'bluffing'", "dagbani": "bara" }, { "english": "to boast, brag", "dagbani": "nyu bara" }, { "english": "Your day has not come and medicine is proud.", "dagbani": "A daazali ka na ka tim nyur' bara." }, { "english": "The customer always complains that the price is too high, but then he goes off and brags (about the bargain he got).", "dagbani": "Ŋun yɛn da kul yɛrimi, “Di mali shaara, di mali shaara,” di nyaaŋa ka o chaŋ ha ti nyuri bara." }, { "english": "don't be boasting.", "dagbani": "yin’ miriya ka yi nyuri bara" }, { "english": "Don't you boast!", "dagbani": "Di nyuriya bara." }, { "english": "(you) boast of your knowledge of God.", "dagbani": "nyuri bara a Naawuni milinsi zuɣu" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "braggart, boater", "dagbani": "baralana" }, { "english": "boasting, bragging, 'bluffing'", "dagbani": "barinyubo" }, { "english": "Stop your loud boasting.", "dagbani": "Chɛl’ barinyubo yɛtɔɣa tɔɣisibu." }, { "english": "Your boasting is pointless.", "dagbani": "Yi barinyubo ka gbinni." }, { "english": "We have heard how proud, arrogant, and conceited the people are, how much they think of themselves.", "dagbani": "Ti lan wum bɛ duhimaŋtali mini bɛ karimbaani ni bɛ barinyubo mini bɛ nyarimaŋtali yɛla." }, { "english": "sick person, patient, invalid", "dagbani": "bara" }, { "english": "Pl: barinima.", "dagbani": "barinima" }, { "english": "This makes it necessary to take that sort of patient to hospital quickly.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ tuya ni nir’ zaŋ lala bara tahi Astibiti yomyom" }, { "english": "heal the sick and raise the dead.", "dagbani": "tibimiya barinima, ka neemiya kpiimba" }, { "english": "which is very good for a person suffering from snakebite.", "dagbani": "din viɛli pam nti waɣi' bara (antivenin)" }, { "english": "The spitting cobra has bitten a person with measles; the cobra dislikes cold water and the person with measles dislikes hot water.", "dagbani": "bara, sapaɣu je komahim, gbankɔɣu mi je kotulim." }, { "english": "In every religion they have special prayers for the sick.", "dagbani": "Adiini kam ni, bɛ mali la wunsuhigu gahinda n-suhiri tiri barinima." }, { "english": "And if it is not a Dagomba who takes care, or a foreigner who has spent a long time in Dagbong, you won't realise that they are talking about the effects of snakebite.", "dagbani": "Ka di yi pa ni Dagbanbila ŋun niŋ hankali bee tizun niri ŋun yuui Dagbaŋ ŋɔ, a ku tooi baŋ ni waɣi bari yɛla ka bɛ yɛri maa." }, { "english": "One man's meat is another man's poison.", "dagbani": "Nimbiɛralana kumdi woligu ka nyaribara kumdi wari." }, { "english": "a rider", "dagbani": "bara" }, { "english": "beggar", "dagbani": "baramaana" }, { "english": "professional beggar with a 'spiel', praying blessings, singing &c.", "dagbani": "baramaana" }, { "english": "the Judah people won.", "dagbani": "the Judah people won. [2CH 13:18]" }, { "english": "to bear fruit (creeping plants).", "dagbani": "\"to bear fruit (creeping plants)\"(IM)." }, { "english": "As the sun was about to go down on the Eve of the Sabbath.", "dagbani": "Wuntaŋ’ ni daa ti lura Vuhim Dabisili dazɔhigu dali As the sun was about to go down on the Eve of the Sabbath. [NEH 13:19]" }, { "english": "From sunrise right up until sunset.", "dagbani": "Wuntaŋ’ puhibu saha zaŋ hal ti paai o lubu saha From sunrise right up until sunset. [PSA 133:3]" }, { "english": "day", "dagbani": "saha" }, { "english": "From sunrise right up until sunset.", "dagbani": "puhi" }, { "english": "to occur, fall on", "dagbani": "Di daa ti lu" }, { "english": "It happened on a Sabbath Day.", "dagbani": "Vuhim Dabisili dali" }, { "english": "And it fell out that on Herod's birthday.", "dagbani": "Naa Hɛrɔd dɔɣim dabisili" }, { "english": "‘there is a famine’", "dagbani": "kum lu" }, { "english": "there was a drought for three years and six", "dagbani": "sanzali ni daa zani yuma ata ni chira ayɔbu ka kum lu luɣili kam" }, { "english": "war breaks out", "dagbani": "tɔbu lu" }, { "english": "quarrelling breaks out", "dagbani": "naŋgbankpeeni lu" }, { "english": "If this sort of dispute arises, it becomes difficult to settle the matter.", "dagbani": "Naŋgbankpeeni ŋɔ tatabo yi ti lu na, yɛla malibu niŋdila tom" }, { "english": "be right, correct, succeed.", "dagbani": "yɛlitɔɣ’" }, { "english": "We did not succeed.", "dagbani": "Ti yɛlitɔɣ’ la bi lu" }, { "english": "start going", "dagbani": "lu soli" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "some people set off towards Luhith.", "dagbani": "kuni Luhit" }, { "english": "which does not keep long", "dagbani": "maligim din bi yuuri ka kpahiri luri la dew" }, { "english": "be overcome with passion", "dagbani": "lu bole" }, { "english": "if you see my lover, tell him that I am faint with love of him.", "dagbani": "yi yi nya n yura maa, yi ni yɛl’ o ni n lula bole o zuɣu" }, { "english": "start a new farm", "dagbani": "lu puu" }, { "english": "the name of a game played by girls", "dagbani": "lua" }, { "english": "a fall, downfall", "dagbani": "lua" }, { "english": "My neighbour pushed me, but I fell down gracefully.", "dagbani": "N kpee daai ma ka n lu jilima lua." }, { "english": "If you don’t take care, you will fall the fall of Abdul Karim.", "dagbani": "A yi bi baŋda a ni ti lu Abdul Karim lua." }, { "english": "setting (of sun)", "dagbani": "lua" }, { "english": "From sunrise to sunset are there not twelve hours?", "dagbani": "Wuntaŋ’ puhibu saha zaŋ ti paag’ o lua saha pala awa pinaayi?" }, { "english": "ludo", "dagbani": "ludu" }, { "english": "a die, dice", "dagbani": "ludubia" }, { "english": "Each die has six sides.", "dagbani": "Ludubiikam mali la yaɣa ayɔbu." }, { "english": "by the side, off to the side (off the main road)", "dagbani": "lugilini" }, { "english": "to dig, bore a hole, dig out", "dagbani": "luɣi" }, { "english": "Open your eyes and clear your ears to hear your servant's prayer.", "dagbani": "Neem’ a nina, ka luɣ’ a tiba wum a dabili suhigu" }, { "english": "Something that is making a scratching sound in a bag will not remain there.", "dagbani": "Luɣiluɣi bi kpalindi koligu ni." }, { "english": "to conceive an idea", "dagbani": "luɣi yɛm" }, { "english": "to come up with a new idea", "dagbani": "luɣi yɛm palli" }, { "english": "to find out, discover", "dagbani": "luɣi" }, { "english": "gbi", "dagbani": "gbi" }, { "english": "gaai", "dagbani": "gaai" }, { "english": "chibi", "dagbani": "chibi" }, { "english": "kuhi", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "chɔhi", "dagbani": "chɔhi" }, { "english": "baŋ", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "a disease of the gums, gingivitis.", "dagbani": "luɣilaa" }, { "english": "the side of anything.", "dagbani": "luɣili" }, { "english": "you can put the poles in the rings on the sides of the box and pick it up.", "dagbani": "yi ti zaŋ dapuhi maa tu bansi din be adaka maa luɣa ni la ni n-kpuɣiri li" }, { "english": "all twelve sides", "dagbani": "pinaayi zaa" }, { "english": "all my inmost being, praises his name.", "dagbani": "N niŋgbuŋ luɣili pinaayi zaa paɣir’ o yuli" }, { "english": "our Lord Almighty who forgives all our iniquities", "dagbani": "Ti Duuma Naawuni ŋun tiri ti suhudoo la malimi yi luɣili pinaayi zaa ka di be" }, { "english": "'May God himself, the God of peace, make you holy through and through.'", "dagbani": "kasi" }, { "english": "a person's side, flank.", "dagbani": "puluɣili" }, { "english": "a place", "dagbani": "luɣ’ shɛŋa din du pam" }, { "english": "make your nests in a very high place.", "dagbani": "te yi tɛri luɣ’ shɛŋa din du pam" }, { "english": "we don't know where you are going.", "dagbani": "ti bi mi a ni chani luɣ’ shɛli" }, { "english": "'everywhere'", "dagbani": "luɣili kam" }, { "english": "'the Lord scattered them all\nover the earth'", "dagbani": "Yawɛ daa wurim ba nimaani n-kpɛhi dunia ŋɔ shɛlikam zaa" }, { "english": "the place it begins will\nbe Jerusalem, and it will extend to every part.", "dagbani": "di piligu shee mi yɛn nyɛla Jɛrusalɛm zaŋ nti kpa luɣili kam" }, { "english": "there was a drought for three years and six months and there was famine everywhere.", "dagbani": "sanzali ni daa zani yuma ata ni chira ayɔbu ka kum lu luɣili kam" }, { "english": "Who has brought this conqueror from the east and let him have victory everywhere? [ISA 41]", "dagbani": "n-lee zaŋ nasaridira ŋɔ yi wulimpuhili polo na, ka chɛ ka o diri nasara luɣ’ shɛlikam ŋɔ?" }, { "english": "X is at peace with the world. Lit: heart lies down in one place.", "dagbani": "X suhu dɔni luɣ' yini" }, { "english": "When Boaz had finished eating and drinking, he was in a good mood. [RUT 3:7]", "dagbani": "Bɔaz daa ti di ka nyu n-naai, ka o suhu dɔni luɣ’ yini" }, { "english": "the enlargement of the spleen as caused by malaria", "dagbani": "luɣili" }, { "english": "bad-smelling, stinking", "dagbani": "luɣiluɣi" }, { "english": "'I filled your nostrils with the stench of your camps'.", "dagbani": "chɛ ka yi sansan’ ni nyo luɣiluɣi kpɛri ya" }, { "english": "It stinks awfully.", "dagbani": "Di nyɔni luɣiluɣi." }, { "english": "musical instrument", "dagbani": "luɣinyini" }, { "english": "to sow seed the second time", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "to withdraw a remark", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "to pick the teeth, nose", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "You remove the dirt from", "dagbani": "Bɛ luɣisiri nimpuri n-wuhirila nini." }, { "english": "If you don't eat something, you don't use it to pick the dirt out of your nose.", "dagbani": "A yi bi diri bini a bi zaŋdi li luɣisiri a nyee ni." }, { "english": "to scoop out.", "dagbani": "yi ŋmari" }, { "english": "to clean by rubbing, brushing.", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "(they) started to try to entrap him into saying something bad.", "dagbani": "daa kul gbaag’ o nol’ ni luɣisibu ni di chɛ ka o yɛli din be" }, { "english": "to withdraw, change a move or position in the game of woli.", "dagbani": "di chɛ ka o yɛli din be" }, { "english": "in one place.", "dagbani": "luɣiyini" }, { "english": "luɣili yini.", "dagbani": "luɣiyini" }, { "english": "Variant: luɣuluri.", "dagbani": "luɣuluɣu" }, { "english": "obs. as in MP", "dagbani": "luɣuluɣu" }, { "english": "bottle", "dagbani": "zaŋmi" }, { "english": "take my tears and put them in your bottle.", "dagbani": "zaŋmi n nintam niŋ a luɣuluɣu" }, { "english": "a woman took a fine bottle full of pomade.", "dagbani": "paɣ’ so daa zaŋ luɣulu’ viɛlli din pali tulaale" }, { "english": "pour it into a bottle or tin and use its lid to close its opening.", "dagbani": "kpaa li n-niŋ luɣuluɣu bee kunkɔŋ ni ka zaŋ di binyɔrigu n-yo di noli" }, { "english": "The bottle says that it will not be", "dagbani": "Luɣuluɣu yɛli ni o ku dooi baŋa ka di lee bɔri bɔ maana yili?" }, { "english": "shop [Am.]", "dagbani": "workshop - lit. \"craftsman's house\"" }, { "english": "to fell, make sth./sb. fall", "dagbani": "luhi" }, { "english": "If the inside of the bathing-corner is dirty ..., it can make a person slip and fall and hurt himself.", "dagbani": "Shinshɛɣu puuni yi mali daɣiri ..., di ni tooi sarigi nira n-luhi ka o nya daŋa." }, { "english": "the evil spirit made the man fall down", "dagbani": "alizin’ biɛɣu maa daa luhi doo maa" }, { "english": "to knock X down (especially in a fight)", "dagbani": "X luhi" }, { "english": "He easily hit down the", "dagbani": "O ŋme wɔɣirili maa luhi chɔɣimata." }, { "english": "huge man", "dagbani": "bɛ ŋme n niriba" }, { "english": "they have hit my people and thumped them and made them fall", "dagbani": "kurili" }, { "english": "push down, over (sth. standing)", "dagbani": "daai luhi" }, { "english": "if even a fox climbs on it he would push it over!", "dagbani": "hal ŋɔɣu yi du n-tam di zuɣu, o ni daai li luhi!" }, { "english": "They were pushed down and had no way of getting up again", "dagbani": "Bɛ daai ba mi luhi ka bɛ kɔŋ yiɣisibu" }, { "english": "If", "dagbani": "A yi zaŋ nintɔri m-me yili, maligim n-daari li luhira" }, { "english": "you use spittle to build a house, dew will push it down.", "dagbani": "" }, { "english": "'defeat X in argument, win 'case' against X’.", "dagbani": "tɔɣisi luhi X" }, { "english": "people ... argued with Stephen, but could not hold their own against him.", "dagbani": "niriba .. ŋmɛri Stiivin naŋgbankpeeni; amaa bɛ daa bi tooi tɔɣisi luh’ o" }, { "english": "(they) were looking for a pretext to condemn Jesus to death.", "dagbani": "bɛ daa bɔri daliri shɛli din ni chɛ ka bɛ tɔɣisi luhi Yisa ka ku o" }, { "english": "try and condemn X", "dagbani": "saria luhi" }, { "english": "I should judge his case and condemn him for them.", "dagbani": "n karim’ o saria n-luh’ o ti ba" }, { "english": "solve a 'case'", "dagbani": "luhi yɛla" }, { "english": "Concerning Unsolved Murders", "dagbani": "Zaŋ chaŋ ninvuɣ’ kubo din yɛla bi luhi polo" }, { "english": "X has epilepsy", "dagbani": "kpilinkpihi luhi X" }, { "english": "people with epilepsy", "dagbani": "kpilinkpihi ni luhiri shɛba" }, { "english": "to be satisfied", "dagbani": "luhi / tuhi" }, { "english": "good, pleasing", "dagbani": "luhi" }, { "english": "it is sweet", "dagbani": "X luhi Y" }, { "english": "It is right.", "dagbani": "Di luhiya." }, { "english": "they are foods I can't stomach.", "dagbani": "din bi luhi n kpaɣa" }, { "english": "Everything is permissible, but not everything strengthens a person's heart.", "dagbani": "Di luhiya ni ti yo farigu" }, { "english": "Is it right for us to pay tax to Chief Caesar or not right?", "dagbani": "Naa Siiza sani bee di bi luhi?" }, { "english": "if it (my journey) is not all right by you, I will turn back home.", "dagbani": "di yi bi luhi a sani, n ni ŋmaligi labi kuli" }, { "english": "red, glowing (as of flame).", "dagbani": "luin" }, { "english": "\"medicine said to make people rich\" (IM).", "dagbani": "lukuri" }, { "english": "\"A potion, to obtain wealth (but when obtained it is said that such wealth is never enjoyed, and, if the potion fails to bring the desired wealth, the one who has drunk it gets scrotal elephantiasis!!). (= lugudi.)\" (Bargery)", "dagbani": "lukudi" }, { "english": "weed [sp.]", "dagbani": "lukpɔɣu" }, { "english": "bird [sp.] green pigeon", "dagbani": "luli" }, { "english": "the string/s used to lace a luŋa", "dagbani": "lundia" }, { "english": "the leather string used to sew the skin to the lunkudzira", "dagbani": "lundishɛriga" }, { "english": "a drum stick, beater for a luŋa drum", "dagbani": "lundoli" }, { "english": "a veranda, porch", "dagbani": "lunfa" }, { "english": "a veranda, porch", "dagbani": "lumfa" }, { "english": "In Hebrew they call the pool Bethzatha, and there are five porticoes there.", "dagbani": "Hiburuli ni bɛ booni bɛɔŋ maa la Bɛtizata, ka lunfanima anu daa be nimaani." }, { "english": "the 'seat' of the luŋa drum, the ring of bound reeds and grasses (kpari) that fits over the mouth of the drum, to which the skin is sewn.", "dagbani": "sg. lunkudzirili or lunkudzirigu" }, { "english": "'drum-chief'", "dagbani": "lunnaa" }, { "english": "head of the group of players of the luŋa hourglass-drum attached to a particular chief.", "dagbani": "Ti puhiri m ba Abdulai luŋa mini Naya Yiwɔɣunaayili lunsi zaa, ka puhiri Mion lunnaa; bɛ ni teei ti yɛlikuri shɛŋa la zaa zuɣu." }, { "english": "We thank father Abdulai the Drummer, and the drummers of the Yendi Yiwogunaa's household, and the Drum Chief of Mion, who have recalled historical", "dagbani": "Ti puhiri m ba Abdulai luŋa mini Naya Yiwɔɣunaayili lunsi zaa, ka puhiri Mion lunnaa; bɛ ni teei ti yɛlikuri shɛŋa la zaa zuɣu." }, { "english": "matters for us", "dagbani": "" }, { "english": "And his household drum-chief proclaimed that his 'lover' had become Beemoni Naa.", "dagbani": "Ka o yili lun-naa ŋme kuŋa ni o mam leela Beemoni-naa" }, { "english": "a big ensemble of drummers, \"hundred tom-tom beaters\"", "dagbani": "lunŋmani" }, { "english": "a standard calabash trading-package of 100 kola", "dagbani": "guŋmani" }, { "english": "a drum-chant of the history of Dagbon and Yaan-Naas", "dagbani": "lunsariga" }, { "english": "hour-glass drum", "dagbani": "luŋa" }, { "english": "a drum will not make a (good) sound in the rain", "dagbani": "Luŋa ku kum saa ni." }, { "english": "They tuned the drum", "dagbani": "Bɛ dahim luŋa." }, { "english": "The instrumentation for the Bila(-dance) is: bass drum, flutes ands also hourglass-drums.", "dagbani": "zuɣu." }, { "english": "We also cut down this tree (shea) to carve hourglass drums and mortars.", "dagbani": "Ti lan ŋmari tia ŋɔ (taaŋa) ŋ-kpɛri lunsi mini toya" }, { "english": "a drummer (of hour-glass drum).", "dagbani": "lunsi" }, { "english": "the drummers praise Kuga Naa as 'Teller of Hard truths'.", "dagbani": "lunsi salindi Kuɣa Naa, 'Yɛlimaŋ’ kpɛma yɛra'" }, { "english": "The person who drums does not insult the barber on the appointed day for shaving heads of those related to a dead person at a funeral; the drummers drum and the barbers shave heads.", "dagbani": "wanzam pinda." }, { "english": "We thank father Abdulai the Drummer, and the drummers of the Yendi Yiwogunaa's household, and the", "dagbani": "Ti puhiri m ba Abdulai luŋa mini Naya Yiwɔɣunaayili lunsi zaa, ka puhiri Mion lunnaa; bɛ ni teei ti yɛlikuri shɛŋa la zaa zuɣu." }, { "english": "Drum Chief of Mion, who have recalled historical matters for us.", "dagbani": "Syn: dondo. kaliluŋa; lundoli; lundia; lundishɛriga; lunkuɣira; lunnaa; lunsariga; sambanluŋa; vinyaɣiluŋa." }, { "english": "the profession of 'tom-tom' beating, the behaviour of lunsi", "dagbani": "luntali" }, { "english": "pulpy, soft", "dagbani": "luŋaluŋa" }, { "english": "The belly of the naaninye is soft and cannot be like that of a real cricket.", "dagbani": "Naaninye puli luŋaluŋa ku ŋmani paaŋa." }, { "english": "climbing plant having fruit much larger than that produced on the aerial yam firiginli", "dagbani": "luŋkuŋmaaŋa" }, { "english": "path downwards", "dagbani": "luudoli" }, { "english": "fall and follow", "dagbani": "lu n-doli" }, { "english": "path downwards", "dagbani": "luudoli" }, { "english": "fall and follow", "dagbani": "lu n-doli" }, { "english": "diamond", "dagbani": "luulua" }, { "english": "diamond gem", "dagbani": "daimond" }, { "english": "I, my", "dagbani": "ma" }, { "english": "N dana, m pun mi a halli ni nyɛ shɛm Sir, I already knew what your character is like.", "dagbani": "M Biyurigu m-bɔŋɔ This is my beloved son." }, { "english": "Am I trying to please human beings?", "dagbani": "n kpaŋdi mmaŋ’ ni n tiɣila ninsalinim’ nini?" }, { "english": "I was the only one to escape.", "dagbani": "n-nyɛ ŋun zo n-tiligi" }, { "english": "My apostleship does not come from human beings.", "dagbani": "n tumotali maa mi bi yila ninsalinim’ sanna" }, { "english": "See main entry: n-2. [assert.]", "dagbani": "m-" }, { "english": "See main entry: n-3. to .", "dagbani": "m-" }, { "english": "See main entry: hin'. get!", "dagbani": "m4" }, { "english": "\"a sound denoting shock or sorrow\" (IM).", "dagbani": "m5 [[ʔmʜʔ]] excl." }, { "english": "a sound denoting shock or sorrow", "dagbani": "[[ʔmʜʔ]]" }, { "english": "me", "dagbani": "ma" }, { "english": "God chose me and gave me an opportunity.", "dagbani": "Naawuni pii ma, ka ti ma soli" }, { "english": "The matter amazes me.", "dagbani": "Yalli maa niŋ ma alahaziba." }, { "english": "Am I your 'rival' that you hate me like this?", "dagbani": "A dataa n-nyɛ ma ka a je ma lala?" }, { "english": "mother", "dagbani": "ma" }, { "english": "mothers", "dagbani": "manima" }, { "english": "let him get comfort after the death of his mother.", "dagbani": "di daa chɛ ka o nya suhukpaŋsibo o ma kum la nyaaŋa" }, { "english": "a man turns from his father and his mother.", "dagbani": "doo ŋmaligir’ o ba min’ o ma sani" }, { "english": "They are the ones who snatch orphans from their mothers' breasts.", "dagbani": "ni" }, { "english": "The child's mother's milk protects the child from both hunger and thirst.", "dagbani": "Bia ma bihim ... taɣiri bia maa kum mini kɔnyuri zaa" }, { "english": "full sibling", "dagbani": "ma puuni bia" }, { "english": "(he) saw his younger brother Benjamin who was his full brother.", "dagbani": "nya o tizo Bɛnjamin ŋun nyɛ o ma puuni bia la" }, { "english": "X's stepmother, co-wife of mother", "dagbani": "X ma nyintaa" }, { "english": "a woman who bears the same name as the chief's mother", "dagbani": "naa ma" }, { "english": "X swaps X's precious possession for a useless thing", "dagbani": "X kɔhi X ma n-da sakɔɣu" }, { "english": "X sells X's mother to buy grasshopper", "dagbani": "X kɔhi X ma n-da sakɔɣu" }, { "english": "father", "dagbani": "ba" }, { "english": "child", "dagbani": "bia" }, { "english": "the larger, 'mother', item of a matching pair, e.g. bowl and its lid, or 2 stacking bowls", "dagbani": "naa" }, { "english": "brimfull", "dagbani": "ma" }, { "english": "but", "dagbani": "ma4" }, { "english": "brother (irrespective of age)", "dagbani": "mabia" }, { "english": "brothers (pl)", "dagbani": "mabii" }, { "english": "brethren (pl used for)", "dagbani": "mabihi" }, { "english": "better a neighbour nearby than brothers far away.", "dagbani": "A ʒiʒiinikpee ŋun be yoma so a mabihi bɛn be katiŋa." }, { "english": "You may collect what a foreigner owes you, but as for your", "dagbani": "Tinzun’ nira yi di a samli, a ni tooi bɔh’ o dee’ li, amaa a mabia ŋun be yi ʒilɛl’ ni ŋuna, di simdi ni a ku san’ shɛli din be a min’ o sunsuuni." }, { "english": "fellow-countryman, you should cancel any debt between you.", "dagbani": "Hanani ŋun daa nyɛ m mabihi ni yino." }, { "english": "Hananiah who was one of my brothers.", "dagbani": "o mabihi maa zaa daa jɛ suli." }, { "english": "all his brothers became angry.", "dagbani": "o mabi’ dobba bee o tizɔpaɣiba bee o ba bee o ma bee o bihi." }, { "english": "junior sibling", "dagbani": "tizo" }, { "english": "senior sibling", "dagbani": "biɛli" }, { "english": "sister", "dagbani": "tizɔpaɣa" }, { "english": "full sibling", "dagbani": "ma puuni bia" }, { "english": "he saw his younger brother Benjamin who was his full brother.", "dagbani": "nya o tizo Bɛnjamin ŋun nyɛ o ma puuni bia la" }, { "english": "brotherhood", "dagbani": "mabiligu" }, { "english": "a family affair", "dagbani": "mabiligu" }, { "english": "If he accepts that he is in the wrong, it means that you have brought him back into your brotherhood again.", "dagbani": "O yi deeg’ o galimi, a zaŋ o labisi yi mabiligu maa puuni yaha." }, { "english": "fraternity", "dagbani": "mabihili" }, { "english": "Greet all our brethren with a fraternal greeting for us.", "dagbani": "Puhimiya ti mabihi la zaa mabihili puhigu ti ti." }, { "english": "kindred", "dagbani": "mabihili" }, { "english": "because they and them (the servants and the masters) are kindred.", "dagbani": "bɛ mini ba ni nyɛ mabihili la zuɣu" }, { "english": "a brother (irrespective of age)", "dagbani": "mabidoo" }, { "english": "a close relative, such as his mother or father, his son or daughter, his brother", "dagbani": "o bipuɣiŋga bee o mabidoo" }, { "english": "All Job's brothers and sisters and former friends came to visit him.", "dagbani": "Di saha ka o mabidɔbba min’ o tizɔpaɣiba ni bɛnkam daa pun mi o zaa chaŋ o yiŋa" }, { "english": "a bushbaby, Senegal galago", "dagbani": "mabiga" }, { "english": "beloved", "dagbani": "mabiyurigu" }, { "english": "blacksmith", "dagbani": "machɛli" }, { "english": "blacksmith", "dagbani": "machɛle" }, { "english": "blacksmith", "dagbani": "manchɛli" }, { "english": "The carpenter says to the smith, 'Well done!'.", "dagbani": "Ka kapinta yɛli machɛli, “A niŋ viɛnyɛliŋga.”" }, { "english": "The blacksmith", "dagbani": "Machɛle" }, { "english": "heats iron in the fire.", "dagbani": "ka machɛli kuriti bidibbini din ni ku di bukaata" }, { "english": "and the blacksmith forges a weapon fit for its work.", "dagbani": "Machɛla nyee bi nyɔndi saviɣu." }, { "english": "The blacksmith is not fed up with the anvil.", "dagbani": "Machɛla nyee bi nyɔndi saviɣu." }, { "english": "the Lord showed me four blacksmiths.", "dagbani": "machel' la Yawɛ daa wuhi ma machɛlinim’ anahi" }, { "english": "the area of town where the blacksmiths live", "dagbani": "machɛli ni" }, { "english": "blacksmithing, smith-craft", "dagbani": "machɛlitali" }, { "english": "type of mattress, chair-cushion", "dagbani": "mafarisi" }, { "english": "We use kapok to stuff pillows, beds and mattresses.", "dagbani": "Ti mali gumdi maa suri la difaya mini bindɔhi ni mafarisinima" }, { "english": "women's-group leader, 'chaperone'", "dagbani": "magazia" }, { "english": "a lie", "dagbani": "maɣam" }, { "english": "to tell a lie", "dagbani": "mali maɣim" }, { "english": "a lie", "dagbani": "maɣam" }, { "english": "a lie", "dagbani": "maɣim" }, { "english": "to tell a lie", "dagbani": "mali maɣim" }, { "english": "showing off, boasting", "dagbani": "maɣam" }, { "english": "showing off, boasting", "dagbani": "maɣim" }, { "english": "a liar", "dagbani": "maɣimlana" }, { "english": "a machine", "dagbani": "maɣazini" }, { "english": "machines", "dagbani": "maʒina" }, { "english": "In Jerusalem he made machines designed by skilful men for use on the towers", "dagbani": "o daa chɛ ka baŋdiba bɛn be Jɛrusalɛm mali maɣazini shɛŋa" }, { "english": "scissors", "dagbani": "maɣisi" }, { "english": "to compare", "dagbani": "maɣisi" }, { "english": "What is the ratio of males to females?", "dagbani": "Dabba mini paɣaba zaŋ maɣisi taba nyɛla wula?" }, { "english": "men and women take compare together is how?", "dagbani": "Lit: men and women take compare together is how?" }, { "english": "chart of number of boys and girls in the school", "dagbani": "Note: in a mathematical text: chart of number of boys and girls in the school" }, { "english": "When they use each other to measure and compare each other.", "dagbani": "buɣisiri taba" }, { "english": "to be fresh.", "dagbani": "maha" }, { "english": "his bone-marrow is still fresh.", "dagbani": "o kɔba ni kpam kul maha." }, { "english": "to be damp.", "dagbani": "maha" }, { "english": "No thank you.", "dagbani": "Di na maha." }, { "english": "to be cool, to make sth. cool.", "dagbani": "maha" }, { "english": "You are not cold or hot.", "dagbani": "Yi bi maha, yi mi bi tula." }, { "english": "you are lukewarm, and are not properly hot, but on the other hand are not cold.", "dagbani": "yi ni tulila zaliŋ, ka bi tuli viɛnyɛliŋga ka mi bi mahi la" }, { "english": "This region is prosperous.", "dagbani": "Tiŋgbaŋ ŋɔ maha." }, { "english": "You are lucky.", "dagbani": "Di mah’a mi." }, { "english": "There is peace for the monkey so it carries its child on its back.", "dagbani": "mahala jaŋa ka o kpabiri o bia." }, { "english": "to be tame", "dagbani": "Note: sn" }, { "english": "corn-cake cooker", "dagbani": "mahalaa" }, { "english": "(she) made corn-cakes in his presence and fished them out of the cooking-pans.", "dagbani": "mali maha o nini maa ni n-yaai li mahalaa ni" }, { "english": "damp", "dagbani": "mahili" }, { "english": "coolness", "dagbani": "mahim" }, { "english": "abattoir, slaughterhouse", "dagbani": "mahawuta" }, { "english": "to cool down", "dagbani": "mahi" }, { "english": "If your friend’s father’s beard catches fire, you put water on your own father’s beard first and then help him.", "dagbani": "A zo ba teeŋa yi diri buɣim nyin’ niŋmi kom mahi a ba teeŋa ka naanyi zo o kuŋa." }, { "english": "If you", "dagbani": "A yi gbaai zahim ka bi pɔr’ o o ni na mahi maa o yi ti kuui ka a yɛn pɔr’ o, o ni kabigi." }, { "english": "catch a fish and you don’t coil it when it is still wet but let it dry first, then when you are coiling it, it will break.", "dagbani": "yi ... bi tuli viɛnyɛliŋa ka mi bi mahi" }, { "english": "you are ... neither cold nor hot.", "dagbani": "yi ... bi tuli viɛnyɛliŋa ka mi bi mahi" }, { "english": "corn-cake dough, batter", "dagbani": "mahibiɛli" }, { "english": "she got flour and kneaded corn-cake dough.", "dagbani": "o daa niŋ zim ŋɔri mahibiɛli" }, { "english": "You make the rain moisten the ground and let it have great fertility.", "dagbani": "A chɛ ka saa miri mahigiri tiŋgbani, ka chɛ ka di mali kulim pam." }, { "english": "early rains' rain falls and moistens the earth.", "dagbani": "siɣili saa ... miri mahigiri tiŋgbani" }, { "english": "It keeps water out, is water-proof.", "dagbani": "Di bi mahigir’ kom.." }, { "english": "Its feathers do not get wet.", "dagbani": "O kɔbri bi mahigir’ kom." }, { "english": "to moisten, be/become wet", "dagbani": "mahigi" }, { "english": "If the inside of a bathing-area is dirty and you get it wet with water, it can make someone slip and hurt themselves.", "dagbani": "kom mahigi li, di ni tooi sarigi nira n-luhi ka o nya daŋa." }, { "english": "If your friend’s father’s beard catches fire, you put water on your own father’s beard.", "dagbani": "A kpee ba teeŋa yi taai buɣim, a mahigirila a ba dini kom." }, { "english": "wet self", "dagbani": "mahigi ... maŋa" }, { "english": "If a man becomes unclean because he has had a wet dream during the night.", "dagbani": "omaŋa" }, { "english": "to cool sth., make cool by moistening.", "dagbani": "kuui." }, { "english": "moist, wet", "dagbani": "mahigu" }, { "english": "his father was suffering from fever and dysentery", "dagbani": "pumahigu mini niŋgbun duɣili daa ti gbaag’ o ba" }, { "english": "venereal disease", "dagbani": "mahigu" }, { "english": "coolness", "dagbani": "mahili" }, { "english": "chilly conditions/weather", "dagbani": "mahili" }, { "english": "moisture", "dagbani": "mahili" }, { "english": "dampness", "dagbani": "mahili" }, { "english": "as the heat of the dry season dries up moisture", "dagbani": "kaman wuuni saha tulim ni nyuuri mahili shɛm la" }, { "english": "a corn-cake. fried in deep fat from soured batter; customary gift to Muslim teacher for conducting prayers, &c.", "dagbani": "mahili" }, { "english": "first make me a small cake.", "dagbani": "daŋ mali mahili zaɣ’ bila n-ti ma" }, { "english": "a round corn-cake that was baked on hot stones", "dagbani": "mahi’ kpil’ shɛli" }, { "english": "water-bottle stood by his head.", "dagbani": "ti ni daa maani maha, ka niŋd’ o kɔtomsi niŋdi di ni ... " }, { "english": "You have no oil and yet are you going to make fried cakes?", "dagbani": "A bi nya kpam ka mani maha?" }, { "english": "The cake seller talks to those who have bought cake on credit, not to everybody.", "dagbani": "Bɛn da maha samli ka maha kɔha yɛli, pa zaa." }, { "english": "cakes of raisins.", "dagbani": "wain tihi wala mahilimahili" }, { "english": "damp", "dagbani": "'mahili" }, { "english": "damp", "dagbani": "'mahali" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "cool", "dagbani": "mahali" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "early evening", "dagbani": "zaawun'mahili" }, { "english": "fresh", "dagbani": "mahili" }, { "english": "If you haven't visited a pond when it's empty, you won't visit it when it has water in it.", "dagbani": "A yi bi kaai biɔŋ kuŋ, a ku kaai biɔŋ mahali (mahili)" }, { "english": "fresh grass, (not dried up)", "dagbani": "mɔmaha" }, { "english": "He makes me to lie down in green pastures.", "dagbani": "O chɛ ka n dooni momaha ni." }, { "english": "They grow like fresh grass in the morning.", "dagbani": "Bɛ zoorimi kaman momaha la asibaasi." }, { "english": "sluggish, slow of action", "dagbani": "mahigu" }, { "english": "shade.", "dagbani": "mahim" }, { "english": "like shade in the desert.", "dagbani": "ŋmani mahim din be tiŋgban’ nɛl’ ni" }, { "english": "be under X's protection, patronage.", "dagbani": "kpe X mahim ni" }, { "english": "He is the one whose protection we relied on.", "dagbani": "Ŋuna n-nyɛ ti ni daa yɛli ni ti ni kpe so mahim ni" }, { "english": "the one who stays under the protection of the Almighty.", "dagbani": "ŋun kpalim be Kpiɔŋlan’ Naa mahim ni" }, { "english": "The baobab is something which gives us shade and it is peaceful sitting under it.", "dagbani": "suhudoo" }, { "english": "God has no shadow that covers over the light.", "dagbani": "(Naawuni) ka shilinshia din limsiri neesim maa" }, { "english": "so that Peter should pass by and his shadow should fall on some of them.", "dagbani": "ni Pita ti gariti ka o shilinshia mahim lee lu bɛ ni shɛb’ zuɣu" }, { "english": "menstruation", "dagbani": "Note: ?? maha; mahi; maai." }, { "english": "cool, cold (water &c.)", "dagbani": "mahim" }, { "english": "Dawadawa can also be mixed with cold water or hot water and drunk.", "dagbani": "Dozim gba tooi buri ni ko’ mahim bee kɔ’ tulim n-nyura." }, { "english": "The spitting cobra has bitten a person with measles; the cobra dislikes cold water and the person with measles dislikes hot water.", "dagbani": "Sapaɣu dimi gbankɔɣu bara, sapaɣu je ko-mahim, gbankɔɣu mi je ko-tulim." }, { "english": "mile", "dagbani": "maili" }, { "english": "Mecca", "dagbani": "Maka" }, { "english": "Mecca", "dagbani": "Maka" }, { "english": "small child", "dagbani": "makalee" }, { "english": "a basket-like hat worn by men (but not women) who have been on a pilgrimage to Mecca", "dagbani": "makaawe" }, { "english": "a cauldron, metal pot of large size, with two handles at the sides", "dagbani": "makolle" }, { "english": "mother's elder sister", "dagbani": "makpɛma" }, { "english": "The club that is used to beat the senior mother is the same one that will be used to beat the junior mother.", "dagbani": "Doli dini ŋme makpɛma, di ni ŋme mapira." }, { "english": "an angel", "dagbani": "malaika" }, { "english": "All those sitting there fixed their eyes on Stephen and saw that his face looked like the face of an angel.", "dagbani": "Ka bɛn daa ʒi nimaani maa zaa mirigi bɛ nina kpa o, kanya o ninni ka di ŋmanila malaika ninni." }, { "english": "These are things which even the angels would like to understand.", "dagbani": "Hal malaikanim’ gba bɔri ni bɛ baŋ dimbɔŋɔnim’ gbinni." }, { "english": "God appeared like an angel.", "dagbani": "Naawuni chɛ ka malaika zaŋ piɛla' piɛlli na." }, { "english": "angel", "dagbani": "malaika" }, { "english": "guardian angel", "dagbani": "malaika gula/guliba" }, { "english": "toadstool, mushroom", "dagbani": "malɛɣu" }, { "english": "toadstool, mushroom", "dagbani": "mallɛɣu" }, { "english": "a toadstool, mushroom", "dagbani": "malɛri" }, { "english": "a toadstool, mushroom", "dagbani": "mallɛri" }, { "english": "to have, possess", "dagbani": "mali" }, { "english": "to have, possess (object or characteristic)", "dagbani": "mali" }, { "english": "God had his angel set a white ram before him (Abraham).", "dagbani": "ti zali o tooni God had his angel set a white ram before him (Abraham)." }, { "english": "'sold everything he had'", "dagbani": "kɔhi (he)" }, { "english": "Solomon had 40,000 stalls for his chariot horses and 12,000 cavalry horses.", "dagbani": "Sulemaana daa lan malila chɛchɛbunsi yuri duri tuhi’ pihinahi; ka mali wɔribariba tuhi’ pinaayi." }, { "english": "If you have wealth, you don't use your wealth to challenge those wealthier than you are.", "dagbani": "A yi mali buni, a bi mali mɔri bɛn gar’ a." }, { "english": "If you have a knife, cut it.", "dagbani": "A yi mal’ sua nyin ŋmaa li." }, { "english": "Every ethnic group has its own marriage customs.", "dagbani": "la di paɣ’ kpuɣibo soya." }, { "english": "How many counters has Tahiru got?", "dagbani": "Wɔri ala ka Tahiru daalee mali?" }, { "english": "How many children has Amadu got?", "dagbani": "Amadu mali la bihi ala?" }, { "english": "shameful.", "dagbani": "mal' ania" }, { "english": "be persevering", "dagbani": "mal shiaara" }, { "english": "be expensive", "dagbani": "mal' suɣulo" }, { "english": "be patient", "dagbani": "mal' suhukpeen" }, { "english": "be brave", "dagbani": "mal' zuɣu" }, { "english": "be well regarded, liked, popular", "dagbani": "mal' daa" }, { "english": "to sell (be sold) easily", "dagbani": "mali yiko" }, { "english": "be able; 'have power'", "dagbani": "mal' yiko, soli" }, { "english": "have permission", "dagbani": "mali alfaani, buchi" }, { "english": "be useful", "dagbani": "mal' nyɔri" }, { "english": "be profitable", "dagbani": "mal' lari" }, { "english": "be comical, laughable", "dagbani": "mal' namboɣu" }, { "english": "pitiful, regrettable", "dagbani": "mali dabiem" }, { "english": "to be frightening", "dagbani": "mali" }, { "english": "to be in debt", "dagbani": "samli" }, { "english": "to be reasonable", "dagbani": "mali nini" }, { "english": "consort together", "dagbani": "mali jina" }, { "english": "I will not associate with them.", "dagbani": "M mini ba ku mali jina." }, { "english": "to hold, keep.", "dagbani": "mali" }, { "english": "continue until", "dagbani": "mali hal (ka)" }, { "english": "and continued like that right up to Jerusalem.", "dagbani": "m-mali lala hal ni Jɛrusalɛm" }, { "english": "all the while the seeds are sprouting", "dagbani": "bimbira maa mali hal nti bil’ na zooi" }, { "english": "from ... on, thereafter", "dagbani": "mali we" }, { "english": "now and for ever", "dagbani": "pumpɔŋɔ kul mali we" }, { "english": "now just continuing to go", "dagbani": "mali we" }, { "english": "From then on Jesus started to teach his disciples", "dagbani": "Di saha maa mali we ka Yisa daa gbaag’ o nyaandoliba maa wuhibu" }, { "english": "keep on as far as ...", "dagbani": "mali ti paai ..." }, { "english": "When they went on all the way to", "dagbani": "Bɛ ni daa mali ti paai luɣ’ shɛli" }, { "english": "the place God had showed him.", "dagbani": "daa mali ti du Gɛnɛsarɛt tiŋgbɔŋ ni teeku duli" }, { "english": "they went on and crossed to the Gennesaret shore.", "dagbani": "bɛ daa mali ti du Gɛnɛsarɛt tiŋgbɔŋ ni teeku duli" }, { "english": "they were sleeping again, because they were very sleepy.", "dagbani": "bɛ lan gbihirimi, dama gom n-daa mali ba pam" }, { "english": "X is sleepy.", "dagbani": "gom mali X" }, { "english": "X is hungry.", "dagbani": "kum mali X" }, { "english": "they went on and", "dagbani": "bɛ daa mali ti" }, { "english": "they crossed to the Gennesaret shore.", "dagbani": "du Gɛnɛsarɛt tiŋgbɔŋ ni teeku duli" }, { "english": "they were sleeping again,", "dagbani": "bɛ lan gbihirimi, dama gom n-daa mali ba pam" }, { "english": "because they were very sleepy.", "dagbani": "dama gom n-daa mali ba pam." }, { "english": "some people go hungry while others get drunk.", "dagbani": "m-buɣi" }, { "english": "X is thirsty.", "dagbani": "konyuri mali" }, { "english": "like someone who is thirsty.", "dagbani": "konyuri ni mali ninvuɣ’" }, { "english": "X is afraid.", "dagbani": "dabiɛm mali" }, { "english": "we are still here in the country of Judah and we are afraid.", "dagbani": "ti na be Juda tiŋgbani ŋɔ ni ŋɔ ka dabiɛm mali ti mi" }, { "english": "to use (sth. already in hand).", "dagbani": "4 •" }, { "english": "sth. with it", "dagbani": "o daa" }, { "english": "(he) used stones to cut himself.", "dagbani": "mali kuɣa jɛr’ omaŋa" }, { "english": "Even if your dog runs fast, you don’t chase elephants with it.", "dagbani": "A baa yi zɔra, a bi mal’ o kariti wɔbiri." }, { "english": "If you have wealth, you don't use your wealth to challenge those wealthier than you are.", "dagbani": "A yi mali buni, a bi mali mɔri bɛn gar’ a." }, { "english": "pick up and use", "dagbani": "zaŋ" }, { "english": "pick up and use", "dagbani": "Note: this strict distinction is not always observed" }, { "english": "to bring (something already in hand)", "dagbani": "Mal' li na." }, { "english": "Bring it!", "dagbani": "[LUK 24:50]" }, { "english": "pick up and bring", "dagbani": "zaŋ" }, { "english": "Note: this strict distinction is not always observed", "dagbani": "Sim" }, { "english": "to have a contribution to offer to a debate", "dagbani": "Amaa man' ni mali shɛli nyɛla ..." }, { "english": "what Achitophel has said is not good but the way I see it ...", "dagbani": "[:11]" }, { "english": "to make, repair", "dagbani": "mali" }, { "english": "Your bike needs mending.", "dagbani": "A chɛchɛ bɔri la malibu." }, { "english": "he will go ahead of you to make the road for you to go on.", "dagbani": "o daŋ a tooni nti mal’ a chandi maa soli ti" }, { "english": "the golden idol which King Nebuchadnezzar has made and set up.", "dagbani": "mali zali ŋɔ" }, { "english": "The nature of the wheels", "dagbani": "Di malibu maa" }, { "english": "Its construction", "dagbani": "The nature of the wheels" }, { "english": "was like they had taken a wheel and put it in the other one.", "dagbani": "din’ la ni" }, { "english": "manufacturing", "dagbani": "malbu (modern context)" }, { "english": "light a fire", "dagbani": "mali buɣim" }, { "english": "to restore, set right, tie up, arrange, solve", "dagbani": "tɔŋ, tihigi" }, { "english": "A human being", "dagbani": "Ninsala ni zaɣisi shɛli ka Naawuni pihi maana" }, { "english": "will reject something and God will find it and make it valuable.", "dagbani": "mali yɛltɔɣa/yɛla" }, { "english": "Awake, and rise to my defence!", "dagbani": "Yiɣisim’ mali n yɛla maa ti ma!" }, { "english": "Put these things in order!", "dagbani": "Mal maali niŋ!" }, { "english": "now just continuing to go.", "dagbani": "pumpɔŋɔ kul mali we now and for ever." }, { "english": "Go and make further careful enquiries to be sure he is really there.", "dagbani": "n-nya o shiri beni" }, { "english": "Sit well!", "dagbani": "Malim' ʒini!" }, { "english": "he was lifting his voice and praising God all the way until", "dagbani": "o duhir’ o yee m-paɣiri Naawuni m-mal’ hal nti damdi Yisa tooni" }, { "english": "he came and bowed to Jesus.", "dagbani": "Pita daa puɣisiri doli Yisa nyaaŋa" }, { "english": "Peter came carefully along behind Jesus all the way to the courtyard of the High Priest's house.", "dagbani": "Pita daa puɣisiri doli Yisa nyaaŋa m-mali ti paai maligumaaniba zuɣulan’ maa yiŋ’ dundɔŋ ni" }, { "english": "And it went on like that till the king of Egypt died.", "dagbani": "Ka di daa mali ti niŋ yuun’ shɛŋa, ka Ijipti naa maa daa kpi." }, { "english": "prepare", "dagbani": "mali shili" }, { "english": "beg alms", "dagbani": "mali bara" }, { "english": "give an account of", "dagbani": "mali laasabu" }, { "english": "He estimated, reckoned up mentally.", "dagbani": "O mal o suhu ni laasabu." }, { "english": "their strength continued to increase", "dagbani": "maali/ maani m-pahi bɛ yiko maam pahi" }, { "english": "it didn't make her better but it rather got worse (disease).", "dagbani": "di bi niŋd’ o soochi ka kul maam pahirimi" }, { "english": "to clean", "dagbani": "maam pahi" }, { "english": "to deride", "dagbani": "mali ansarisi" }, { "english": "We are still together.", "dagbani": "Ti mali taba" }, { "english": "'Condemn to death anyone who offers sacrifices to any god except to me, the LORD.'", "dagbani": "Ŋunkam mali maligu ti buɣili ka pa ni Yawɛ kɔŋko, yin’ kum dilana." }, { "english": " perform sacrifice", "dagbani": "mali sara" }, { "english": "sacrifices to shrine/ancestors/...", "dagbani": "Man nyɛla sara shɛli ti maani ti Duuma." }, { "english": "I have got an offering to make to our Lord.", "dagbani": "(o daa) kɔri biŋkɔbiri mali salima naɣilabihi shɛba o ni daa mali" }, { "english": "he slaughtered animals as a sacrifice to the golden calves which he had made.", "dagbani": "Bindira ŋɔ tuya k’a tir’o li la siɣim buta dabisili ni" }, { "english": "This food you ought to be give him three times a day.", "dagbani": "[Bihili MǤdzisibu 6.005] mali buɣili" }, { "english": "cat-o-nine-tails, leather whip", "dagbani": "barazim" }, { "english": "barazum", "dagbani": "Variant" }, { "english": "My father used a leather whip to whip you.", "dagbani": "M ba daa malila barazim fiɛbiri ya" }, { "english": "40 strokes", "dagbani": "barazima" }, { "english": "They whipped him with 40 strokes.", "dagbani": "Bɛ fiɛb’ o barazim pishi anahi" }, { "english": "pantaloons", "dagbani": "baraʒiɛ" }, { "english": "set (a trap)", "dagbani": "bari" }, { "english": "set a trap", "dagbani": "bari tɔŋ" }, { "english": "Proud people set a trap for me.", "dagbani": "Karimbaannim’ bari ma la tɔŋ" }, { "english": "A wicked person sets a snare and it catches his/her own child.", "dagbani": "Zambalan’ tɔŋ, bari ka di gbaag’ o bia" }, { "english": "to set up a snare", "dagbani": "bari zana" }, { "english": "he will save you", "dagbani": "o ni tilig’ a bɛn bariti zana nuu ni" }, { "english": "from those who set hunting-nets. [PSA 91:3]", "dagbani": "Nooŋa ni siɣi zana ni ka bɛ bi bari li?" }, { "english": "Will a bird come down in a snare if they haven't set it? [AMO 3:5]", "dagbani": "Hal ninvuɣ’ biɛri ni bara ma zana la zaa yoli" }, { "english": "Even though wicked people will set traps for me. [PSA 119:61]", "dagbani": "?? bara mistake" }, { "english": "rake together (as leaves or rubbish)", "dagbani": "bari" }, { "english": "small pony", "dagbani": "bariba" }, { "english": "rest-house", "dagbani": "barichi" }, { "english": "barracks", "dagbani": "barichi" }, { "english": "syphilis", "dagbani": "bariga" }, { "english": "plant [sp.] the leaves are used for broth, the bark for making rope", "dagbani": "bariga" }, { "english": "to lose", "dagbani": "barigi" }, { "english": "to be lost", "dagbani": "barigi" }, { "english": "He lost his way.", "dagbani": "O barigiya." }, { "english": "It's lost (I mislaid it).", "dagbani": "Di barigiya." }, { "english": "If the hyena howls when a goat is lost, are they going to ask anyone else about it?", "dagbani": "Naɣinyili yi kuhi ka bua barigi bɛ lan yɛn bɔhila so?" }, { "english": "to escape", "dagbani": "barigi" }, { "english": "he ran away and disappeared", "dagbani": "O zɔ m barigi." }, { "english": "If you haven't", "dagbani": "A yi bi zo m-barigi a bi niŋdi asahi" }, { "english": "escaped from someone who is running after you, you don't say it's a joke.", "dagbani": "" }, { "english": "to hide, disappear from sight", "dagbani": "barigi" }, { "english": "Sim", "dagbani": "limsi, milim, yirigi, yiɣisi, yiɣi" }, { "english": "Note", "dagbani": "sn " }, { "english": "rot (of meat)", "dagbani": "barigi" }, { "english": "The meat has gone bad.", "dagbani": "Nimdi barigiya" }, { "english": "over-boil until thing loses its form, to a mush", "dagbani": "barigira" }, { "english": "Sim", "dagbani": "barigi, kpaɣi, ŋuhum, paŋ, pooi, saɣim" }, { "english": "to unset a trap", "dagbani": "barigi" }, { "english": "sickness, illness", "dagbani": "barigu" }, { "english": "he should enquire of the Lord whether I will recover from this sickness", "dagbani": "o bɔhi Yawɛ nya n ni kpaŋ m barigu ŋɔ ni?" }, { "english": "blessing, thanks", "dagbani": "barika" }, { "english": "blessing, abundance", "dagbani": "al•barakah" }, { "english": "said after sb. sneezes or when someone who is eating invites another to eat with him", "dagbani": "barika" }, { "english": "thanks, adjust price.", "dagbani": "barika" }, { "english": "patient", "dagbani": "barikɔɣu" }, { "english": "plant", "dagbani": "barikpandaa" }, { "english": "fatness, thickness, largeness", "dagbani": "barilim" }, { "english": "If you", "dagbani": "A yi fuhiri a baŋa barilim bansi yi ti laɣim a dini maa ni lɛbi nintua." }, { "english": "are boasting about the thickness of your bracelet when bracelets are being gathered together, yours will become a ring. ", "dagbani": "Wɔbigu bia suhurila nyɛvili wɔɣinli ka pa ni barilim ŋuna." }, { "english": "The baby elephant prays for a long life, but not for becoming big. ", "dagbani": "o daa zaŋ li buɣisi gooni maa barilim mini di dubu" }, { "english": "he used it to measure the thickness and height of the wall. [EZK 40:5]", "dagbani": "Bihim chihi garila tab’ barilim di bi gari tab’ piɛlim." }, { "english": "to sacrifice to a shrine", "dagbani": "buɣili malibu" }, { "english": "'idolatry'", "dagbani": "buɣili malibu" }, { "english": "dependents", "dagbani": "malibu" }, { "english": "possessions", "dagbani": "malibu" }, { "english": "He was a man of the Buz clan, one of Ram's household.", "dagbani": "Ɛlihu ... O daa nyɛla Buz daŋ ni nira, ka yi Ram malibu ni na Elihu ..." }, { "english": "Go into the boat with all your family.", "dagbani": "A min’ a malibu zaa kpɛm’ ŋariŋ maa" }, { "english": "they were no longer faithful to the family of Jerubaal (Gideon).", "dagbani": "bɛ daa bi lan ʒe Jɛrubaal (Gidiɔn) malibu yim" }, { "english": "Wisdom is greater than one person's possession.", "dagbani": "Yɛm yaɣi nin’ yino malibu." }, { "english": "activities", "dagbani": "binkpariga" }, { "english": "May God assist your activities.", "dagbani": "Naawuni ni soŋ a malibu." }, { "english": "having.", "dagbani": "malibu See main entry: mali." }, { "english": "fixing.", "dagbani": "malibu See main entry: mali." }, { "english": "a gun.", "dagbani": "malifa Pl: malifanima. Variant: marifa." }, { "english": "A hundred guns cannot close the mouths of ten guns.", "dagbani": "Malifa kɔbiga bi ŋariti malifa pia noli." }, { "english": "The Germans had big guns that they call cannons and ?? in battle.", "dagbani": "Jaamannim maa bɛn daa malila malifa kara shɛŋa bɛ ni booni agbahi ni sarimana la n-tuhira." }, { "english": "gunshot (sound of)", "dagbani": "malifa kumsi" }, { "english": "gunpowder", "dagbani": "malifa tim" }, { "english": "If you are carrying gunpowder, will you also be smoking a pipe?", "dagbani": "A yi ʒiri malifa tim a ni lan nyurila taba?" }, { "english": "a flintlock gun", "dagbani": "chɛribo malifa" }, { "english": "pl: agba, sarimana", "dagbani": "agba, sarimana" }, { "english": "cannons, artillery", "dagbani": "madaafi" }, { "english": "cannon, artillery (singular)", "dagbani": "midfa" }, { "english": "starling", "dagbani": "maliga" }, { "english": "starling", "dagbani": "kamaliga" }, { "english": "birds [species]", "dagbani": "malisi" }, { "english": "The (black) starling buys soap and the (white) cattle egret hears about it and laughs.", "dagbani": "Maliga dari chibo ka naɣpiɛliga wum lara." }, { "english": "The starling is very beautiful and it lives in the bush; the vulture is ugly and it lives in the town.", "dagbani": "Maliga viɛl’ pam ka be tiŋkpaŋa, juɣu bie (balɔrigu) ka o be fɔŋ ni." }, { "english": "to moisten", "dagbani": "maligi" }, { "english": "dew", "dagbani": "maligim" }, { "english": "dew which falls in drops", "dagbani": "maligim din tɔɣiri luri" }, { "english": "as dew falls at night in the millet-harvest time", "dagbani": "kaman maligim ni luri na yuŋ kachɛɣu" }, { "english": "dew which does not keep long and falls away", "dagbani": "maligim din bi yuuri ka kpahiri luri la" }, { "english": "If", "dagbani": "A" }, { "english": "you use spittle to build a house, dew will push it down.", "dagbani": "" }, { "english": "possession(s)", "dagbani": "maligu" }, { "english": "household, dependents", "dagbani": "maligu" }, { "english": "repairing", "dagbani": "maligu" }, { "english": "Maligu nyɛla dimli, mali ti ma lan nyɛla dimli.", "dagbani": "Settling problems when asked to do so and settling problems when not asked to do so both bring about hatred." }, { "english": "Pɔi ka doo mini paɣa ti chɛ taba, bɛ yinsinim’ yɛn bola maligu niriba ayi maa sunsuuni.", "dagbani": "Before a man and wife separate, their families will seek reconciliation between the couple." }, { "english": "a sacrifice", "dagbani": "maani maligu" }, { "english": "when we were sacrificing to the Queen of Heaven and pouring libation to her.", "dagbani": "ti ni maani maligu tiri paɣa ŋun nyɛ naa alizanda ni la, ka boori kom bahir’ o" }, { "english": "a sacrificial ritual, performance of sacrifice", "dagbani": "sara maligu" }, { "english": "it is the sacrifice of the Lord's Passover.", "dagbani": "di nyɛla Yawɛ Yaɣigari chuɣu sara maligu" }, { "english": "mildew, mould, dampness in a room", "dagbani": "maligu" }, { "english": "sun and mildew and hail will come and kill everything that you sow.", "dagbani": "wuntaŋ’ mini maligu ni sakuɣa kanna nti kuri yi ni biri binshɛlikam" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "maligu4" }, { "english": "priest, sacrificial priest (in Bible)", "dagbani": "maligumaana" }, { "english": "sun and mildew and hail will come and kill everything that you sow.", "dagbani": "wuntaŋ’ mini maligu ni sakuɣa kanna nti kuri yi ni biri binshɛlikam" }, { "english": "he would not have been a priest at all, because there are (already) priests.", "dagbani": "beni la zuɣu" }, { "english": "he built the next section, as far as the entrance to the house of the High Priest Eliashib.", "dagbani": "mali me gooni\nmaa gɔŋbu shee yaɣ’ shɛli hal ti paai maligumaamba zuɣulana Ɛliashib yiŋ’ dunoli shee" }, { "english": "High Priest", "dagbani": "Maligumaaniba zuɣulana" }, { "english": "We have such a High Priest.", "dagbani": "Ti mali maligumaani’ titali ŋɔ tatabo" }, { "english": "Every High Priest is someone appointed by God to take gifts and sacrifices and offer them to God.", "dagbani": "Maligumaaniba zuɣulan’ kam nyɛla Naawuni ni zali so ni o zaŋdi pina mini sara maani maligu ŋun’ Naawuni sani" }, { "english": "priesthood, priestly (in Bible)", "dagbani": "maligumaanitali" }, { "english": "The priestly work that they perform.", "dagbani": "Bɛ ni tumdi maligumaanitali tuun’ shɛŋa maa" }, { "english": "Zachariah and his fellow priests took turns in doing their priestly duties.", "dagbani": "Zakaria min’ o maligumaani’ tab’ daa yi tumdila maligumaanitali tuma deeri taba" }, { "english": "social welfare officer", "dagbani": "maligunaa" }, { "english": "social welfare work", "dagbani": "maligunaa tuma" }, { "english": "sweet", "dagbani": "malimali" }, { "english": "a sacrifice", "dagbani": "maliŋ" }, { "english": "they offered sacrifice to gods they had never known", "dagbani": "bɛ daa mali maliŋ ti wun’ shɛb’ bɛ ni pun bi mi" }, { "english": "a funeral donation", "dagbani": "maliŋ" }, { "english": "to be sweet (as sugar)", "dagbani": "malisa" }, { "english": "It’s sweet.", "dagbani": "Di malisimi" }, { "english": "to be delicious", "dagbani": "malisa" }, { "english": "to flatter, deceive, persuade with sweet words, false promises", "dagbani": "naŋgban' malisim" }, { "english": "They flattered the crowd with sweet words.", "dagbani": "Bɛ malisi zama naŋban’ malisim" }, { "english": "I'm not going to flatter anyone or sweet-talk them.", "dagbani": "n bi yɛn pahi so zuɣu bee n-niŋ so naŋgban’ malisim" }, { "english": "sweetness", "dagbani": "malisim" }, { "english": "sweet-talk", "dagbani": "naŋgban' malisim" }, { "english": "They flattered the crowd with sweet words.", "dagbani": "Bɛ malisi zama naŋgban’ malisim" }, { "english": "I'm not going to flatter anyone or sweet-talk them.", "dagbani": "n bi yɛn pahi so zuɣu bee n-niŋ so naŋgban’ malisim" }, { "english": "sweetheart (boyfriend/girlfriend)", "dagbani": "mam" }, { "english": "lover", "dagbani": "mam" }, { "english": "sweetheart (boyfriend/girlfriend)", "dagbani": "maam" }, { "english": "lover", "dagbani": "maam" }, { "english": "sweethearts (boyfriends/girlfriends)", "dagbani": "mamanima" }, { "english": "lovers", "dagbani": "mamanima" }, { "english": "The donkey knows why it doesn’t want to carry the load of its owner’s lover.", "dagbani": "Buŋa m-mi din chɛ ka o je o lan’ maam ʒili ʒibu." }, { "english": "I will go to my boyfriends who give me food and water and 'velvets and silks'.", "dagbani": "N ni chaŋ m mamanim’ bɛn tiri ma bindirigu mini kom ni ago ni atampanima" }, { "english": "He is angry with his girlfriend.", "dagbani": "niŋi o mam." }, { "english": "A womanizer doesn’t want his girlfriend to become pregnant and yet he wants his wife to have children.", "dagbani": "Dagɔrili je ni o maam niŋ pua ka lee bɔri ni o paɣa dɔɣi." }, { "english": "my lover", "dagbani": "m mam" }, { "english": "And his household drum-chief proclaimed that his 'lover' had become Beemoni Naa.", "dagbani": "Ka o yili lun-naa ŋme kuŋa ni o mam leela Beemoni-naa." }, { "english": "friendship of the opposite sex", "dagbani": "mamli" }, { "english": "friendship of the opposite sex", "dagbani": "mamli" }, { "english": "a concubine, mistress", "dagbani": "mamli" }, { "english": "Nahɔr's concubine who was called Reuma", "dagbani": "Nahɔr mamŋun yuli daa booni Riuma la" }, { "english": "He married 18 wives and had 60 concubines", "dagbani": "O daa kpuɣila paɣiba pisaayika, ka daa mali mamanim’ pihiyɔbu" }, { "english": "a polite form of address to close friends of the opposite sex", "dagbani": "mamli" }, { "english": "similar (sima, zɔri)", "dagbani": "sima, zɔri" }, { "english": "friendship of the opposite sex", "dagbani": "mamli" }, { "english": "friend of the opposite sex", "dagbani": "mam" }, { "english": "mama", "dagbani": "mama" }, { "english": "moist, fresh", "dagbani": "mooni (or variant maani)" }, { "english": "Pay attention to the fig tree ... when you see that its branches put out fresh leaves.", "dagbani": "Kpahimmiya fiig tia ... Yi yi ti kul nya ka di wula puhiri va’ mama" }, { "english": "fire will consume their fresh branches.", "dagbani": "buɣim ni di bɛ wulimama" }, { "english": "brimfull", "dagbani": "mama" }, { "english": "to be filled to overflowing", "dagbani": "pali mama" }, { "english": "to be full", "dagbani": "marimari" }, { "english": "to be full", "dagbani": "pali" }, { "english": "to be full", "dagbani": "pu" }, { "english": "to be full", "dagbani": "puui" }, { "english": "to be full", "dagbani": "tim" }, { "english": "lovers", "dagbani": "mamanima" }, { "english": "isn't it?", "dagbani": "mami" }, { "english": "is it ...?, can it be that ... ?, I suppose ...?, isn't it?, don't they? ...", "dagbani": "mamii" }, { "english": "Don't the experts in God's Law say that Prophet Elijah will come first?", "dagbani": "Mamii Naawuni zaligubaŋdib’ yɛli ni Anabi Ilaija yɛn daŋ kandina?" }, { "english": "'Don't the experts in God's Law say that Prophet Elijah will come first?'", "dagbani": "Mami Naawuni zaligubaŋdiba yɛliya ni Anabi Ilaija n-yɛn daŋ kandi na?" }, { "english": "teachers of the Law of Moses say that Elijah must come before the Messiah does?", "dagbani": "'Ka mami m pun\nyɛli ya ni mani m-bɔŋɔ'" }, { "english": "I've told you that that is me, haven't I?", "dagbani": "'A zumi.'" }, { "english": "a grudge", "dagbani": "manbubo" }, { "english": "a grudge", "dagbani": "mambumo" }, { "english": "matches (box of)", "dagbani": "manchisi" }, { "english": "a matchstick", "dagbani": "manchisi dɔɣu" }, { "english": "a matchbox", "dagbani": "manchisi wɔɣu" }, { "english": "five children ... used matchboxes to play a game", "dagbani": "Bihi anu ... n-daa mali manchisi wɔri n-diɛmdi diɛma." }, { "english": "a grinding-mill", "dagbani": "maneeka" }, { "english": "a grinding-mill", "dagbani": "manɛka" }, { "english": "Muslim Sunset Prayer", "dagbani": "mangariba" }, { "english": "Muslim Sunset Prayer", "dagbani": "mangaribi" }, { "english": "I [1st. person sing. disjunctive/emphatic form, subject]", "dagbani": "mani" }, { "english": "a manager", "dagbani": "manija" }, { "english": "bank-manager", "dagbani": "banchimanija" }, { "english": "sperm", "dagbani": "manii" }, { "english": "serve you (him, them ...) right!", "dagbani": "manshaasi" }, { "english": "would-be, so-called", "dagbani": "manshishiilo" }, { "english": "The Would-Be Followers of Jesus", "dagbani": "Manshishiilo nyaandoliba yɛla" }, { "english": "screen-wire", "dagbani": "mantaŋkali" }, { "english": "screen-wire", "dagbani": "mantaŋkali" }, { "english": "a peppermint", "dagbani": "manti" }, { "english": "a matress", "dagbani": "mantirɛsi" }, { "english": "a type of boils", "dagbani": "maŋa" }, { "english": "the shrub used to cure boils", "dagbani": "maŋa" }, { "english": "mantirɛsinima", "dagbani": "Pl: mantirɛsinima" }, { "english": "self (reflexive or emphatic in use)", "dagbani": "maŋa" }, { "english": "Let us create a human to resemble ourself.", "dagbani": "Chɛliya ka ti nam ninsala ŋ-ŋmahindi timaŋa" }, { "english": "God created a human to resemble Himself.", "dagbani": "Naawuni daa nam ninsala ŋ-ŋmahindila omaŋa" }, { "english": "Try, do your best!", "dagbani": "Kpaŋ amaŋa!" }, { "english": "We miss you and are trying our hardest to get to see you again.", "dagbani": "ka mi kul kpaŋdi timaŋa ni ti lan nyan ya yaha." }, { "english": "control self", "dagbani": "gbaai ... maŋa" }, { "english": "someone who can't control himself.", "dagbani": "so ŋun ku tooi gbaag’ o maŋa" }, { "english": "X keeps calm, patient", "dagbani": "X maai X maŋa" }, { "english": "dedication, devotion", "dagbani": "zaŋ maŋa ti6" }, { "english": "Devotion to Yahweh's Law.", "dagbani": "Zaŋ maŋ’ ti Yawɛ zaligu" }, { "english": "become free (of X), healed of (health problem)", "dagbani": "nya ... maŋa (X sani/ni1)" }, { "english": "you are set free from your infirmity", "dagbani": "A yipa nya amaŋa na dɔro ŋɔ ni." }, { "english": "slaves are free of their masters", "dagbani": "daba nya bɛmaŋ’ bɛ duumanim’ sani" }, { "english": "to sunbathe", "dagbani": "diɛli ... maŋa" }, { "english": "formng self-(employed/reliant ...) compounds", "dagbani": "maŋ' [n.] or maŋ[n.]" }, { "english": "very self", "dagbani": "maŋmaŋa" }, { "english": "one's own", "dagbani": "toli" }, { "english": "own-thing", "dagbani": "dini" }, { "english": "See", "dagbani": "duhimaŋtali; maŋkubu; maŋmaŋa; maŋwuhibu; nyarimaŋa; sumaŋa" }, { "english": "training, exercise", "dagbani": "maŋdahimbu" }, { "english": "Physical exercise has some value.", "dagbani": "Niŋgbuŋ maŋdahimbu mali nyɔri shɛli di ni." }, { "english": "self-control", "dagbani": "maŋgbaabu" }, { "english": "self-control in the area of this-world actions which defile people.", "dagbani": "maŋgbaabu zaŋ chaŋ dunia ŋɔ yɛliniŋda din gabisiri niriba la polo." }, { "english": "self-control", "dagbani": "maŋgbibbu" }, { "english": "comforting", "dagbani": "tɔɣisi" }, { "english": "Paul spoke to them about truth and self-control and judgement on the last day.", "dagbani": "yɛlimaŋtali mini maŋgbibbu ni zaadali saria karibu yɛla" }, { "english": "self-controlledness", "dagbani": "maŋgbibbutali" }, { "english": "plantain", "dagbani": "maŋkani" }, { "english": "plantain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "plantain", "dagbani": "ayaba" }, { "english": "plantain", "dagbani": "bɔrade" }, { "english": "guineacorn", "dagbani": "maŋkariga" }, { "english": "early-maturing guinea corn", "dagbani": "maŋkariga" }, { "english": "guineacorn", "dagbani": "kabirili" }, { "english": "guineacorn", "dagbani": "kasarili" }, { "english": "guineacorn", "dagbani": "kayɛlima" }, { "english": "guineacorn", "dagbani": "kaʒiɛɣu" }, { "english": "guineacorn", "dagbani": "kunkɔhibua" }, { "english": "a key", "dagbani": "maŋkubia" }, { "english": "keys", "dagbani": "maŋkubii" }, { "english": "keys", "dagbani": "maŋkubihi" }, { "english": "a lock, padlock", "dagbani": "maŋkubili" }, { "english": "lock, padlock", "dagbani": "maŋkubi" }, { "english": "suicide", "dagbani": "maŋkubu" }, { "english": "true, real", "dagbani": "maŋli" }, { "english": "trues, reals", "dagbani": "maŋa" }, { "english": "'regular' [Am.], ordinary, genuine", "dagbani": " " }, { "english": "shea-butter", "dagbani": "kpamaŋli" }, { "english": "truth, genuine words", "dagbani": "yǫlimaŋli" }, { "english": "a 'regular guy' is a good fellow", "dagbani": " " }, { "english": "it is not all those who come from the tribe of Israel who are Israel's true descendants.", "dagbani": "pa bɛn zaa yi Izraɛl zuliya ni na n-nyɛ Izraɛl yaan’ maŋa" }, { "english": "The supplies Solomon needed", "dagbani": "Sulemaana yiŋ’ dahin yini mɔni daa yi nyɛla bɔrɔbɔro zim viɛlli lita tusaanu zim maŋli lita tuhipia." }, { "english": "each day were 5,000 litres of fine flour and 10,000 litres of ordinary meal;", "dagbani": "N kul je ba la jɛri maŋli" }, { "english": "'I hate them with a perfect hatred'.", "dagbani": "Naawuni jɛmdi’ maŋa" }, { "english": "God's genuine worshippers.", "dagbani": "ninvuɣ'maŋli ‘1. normal, sane person’. o leela ninvuɣ'maŋli n-ye situra" }, { "english": "clothed and in his right mind.", "dagbani": "zuɣu lɛbigi ‘sane’. Ti yi nyɛla bɛn" }, { "english": "If we are out of our mind, it is for the sake of God; if we are in our right mind, it is for you.", "dagbani": "zuɣuri lɛbigi, di nyɛla Naawuni zuɣu; ka ti yi nyɛla ninvuɣ’ maŋa, di nyɛla yi zuɣu" }, { "english": "good person", "dagbani": "ninvuɣ'maŋli" }, { "english": "These people are jolly good chaps.", "dagbani": "Niriba ŋɔ nyaŋ ninvuɣ'maŋa pam" }, { "english": "not one upright man remains", "dagbani": "ninvuɣ’ maŋli lan kani" }, { "english": "sanity", "dagbani": "nimmaŋtali" }, { "english": "ones very self", "dagbani": "maŋmaŋa" }, { "english": "the woman herself told me that he was her brother.", "dagbani": "paɣ’ maa maŋmaŋ’ gba yɛli ma ni o nyɛla o tizɔdoo" }, { "english": "I myself will go.", "dagbani": "M maŋmaŋa ni chaŋ." }, { "english": "You yourself know what I have done for you.", "dagbani": "Amaŋmaŋ’ mi n ni tum shɛm ti a" }, { "english": "If a woman thinks that her child is thirsty, she herself should drink water and then suckle her child.", "dagbani": "Paɣ’so yi tɛhi ni ko’nyuri gbaai o bia, o maŋmaŋ ŋun nyum kɔm ka lee chɛ ka bia maa ŋun mɔɣi bihim." }, { "english": "he himself took fire and a knife and carried them in his hand.", "dagbani": "Bihili nomaŋmaŋ’ mi kpuɣi buɣim mini sua n-gbib’ o nuu ni." }, { "english": "he is our junior brother and our own flesh.", "dagbani": "o nyɛla ti tizo ni timaŋmaŋ’ niŋgbuŋ." }, { "english": "he is not of your own tribe.", "dagbani": "o pala yimaŋmaŋ’ zuliya" }, { "english": "they themselves should know how to deal with it.", "dagbani": "di simdi ka bɛmaŋmaŋ’ baŋ bɛ ni yɛn" }, { "english": "humility, selflessness", "dagbani": "maŋsiɣisibu" }, { "english": "humility goes ahead and honour follows.", "dagbani": "maŋsiɣisibu be tooni ka jilima doli" }, { "english": "humility", "dagbani": "maŋsiɣisibutali" }, { "english": "all of you put on humility like a garment and help each other.", "dagbani": "yi zaa zaŋ maŋsiɣisibutali kaman binyɛrigu la ye n-sɔŋdi yi taba" }, { "english": "humble person", "dagbani": "maŋsiɣisibulana" }, { "english": "Your king is coming to you. He is a humble person and rides a donkey and its colt.", "dagbani": "Yi naa kani yi sanna. O nyɛla maŋsiɣisibulana, ka bari buŋa min’ o bia." }, { "english": "self-help", "dagbani": "maŋsɔŋsim" }, { "english": "independence", "dagbani": "maŋsulinsi" }, { "english": "'democracy' ??", "dagbani": "yɛlimahimaŋa" }, { "english": "independence", "dagbani": "maŋsulinsi" }, { "english": "freedom (as opposed to slavery)", "dagbani": "maŋsulinsi" }, { "english": "ostentation, boastfulness, bragging", "dagbani": "maŋwuhibu" }, { "english": "selflessness", "dagbani": "maŋzaɣisibu" }, { "english": "aunt, mother's younger sister", "dagbani": "mapira" }, { "english": "No-one should lie with his mother's junior sister, because she is his mother's close relative.", "dagbani": "So miri ka o zaŋ o mapira dɔni, dama o nyɛla a ma dɔɣira ni ɛlimaŋli" }, { "english": "mother's sr. sister", "dagbani": "makpɛma" }, { "english": "The club that is used to beat the...", "dagbani": "Doli dini ŋme makpɛma, di ni ŋme mapira" }, { "english": "Don't desire your aunt.", "dagbani": "Miri ka a bo a piriba bee a mapira" }, { "english": "full sibling relationship", "dagbani": "mapuuni" }, { "english": "own mother's children, full siblings", "dagbani": "mapuuni bihi" }, { "english": "you take offence at your own brothers", "dagbani": "yi zaŋdi yimaŋmaŋ’ mapuuni bihi" }, { "english": "there were once seven brothers", "dagbani": "mapuuni bih’ ayopɔin n-daa be" }, { "english": "Welcome!", "dagbani": "maraba" }, { "english": "It opened and pus came out.", "dagbani": "Di puhigiya ka mari yi na." }, { "english": "mari", "dagbani": "mɛri" }, { "english": "Pl: marira", "dagbani": "marira" }, { "english": "v. to flatten out (as moulding clay or flattening a tin can)", "dagbani": "?? v. to flatten out (as moulding clay or flattening a tin can)" }, { "english": "marifa", "dagbani": "malifa" }, { "english": "gun", "dagbani": "marifa" }, { "english": "marifakuɣili", "dagbani": "marifakuɣa" }, { "english": "a bullet", "dagbani": "marifakuɣili" }, { "english": "marigi", "dagbani": "mɛrigi" }, { "english": "to crush, squash, flatten", "dagbani": "marigi" }, { "english": "a rock will squash the one who rolls it.", "dagbani": "kuɣili ni marigi ŋun biligi li" }, { "english": "this woman happened to lie on her baby in the night and crushed him to death.", "dagbani": "paɣ’ ŋɔ ti dɔni marig’ o bia yuŋ ka o kpi" }, { "english": "The fly that", "dagbani": "Zoo ŋun bɔri yom, ŋuna ka bindi marigira" }, { "english": "likes to get things quickly is the one that is squashed by shit (falling on it).", "dagbani": "baɣisi1, kaɣisi1, kuri1,mɛri, nɛm, nuɣisi1, ŋmɛm, ŋmirim, yɛbi, yiligi1, za." }, { "english": "to press down heavily, with weight.", "dagbani": "kaman bɛ ni vari kabɔba m-marigiri taba tɔriko lɔɣu ni shɛm la like how they collect sheaves and pile a great load of them in the box of a truck." }, { "english": "they collect", "dagbani": "bɛ wahala" }, { "english": "sheaves and pile a great load of them in the box of a truck.", "dagbani": "leei ʒitibisili" }, { "english": "their trouble becomes a heavy load pressing them down all the time.", "dagbani": "m-marigi ba sahakam" }, { "english": "We are burdened with our sins and the wrongs we have done. We are wasting away. How can we live?", "dagbani": "Ti biriginsim mini ti daalahichi tibisim marigi ti mi ka ti tarigi." }, { "english": "full to capacity", "dagbani": "marimari" }, { "english": "A fool becomes angry with the market, but the market is full to capacity.", "dagbani": "Jɛrigu je suli n-niŋ daa ka daa kpe m-pali marimari." }, { "english": "lure, allurement, seduction", "dagbani": "marisa" }, { "english": "I will lure/allure her.", "dagbani": "n ni niŋ’ o marisa" }, { "english": "If a man seduces a virgin.", "dagbani": "Do’ so yi niŋ marisamarisa n-zaŋ paɣipiɛl’ so" }, { "english": "Christ, Messiah", "dagbani": "Masia" }, { "english": "Jesus whom you made the Messiah.", "dagbani": "Yisa, a ni daa zaŋ so leei Masia" }, { "english": "So what do you think about the Messiah?", "dagbani": "Wula ka yi lee tɛhiri Masia yɛla?" }, { "english": "(Our Lord) Jesus Christ", "dagbani": "ti Duuma Yisa Masia" }, { "english": "teaching them openly about our Lord Jesus Christ", "dagbani": "wuhiri ba ti Duuma Yisa Masia yɛla palɔni" }, { "english": "Messiahship, Christhood.", "dagbani": "Masiatali" }, { "english": "Peter Reveals Jesus Messiahship.", "dagbani": "Pita kahigi wuhi Yisa Masiatali ni nyɛ shɛm" }, { "english": "Antichrist", "dagbani": "Masiachihira" }, { "english": "this spirit is the one that comes from Antichrist.", "dagbani": "shia ŋɔ nyɛla shi’ so ŋun yi Masiachihira sanna" }, { "english": "in fact many Antichrists have already come.", "dagbani": "hal Masiachihiriba pam pun kana gba" }, { "english": "suffering", "dagbani": "masifa" }, { "english": "suffering", "dagbani": "mashiifa" }, { "english": "a sieve", "dagbani": "mataŋkali" }, { "english": "wire gauze, mosquito screen", "dagbani": "mataŋkali" }, { "english": "a hammer, mallet, club-hammer, sledgehammer", "dagbani": "matariga" }, { "english": "people plate it with silver and gold and use hammer and nails to nail it so it stands up.", "dagbani": "niriba dooi anzinfa mini salima pa di zuɣu, ka zaŋ kpahi mini matariga n-kpahi li zali" }, { "english": "He used a hammer to forge the lampstand.", "dagbani": "O daa zaŋla matarika n-kuri firilatamdigu maa ni" }, { "english": "And also used hatchets and picks to spoil ...", "dagbani": "Ka lan zaŋ lɛbihi mini matarikanima n-saɣim" }, { "english": "make metal object by beating", "dagbani": "zaŋ matariga kuri" }, { "english": "they use a hammer to forge two cherubs.", "dagbani": "bɛ zaŋ matariga n-kuri chɛrubinim’ ayi" }, { "english": "motor car", "dagbani": "matuuka" }, { "english": "Vari nt: motuka.", "dagbani": "Variant: motuka." }, { "english": "aeroplane", "dagbani": "matuuka yiɣirigu" }, { "english": "The airplane is very wonderful.", "dagbani": "Motuka yiɣirigu mali alahaziba pam." }, { "english": "bus", "dagbani": "loori" }, { "english": "bus", "dagbani": "booso" }, { "english": "a small child", "dagbani": "mayambila" }, { "english": "whose appearance invites one's sympathy", "dagbani": "Note: \"...whose appearance invites one's sympathy\" (IM)" }, { "english": "small child", "dagbani": "mayaaŋkalee" }, { "english": "small child (plural)", "dagbani": "mayaaŋkalɛhi" }, { "english": "people of the mother's house", "dagbani": "mayilinima" }, { "english": "When his mother's kinsfolk repeated all this to every Shechemite on his behalf.", "dagbani": "maa daa zan’ o zaani n-zaŋ o yɛtɔɣa tɔɣisi Shɛkɛmnim’ zaa ti o" }, { "english": "a file (tool)", "dagbani": "mazagali" }, { "english": "machine", "dagbani": "maʒini" }, { "english": "the", "dagbani": "maa" }, { "english": "Eli who was a priest was sitting on a stool near the door of the worship room of the Lord.", "dagbani": "Ɛli ŋun daa nyɛ maligumaana la daa ʒila kuɣ’ zuɣu Yawɛ jɛmbu duu maa ni tab’ dunoli" }, { "english": "they took his head and laid it on the big stone.", "dagbani": "(bɛ) zaŋ o zuɣu m-pa kuɣ’ titali maa zuɣu" }, { "english": "A kapok tree produces kapok-pods and they scoop out the kapok and leave the seeds.", "dagbani": "Guŋa wɔndi la guŋguma ka bɛ puɣiri guŋguma maa n-yihiri gumdi ka chɛ gumboɣu." }, { "english": "If your problems are hanging on a tree, you climb the tree in order to remove them.", "dagbani": "A yɛla yi yili tia nyin’ dum’ nti yiligi li tia maa zuɣu." }, { "english": "The thing that you sow is just a seed.", "dagbani": "binshɛli biri maa kul nyɛla bimbiɛlli" }, { "english": "they went and went into Levi's house.", "dagbani": "bɛ daa chaŋ ti kpe Lɛvi maa yiŋa" }, { "english": "When he went, he learned the truth.", "dagbani": "O ni daa chaŋ maa, ka o daa wum di yɛlimaŋli." }, { "english": "alum", "dagbani": "maaganilua" }, { "english": "water-medicine", "dagbani": "maganin lua" }, { "english": "to cool - be/get cool", "dagbani": "maai" }, { "english": "to cool sb. down, console, calm sb.", "dagbani": "maai" }, { "english": "calm X down, tame X", "dagbani": "maai X nini" }, { "english": "Every animal ... can be tamed by human beings.", "dagbani": "Biŋkɔbigu kam ... nyɛla ninsal’ ni ni tooi maai shɛb’ nina" }, { "english": "Encourage my people! Give them comfort. Speak kindly to Jerusalem.", "dagbani": "Maamiya n niriba suhuri, maamiya bɛ suhuri! Tɔɣisimiya Jɛrusalɛmnim’ suhumaabo yɛtɔɣa Encourage my people! Give them comfort. Speak kindly to Jerusalem." }, { "english": "So ku tooi maag' o nini. No one could console him.", "dagbani": "So ku tooi maag' o nini." }, { "english": "He'll console the sorrowful.", "dagbani": "O ni maai ban suhu saɣim." }, { "english": "X is comforted, appeased", "dagbani": "X suhu maai" }, { "english": "my heart refused to be comforted", "dagbani": "zaɣisi maabu" }, { "english": "X keeps calm, patient", "dagbani": "X maai X maŋa" }, { "english": "to make/be happy, in peace, prosperous", "dagbani": "maaya" }, { "english": "Dagbɔŋ is happy, at peace", "dagbani": "Dagbɔŋ ŋɔ maaya" }, { "english": "There was no peace in Dagbong until the Dagomba princes gathered together and took counsel to bring back Naa Baawa", "dagbani": "Dagbaŋ daa bi maai hali ka Dagbaŋ nabihi ti laɣim taba gbaai shaawaara n-labisi naa Baawa" }, { "english": "Lit: cool ...", "dagbani": " maai nii ‘to keep calm’" }, { "english": "body", "dagbani": "maam" }, { "english": "Maam a nii!", "dagbani": "Keep cool, calm!" }, { "english": "nii maai", "dagbani": "to want to vomit" }, { "english": "He feels sick.", "dagbani": "O nii maaya." }, { "english": "to make, repair (Am. 'fix (up)')", "dagbani": "maali" }, { "english": "corn-cakes", "dagbani": "maani" }, { "english": "Your bike needs mending.", "dagbani": "A chɛchɛ bɔri la malibu." }, { "english": "to light a fire", "dagbani": "maal’ buɣim" }, { "english": "settle a dispute", "dagbani": "maali yɛltɔɣa" }, { "english": "to tend, worship a deity, sacrifice", "dagbani": "maali" }, { "english": "the object is either the animal or the 'deity'", "dagbani": "ŋuni ni maani" }, { "english": "tie a rope around", "dagbani": "tiri paɣa" }, { "english": "when we were sacrificing to the Queen of Heaven and pouring libation to her.", "dagbani": "kaa boori kom bahiri o" }, { "english": "that is the sacrifice that they were making.", "dagbani": "bɛ daa maandi sara shɛli m-bala" }, { "english": "perform sacrifices", "dagbani": "maali maligu" }, { "english": "offer sacrifices to ancestors", "dagbani": "maali baɣayuli" }, { "english": "Sit well!", "dagbani": "Maalim zini!" }, { "english": "the word of God continued to make progress", "dagbani": "maan Naawuni yɛligu daa" }, { "english": "their hatred towards him increased yet more", "dagbani": "bɛ jɛlinsi zaŋ chaŋ o sani maan pahi" }, { "english": "the church ... was left in peace to build up its strength", "dagbani": "bɛ yiko maam pahi" }, { "english": "beg alms", "dagbani": "labi" }, { "english": "prepare", "dagbani": "maali shili" }, { "english": "perform one's 'spiel'", "dagbani": "maani bara" }, { "english": "give an account of", "dagbani": "maali laasabu" }, { "english": "agree", "dagbani": "maali gunu" }, { "english": "a sacrifice or anything to do with sacrifice", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "a ritual, 'custom'", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "a social function", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "work, business", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "'fixing', making or mending", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "mile", "dagbani": "maali" }, { "english": "synonym: sara, maliŋ", "dagbani": "Syn: sara, maliŋ" }, { "english": "similar: tuma, yɛla (tuuni, yɛlli)", "dagbani": "tuma, yɛla (tuuni, yɛlli)" }, { "english": "destruction, spoiling", "dagbani": "saɣiŋgu" }, { "english": "Where there are many people, many things spoil and many things are set", "dagbani": "Bɔbigu yi ti be shɛli saɣingu saɣindimi ka maaligu maana" }, { "english": "again", "dagbani": "maam" }, { "english": "girlfriend", "dagbani": "maam" }, { "english": "a blouse", "dagbani": "maami" }, { "english": "again", "dagbani": "maan" }, { "english": "blacksmith", "dagbani": "maana" }, { "english": "Pl", "dagbani": "maandiba" }, { "english": "a craftsman", "dagbani": "Syn: macheli." }, { "english": "()", "dagbani": "but then what does the bottle want at the craft shop?" }, { "english": "shop", "dagbani": "[Am.] = workshop - lit. \"craftsman's house\"" }, { "english": "a maker, doer, repairer of ...", "dagbani": "maana" }, { "english": "person characterised by one of the activities under maana", "dagbani": "maanba" }, { "english": "abusers stand by me.", "dagbani": "ansarisi maaniba ʒiɛla n sani" }, { "english": "a peacemaker, reconciler.", "dagbani": "maana" }, { "english": "The one who settles disputes is an enemy.", "dagbani": "Maana n-nyɛ dima." }, { "english": "reason", "dagbani": "maana" }, { "english": "answer", "dagbani": "maana" }, { "english": "reconciliation", "dagbani": "maana4" }, { "english": "Reconciliation is better than enmity.", "dagbani": "Maana n-gari dimli." }, { "english": "okra", "dagbani": "maani" }, { "english": "okra", "dagbani": "maana" }, { "english": "sacrificing", "dagbani": "maandi" }, { "english": "The okra has grown hard.", "dagbani": "Maani maa karigi." }, { "english": "Okra is in plentiful supply in the rainy season.", "dagbani": "Maana ka namo shɛɣu ni." }, { "english": "The harmattan wind is blowing and the dry season okra remains in its calyx.", "dagbani": "Kikaa daaya ka wuuni maana kpalim wuba ni." }, { "english": "fixing", "dagbani": "maani" }, { "english": "dried okra", "dagbani": "maankuuni" }, { "english": "It serves you right!", "dagbani": "maanshaasi" }, { "english": "dried okra, in soup form", "dagbani": "maantoo" }, { "english": "bitter okra", "dagbani": "maantoo" }, { "english": "leaves of okra, okra-leaf soup", "dagbani": "maanvaa" }, { "english": "Fresh okra-leaf soup is eaten first and the good soups come later and cannot find a place in the stomach.", "dagbani": "Maanvaa daŋ tooni ka ʒiɛ’ suma kana kɔŋ dooshee." }, { "english": "coolness, dampness", "dagbani": "maasim" }, { "english": "coolness, dampness", "dagbani": "maham" }, { "english": "chilly (weather)", "dagbani": "maasim" }, { "english": "God's breath brings the cold so that the great waters freeze.", "dagbani": "Naawuni vuhim n-tahiri maasim na, nti chɛ ka ko’ titaŋa kilim" }, { "english": "‘“good morning” (response greeting) 'our coolness'", "dagbani": "(Naa, ) ti maasim" }, { "english": "hot (season)", "dagbani": "tulim" }, { "english": "seedtime and harvest", "dagbani": "mahigu" }, { "english": "cool time and hot time", "dagbani": "mahili" }, { "english": "rainy season and harmattan", "dagbani": "maha" }, { "english": "day and night", "dagbani": "mahi" }, { "english": "See", "dagbani": "sim" }, { "english": "Maasu; title, accolade for the Kpanalana.", "dagbani": "Maasu n.pr. Maasu; title, accolade for the Kpanalana. Sit: Kpanalana." }, { "english": "courteous title of the eunuch elder/s of Ya Naa.", "dagbani": "Mba\nPl: Mbanima. n. courteous title of the eunuch elder/s of Ya Naa. Sit: namɔɣili ‘eunuch elder’." }, { "english": "a courteous means of address to old and respected men.", "dagbani": "a courteous means of address to old and respected men. Note: 'My father' m; ba." }, { "english": "that is", "dagbani": "m-bala" }, { "english": "What on earth is this?", "dagbani": "Bɔ n-lee bala?" }, { "english": "Who are they?", "dagbani": "Banima m-bala?" }, { "english": "if Satan is chasing Satan away, that means that he is turning and fighting himself.", "dagbani": "Sintana yi kariti Sintana bahira, o ŋmaligimi tuhir’ omaŋa m-bala" }, { "english": "they were asking each other 'What on earth is this?'", "dagbani": "bɛ bɔhiri taba, “Bɔ n-lee bala?”" }, { "english": "What on earth is this?", "dagbani": "mbala?" }, { "english": "whatever name the man called each animal, that was its name.", "dagbani": "ninsal’ ni daa boli binnɛɔŋ kam zaa yu’ shɛli, o yuli n-kul bala" }, { "english": "Could this possibly be the descendant of King David?", "dagbani": "Naa Dauda yaaŋa n-ni bala yɔɣɔ?" }, { "english": "(drunk) to the stage of total confusion", "dagbani": "hal ti yɛli ni bɔ m-bala" }, { "english": "wain", "dagbani": "hal ti yɛli ni bo m-bala (the kin) and his counsellors drank wine until they were totally confused. [HOS 7:5]" }, { "english": "Correl: dindina ... m-bala", "dagbani": "‘the logical conclusion of this is ...’. Ka kpiimba kum ni neebu yi kani, dindina Masia daa bi neei kum ni m-bala. 'For if the dead are not raised, it follows that Christ was not raised'. [1CO 15:16]" }, { "english": "Syn: m-bɔŋɔ.", "dagbani": "N dabili m-bɔŋɔ. N ni pii so ... m-bala. This is my servant ... this is the one I have chosen. [ISA 42:1]" }, { "english": "alas! - expression of surprise or disappointment.", "dagbani": "mbaye" }, { "english": "Alas, my people, what have I done to you?", "dagbani": "Mbaye n niriba, bɔ ka n lee niŋ ya?" }, { "english": "Alas, Absalom. My son, my son!", "dagbani": "Mbaye, Absalom. M bia, m bia!" }, { "english": "'Ah! What do you want with us, Jesus of Nazareth?'", "dagbani": "Mbayooi! Ti min’ a bɔ ni, nyin’ Yisa Nazarɛt nira ŋɔ?" }, { "english": "bravo!, well done!, fine!", "dagbani": "mbo" }, { "english": "Bravo, you have done well in helping me with my task.", "dagbani": "M-bo, n ni zaŋ a leei ŋun ni be n sani n-guli ma" }, { "english": "Fine! I will make you my bodyguard.", "dagbani": "M-bo n-faaŋa, bi’ suŋ ni n yɛdalana ŋun ʒe ma yim!" }, { "english": "Well done, my good and faithful servant!", "dagbani": "Mbo mfaaŋa, bi'suŋ! [(1) LUK 19:17]" }, { "english": "Well done, my good and faithful servant!", "dagbani": "Mbo mfaaŋa, bi'suŋ! [(1) LUK 19:17]" }, { "english": "that is", "dagbani": "m-bɔŋɔ" }, { "english": "this is my beloved son", "dagbani": "M Biyurigu m-bɔŋɔ" }, { "english": "These people are my mother and my junior-brothers.", "dagbani": "M ma mini n tizɔbihi m-bɔŋɔ." }, { "english": "This is the reason why they call this baobab 'the adulterer's baobab'", "dagbani": "Daliri din chɛ ka bɛ ti booni tua ŋɔ 'naa dataa tua' ... ni nyɛ shɛm mbɔŋɔ." }, { "english": "this baobab 'the adulterer's baobab'", "dagbani": "naa dataa tua" }, { "english": "This", "dagbani": "N dabili m-bɔŋɔ." }, { "english": "that is", "dagbani": "m-bala" }, { "english": "this", "dagbani": "N ni pii so ... m-bala." }, { "english": "is my servant ... this is the one I have chosen.", "dagbani": "kulli ni yihi... yihi bɛ tumdi ni." }, { "english": "woe, grief", "dagbani": "mbusim" }, { "english": "Grief which is like the noise of a flood afflicts me.", "dagbani": "Mbusim din be kaman kokpɛɣu la vuri niŋdi ma." }, { "english": "What misery is mine!", "dagbani": "N nya mbusim." }, { "english": "wind of disaster will come from the frightful desert.", "dagbani": "mbusim pɔhim yɛn yi tiŋgban’ shɛli din mali dabiɛm ni na a." }, { "english": "I have seen", "dagbani": "N nya mbusim ni be Izraɛl tiŋgban’ ni." }, { "english": "a horrible thing in Israel", "dagbani": "mbusim (be)" }, { "english": "woe to/a curse on", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "A curse on their quick-temperedness", "dagbani": "Mbusim be bɛ suhuyiɣisili maa zuɣu" }, { "english": "Woe to you people of Chorazin and Bethsaida", "dagbani": "Mbusim be yinim’ Kɔrazinnim’ mini Bɛtisaidanim’ zuɣu" }, { "english": "bad omen, ill omen", "dagbani": "mbusim" }, { "english": "one who has a tendency to make ill-omened remarks", "dagbani": "mbusu-lana" }, { "english": "woe", "dagbani": "mbusim" }, { "english": "woe, distress, trouble", "dagbani": "mbusum" }, { "english": "Woe which is like the noise of a flood attacks me.", "dagbani": "Mbusim din be kaman kokpɛɣu la vuri niŋdi ma" }, { "english": "When a scourge brings sudden death.", "dagbani": "Mbusim yi tahi kum libigirili na" }, { "english": "a woeful person", "dagbani": "mbusumlana" }, { "english": "a bearer of bad tidings, person of ill omen, evil thinker", "dagbani": "mbusumlana" }, { "english": "to build", "dagbani": "me" }, { "english": "As you have planned to build a temple..., that is good. But in spite of that, it is not you who will build my temple.", "dagbani": "A ni lo ni a me jɛmbu duu ...maa, di viɛla. Amaa di zaa yoli, pa nyini n-yɛn me n jɛmbu duu maa" }, { "english": "Milk gourds vary in size, but not in whiteness.", "dagbani": "" }, { "english": "bara, jinjini, karigi1, 'kpabili, ŋmɛlim, tibigi;", "dagbani": "Sim" }, { "english": "Cpart: dani1, falim, faai, gaŋsi, kɔɣisi1, kɔɣu, 'kpaɣisili, nyuui (sn 2), pib, viɛbiluŋ, wab.", "dagbani": "Cpart" }, { "english": "bara; -lim.", "dagbani": "See" }, { "english": "beggar", "dagbani": "barimaaŋga" }, { "english": "gown [type]", "dagbani": "barimaaso" }, { "english": "divided gown worn when riding horses", "dagbani": "barimaaso" }, { "english": "gowns [type]", "dagbani": "barimaasonima" }, { "english": "danger, risk", "dagbani": "barina" }, { "english": "trouble or hardship or persecution or famine or nakedness or danger ...?", "dagbani": "Muɣisigu bee wahala bee alaka bee finfali bee gbinfini bee barina...?" }, { "english": "These dangers appear at different times.", "dagbani": "Barinanim ŋɔ yiri zahara la saha kɔŋkɔba." }, { "english": "Tobacco smoke is poisonous to ingest and is very harmful to the smoker.", "dagbani": "Taba nyɔhi nyɛla dimma lɔɣu ka mali barina pam n-ti ban nyuri li." }, { "english": "Smoking", "dagbani": "Chiha" }, { "english": "The making of tribal-marks is not without its dangers.", "dagbani": "chihibu nyɛla dim bi kɔŋ barina." }, { "english": "My life is in danger all the time.", "dagbani": "N nyɛvili kul bela barina ni sahakam" }, { "english": "They are people who risked their lives for me.", "dagbani": "Bɛ nyɛla bɛn daa zaŋ bɛ nyɛviya zali barina shee n zuɣu" }, { "english": "Lit: ... took their lives and stood them in a place of danger.", "dagbani": "zaŋ ... nyɛvili zali barina zaashee" }, { "english": "'risk one's life'", "dagbani": "zaŋ ... nyɛvili zali barina zaashee" }, { "english": "take ... life and put it in a place of danger.", "dagbani": "bɛn nyɛ ninvuɣ’ shɛb’ bɛn zaŋ bɛ nyɛviya zali barina zaashee ti" }, { "english": "who have given up their lives to the cause of our Lord Jesus Christ.", "dagbani": "Duuma Yisa Masia tuma zuɣu la" }, { "english": "accident.", "dagbani": "varisigu" }, { "english": "accident.", "dagbani": "naŋgbantom" }, { "english": "harm, damage, destruction.", "dagbani": "fitiina" }, { "english": "hurt, give (cause) harm;", "dagbani": "barina" }, { "english": "to cause damage;", "dagbani": "niŋ barina" }, { "english": "damage, destruction.", "dagbani": "alaka" }, { "english": "destruction.", "dagbani": "muɣisigu" }, { "english": "destruction.", "dagbani": "nahiŋgu" }, { "english": "destruction.", "dagbani": "wahala" }, { "english": "destruction.", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "a saboteur, reckless person, evildoer.", "dagbani": "barinalana" }, { "english": "braggart, boaster", "dagbani": "barinyura" }, { "english": "he should not be boastful of bad-tempered.", "dagbani": "suhuyiɣisililana" }, { "english": "I say to the boastful", "dagbani": "N yɛli barinyuriba" }, { "english": "Don't you boast!", "dagbani": "Di nyuriya bara." }, { "english": "fake, not so good, ersatz", "dagbani": "bariŋ" }, { "english": "sickness, disease", "dagbani": "bariŋ" }, { "english": "There is no longer even a little strength in my body because of my disease.", "dagbani": "Yaa biɛla gba lan ka n niŋgbuna ni m bariŋ maa zuɣu" }, { "english": "people can know what disease the person is in.", "dagbani": "nirib' bɛ baŋdi bariŋ shɛli ni lala niri maa ni be" }, { "english": "tree [type]", "dagbani": "bariŋgbuni" }, { "english": "trees", "dagbani": "bariŋgbuna" }, { "english": "The head-pad made of bariŋgbuna thorn leaves has someone to make it, but no one to carry anything with it.", "dagbani": "Bariŋgbuna tuzuɣu nya kariba kɔŋ ʒiriba." }, { "english": "lose", "dagbani": "barisi" }, { "english": "lost (to get ~)", "dagbani": "barisi" }, { "english": "disease", "dagbani": "barɔŋ" }, { "english": "disease", "dagbani": "barɔŋ" }, { "english": "disorder", "dagbani": "basabasa" }, { "english": "a curved 'Bassari' dagger", "dagbani": "basali" }, { "english": "a small tin or container (about the size of a cigarette tin) used for keeping money or tobacco", "dagbani": "bata" }, { "english": "a battalion, regiment", "dagbani": "bataliya" }, { "english": "a field after the yam crop has been harvested", "dagbani": "batandali" }, { "english": "stones to build three courses, and then use timbers to make one course on top of them.", "dagbani": "me tandi ‘to build with 'swish''; labi mɛ ‘rebuild; 'return build'’; Cpart: ti, te." }, { "english": "Make pots to take the ashes.", "dagbani": "Mɛmiya duɣuri n-zaŋdi tampiligim niŋdi di puuni" }, { "english": "to mould clay", "dagbani": "me yaɣri" }, { "english": "to mould (cooking-) pots", "dagbani": "me duɣri" }, { "english": "to swarm, gather together round", "dagbani": "Zɔhi me yum." }, { "english": "The flies gathered around a sore.", "dagbani": "Zɔhi me yum." }, { "english": "roundworm", "dagbani": "mɛbilo" }, { "english": "round-worm, (parasite in the human system) (\"tapeworm\" IM). Ascarid (also Roundworm, also Toxocara)", "dagbani": "mɛbinli" }, { "english": "myrrh", "dagbani": "mɛɛr" }, { "english": "myrrh", "dagbani": "mɛrr" }, { "english": "error", "dagbani": "?? error" }, { "english": "borrowed in the Bible for \"myrrh\"", "dagbani": "Note: borrowed in the Bible for \"myrrh\"" }, { "english": "gold and the perfumed powder they call frankincense, and myrrh which is bitter like poison.", "dagbani": "booni firanki tulaale la ni mɛɛr din to kaman yabiga la" }, { "english": "take myrrh and aloe tree sap and anoint him.", "dagbani": "zaŋ mɛɛr maa mini aloo tia sum maa n-niŋ o" }, { "english": "JHN 19:40", "dagbani": "[JHN 19:40]" }, { "english": "myrrh and frankincense.", "dagbani": "mɛrr mini firanki tulaale zim" }, { "english": "SNG 3:6", "dagbani": "[SNG 3:6]" }, { "english": "aloosi", "dagbani": "Sim" }, { "english": "frankincense", "dagbani": "firanki tulaale" }, { "english": "cassia", "dagbani": "kaasia" }, { "english": "cinnamon", "dagbani": "sinnamɔn" }, { "english": "to swarm (insects), settle all over, 'gather together around sth.'", "dagbani": "mɛhim" }, { "english": "They (feather mini shihi) and us", "dagbani": "Bɛ (zɔh mini shihi) ni ti" }, { "english": "then we swarm all over the elder's body, the bones and fight over who gets more of the flesh", "dagbani": "kana ti mɛhim vinvama din be gbirimagbirima ni, ni tampima voya ni, ka mɛhim gɔhi tuturi mini mɔri ni" }, { "english": "to mop up water with a rag.", "dagbani": "mili" }, { "english": "to plaster, spread something on a surface.", "dagbani": "mɛlim" }, { "english": "crush", "dagbani": "mǫrita" }, { "english": "mash", "dagbani": "mǫrita" }, { "english": "smash", "dagbani": "mǫrita" }, { "english": "grind wet", "dagbani": "baɣisi" }, { "english": "crush", "dagbani": "kabisi" }, { "english": "crush", "dagbani": "kuri" }, { "english": "squash", "dagbani": "marigi" }, { "english": "squash", "dagbani": "mɛrigi" }, { "english": "grind", "dagbani": "nɛm" }, { "english": "crush", "dagbani": "nuɣisi" }, { "english": "grind malt", "dagbani": "yɛbi" }, { "english": "to crush, hammer", "dagbani": "za" }, { "english": "to pout in contempt", "dagbani": "mɛrigi" }, { "english": "All who see me jeer at me, grimace at me", "dagbani": "Bɛnkam zaa nya ma kul maani ma la ansarisi; ka mɛrigiri bɛ noya niŋdi ma" }, { "english": "to be squashed", "dagbani": "mɛrigi" }, { "english": "myrrh", "dagbani": "mɛrr" }, { "english": "main entry", "dagbani": "mɛɛr" }, { "english": "myrrh", "dagbani": "mɛrr" }, { "english": "metric", "dagbani": "mɛtiriki" }, { "english": "metric tonne", "dagbani": "mɛtiriki tɔn" }, { "english": "a course (in building)", "dagbani": "mee" }, { "english": "to spread open (usually part of the body)", "dagbani": "meei" }, { "english": "to open the eye; to open the anus; to open the vagina; to open a fruit", "dagbani": "Note: For example: to open the eye; to open the anus; to open the vagina; to open a fruit" }, { "english": "to pass something on to somebody", "dagbani": "meei" }, { "english": "Alihɔromo mia, bɛn dari je ni zaŋ meei taba.", "dagbani": "The blessed rope - those who try to pull it and can't will leave it for others." }, { "english": "pass blame onto somebody", "dagbani": "meei ni yi ibra" }, { "english": "water-turtle", "dagbani": "meeŋa" }, { "english": "tortoise, box-turtle", "dagbani": "kpakpili" }, { "english": "a mason", "dagbani": "meesa" }, { "english": "lorry 'mate', conductor on public vehicle", "dagbani": "meeti" }, { "english": "bravo!, well done!, fine!", "dagbani": "mfaa" }, { "english": "Well done, thou good and faithful servant!", "dagbani": "Mbɔ mfaaŋa, bi'suŋ!" }, { "english": "I have made big water pots and people did not congratulate me, should I make tobacco pipes and be congratulated?", "dagbani": "M me sinsi ka m-bi nya n-faa, n ni ti mɛla tabaduɣuri n-nya n-faa?" }, { "english": "they were sleeping again, because they were very sleepy.", "dagbani": "bɛ lan gbihirimi, dama gom n-daa mali ba pam" }, { "english": "if this cup won't pass on from me unless I drink it, let your will be done.", "dagbani": "pipia ŋɔ yi ku miligi n zuɣu ka pa ni n nyu li mi, nyin’ chɛ ka a yubu n-niŋ" }, { "english": "Oh, my lord, it was borrowed!", "dagbani": "N suhi li mi na!" }, { "english": "The child is in a fix, he cannot go forward and he cannot go backward.", "dagbani": "Bia maa yaɣi mi, o ku tooi chaŋ tooni, o mi ku tooi labi" }, { "english": "to know.", "dagbani": "mi" }, { "english": "I don't know; am I my brother's keeper?", "dagbani": "n bi mi; mani n-nyɛ n tizo maa gula?" }, { "english": "(you) boast of your knowledge of God.", "dagbani": "nyuri bara a Naawuni milinsi zuɣu" }, { "english": "Pl: milinsi.", "dagbani": "mi" }, { "english": "We know that he has power.", "dagbani": "Pololi yi ʒi shɛlikam amaa o mi lɔŋ gballi." }, { "english": "Even if the toad doesn’t know anything at all, at least it knows the grave of the frog.", "dagbani": "'ever', in the past. Note: i.e. have experienced something :: translate :– “have” [perf.] in positive, “ever” in question, “never” with negative (but see Ȣi sn 3) (TN) M mi n-chaŋ NaaYa." }, { "english": "I have been to Yendi.", "dagbani": "M mi n-chaŋ NaaYa." }, { "english": "I have ever been to Yendi.", "dagbani": "na mi n-" }, { "english": "who has ever struggled with him and won?", "dagbani": "ŋuni n-na mi m-mo o ka di nasara?" }, { "english": "Have you ever seen someone light a lamp and cover it with a pot ... ?", "dagbani": "Yi na min nya ka nir’ nyo firila zaŋ lɔɣu pil’ li ... ?" }, { "english": "to think (erroneously), believe", "dagbani": "N dima nya ma mɔrimɔr’ o noli ka man’ mi ni saŋkpaŋa m-mɔr’ o noli" }, { "english": "enemy sees me and looks angry and I think that his/her mouth is swollen because of an infected tooth.", "dagbani": "M mi a chaŋ mi." }, { "english": "I thought you had gone away.", "dagbani": "A yi mi ni Naawuni be ni, nyin kamna!" }, { "english": "If you believe that there is a God, then come!", "dagbani": "mili; nimmiriba." }, { "english": "to rain", "dagbani": "mi" }, { "english": "The blessed rain has fallen and the rivers give praise to God.", "dagbani": "Alibarika saa miya ka kulibɔna paɣi Wuni." }, { "english": "This year the rain isn't falling here in Dagbong, but whether rain falls or not our crops won't bear fruit quickly.", "dagbani": "Yuuni ŋɔ saa bi miri Dagbaŋ ŋɔ, amaa saa mi (abo) yi bi mira, ti bindira ku niŋ yom yom." }, { "english": "You make the rain moisten", "dagbani": "A chɛ ka saa miri mahigiri tiŋgbani, ka chɛ ka di mali kulim pam." }, { "english": "the ground and let it have great fertility.", "dagbani": "Di daa bi yuui ka saa ku.n-zibigi, ka pɔhim gbaai ʒiɛbu, ka sa’ kurili dii piligi mibu." }, { "english": "it's going to rain.", "dagbani": "saa vura" }, { "english": "Not long afterwards the sky loured and grew dark, and the wind began to blow, and a torrential rain started to fall.", "dagbani": "N-zibigi, ka pɔhim gbaai ʒiɛbu, ka sa’ kurili dii piligi mibu." }, { "english": "The rain came very much.", "dagbani": "Saa maa mi o mibu maa gam sariya." }, { "english": "to rain upon X", "dagbani": "mi X" }, { "english": "He had hailstones rain on them instead of rain.", "dagbani": "m-miri ba ka pa ni saa." }, { "english": "to seep through (as water through an earthen pot)", "dagbani": "to seep through (as water through an earthen pot)." }, { "english": "to spin (cotton)", "dagbani": "mi" }, { "english": "They (flowers) don't work or spin cotton.", "dagbani": "Di bi tumda, di mi bi miri gumdi." }, { "english": "all the women who were willing used their skill to spin goats' hair into thread.", "dagbani": "paɣ’ shɛb’ bɛn zaa suhuri daa yu daa zaŋ bɛ baŋsim n-zaŋ buhi kɔbiri mi gali" }, { "english": "cotton.", "dagbani": "gumdi" }, { "english": "to make a rope", "dagbani": "mi" }, { "english": "rope", "dagbani": "mia" }, { "english": "also, too.", "dagbani": "mi5" }, { "english": "Note: X+ mi5 “X for his/her part” - usually contrasts what one participant is/does with a parallel statement about another (ct. gba where they both do/are the same) but this is not absolute, see examples (esp. )", "dagbani": "noonsi ... bi birita waamaa n-chɛra; bɛ mi ka kambɔna birds ... don't sow or reap or have granaries. [MAT 66] A ba yi dɔɣ’ a, a mi nyin’ dɔɣim’ amaŋa. If your father has given birth to you, you should also give birth to yourself. M" }, { "english": "I am not a prophet or the son of a prophet.", "dagbani": "pala anabi, m mi pala anabi bia" }, { "english": "Some people go hungry while others get drunk.", "dagbani": "kum mali shɛba ka shɛb’mi nyu m-buɣi" }, { "english": "The next day they were getting near to Joppa, while Peter, for his part, went up on the roof.", "dagbani": "N-yi biɛɣu ka bɛ chaŋ ti miri Jɔpa, di saha ka Pita mi daa du jirambisa zuɣusaa" }, { "english": "God really has allowed me to praise him.", "dagbani": "Naawuni daa lan nam neesim kara ayi n-chɛ ka din galisi pam la ne" }, { "english": "and had the big(ger) one shone in the daytime and the other one shone in the night.", "dagbani": "ka din pa di zuɣu mi ne yuŋ" }, { "english": "God also created two big lights", "dagbani": "wuntaŋ’ ni, ka chɛ" }, { "english": "And on the other hand some set fire to the bush to catch game.", "dagbani": "Ka shɛbi mi nyori mɔɣu la nimdi gbahibu zuɣu." }, { "english": "Tohigu's descendants are the Mamprusi", "dagbani": "Tɔhigu zuliya n-nyɛ Ŋmampurisi" }, { "english": "and Mamtaambu's descendants are the Nanumba.", "dagbani": "ka Ŋmantambo zuliya mi nyɛ Nanumba." }, { "english": "Shitobu's descendants are the Dagomba, and as for Ngmantambo's descendants, they are the Nanumba.", "dagbani": "Shitobu zuliya n-nyɛ Dagbamba, ka Ŋmantambo zuliya mi nyɛ Nanumba." }, { "english": "The child is in a fix, he cannot go forward and he cannot go backward.", "dagbani": "Bia maa yaɣimi, o ku tooi chaŋ tooni, o mi ku tooi labi nyaaŋa." }, { "english": "mia", "dagbani": "Pl: mii. Pl: mihi. n. a string, cord" }, { "english": "A frog with a string tied to it cannot sink.", "dagbani": "Gbuluɣu bi firiti ni mia." }, { "english": "to compel a woman to confess her adulterous sexual intercourse", "dagbani": "lo mia" }, { "english": "A rope of three strands doesn't break quickly.", "dagbani": "Mih’ ata gabiga bi chihiri yom." }, { "english": "If you are tied with an old goat’s rope, you cry an old goat’s cry.", "dagbani": "Bua kurili mia yi piri a, a kuhirila bua kurili kuhigu." }, { "english": "The rope snapped (at the weakest point).", "dagbani": "Mia maa dabigiya." }, { "english": "Bibee m-mali gabiga, kpeen biɛɣu ŋun ka mia.", "dagbani": "Syn: gabiga." }, { "english": "There is a rope for tying up a bad child, but there is no rope for tying up a wicked old person.", "dagbani": "Piɛɣu zɔri sua n-gari gabiga /mia." }, { "english": "The sheep fears a knife more than a rope.", "dagbani": " be mii ni ‘be in trouble’." }, { "english": "Lit: be on a string.", "dagbani": " niŋ X mia ‘to punish, bother sb.’; InRes: mi ‘to make a rope’." }, { "english": "Thin cords are kambu thread.", "dagbani": "Mi’ balisi la n-nyɛ kambu." }, { "english": "When development began to make its mark in Dagbong, the weavers began to use indigo and white yarns and weave them together to make cloth.", "dagbani": "ti niŋ bazinta Dagbɔŋ ka kpaluhi da pili m-bahiri mi' sabila mini mi' piɛlla n gabiri taba n wuɣiri tana" }, { "english": "set out yarn", "dagbani": "bahi misi" }, { "english": "a single fibre", "dagbani": "miɣu" }, { "english": "string of stringed instrument", "dagbani": "•" }, { "english": "I will play a fiddle with ten strings to praise you.", "dagbani": "N ni ŋme mɔɣilo din mali mihi pia paɣ'a" }, { "english": "praise you.", "dagbani": "PSA 144:9" }, { "english": "wick.", "dagbani": "firila" }, { "english": "lamp wick.", "dagbani": "firila mia" }, { "english": "I blew them out like blowing out and extinguishing the wick of a lamp.", "dagbani": "N daa pɔbisi ba mi bahi kaman bɛ ni pɔbisiri kpihiri firila mia buɣim shɛm la." }, { "english": "thread", "dagbani": "gabiga" }, { "english": "telephone line, wire.", "dagbani": "mi" }, { "english": "to ring sb. up, 'call' [Am.]", "dagbani": "ŋme mia" }, { "english": "fine fibre with which a rope is made", "dagbani": "mibuɣiti" }, { "english": "rough fibre", "dagbani": "mikaɣiti" }, { "english": "to mix", "dagbani": "miɣisi" }, { "english": "a mixer of ...", "dagbani": "miɣisira" }, { "english": "cement-mixer", "dagbani": "shimiti miɣisira" }, { "english": "a strand of fibre, elastic", "dagbani": "mibuɣiti" }, { "english": "to be sour", "dagbani": "mihi" }, { "english": "Parents have eaten sour grapes and the children's teeth are set on edge.", "dagbani": "Bihi’ laamba di wain tiwala din miha, ka bihi nyina ni nyɛmda." }, { "english": "to make something sour", "dagbani": "mihi" }, { "english": "People who aren't faithful -- I frown on them.", "dagbani": "Ninvuɣ’ shɛb’ bɛn bi ʒe yim, m mihirila n ninni niŋdi ba." }, { "english": "be soured (like milk)", "dagbani": "mihili; komihigu; nimmihigu; ninmihiguŋ" }, { "english": "to sprinkle liquids, water/irrigate", "dagbani": "mihi" }, { "english": "They sprinkled his body with spices.", "dagbani": "Bɛ zaŋ tulale m-mih’ o niŋgbuŋ." }, { "english": "I am the one who was sowing seed, and Apollos is the one who was watering it.", "dagbani": "N nyɛla ŋun daa birita, ka Apolɔs mi nyɛ ŋun daa mihiri li kom." }, { "english": "he should take it (blood) and sprinkle it seven times on the person who had the serious", "dagbani": "o zaŋ li mihi ninvuɣ’ so ŋun daa mali niŋgbuŋ dɔr’ biɛɣu maa buyopɔin" }, { "english": "disease.", "dagbani": "Do’ sandi" }, { "english": " there is a shower (of rain).", "dagbani": "saa mihi" }, { "english": "to spray sth.", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "spray sth.", "dagbani": "mi" }, { "english": "spray sth.", "dagbani": "wari" }, { "english": "spray sth.", "dagbani": "yɔɣisi" }, { "english": "spray sth.", "dagbani": "puhi" }, { "english": "to shake, flip something off", "dagbani": "mihigi" }, { "english": "Paul shook the snake off into the fire", "dagbani": "Pool daa mihigi gariŋga maa bahi buɣim maa ni" }, { "english": "sour", "dagbani": "'mihili" }, { "english": "hemp, rough fibre with which a rope is made", "dagbani": "mikaɣiti" }, { "english": "known, familiar", "dagbani": "'mila" }, { "english": "acquaintances", "dagbani": "ninmiliba" }, { "english": "to wipe, dust", "dagbani": "mili" }, { "english": "to wipe, dust", "dagbani": "mɛli" }, { "english": "Dust this box!", "dagbani": "Milim adaka ŋɔ" }, { "english": "to be acquainted with, be used to, accustomed to", "dagbani": "mili" }, { "english": "ships and crewmen who were experienced at sea", "dagbani": "ŋarima mini tumtumdiba bɛn mili teeku" }, { "english": "I can't go with this equipment, I'm not used to it.", "dagbani": "N ku tooi zaŋ nɛma ŋɔ niŋ mmaŋ’ chaŋ; dama n bi mil’ li" }, { "english": "We got along together.", "dagbani": "Ti mili taba." }, { "english": "I’m not yet used to it, yinim’ bɛn gba tum tuumbiɛri ka di mili ya ŋɔ you", "dagbani": "N na bi mil’ li" }, { "english": "people who also sin so that becomes a habit with you.", "dagbani": "Yɛtɔɣ’ viɛla tɔɣisibu bi mili jɛrigu" }, { "english": "Good speech does not suit a fool.", "dagbani": "miligu ‘a habit’" }, { "english": "you have already got rid of the old life with its habits.", "dagbani": "yi pun yihi biɛr’ kurili la mini di miligu yɛla bahi" }, { "english": "to wrap, wind round", "dagbani": "mili" }, { "english": "he took off his shirt and laid it aside, and wrapped a towel round his waist", "dagbani": "o daa pirig’ o kparibu sɔŋ, ka zaŋ bɔdua mil’ o shee ni" }, { "english": "try to find a clean, heavy cloth and make a tourniquet", "dagbani": "nyin kpaŋ mi amaŋ n bɔ chinchin ŋma' timsi viɛli n mili, mili o ni dim luɣi shɛli maa" }, { "english": "wind and wind the place it (the snake) has bitten", "dagbani": "Lit: wind and wind the place it (the snake) has bitten" }, { "english": "HIV catches people and ... wind the symptoms", "dagbani": "HIV bi loori niri ka di nyɛla ... Bɔdu’ yini laɣim mili HIV" }, { "english": "is not transmitted by ... Sharing a towel.", "dagbani": "" }, { "english": "to be in a stalemate, impasse.", "dagbani": "??" }, { "english": "milk (canned, bottled or dried)", "dagbani": "milichi" }, { "english": "mother's or animal's milk (fresh)", "dagbani": "bihim" }, { "english": "move (oneself), change position", "dagbani": "miligira" }, { "english": "Get out of our way!", "dagbani": "Miligim' ka ti ti palo." }, { "english": "X grieves, is weak/confused", "dagbani": "suhu miligi" }, { "english": "I was emotionally moved and pained in my heart.", "dagbani": "N suhu ni daa miligi ka biɛrim lan mali ma n suhu ni la" }, { "english": "encourage the", "dagbani": "kpaŋsimiya bɛn suhuri miligi la suhuri" }, { "english": "grieve, confuse sb.", "dagbani": "miligi" }, { "english": "Are you not ashamed how you are grieving me?", "dagbani": "miligi n suhu shɛm maa vi bi mali ya?" }, { "english": "All my bones are out of joint.", "dagbani": "n kɔbituɣa zaa miligimiligi" }, { "english": "Let this hour pass away from me.", "dagbani": "chɛ ka saha ŋɔ miligi n zuɣu" }, { "english": "if this cup won't pass on from me unless I drink it, let your will be done.", "dagbani": "pipia ŋɔ yi ku miligi n zuɣu ka pa ni n nyu li mi, nyin’ chɛ ka a yubu n-niŋ" }, { "english": "Put Uriah in the front rank ..., then retreat and leave him.", "dagbani": "Zaŋmi Yuria zali tooni ..., ka miligi ka chɛ o" }, { "english": "habit", "dagbani": "miligu" }, { "english": "to disappear from sight", "dagbani": "milim" }, { "english": "to pinch sb.", "dagbani": "milim" }, { "english": "to steal", "dagbani": "milim" }, { "english": "millimetre", "dagbani": "milimita" }, { "english": "Make a rim 75 millimetres wide round it", "dagbani": "ka mali naŋgbankuɣila ka di nyɛliŋ nyɛ milimita pisopɔinnaanu niŋ li" }, { "english": "other metric units", "dagbani": "kilomita, mita, sɛntimita" }, { "english": "knowledge", "dagbani": "milinsi" }, { "english": "how God appointed it in his knowledge because", "dagbani": "Naawuni ni daa zal' li shɛm ... o milinsi puuni zuɣu according to the ... foreknowledge of God." }, { "english": "If we commit sin deliberately.", "dagbani": "Ti yi kul tumd’ alahichi milinsi puuni" }, { "english": "don't trust in your own knowledge.", "dagbani": "miri ka a niŋ amaŋmaŋ’ milinsi naani" }, { "english": "to twist fibre, make a rope", "dagbani": "milisi" }, { "english": "They put whiting on their fingers and and twist it and take a spindle and whirl it so it becomes a thread.", "dagbani": "Kalo ka bɛ mali niŋdi bɛ nubihi m-mali milisiri li ka zaŋ jɛni n-wɔhi li ka di niŋ mia." }, { "english": "They get the cotton and disentangle it and beat it and then a distaff and spin it with a constant twisting movement.", "dagbani": "Bɛ yi bo la gumdi ŋɔ n-yɛbisi li m-bu li ka naanyi zaŋ gummua m-milisili vili vili li." }, { "english": "weave", "dagbani": "wuɣi" }, { "english": "twist", "dagbani": "ŋmaɣi" }, { "english": "screw up", "dagbani": "ŋmɛli" }, { "english": "rope", "dagbani": "mia" }, { "english": "milo, chocolate drink", "dagbani": "miloo" }, { "english": "to dive, plunge (animates), sink (inanimate)", "dagbani": "mim" }, { "english": "water", "dagbani": "O mimdi ko’tiŋa." }, { "english": "He dives the bottom of the river.", "dagbani": "o cham’ Jɔɔdɛn Mɔɣili ni nti mim di ni siɣimsiɣim" }, { "english": "he should go to the river Jordan and plunge in it seven times.", "dagbani": "buyopɔin" }, { "english": "just now", "dagbani": "mimahaŋo" }, { "english": "a cudgel, club", "dagbani": "mimarili" }, { "english": "fruit [type of the red hog plum tree]", "dagbani": "mimiini" }, { "english": "fruit [type of the red hog plum tree]", "dagbani": "mimiŋ" }, { "english": "Children's parents have eaten hog-plums and it set the children's teeth on edge.", "dagbani": "Bihi laamba n-di mimima, ka di zaŋ nyamdi bihi nyina ni." }, { "english": "tree [species] hog plum tree: Spondias mombin or Spondias purpurea var. lutea", "dagbani": "mimiiŋa" }, { "english": "tree [species] hog plum tree: Spondias mombin or Spondias purpurea var. lutea", "dagbani": "mimiŋ" }, { "english": "tree [species] hog plum tree: Spondias mombin or Spondias purpurea var. lutea", "dagbani": "mimima" }, { "english": "a mina (Hebrew measure of weight/value).", "dagbani": "mina" }, { "english": "and, with. used between nouns or pronouns.", "dagbani": "mini" }, { "english": "60 shekels are one mina.", "dagbani": "Shɛkal pihiyobu n-yɛn nyɛ mina zaɣ’ yini" }, { "english": "I see great suffering and", "dagbani": "n nya wahala pam mini nangbantom" }, { "english": "He will tell him something that will save him and all his household.", "dagbani": "o ti yɛl’ o din ni tilig’ o min’ o yiŋnim’ zaa" }, { "english": "This will ensure the wellbeing of both the child and the mother.", "dagbani": "Lala maa chɛrimi ka bia maa mini o ma zaa mali alaafee." }, { "english": "The Gonjas and Dagomba had a battle there.", "dagbani": "Zabaɣisi mini Dagbamba daa tuhi nimaani" }, { "english": "'Put these worn-out clothes under your arms to pad the ropes.'", "dagbani": "puuni." }, { "english": "'Don't count your chickens before they are hatched.'", "dagbani": "A bi nya paɣa ka yɛrigi sɔŋ; a mini ŋuni n-yɛn doni?" }, { "english": "If you go hunting with a fool...", "dagbani": "A mini jɛrigu yi chaŋ mɔɣu ni ..." }, { "english": "X, Y, and Z [list]", "dagbani": " X mini Y ni Z" }, { "english": "Gungɔŋa and lum’ bila and sayɛlim", "dagbani": "Gungɔŋa mini lum’ bila ni sayɛlim" }, { "english": "Cylinder-drums and small hourglass-drums and rattles are its (Baamaaya dance) instrumentation.", "dagbani": "n-nyɛ di binkumda." }, { "english": "a (government) minister", "dagbani": "minista" }, { "english": "a minute (of time)", "dagbani": "miniti" }, { "english": "meeting", "dagbani": "miniti" }, { "english": "beware (lest) ...!", "dagbani": "mira" }, { "english": "to be near (in space, time, or nature)", "dagbani": "miri" }, { "english": "The monkey will say that it is because the trees stand close to one other that it can jump from one to the other.", "dagbani": "Guŋ yi ti ŋmɛlim, di wula tooi ŋahiri luri duri zuɣu di yi ʒɛ m-miri li." }, { "english": "If a kapok tree gets big, its branches can break off and fall on rooms if they are near it.", "dagbani": "bɛ chaŋ pukpariba bɛn puri miri ti ŋɔ na" }, { "english": "they should go to the farmers whose farms are near us here.", "dagbani": "di saha yi baŋya ni siɣili miriya" }, { "english": "summer is near.", "dagbani": "tiliginsim miri ti n-gari ti ni daa tuui niŋ yɛda saha shɛl’ la" }, { "english": "salvation is nearer to us than at the time when we first had faith.", "dagbani": "Jɔn ni daa ti mirit’ o tuma naabu" }, { "english": "John was completing his work.", "dagbani": "Bihi yi laɣindi gbɛra du’yindi ka dooni n miriti taba" }, { "english": "If children are sleeping together in one room and are lying close to one another.", "dagbani": "Sunsɔŋ Naa ni daa ti be" }, { "english": "The chief of Sunson lived a long time until he knew that his time was near.", "dagbani": "m-be hal nti baŋ ni o saha miriya" }, { "english": "Among these three sons of Chief Gbewaa, the language of the Nanumba is the one which is closer to Dagbani than both those others.", "dagbani": "Naa Gbewaa bihi ata maa zaa puuni, Nanumba yɛtɔɣa nyɛla din miri Dagbani n-gari dimbalanim maa zaa." }, { "english": "to approach, come near.", "dagbani": "mirim' na" }, { "english": "And he finally ran and came near.", "dagbani": "Ka o daa ti zo m-mir’ na." }, { "english": "come close!", "dagbani": "kul mali m-maŋ’ wolisiri hal ka biɛɣu ti miri" }, { "english": "I toss and turn until it is nearly day.", "dagbani": "Di mir’ ma!" }, { "english": "Do not approach me!", "dagbani": "Ka chuɣu ŋɔ ti mir’ na." }, { "english": "And the feast drew near.", "dagbani": "O ni daa ti miri tiŋ’ maa." }, { "english": "He was getting near the town.", "dagbani": "zani kpaŋ’ jɛm ma ... bɛ ni so di ti miri na" }, { "english": "stand some way off and worship me ... none of them must come near to me.", "dagbani": "yi tiliginsim saha ti miritimi" }, { "english": "salvation will be approaching.", "dagbani": "Di miri maali." }, { "english": "It is about a mile.", "dagbani": "vu miri ‘come near’." }, { "english": "The Philistine approached David.", "dagbani": "Filistia doo maa\ndaa vu m-miri Dauda" }, { "english": "Elijah said to all the people \"Come near to me.\" and all the people moved over to him.", "dagbani": "Ilaija daa\nyɛli niriba maa zaa, “Mirimiya ma na” ka niriba maa zaa daa vu m-mir’ o" }, { "english": "to squeeze out, bulge out (eyes)", "dagbani": "miri" }, { "english": "to look fixedly (in surprise)", "dagbani": "miri" }, { "english": "Pl: mirita", "dagbani": "mirita" }, { "english": "mirigi, mirisi", "dagbani": "mirigi, mirisi" }, { "english": "A stranger’s eyes are wide open, but they can’t see.", "dagbani": "Sana nina mirimi di bi ne." }, { "english": "The lizard proceeds and looks out for and sees the kpaliga tree.", "dagbani": "Baŋli niŋdi ka miri nɛla kpaliga." }, { "english": "avoid, shun", "dagbani": "mirita" }, { "english": "My friends and those who go around with me avoid me because of my sores.", "dagbani": "N zɔnim’ ni m mini bɛm doli bi lan miriti ma n yuma maa zuɣu" }, { "english": "(You-all should) beware of people!", "dagbani": "Miriya nirba!" }, { "english": "mind you don't ...!, be careful not to .. prohibition, in imperative", "dagbani": "Miri ka a zu" }, { "english": "Thou shalt not steal.", "dagbani": "Miri ka a zu." }, { "english": "Don't you'all take a foreign", "dagbani": "Miriya ka yi ti zaŋ tinzun nira ŋun pa yi mabia n-leei yi naa." }, { "english": "person who is not one of your brethren to become your king", "dagbani": "Jaande, miriya ka yi tum din chihiri shɛli n ni je." }, { "english": "Oh, don't do what is taboo which I hate", "dagbani": "bɛ yɛli ba ni bɛ miri ka bɛ lan boli Yisa yuli" }, { "english": "they said to them that they must not mention Jesus' name again", "dagbani": "(bɛ) yɛli ba ni bɛ miri ka bɛ lan boli Yisa yuli" }, { "english": "Don't [verb]! (strong command)", "dagbani": "Mir’ ka [+ verb infinitive]" }, { "english": "Thou shalt not kill", "dagbani": "Mir’ k’a ku nira" }, { "english": "you don't let anyone deceive you.", "dagbani": "Miriya ka yi niŋ sana zaɣ’ biɛɣu bee n-niŋ o fitiina" }, { "english": "Do not mistreat or oppress a foreigner;", "dagbani": "di ‘don't! [neg. imperative particle]’." }, { "english": "to be careful, watch out, beware.", "dagbani": "Amaa miriya! But be careful!" }, { "english": "mushrooms", "dagbani": "miri" }, { "english": "to open one's eyes", "dagbani": "mirigi" }, { "english": "to look intently at, focus on, stare, glare", "dagbani": "mirigi" }, { "english": "Peter and John looked at him intently.", "dagbani": "Pita mini Jɔn mirigi bɛ nina kpa o" }, { "english": "All those sitting there fixed their eyes on Stephen and saw that his face looked like the face of an angel.", "dagbani": "Ka bɛn daa ʒi nimaani maa zaa mirigi bɛ nina kpa o, ka nya o ninni ka di ŋmanila malaika ninni." }, { "english": "make a staring face at X in derision or hostility", "dagbani": "mirigi nina niŋ X" }, { "english": "Against whom have you raised your voice and lifted your eyes in pride?", "dagbani": "Ŋun zuɣu ka a lee tahira, kaniŋ karimbaani m-mirigir’ a nina niŋda?" }, { "english": "to squeeze a line of ointment in X's eyes", "dagbani": "mirigi X nina" }, { "english": "be fascinated by, obsessed with X", "dagbani": "nii mirigi X zugu" }, { "english": "But", "dagbani": "nyin’ suhu min’ a nini kul mirigila a nyamma din bi doli so’ shɛli din tuhi ŋɔ zuɣu" }, { "english": "your eyes and your heart are set only on dishonest gain", "dagbani": "miri, lihi, neei, kpa" }, { "english": "to squeeze something out (as ointment/toothpaste from tube)", "dagbani": "miri, mirisi" }, { "english": "eye ointment", "dagbani": "mirigili" }, { "english": "tube of toothpaste or ointment", "dagbani": "mirigili" }, { "english": "Tetracycline ointment is used for eyes that have sores inside the eyelids.", "dagbani": "Tetracycline mirigili ni niŋ nina nyɛla din ni ku ninkari puuni yuma la." }, { "english": "Apply the ointment that the hospital people will give you.", "dagbani": "Niŋmi mirigi'shɛli ashibitinim ni ti a." }, { "english": "to squeeze, hold sb./sth. tight", "dagbani": "mirisira" }, { "english": "they should strangle me to death", "dagbani": "bɛ mirisi n nyiŋgol ni ka n kpi" }, { "english": "they should look out for a boat and keep it ready for him, because the people were pressing on him and crushing him", "dagbani": "bɛ bom’ ŋariŋ zal’ o, salo maa ti muɣi m-miris’ o pam zuɣu" }, { "english": "metre", "dagbani": "mita" }, { "english": "The height of each pillar was 8 metres.", "dagbani": "Pilanim’ maa zaɣ’ yini kam wɔɣilim daa nyɛla mita anii" }, { "english": "The length of the courtyard will be 44 metres.", "dagbani": "Dundɔŋ maa wɔɣilim ni ti nyɛla mita" }, { "english": "myrtle", "dagbani": "mitil" }, { "english": "I will make cedar trees and acacias and myrtles and olive trees and cypress and oak and ebony trees abound in the bush.", "dagbani": "N ni chɛ ka sida tihi mini akasia tihi ni mitil tihi ni olivi tihi ni sipirɛs ni oki tihi ni gahi ti galisi mɔɣu ni." }, { "english": "a meeting", "dagbani": "mitiŋ" }, { "english": "a striped red and white native cloth", "dagbani": "miʒee" }, { "english": "to be sour (as of milk, not limes)", "dagbani": "mii" }, { "english": "yeast which a woman measures into three calabashes of bread-flour and mixes and kneads it and puts it to stand, and it all sours and rises.", "dagbani": "dabin' shɛli paɣ' ni yi zahim bɔrobɔro zim ŋmani buta n-zaŋ li gari di ni ŋɔri zali, ka di zaa ti mii piri la" }, { "english": "be sweet, sugary", "dagbani": "malisa" }, { "english": "be tasty, pleasant 'sweet'", "dagbani": "nyaɣisa" }, { "english": "malisa 'be sweet, sugary'", "dagbani": "Cpart" }, { "english": "nyaɣisa 'be tasty, pleasant 'sweet''", "dagbani": "Cpart" }, { "english": "Di mii ti zuŋo.", "dagbani": "It has gone badly with us today." }, { "english": "Di mii ma pam.", "dagbani": "I’m unlucky." }, { "english": "Abu doro maa miiya.", "dagbani": "Abu's illness has taken a bad turn." }, { "english": "Di daa miiya.", "dagbani": "It was tough." }, { "english": "kpaɣi mii 'be unpleasantly crowded'", "dagbani": "Serial" }, { "english": "tɔb’ maa daa kpaɣi mii pam dindali maa", "dagbani": "'All day long the battle raged'." }, { "english": "the battle was fierce all around Saul.", "dagbani": "tɔb’ maa daa kpaɣi mii Sool" }, { "english": "If you don't have a small-head-pad, you are the one who will suffer (become tired).", "dagbani": "A yi ka tuzuɣubila nyin' ka di yɛn mii (wum)." }, { "english": "If a case goes to the chief’s palace and stays there for a long time, it means the problem is hard to solve.", "dagbani": "Yɛla yi chaŋ nayili ti yuui di miimi." }, { "english": "You punished them, but they took no heed;", "dagbani": "A ŋme ba, amaa di bi mii ba" }, { "english": "famine is severe", "dagbani": "kum mii" }, { "english": "the famine will be very severe", "dagbani": "kum maa ni ti mii pam" }, { "english": "X suffers from famine", "dagbani": "kum mii X" }, { "english": "By that time the Samaria people were suffering badly from the famine.", "dagbani": "Kum daa mii Samarianim’ pam di saha maa." }, { "english": "to ache, be in pain", "dagbani": "Di saha ka dɔro daa gbaai Hɛzɛkia hal ka di ti mii." }, { "english": "About this time King Hezekiah", "dagbani": "Di saha ka dɔro daa gbaai Hɛzɛkia hal ka di ti mii." }, { "english": "became sick and almost died.", "dagbani": "di ni daa ti miig’ o pam saha shɛli" }, { "english": "when she was having a hard time of it (in labour).", "dagbani": "A ŋme ba, amaa di bi mii ba" }, { "english": "You struck them, but they felt no pain.", "dagbani": "A ŋme ba, amaa di bi mii ba" }, { "english": "pressing, urgent.", "dagbani": "mii" }, { "english": "accustomed.", "dagbani": "miili" }, { "english": "trouble, things going wrong, 'sourness'.", "dagbani": "miisim" }, { "english": "this trouble extends to human beings and animals.", "dagbani": "di miisim maa tabili ninsalinim’ mini biŋkɔbiri" }, { "english": "A new mother says that she didn’t know until the day she gave birth that of all the pleasures found in a penis there is also pain connected with it.", "dagbani": "Paɣadɔɣiso ni ŋun bi mi ni nyaɣisim kuli be yoli ni maa ka miisim gba be ni mi, ni shee o dɔɣim dali." }, { "english": "'bitterness'", "dagbani": "mii" }, { "english": "See", "dagbani": "sn" }, { "english": "See", "dagbani": "sim" }, { "english": "yes", "dagbani": "mm" }, { "english": "no", "dagbani": "m'm" }, { "english": "wrong", "dagbani": "m'm" }, { "english": "that is not so", "dagbani": "m'm" }, { "english": "myself", "dagbani": "mmaŋa" }, { "english": "myself", "dagbani": "mmaŋmaŋa" }, { "english": "to wrestle", "dagbani": "mo" }, { "english": "Even if a white chick is drunk, it will still not challenge a hawk.", "dagbani": "Nobili' piɛliga nyu dam kuli ku mo wubiga." }, { "english": "In your wrestling-match against sin they haven't actually shed the blood of any of you and killed him.", "dagbani": "Yi daalahichi zaɣisibu moli mɔbu puuni bɛ na bi yihi yi ni so ʒim ku o." }, { "english": "to contest, strive for, try to attain.", "dagbani": "ka mo" }, { "english": "and they fought and fought with no result (in battle).", "dagbani": "m-mo n-je" }, { "english": "who has ever struggled with him and won? [JOB 9:4]", "dagbani": "ŋuni n-na min’ mo o ka di nasara?" }, { "english": "blaspheme", "dagbani": "alahichi" }, { "english": "every kind of sin and blasphemy. [MAT 12:31]", "dagbani": "balibu kam tumbu mini Naawuni mɔbu zaa" }, { "english": "the rain is threatening", "dagbani": "saa mɔra" }, { "english": "loose dry grass used in thatching", "dagbani": "mɔbaha" }, { "english": "freshly-germinated grass, vegetation", "dagbani": "mɔbiligu" }, { "english": "sb. who ties grass-bundles", "dagbani": "mɔbɔbilɔra" }, { "english": "it won't be enough for a bunch of grass for those who are tying bundles of grass.", "dagbani": "di ku ... saɣi mɔbɔbilɔriba mɔbɔɣu" }, { "english": "bunch, bundle of grass", "dagbani": "mɔbɔɣu" }, { "english": "those who are tying bundles of grass", "dagbani": "mɔbɔbilɔriba mɔbɔɣu" }, { "english": "a grass-cutter (person who cuts grass)", "dagbani": "mɔchɛra" }, { "english": "grass-cutters (people who cut grass)", "dagbani": "mɔchɛriba" }, { "english": "grass-seed", "dagbani": "mɔchi" }, { "english": "mortuary", "dagbani": "mɔchiri" }, { "english": "a hunter", "dagbani": "mɔgɔra" }, { "english": "to suck, chumble in the mouth, eat (termites do, also \"(of sheep, goats and cattle) eat bran or flour\"", "dagbani": "mɔɣi" }, { "english": "to bend or lower his neck to suck.", "dagbani": "Bihili mǤdzisibu." }, { "english": "The breast is like God's water-spring.", "dagbani": "Bia ni kuli mɔɣiri li pam shɛm, lala ka di gba kuli yɛn bilisiri viɛnyɛla." }, { "english": "sand by lake, big river or sea", "dagbani": "mɔɣibihigu" }, { "english": "river, lake, reservoir, 'dam'", "dagbani": "mɔɣili" }, { "english": "their warriors were spread around everywhere like sea-sand.", "dagbani": "bɛ tɔbbihi daa kul tɛli ʒiizaa kaman mɔɣibihigu la" }, { "english": "The fish that rebels against the river", "dagbani": "Ziŋa ŋun galim mɔɣili ni niŋ ziŋ-yuee." }, { "english": "a lost fish", "dagbani": "mɔɣili ka niŋ kosoli n-vo" }, { "english": "his pool and the conduit", "dagbani": "mɔɣili maa kosoya ni kom" }, { "english": "the water of the river-channels will stink", "dagbani": "mɔɣili maa duli" }, { "english": "crossed the river", "dagbani": "duhi mɔɣili" }, { "english": "the water of their rivers", "dagbani": "bɛ mɔɣa kom" }, { "english": "became blood.", "dagbani": "Mɔɣili puuya." }, { "english": "The river has overflowed its banks.", "dagbani": "Mɔɣili di biɛŋ." }, { "english": "A river beats a pond.", "dagbani": "Mɔɣili di biɛŋ." }, { "english": "to press out of shape", "dagbani": "mɔɣilim" }, { "english": "to bend aside (e.g. when sitting before a chief)", "dagbani": "mɔɣilim" }, { "english": "to show humility [the posture of the body]", "dagbani": "mɔɣilim zini" }, { "english": "square", "dagbani": "mɔɣilim" }, { "english": "variant", "dagbani": "mɔɣilo" }, { "english": "variant", "dagbani": "mɔɣolo" }, { "english": "variant", "dagbani": "mɔɣulo" }, { "english": "ten strings", "dagbani": "mɔɣilɔnima" }, { "english": "variant", "dagbani": "mɔɣilonima" }, { "english": "I will play a fiddle with ten strings to praise you.", "dagbani": "N ni ŋme mɔɣilo din mali mihi pia paɣ'a" }, { "english": "a fiddle, 'native guitar of three strings'", "dagbani": "mɔɣilo" }, { "english": "sing!", "dagbani": "Yilimiya yila" }, { "english": "Beat the tambourine", "dagbani": "ka ŋmɛm’ guŋgombihi" }, { "english": "Play the", "dagbani": "ka ŋmɛm’ goonjinim’ mini mɔɣilɔnim’ din kumsi nyaɣisa" }, { "english": "sweet lyre and the harp.", "dagbani": "             " }, { "english": "biɛɣu, goonji.", "dagbani": "             " }, { "english": "Note: mooloo", "dagbani": "             " }, { "english": "player of the 'guitar'.", "dagbani": "             " }, { "english": "bird", "dagbani": "mɔɣinooŋa" }, { "english": "lake bird", "dagbani": "mɔɣinooŋa" }, { "english": "type of owl", "dagbani": "mɔɣinooŋa" }, { "english": "to nurse, suckle, feed a child at the breast", "dagbani": "mɔɣisi" }, { "english": "to draw out by sucking", "dagbani": "mɔɣisi" }, { "english": "Why did she suckle me?", "dagbani": "bɔzuɣu ka o daa mɔɣisi ma bihim?" }, { "english": "But be careful because if the time of the bite is more than an hour and a half you must no longer cut it or suck it.", "dagbani": "Amaa baŋmi ka dama dimbu saha maa yi yaɣi hawa ni pirigili saha, nyin mira ka a lahi chihi li bee m mɔɣisi li." }, { "english": "(used for) kiss (cheek)", "dagbani": "mɔɣisi kpariŋ" }, { "english": "mud", "dagbani": "batibati" }, { "english": "I pounded and trampled them like mud in the streets.", "dagbani": "N daa burisi ba ka no n-taai ba kaman soli zuɣu batibati la." }, { "english": "hunting dog, dog with a good sense of smell.", "dagbani": "batɔha" }, { "english": "white-person, European.", "dagbani": "batule" }, { "english": "second-hand clothes.", "dagbani": "batuleyaayɛri" }, { "english": "false sign, deceptive trick.", "dagbani": "batuuta" }, { "english": "anvil", "dagbani": "baula" }, { "english": "anvils", "dagbani": "baulanima" }, { "english": "a barking dog", "dagbani": "bawahiriga" }, { "english": "clay, mud", "dagbani": "bayaɣiti" }, { "english": "And their (Egyptians') chariots sank into the mud and they couldn't move.", "dagbani": "Ka bɛ chɛchɛbunsi daa firi bayaɣiti ni n-kɔŋ chandi." }, { "english": "plentifulness, abundance", "dagbani": "bayaana" }, { "english": "to be plentiful", "dagbani": "niŋ bayaana" }, { "english": "The King made silver as abundant in Jerusalem as stone.", "dagbani": "Naa\ndaa chɛ ka anzinfa niŋ bayaana Jɛrusalɛm kaman kuɣa la" }, { "english": "So, then, here in Dagbong hats and head-ties and different sorts of veils are very widely worn.", "dagbani": "To kpɛ ŋɔ maa ka zuɣupilisi mini bɔbisi ni sariti balibu nim niŋ baayana Dagbɔŋ." }, { "english": "because of that and those few books", "dagbani": "niya ni nyɛ shɛli buku" }, { "english": "it is because of that he never analyzed it in the present context", "dagbani": "ŋɔ sabbu ni nyɛla ni ti niŋ baŋsim maa" }, { "english": "till now the interpretation of the language has therefore not been organized", "dagbani": "bayaana n-ti ti niriba bɛn mi Dagbani kariŋ" }, { "english": "indisputable, patent", "dagbani": "bazinta" }, { "english": "When development began to make its mark in Dagbong, the weavers began to use indigo and white yarns and weave them together to make cloth.", "dagbani": "Ninneesim ni daa ti niŋ bazinta Dagbɔŋ ka kpaluhi da pili m-bahiri mi' sabila mini mi' piɛlla n gabiri taba n wuɣiri tana" }, { "english": "dog", "dagbani": "baa" }, { "english": "a dog", "dagbani": "baa" }, { "english": "Pl: dogs", "dagbani": "bahi" }, { "english": "Not a dog will make a noise, nor any animal or human being either.", "dagbani": "baa bi yɛn ŋuhi bɛ biŋkɔbigu gba bee daadam" }, { "english": "It is the chief’s dog that catches the chief’s fowl; it is not bad.", "dagbani": "Naa baa gbaai naa kpaŋ, di pa taali." }, { "english": "If you see children fighting over porridge, you can be sure that it is the dogs that will be eating it.", "dagbani": "A yi nya ka bihi zabiri kukɔɣili zuɣu, nyin’ baŋmi ni bahi n-yɛn n-nyu li." }, { "english": "they come to roam around the city growling like dogs.", "dagbani": "ti chani gindi tiŋ’ puuni ŋ-ŋuhiri kaman bahi la" }, { "english": "puppy", "dagbani": "babila" }, { "english": "male dog", "dagbani": "balɔɣu" }, { "english": "dog, male dog", "dagbani": "balɔɣu" }, { "english": "dog", "dagbani": "baalɔɣu" }, { "english": "a bitch, female dog", "dagbani": "banyaŋ" }, { "english": "puppy", "dagbani": "babila" }, { "english": "young dog", "dagbani": "babila" }, { "english": "low, marshy ground, swamp", "dagbani": "baa" }, { "english": "Judas went up to Jesus and greeted him and kissed his cheek.", "dagbani": "Yisa sani nti puh’ o ka mɔɣis’ o kpariŋ" }, { "english": "kiss", "dagbani": "mɔɣisi" }, { "english": "you can kiss someone as long as you don't have a sore or sores in your mouth.", "dagbani": "a mɔɣisi so noli nyin deei yi ka yum bee yuma a noli ni" }, { "english": "to taper, be trapezoidal (a rectangle does)", "dagbani": "mɔɣisi" }, { "english": "guitar", "dagbani": "mɔɣolo" }, { "english": "herbs for medicine", "dagbani": "mɔɣu" }, { "english": "grass, weed, wild plant", "dagbani": "mɔɣu" }, { "english": "like the grass they will wither, like leaves they will soon die away.", "dagbani": "bɛ ni zaɣi kaman mɔri la; ka suui kaman vari la." }, { "english": "The one sliding and falling down cannot grab hold of a blade of grass.", "dagbani": "mɔɣu." }, { "english": "They grow like fresh grass in the morning.", "dagbani": "Bɛ zoorimi kaman momaha la asibaasi" }, { "english": "Then the singers also are singing their songs,", "dagbani": "Buɣim di ma mɔɣu ni ka n zo n-kuli n ya" }, { "english": "Fire burned me in the bush so I ran home ...", "dagbani": "O daa bela mɔɣu ni n-daa ti leei tɔha ŋun mi piem tɔbu viɛnyɛliŋga." }, { "english": "He lived in the bush and became a hunter who was an expert with the bow.", "dagbani": "mɔri din be mɔɣu ni zuŋɔ n-kaai biɛɣu ka buɣim diri li" }, { "english": "grass which is in the bush today and next day is burned up.", "dagbani": "Kpe nyɛla mɔɣu ni" }, { "english": "In this place we are in the bush.", "dagbani": "Lit: here is in the bush. mɔɣu" }, { "english": "wild animal", "dagbani": "ni biŋkɔbigu" }, { "english": "all sheep and cattle and also wild animals", "dagbani": "piɛri mini niɣi zaa ni mɔɣu ni biŋkɔbiri gba" }, { "english": "being astray", "dagbani": "mɔɣu kpebu" }, { "english": "hunt", "dagbani": "go mɔɣu" }, { "english": "A person will take bow and arrows and go there to hunt.", "dagbani": "Nir’ ni ti zaŋ tɔbu mini piɛma kpe nimaani ni o ti go mɔɣu" }, { "english": "going into the bush", "dagbani": "Lit: going into the bush." }, { "english": "game, bush-meat", "dagbani": "mɔɣu ni nimdi" }, { "english": "Find some game and bring it and cook it.", "dagbani": "Bom’ mɔɣu ni nimdi na ti duɣi" }, { "english": "People of both the bush and the cities, praise the Lord!", "dagbani": "Mɔɣu ni mini fɔndi ni nima, paɣimiya Naawuni" }, { "english": "burning of the bush", "dagbani": "mɔ'nyoori" }, { "english": "Excessive bush-burning also", "dagbani": "Mɔ'nyoori biɛɣu maa gba lan tahiri sanzali ni bindiri' pooli bee finafali na." }, { "english": "square, rectangular", "dagbani": "'mɔɣu" }, { "english": "square, rectangular", "dagbani": "mɔɣilim" }, { "english": "The city was a square one.", "dagbani": "Tiŋ' maa daa nyɛla zaɣ' mɔɣu" }, { "english": "It (the altar) should be a square one.", "dagbani": "Di simdi ni di ti nyɛla zaɣ' mɔɣu" }, { "english": "All its doors and window-frames were square.", "dagbani": "Di dunoya zaa mini di takɔriti zaa firimnim' daa nyɛla zaɣ' mɔɣiri." }, { "english": "the snail saying: “Look at your crooked mouth.”", "dagbani": "mɔɣumɔɣu" }, { "english": "and the snail says: “What about your oblong head?”", "dagbani": "mulisi, fiɛlim." }, { "english": "Note: Cpart: 'mulinli", "dagbani": "mulinli." }, { "english": "square-head! (abuse term)", "dagbani": "zuɣumɔɣulana" }, { "english": "A person with an oblong head is not an unlucky person.", "dagbani": "Zuɣu mɔɣulana pala zuɣu biɛɣulana." }, { "english": "Mossi country", "dagbani": "Mɔɣu4" }, { "english": "guitar", "dagbani": "mɔɣilo" }, { "english": "square", "dagbani": "mɔɣuluŋ" }, { "english": "rectangular", "dagbani": "mɔɣumɔɣu" }, { "english": "The top of the altar was a square.", "dagbani": "Sara maligu bimbini maa ni ti nyɛla zaɣ’ mɔɣumɔɣu" }, { "english": "bush~", "dagbani": "mɔɣuni" }, { "english": "bush~", "dagbani": "mɔɣni" }, { "english": "bush-in", "dagbani": "mɔɣuni·binkɔbigu" }, { "english": "zoo", "dagbani": "mɔɣuni·binkɔbigu·yili" }, { "english": "wild animal", "dagbani": "mɔɣuni·binkɔbigu" }, { "english": "bush-in animal", "dagbani": "mɔɣuni·binkɔbigu" }, { "english": "bush. in animal house", "dagbani": "mɔɣuni·binkɔbigu·yili" }, { "english": "toilet, W.C.", "dagbani": "mɔɣuni" }, { "english": "to the bush", "dagbani": "chaŋ mɔɣuni" }, { "english": "go to the toilet, relieve oneself", "dagbani": "chaŋ mɔɣuni" }, { "english": "actual", "dagbani": "banjira" }, { "english": "southern Ghana, the South", "dagbani": "Kambɔŋa" }, { "english": "Note: ?? pejorative reference to anywhere the speaker has a prejudice against (TN)", "dagbani": "saafa, nyɔŋ" }, { "english": "mɔɣu; ni.", "dagbani": "saafa, nyɔŋ" }, { "english": "stubble, clumps of roots and stalks of dry grass", "dagbani": "mɔgbini" }, { "english": "tongues of fire lick up the stubble and chaff", "dagbani": "buɣim ni diri mɔgbina mini mɔ’ kuma shɛm la" }, { "english": "be (become) red", "dagbani": "mɔhi" }, { "english": "His urine is all red.", "dagbani": "O dulim kul mɔhimi." }, { "english": "Someone’s sore is red; it is not painful (to you).", "dagbani": "So yum mɔhimi di bi biɛra." }, { "english": "If the clouds are red in the early evening.", "dagbani": "Sagbana yi ti mɔhi zaawun’ mahili" }, { "english": "The comb of the cock is red, but it is not hot.", "dagbani": "Nolɔɣu gbaŋa di mɔhimi di bi tula." }, { "english": "be 'serious'", "dagbani": "nini mɔhi, mɔhi nini" }, { "english": "There is a serious person present and not one who only has red eyes.", "dagbani": "mɔha" }, { "english": "to redden, sth. dye a red colour", "dagbani": "mɔha" }, { "english": "Then pound up some small stones into a powder to make it red.", "dagbani": "Yaha ka to kuɣ' baligu niŋ zom m-mali mɔhiri li." }, { "english": "to turn up the soil; to plough", "dagbani": "mɔhi viɛlim" }, { "english": "make a noise-and-fuss", "dagbani": "mɔhi vuri" }, { "english": "they (pl.) make a noise-and-fuss, and they scatter", "dagbani": "bɛ dii mɔhiri vuri, ka ŋari bɛ" }, { "english": "they just made a terrible row and stopped up their ears.", "dagbani": "tiba" }, { "english": "red (adj.)", "dagbani": "ʒiɛɣu" }, { "english": "get white", "dagbani": "paligi" }, { "english": "get black", "dagbani": "sabigi" }, { "english": "Moore", "dagbani": "Mɔhili" }, { "english": "Note: the language of the Mossi people: formerly written in English as 'Mole'.", "dagbani": "Mõõré." }, { "english": "wikimedia", "dagbani": "Moo" }, { "english": "Note:", "dagbani": "Mɔɣu4" }, { "english": "dry grass standing on land with its undergrowth burnt", "dagbani": "mɔkarima" }, { "english": "grass standing on land", "dagbani": "mɔkariwaa" }, { "english": "a puddle", "dagbani": "mokɔro" }, { "english": "rainwater puddle", "dagbani": "saa mokɔro" }, { "english": "Those who go to examine the rainwater puddle will search for and meet scorpions that are there.", "dagbani": "Saa mokɔro bɛn ti vihiri ni kpa nɔnsi." }, { "english": "torch (flaming), brand", "dagbani": "mɔkpalli" }, { "english": "torch (flaming), brand", "dagbani": "mokpalli" }, { "english": "from his mouth.", "dagbani": "bɛ bo firilanim’" }, { "english": "they got lamps and torches and weapons and followed after Jesus.", "dagbani": "mokpala ni bidibbina n-kari Yisa naba" }, { "english": "When the rain eased off he (Noah) and his people wanted to cross the sea in the night so they lit torches and crossed.", "dagbani": "Saa maa ni daa ti baai, ka o mini o niriba yɛn du teeku yuŋ ka nyɔ buɣim mokpala m-baai n-du." }, { "english": "they go back and go out to the edge of the town and throw the torches up into a tree.", "dagbani": "labi mokpala ŋɔ pa tii zuɣu" }, { "english": "burning firewood", "dagbani": "datee" }, { "english": "burning charcoals, charcoal fire", "dagbani": "buɣim sala" }, { "english": "a bundle of grass for thatching or feeding a horse", "dagbani": "mɔkpilli" }, { "english": "a bundle of grass for thatching or feeding a horse", "dagbani": "mɔkpulli" }, { "english": "See", "dagbani": "mɔɣu" }, { "english": "See", "dagbani": "kpilli" }, { "english": "white Fulani breed of cow (or cross with it)", "dagbani": "molaa" }, { "english": "to proclaim, be proclaimed", "dagbani": "moli" }, { "english": "He proclaimed the message, news.", "dagbani": "O moli molo." }, { "english": "I will just be proclaiming the news of your wonderful works.", "dagbani": "n na kul mooni a daalahiziba tuma molo" }, { "english": "the banns should be called in the places of worship", "dagbani": "di simdi ni molo maa moli bɛ zaa jɛmbu duri ni" }, { "english": "di", "dagbani": "simdi ni molo maa moli bɛ zaa jɛmbu duri" }, { "english": "the banns should be called in the places of worship of both of them.", "dagbani": "kuŋ mɔni Ijipti fɔŋ ni zaa" }, { "english": "'loud wailing was heard throughout the land of Egypt'.", "dagbani": "[EXO 12:30] (bɛ) bi mali bɛ ʒiʒiinitab’ yɛla n-chani moona" }, { "english": "they don't gossip.", "dagbani": "[PSA 15:3]" }, { "english": "Lit: take their neighbours' affairs and go round making them public.", "dagbani": " moli (molo) gili ‘make a general announcement’." }, { "english": "They make announcements.", "dagbani": "Bɛ moli o" }, { "english": "They proclaimed his name all around that town.", "dagbani": "yuli n-gili di tiŋ’ maa." }, { "english": "it will cause that my name is proclaimed all round the world.", "dagbani": "di chɛ ka n yuli moli gili dunia zaa" }, { "english": "Know all about me and tell others everything about me.", "dagbani": "Baŋ ti ma ka moli ma." }, { "english": "they made a general proclamation throughout Jerusalem and Judah that...", "dagbani": "bɛ daa moli molo gili Jɛrusalɛm mini Juda ni ..." }, { "english": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn daa guli tiŋ’ maa dunɔdali maa daa moli bahi ha the gate-keepers proclaimed the news.", "dagbani": "the gate-keepers proclaimed the news." }, { "english": " moli yɛrayɛra ‘to invite children to get alms’; vuri mɔni ‘there was a great noise-and-commotion’.", "dagbani": "to invite children to get alms; there was a great noise-and-commotion." }, { "english": "Ka saa daa gbaai nyaɣisibu ka tahira, ka vuri moni Then there came flashes of lightning, rumblings, peals of thunder.", "dagbani": "Then there came flashes of lightning, rumblings, peals of thunder." }, { "english": "Nact: molomoona.", "dagbani": "molomoona." }, { "english": "[PSA 71:17]", "dagbani": "PSA 71:17" }, { "english": "his work which was teaching and preaching", "dagbani": "o tuma din nyɛ karimbatali mini molo molibu la" }, { "english": "muezzin", "dagbani": "landana" }, { "english": "to put on rafters", "dagbani": "moli" }, { "english": "an arrow-shaft", "dagbani": "molli" }, { "english": "a wrestling-match, striving", "dagbani": "moli" }, { "english": "In your wrestling-match against sin they haven't actually shed the blood of any of you and killed him.", "dagbani": "Yi daalahichi zaɣisibu moli mɔbu puuni bɛ na bi yihi yi ni so ʒim ku o." }, { "english": "Great people are here and they are challenging one another and we shall see who is the richest.", "dagbani": "Wɔɣira bela kpe ni bɛ dahim taba saa ni moli." }, { "english": "a felt hat worn by some Muslim men", "dagbani": "molifee" }, { "english": "thick woollen hat (usually long and worn by Muslim chiefs)", "dagbani": "molifee" }, { "english": "Molifee is a small (pointed?) white hat.", "dagbani": "Molifee nyɛla zuɣupili piɛl’ choo" }, { "english": "antelope", "dagbani": "molifu" }, { "english": "kob", "dagbani": "molidibiga" }, { "english": "Kobus kob", "dagbani": "molifu" }, { "english": "Thompson's gazelle", "dagbani": "yura" }, { "english": "My lover, hurry, be like a gazelle or a duiker.", "dagbani": "niŋm’ yomyom, be kaman molifu la bee kparibu." }, { "english": "her name was Tabitha (in Greek Dorcas, it means 'Gazelle').", "dagbani": "o yuli booni Tabita. (Griikili ni bɛ boon’ o la Dɔɔkas, di gbinni nyɛla Molifu.)" }, { "english": "Daughters of Jerusalem, I charge you by the gazelles and by the does.", "dagbani": "Jɛrusalɛm paɣiba, pomiya saŋkpalima bee muli." }, { "english": "a male kob/gazelle", "dagbani": "molidibiga" }, { "english": "male kob/gazelles", "dagbani": "molidibisi" }, { "english": "strength, power", "dagbani": "moliga" }, { "english": "an arrow-shaft", "dagbani": "moliga" }, { "english": "proclamation, usually with a drum", "dagbani": "molo" }, { "english": "Proclaim a worship day for Baal.", "dagbani": "Molimiya Baal jɛmbu dabisili molo." }, { "english": "I will just be proclaiming the news of", "dagbani": "na kul mooni a daalahiziba tuma molo" }, { "english": "your wonderful works.", "dagbani": "Di simdi ni bɛ zaa laɣim tin’ shɛli ni bɛ ni yɛn kpuɣi tab’ maa m-paai biɛɣ’" }, { "english": "They should both be in the place where the wedding will take place for fifteen days before the announcement is made.", "dagbani": "pinaanu pɔi ka molo maa naanyi moli." }, { "english": "sermon", "dagbani": "waazu, fasara" }, { "english": "preaching", "dagbani": "waazu" }, { "english": "his work which was teaching and preaching.", "dagbani": "o tuma din nyɛ karimbatali mini molo molibu la" }, { "english": "herald", "dagbani": "molomoona" }, { "english": "evangelist", "dagbani": "molomoona" }, { "english": "proclaimer", "dagbani": "molomoona" }, { "english": "the herald announced that \"It is commanded that ...\"", "dagbani": "molomoona daa ti kuhi pam nyɛli, \"Bɛ zaliya ni ..." }, { "english": "an evangelist, preacher of the gospel", "dagbani": "molomoona lahibal’ suŋ" }, { "english": "Philip the evangelist", "dagbani": "Filip ŋun daa nyɛ Yisa lahibal’ suŋ molomoona la Philip" }, { "english": "Of this gospel God has appointed me herald.", "dagbani": "Naawuni daa pii ma n-leei lahibal’ suŋ ŋɔ molomoona" }, { "english": "of quiet disposition, dull", "dagbani": "mom" }, { "english": "momahili", "dagbani": "mɔmahili" }, { "english": "a fresh grass-stalk, green pasture ('fresh grass')", "dagbani": "momahili" }, { "english": "'the trees were burned up, and all the green grass was burned up'.", "dagbani": "[REV 8:7]" }, { "english": "to stalk, walk quietly to avoid attention or notice", "dagbani": "momsi" }, { "english": "denying", "dagbani": "mɔndi" }, { "english": "the daily ration of grain, money for daily food", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "granary", "dagbani": "mǤni" }, { "english": "'stir'", "dagbani": "mǤni" }, { "english": "who is due to cook t.z. ('stir' - mǤni) for the family that day.", "dagbani": "Sulemaana yiŋ’dahin yini mɔni daa yi nyɛla bɔrɔbɔro zim viɛlli lita tusaanu zim maŋli lita tuhipia." }, { "english": "The supplies Solomon needed each day were 5,000 litres of fine flour and 10,000 litres of meal", "dagbani": "Paɣa ŋɔ yi ti dɔɣi paai buta, o lan labiri la o yiŋa nti kahi moni ka bɛ lan kulis’ o ka o ti moni." }, { "english": "goes back to her house so that a gift of foodstuffs may be assembled, and they send her back again and give her the gift.", "dagbani": "yiŋbi’ so ŋun yiŋlana zaŋ o yili fukumsi niŋ o nuu ni ni o bahiri moni moni bahibu saha" }, { "english": "the servant that the master put in charge of the house, to issue the daily ration at the proper time.", "dagbani": "Dakoli nyuŋmaa bili n-sabigi, di mi ku bahi mɔni." }, { "english": "The bachelor’s piece of yam", "dagbani": "405" }, { "english": "sprouts and turns black; it won’t be the daily ration for eating.", "dagbani": "zaɣa" }, { "english": "a woman's turn to cook", "dagbani": "duɣili" }, { "english": "to cook t.z [Gh. 'stir']", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "She is 'stirring' t.z.", "dagbani": "O mɔndi la saɣim." }, { "english": "Taking too long a time in making TZ spoils it. ", "dagbani": "Saɣim yi mɔni n-yuui di leei saɣ’ kpiŋ." }, { "english": "fry", "dagbani": "chim" }, { "english": "cook, boil, stew", "dagbani": "duɣi" }, { "english": "roast, bake, grill", "dagbani": "she" }, { "english": "boil", "dagbani": "tam" }, { "english": "roil, writhe - smoke and mirk, stink", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "smoke and mirk, stink", "dagbani": "(bɛ daa) nya saa nyaɣisibu mini nyɔhi ni mɔni zoli maa zuɣu shɛm" }, { "english": "when (they) saw how the lightning and smoke were roiling round the top of the mountain.", "dagbani": "maa" }, { "english": "the stench and foul smell of it will go up.", "dagbani": "bɛ nyɔni ka bɛ nyom biɛɣu maa yiɣisi mɔni" }, { "english": "let screams go up from their houses.", "dagbani": "chɛ ka kunsi mɔni bɛ yinsi" }, { "english": "to shout angrily, quarrel, struggle", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "to refuse to give somebody something", "dagbani": "mɔŋ" }, { "english": "Don’t refuse give him whatever he wants.", "dagbani": "Di mɔŋ o ni bɔr shɛli zaa." }, { "english": "You have deprived me of my money.", "dagbani": "A mɔŋ ma n liɣri." }, { "english": "Our", "dagbani": "Ti Duuma Naawuni, a bi mɔŋdi ti a pina saha kam." }, { "english": "Lord God, you don't ever refuse us your gifts.", "dagbani": "A yi di wahala mɔŋ Dagbana taali m-bala amaa a yi di bindirigu" }, { "english": "If you are suffering and do not include a Dagomba, he will blame you for it; but if you are eating and leave him out, he will not blame you.", "dagbani": "m-mɔŋ o din pa taali" }, { "english": "stranger or orphan his rights. [DEU 24:17]", "dagbani": "Bɛ yuya bolibu mɔŋ ba nam." }, { "english": "The calling of their names deprived them of chieftainship.", "dagbani": "O mɔŋ o baŋsim daliri." }, { "english": "He deprived him of his chance of knowledge.", "dagbani": "bɛn ŋmari ʒiri m-mɔndi" }, { "english": "those who tell lies to keep honest men from getting justice. [ISA 51]", "dagbani": "bɛn ka taali yɛlimaŋli la" }, { "english": "refuse to do sth., deny fact", "dagbani": "chihi" }, { "english": "to fail to operate (as, a machine)", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "mango", "dagbani": "mɔŋgu" }, { "english": "mango", "dagbani": "mooŋgu" }, { "english": "Fruits such as mango, pawpaws and orange are all good.", "dagbani": "Bin-wala kaman’ mɔngu, gɔnda bee leemu zaa nyɛla din viɛla." }, { "english": "pasture, grass for (animals') eating", "dagbani": "mɔŋubira" }, { "english": "The animal's pastures have dried up.", "dagbani": "Biŋkɔbiri mɔŋubira kuuya" }, { "english": "the apex, tip of a roof", "dagbani": "mɔpilinyua" }, { "english": "mɔpilinyua (plural)", "dagbani": "mɔpilinyuu" }, { "english": "mɔpilinyua (plural)", "dagbani": "mɔpilinyuhi" }, { "english": "navel", "dagbani": "mɔpilinyua" }, { "english": "vikpiluri mini vitahingbana ti tam di mɔpilinyuhi zuɣu", "dagbani": "all sorts of owls will perch on its rooftops." }, { "english": "A yi yɛn bɔhi baŋ juɣu daashili, nyin’ bɔhimi mɔpilinyua.", "dagbani": "If you want to ask someone to know the secret of a vulture, you have to ask the apex of the thatch." }, { "english": "mɔpilinyua (General term)", "dagbani": "mɔpilli" }, { "english": "a grass roof, thatch", "dagbani": "mɔpilli" }, { "english": "All grass roofs leak.", "dagbani": "Mopila zaa yiinimi." }, { "english": "a roof (any type)", "dagbani": "mɔpilli" }, { "english": "like grass on a rooftop", "dagbani": "kaman mɔpilli zuɣu mɔri" }, { "english": "eaves", "dagbani": "mɔpillɔŋ" }, { "english": "wild-flowers, flowering grasses", "dagbani": "mɔpum" }, { "english": "the rich will pass away like the flower of a wild plant", "dagbani": "azichilana ni ti vuui kaman mɔpuma ni kpahiri luri shɛm la" }, { "english": "All men are like grass, and all their glory is like the flowers of the field", "dagbani": "Ninsalinim’ zaa ŋmanila mɔri, ka bɛ jilima zaaŋ ŋmanila mɔpuma." }, { "english": "to swell up", "dagbani": "mɔri" }, { "english": "the people of the country were watching him and thinking that his hand would swell up or he would suddenly fall down dead.", "dagbani": "tiŋ’ maa nim’ daa lihir’ o ka tɛhiri ni o nuu maa ni mɔri bee ni o ni yiɣi lu n-kpi" }, { "english": "and your feet were not swollen.", "dagbani": "ka yi naba mi daa bi mɔri" }, { "english": "the skin of my body just swells and bursts.", "dagbani": "mɔrita m-puhigira" }, { "english": "after this time the eyelash also is swelling so that a person can't see the blood-vessels.", "dagbani": "mɔritimi hali ka niri ku tooi lan nya di ʒisoya" }, { "english": "grasses", "dagbani": "mɔri" }, { "english": "resistance, struggle", "dagbani": "mɔriga" }, { "english": "a swelling", "dagbani": "mɔrilim" }, { "english": "Take the swelling or indication which you have seen on the child's body and show a Doctor.", "dagbani": "Zaŋmi mɔrilim maa bee alaama shɛli a ni nya bia maa niŋgbuna ni n wuhi Dɔɣite" }, { "english": "swollen", "dagbani": "mɔriŋ" }, { "english": "silent and angry, sullen", "dagbani": "mɔrimɔri" }, { "english": "swollen", "dagbani": "mɔriŋ" }, { "english": "a swelling, swollen place", "dagbani": "bimmɔriŋ" }, { "english": "If the skin of a man's body has a swelling or a sore or a mark.", "dagbani": "Do so niŋgbuŋ gbaŋ yi mali bimmɔriŋ bee yum bee dalinli" }, { "english": "fever and inflammation, scorching heat and drought", "dagbani": "fiɛɣufiɛɣu ni bimmɔrima ni biisim titali ni sanzali" }, { "english": "fabric", "dagbani": "mɔtalo" }, { "english": "a home hand-woven white cloth", "dagbani": "mɔtalo" }, { "english": "motorbike", "dagbani": "mɔtoo" }, { "english": "motos", "dagbani": "mɔtoonima" }, { "english": "So he must sit there while you get a bicycle, motorbike or car to take him home.", "dagbani": "Dinzuɣu di tuya ka o ʒini nimaani, ka yi bɔ cheche, motoo bee loori n kpuɣ'o kuna yiŋa." }, { "english": "charred grass", "dagbani": "mɔvilli" }, { "english": "charred grasses", "dagbani": "mɔvila" }, { "english": "Mossi person", "dagbani": "Moo" }, { "english": "Mossi people", "dagbani": "Mɔhi" }, { "english": "The Beginning of the Dagomba, Mamprusi, Nanumba and Mossi.", "dagbani": "DAGBAMBA, ŊMAMPIRISI, NANUMBA NI MƆHI PILIGU" }, { "english": "And the descendants of a daughter of Gbewaa called Yentori are the Mossi.", "dagbani": "Gbewaa bipuɣin’so ŋun yuli booni Yɛntɔri la mi zuliya n-nyɛ Mohi." }, { "english": "to ripen", "dagbani": "moora" }, { "english": "to ripen", "dagbani": "moobu" }, { "english": "to ripen (of fruit)", "dagbani": "moobu" }, { "english": "to be ripe (of fruit)", "dagbani": "moora" }, { "english": "it immediately flowered and fruited and the fruit ripened.", "dagbani": "di dii daai pum n-wali wala ka di mooi" }, { "english": "first-ripe fruit.", "dagbani": "tiwala din daŋ moobu" }, { "english": "fine fruit like first-ripe figs.", "dagbani": "tiwal’ viɛla kaman fiig tiwal’ daŋda din mooi" }, { "english": "The tomatoes are rotten", "dagbani": "Kamantosi la moora" }, { "english": "rotton", "dagbani": "(over)ripe" }, { "english": "child", "dagbani": "bii" }, { "english": "The tomatoes are rotten.", "dagbani": "Kamantosi la moora." }, { "english": "to be red", "dagbani": "bii" }, { "english": "something white or which is red and white", "dagbani": "bimpiɛlli bee din mooi ka piɛla" }, { "english": "When a leaf on a tree becomes (red) dry, it will fall off.", "dagbani": "Vɔɣu yi moora, di yɛn tɔhigimi." }, { "english": "be red hot (iron)", "dagbani": "mooi shimshim" }, { "english": "name of a children's game", "dagbani": "biɛɣu mooya" }, { "english": "Three cheers for the red, white and black.", "dagbani": "moosim" }, { "english": "to redden, make sth. red", "dagbani": "mooi" }, { "english": "be serious, become serious", "dagbani": "nini mooi" }, { "english": "they are so enthusiastic for their ancestors' idolatry.", "dagbani": "nini kul moo la bɛ yaannim’ buɣa jɛmbu zuɣu" }, { "english": "But she insisted and said it was really true.", "dagbani": "Amaa ka o nini kul mooi ka o yɛri ni di shiri nyɛla yɛlimaŋli." }, { "english": "let's gloat over Zion.", "dagbani": "chɛliya ka ti mooi ti nini bahi Ziɔn zuɣu" }, { "english": "to carry, fetch fire", "dagbani": "mooi" }, { "english": "variants", "dagbani": "moori" }, { "english": "take (bring) fire", "dagbani": "mooi buɣim (na)" }, { "english": "the angel took ... the bowl and brought fire from the altar and filled it.", "dagbani": "malaika maa daa zaŋ ... laa maa m-mooi bimbini maa zuɣu buɣim m-pal' li" }, { "english": "brass bowls", "dagbani": "salichee din ni mooi buɣim" }, { "english": "coals", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "hearth", "dagbani": "n-tooi kom kɔduɣu" }, { "english": "scooping water", "dagbani": "buɣim moori" }, { "english": "cistern", "dagbani": "taha" }, { "english": "fire-pans", "dagbani": "buɣim moori taha" }, { "english": "ripe", "dagbani": "mooni" }, { "english": "ripe fruit filling a basket", "dagbani": "o daa wuhi ma la tiwal’ moma ni pali piɛ’ shɛli" }, { "english": "reddening, red dye, redness, \"a crop which is very like guinea corn used as a black or red dye\" (IM)", "dagbani": "moonsi" }, { "english": "rams' skins that have been reddened.", "dagbani": "piɛlahi ngbana din niŋ moonsi" }, { "english": "If he wants the leather to be red he gets reddening and soaks it, if he wants it to be black he uses blacking to blacken it.", "dagbani": "O yi bɔri ni gbaŋ maa mooi o bɔri la moonsi n-lɔhi n-niŋ li, o mi yi bɔri ni di niŋ zaɣ’ sabinli o niŋdi la sabiri n-sabigi li." }, { "english": "red", "dagbani": "'ʒee" }, { "english": "red (adj.)", "dagbani": "'ʒiɛm" }, { "english": "get red", "dagbani": "mɔhi" }, { "english": "warm-coloured (brown, orange, pink)", "dagbani": "Note: inc. warm-coloured (brown, orange, pink)" }, { "english": "Three cheers for the red, white and black.", "dagbani": "Read: Naden, Tony 2005." }, { "english": "ripening", "dagbani": "moori" }, { "english": "pan (for carrying fire)", "dagbani": "moorisi" }, { "english": "Make its tongs and trays of pure gold.", "dagbani": "Zaŋmiya salima alali mali di buɣim saligbabirisi mini di buɣim moorisi." }, { "english": "red colour, fair complexion", "dagbani": "moosim" }, { "english": "game [type]. tossing cowries into a distant hole. Note: 'I have reached'", "dagbani": "mpaaya" }, { "english": "to be narrow", "dagbani": "muɣi" }, { "english": "to be tight (as clothes), make sth. tight, 'to fail to enter (a hole, an opening, entrance) due to its narrowness'", "dagbani": "muɣi" }, { "english": "You got fat, swelled up and stuffed your throat.", "dagbani": "A ŋmɛlimya piri m-muɣi lɔŋ." }, { "english": "Shea fruits are not too big to enter the mouth of a baby monkey.", "dagbani": "jaŋbila noli." }, { "english": "to throng, crowd", "dagbani": "vimisi" }, { "english": "they should look out a boat and keep it ready for him, because the people were pressing on him and crushing him.", "dagbani": "bɛ bom’ ŋariŋ zal’ o, salo maa ti muɣi m-miris’ o pam zuɣu" }, { "english": "Everyone crowded into the doorway and couldn't get out.", "dagbani": "Sɔkam muɣi dundɔli n kɔŋ yibu." }, { "english": "They blocked the", "dagbani": "Bɛ muɣi dundɔl’ maa ni." }, { "english": "doorway", "dagbani": "mi" }, { "english": "They pressed around him.", "dagbani": "Bɛ muɣ'o-mi" }, { "english": "X and Y are at loggerheads.", "dagbani": "X mni Y muɣi" }, { "english": "Abu and his wife are at loggerheads.", "dagbani": "Abu mini no paɣa myɣiya" }, { "english": "Abu is at loggerheads with his wife.", "dagbani": "Abu mini no paɣa myɣiya" }, { "english": "The room is crowded.", "dagbani": "Duu maa muɣiya" }, { "english": "be crowded, be pressed", "dagbani": "be pressed" }, { "english": "constricted, painful", "dagbani": "muɣili" }, { "english": "Painful breathing is better than a broken leg.", "dagbani": "Nyɔ’ muɣili sola gbali' kabili." }, { "english": "tight, tight-fitting.", "dagbani": "muɣiliŋga" }, { "english": "Gumachuɣu koligu, ŋun baŋ shɛbu o ni she kolikoli, ŋun bi baŋ shɛbu o shɛrila muɣiliŋga.", "dagbani": "A chameleon-skin bag: the one who knows the chameleon will sew it nicely; the one who doesn’t know it will sew it too narrow." }, { "english": "narrow, constricted.", "dagbani": "muɣiliŋga" }, { "english": "so’ muɣiliŋga", "dagbani": "a narrow path" }, { "english": "Doliya duno’ muɣiliŋga n-kpe", "dagbani": "Go in through the" }, { "english": "narrow door", "dagbani": "yɛlima, yɛluŋ" }, { "english": "their (window embrasures') outer side was wide and the inner side was narrow", "dagbani": "di sambani polo yɛlima, ka di puuni polo nyɛ zaɣ’ muɣilinsi" }, { "english": "zero", "dagbani": "muɣim" }, { "english": "no count", "dagbani": "muɣim" }, { "english": "absolutely nil", "dagbani": "muɣimuɣi" }, { "english": "riding-boots", "dagbani": "muɣiri" }, { "english": "When a Dagomba youth becomes a teenager he has to have a smock, pantaloons and also boots.", "dagbani": "nachimbila yi daa saɣi nachimbila di simdi ni o mali biŋŋmaa, kurugu, nti pahi muɣiri zuɣu." }, { "english": "o daa lan piri daanya muɣiri", "dagbani": "mostly applies to aristocratic and royal youths" }, { "english": "Naawuni yi bi nam a waribara a yi da muɣuri bahi ni kpuɣi li.", "dagbani": "If God does not create you to be a horse rider and you buy horse rider’s boots, dogs will carry them away." }, { "english": "muɣisi", "dagbani": "to constrict, pressurize, compel, persuade" }, { "english": "X concerned about Y’", "dagbani": "Y yɛla muɣisi X" }, { "english": "'For surely his concern is not for angels, but he is concerned for Abraham's descendants.'", "dagbani": "Dama pa malaikanim’ yɛla m-muɣis’ o, amaa ti yab’ Ibrahimma yaansi yɛla m-muɣis’ o." }, { "english": "to oppress, persecute", "dagbani": "Bɛ daa nyɛla nandaamba ni bɛn nyari muɣisigu mini nahiŋgu." }, { "english": "flies swarmed enormously and bothered them.", "dagbani": "zɔhi waɣi pam muɣisi ba" }, { "english": "cause trouble", "dagbani": "niŋ muɣsigu" }, { "english": "riding boots", "dagbani": "muɣuri" }, { "english": "a charm, spell, love potion", "dagbani": "muhibba" }, { "english": "charm, good personality", "dagbani": "muhibba" }, { "english": "gracefulness, good bearing", "dagbani": "muhibba" }, { "english": "medicine [type]", "dagbani": "muhili" }, { "english": "charm", "dagbani": "muhimba" }, { "english": "a skirt", "dagbani": "mukuru" }, { "english": "skirt", "dagbani": "mukuri" }, { "english": "and gather up your skirt.", "dagbani": "ka kahi a mukuru" }, { "english": "the trailing parts of skirts and trousers.", "dagbani": "mukuri zuya ni kpalan zuya" }, { "english": "The clothes they wear to dance it are: skirt, colobus-fur hat, bra, cauris and also 'country cloth'.", "dagbani": "Suturi' shɛŋa bɛ ni mali wɔri li n-nyɛ: kurigu, ŋmaansuliga, nyolɔra, laɣipiɛliga, nti" }, { "english": "wearers of the ephod", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn so tan’ piɛla din be kaman mukuriti" }, { "english": "people who wore white cloth round their waist like skirts", "dagbani": "Lit: people who wore white cloth round their waist like skirts." }, { "english": "antelopes", "dagbani": "muli" }, { "english": "a crowd, people, following/followers", "dagbani": "mulichi" }, { "english": "fez", "dagbani": "mulifee" }, { "english": "red (felt) cloth", "dagbani": "mulifu" }, { "english": "Even if your sin is like scarlet cloth, it will become white like hailstones.", "dagbani": "Hal yi daalahichi ni kul be kaman mulifu maa, di ni paligi kaman sakuɣa la" }, { "english": "If you are examining a red cloth, and you examine it very carefully", "dagbani": "A yi doli mulifu vihibu, a yɛn vihi nti nyala tam'piɛlli di ni" }, { "english": "threads", "dagbani": "chinchini" }, { "english": "cloth", "dagbani": "ago" }, { "english": "cloth", "dagbani": "atampa" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "buɣu" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "bunu" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "dafumaata" }, { "english": "red cloth, felt", "dagbani": "kante" }, { "english": "silk cloth", "dagbani": "sinichi" }, { "english": "hat", "dagbani": "mulifu" }, { "english": "His mouth just pouts like that.", "dagbani": "K’o nɔli dii mulim." }, { "english": "to purse (e.g. lips), be protruding", "dagbani": "mulim" }, { "english": "pouts like that.", "dagbani": "mɛrigi" }, { "english": "form into cylindrical shape", "dagbani": "mɛrigi" }, { "english": "form into balls", "dagbani": "kpilim" }, { "english": "a 'roll-up', \"tobacco rolled in paper for smoking, cigar\"", "dagbani": "mulimula n." }, { "english": "round (as a log of wood), cylindrical, tubular", "dagbani": "mulinli adj." }, { "english": "the two gold pipes which pour out olive oil", "dagbani": "salima bimmulima yayi shɛŋa ni bɛ ni boori olivi kpam la []" }, { "english": "his legs and shoulders are like iron bars", "dagbani": "o gbaya min’ o bɔɣiri ŋmani kurimulima [JOB 40:18]" }, { "english": "a fool", "dagbani": "binmulli" }, { "english": "an all-round fool", "dagbani": "jɛrigu binmulli/-binmulima" }, { "english": "complete, absolute", "dagbani": "jera mulinli ‘complete 'all-round' fool’" }, { "english": "cylindrical", "dagbani": "muliŋga" }, { "english": "disease", "dagbani": "muliŋme" }, { "english": "Dawadawa cures stomach pains and sores in the belly and anus/womb and vagina.", "dagbani": "Doo tibiri puuni doro mini muliŋme (puuni mini nyiriga ni yuma)." }, { "english": "to disguise", "dagbani": "mulisi" }, { "english": "she put on a veil and disguised herself and went to sit by the gate of Enaim.", "dagbani": "o zaŋ sariga pa m-mulis’ omaŋ’ chaŋ ti ʒini Ɛnaim dunoli" }, { "english": "to be square, angular", "dagbani": "mulisi" }, { "english": "the lintel and doorposts were pentagonal.", "dagbani": "dapaɣili din pa dunoli maa zuɣusaa mini dunopaɣira dasara daa mulisi ka mali yaɣ’ anu" }, { "english": "dependants", "dagbani": "mulitshi" }, { "english": "to shut sth. (particularly mouth), shut up, stop crying.", "dagbani": "mum" }, { "english": "My god sent his angel and he closed the lions' mouths.", "dagbani": "N Naawuni maa tim o malaika na ka oti mum gbuɣima maa noya" }, { "english": "you stop the mouths of fools who speak lying words.", "dagbani": "yi mum jɛra bɛn tɔɣisiri ʒilinsi yɛtɔɣa la noya" }, { "english": "to bury, close over, 'close (of the opening of a boil or sore)'", "dagbani": "mum" }, { "english": "earth split open and buried Dathan.", "dagbani": "o puli maa kpam mum li niŋ" }, { "english": "the fat of his belly closed over it (dagger he was stabbed with).", "dagbani": "Serial: nyɛ m-mum ‘to grow over (damaged area -- plant does)’; daai mum ‘to cover up (lit. or \"conceal a fact or event\")’; pii." }, { "english": "tree [sp.] the white hog plum tree", "dagbani": "mumɔɣili" }, { "english": "fruit [sp.] the fruit of the white hog plum tree", "dagbani": "mumɔɣili" }, { "english": "white hog plum tree", "dagbani": "Spondias mombin or Spondias purpurea var. lutea." }, { "english": "Pl", "dagbani": "mumɔɣa" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "mumɔɣili" }, { "english": "fruit [sp.]", "dagbani": "mumɔɣili" }, { "english": "fruit of the white hog plum tree", "dagbani": "mumɔɣili" }, { "english": "mimiiŋa", "dagbani": "Sim" }, { "english": "slander", "dagbani": "munaafichi" }, { "english": "munafiki; munaafiɣisi; munaafiɣilim", "dagbani": "Variant" }, { "english": "munaafichinima", "dagbani": "Pl" }, { "english": "munafikinima", "dagbani": "Variant" }, { "english": "remove all bad ways and ... all envy and slander from your lives", "dagbani": "yihimiya biɛr’ biɛɣu zaa mini ... nyuli zabbu zaa ni munaafichi niŋbu zaa yi biɛhigu ni" }, { "english": "an informer, slanderer, secret accuser", "dagbani": "munaafichi" }, { "english": "a secret accusation (always detrimental to the accused, even though true)", "dagbani": "munaafichi" }, { "english": "munaafichi", "dagbani": "n. slanderer" }, { "english": "munaafichi(lana)", "dagbani": "Syn: munaafiɣisira" }, { "english": "munaafichilana", "dagbani": "n. slanderer" }, { "english": "They should arrest the people who had secretly accused Daniel and bring them here.", "dagbani": "daa niŋ Daniɛl munaafichi maa na they should arrest the people who had secretly accused Daniel and bring them here." }, { "english": "Don't go here and there as a slanderer among your people.", "dagbani": "Di yi kpe n-gari kpe m-be kaman munaafichilana a niriba sunsuuni" }, { "english": "Tell the older women also to have a lifestyle which honours God and not devoted to gossip and slaves of drink.", "dagbani": "mali biɛhigu shɛli din luri Naawuni sizuura, ka pa ni munaafichinima bee bɛn nyɛ danyubo daba." }, { "english": "the one who is the slanderer of our brethren and accuses our brethren to God.", "dagbani": "ŋun nyɛ ti mabihi munaafichilaan' so ŋun yi fiɣisiri ti mabihi maa Naawuni sani" }, { "english": "slanderer", "dagbani": "munaafichinima" }, { "english": "slander", "dagbani": "munaafiɣisi" }, { "english": "undeservedly", "dagbani": "munaali" }, { "english": "an undeserved recompense", "dagbani": "munaalim" }, { "english": "an undeserved recompense", "dagbani": "munaalim" }, { "english": "a sunni Muslim, or 'follower of Afa Ajura' (IM)", "dagbani": "munchiri" }, { "english": "stump, lower trunk (of tree), main body", "dagbani": "mundili" }, { "english": "it's (tree) stump lies dry on the ground", "dagbani": "di (tia) mundili kuui do tiŋa" }, { "english": "its (idol of Dagon's) head and arms were cut off, only the trunk remained", "dagbani": "o zuɣu min’ o nuhi ŋmahi..., ka o zaɣ’ mundili kɔŋko n-kpalim" }, { "english": "Make its base and its shaft of hammered gold.", "dagbani": "zuɣu mini di mundili" }, { "english": "Lit: use a hammer to forge the thing the lampstand stands on and its main stem.", "dagbani": "Binzaa maa zuɣusaa polo mini di bintaɣirisi ni di dapaɣa" }, { "english": "The top part of a stand with its side-panels and crossbars was formed all in one piece.", "dagbani": "daa nyɛla zaɣ’ mundili yini." }, { "english": "it", "dagbani": "yini" }, { "english": "should all be made from one piece of wood", "dagbani": "its horn-things" }, { "english": "whole", "dagbani": "muni" }, { "english": "complete", "dagbani": "muni" }, { "english": "A tree without holes has bees in it; we won’t talk about a tree that has holes in it.", "dagbani": "Tia muni kpe shihi bɛ di ti yɛri tiyɔɣu yɛla." }, { "english": "I am just going round complaining the whole day.", "dagbani": "kul chani gindi n-fabinda dabisi muni puuni zaa" }, { "english": "the whole day", "dagbani": "bi tɔɣisi lu tiŋgbani" }, { "english": "in a wet valley whose water is running.", "dagbani": "Gbuluɣu noli n-kuri o baa ni." }, { "english": "haltingly", "dagbani": "baabaa" }, { "english": "speak haltingly", "dagbani": "tɔɣisi baabaa" }, { "english": "Abu speaks in a halting manner but Awa rattles.", "dagbani": "Abu tɔɣisirila baabaa ka Awa mintɔɣisiri yabiyabi." }, { "english": "a champion", "dagbani": "baabaatu" }, { "english": "(not) in the least, at all", "dagbani": "baabiɛla" }, { "english": "the Judahites are those who are not faithful to me at all.", "dagbani": "nyɛla bɛn bi ʒe ma yim baabiɛla" }, { "english": "(not) even one little bit", "dagbani": "baabiɛla" }, { "english": "He didn't doubt God's promise one little bit.", "dagbani": "O daa bi biɛhim Naawuni daalikauli hal baabiɛla." }, { "english": "There is no truth in him at all.", "dagbani": "yɛlimaŋli ka o ni hal baabiɛla" }, { "english": "He wouldn't have been a priest at all.", "dagbani": "o naan ku nyɛla maligumaana hal baabiɛla" }, { "english": "None at all.", "dagbani": "baabiɛla" }, { "english": "Have faithfulness and have not hypocrisy at all.", "dagbani": "mali ʒiɛyimtali ka ka bilikɔnsi baabiɛla" }, { "english": "nothing (used with negative verb).", "dagbani": "baabi" }, { "english": "He has nothing.", "dagbani": "O ka baabi." }, { "english": "gossipping, tale-bearing.", "dagbani": "baachali" }, { "english": "insouciant person, \"person who does not care about the consequence of his act\".", "dagbani": "baadaaikaro" }, { "english": "by day, payment 'by day'", "dagbani": "baadee" }, { "english": "to lay, put sth. across gap", "dagbani": "baai" }, { "english": "to cross over", "dagbani": "baai" }, { "english": "cross over sth.", "dagbani": "baai yaɣi, baai gari" }, { "english": "You should mark a line round the mountain and don't let anyone cross over it.", "dagbani": "Di simdi ka a daa beei chɛriga gili zoli maa, ka di chɛ ka so baai yaɣ’ li" }, { "english": "a great gulf ... no one can come from our", "dagbani": "bɔɣilɔ’ titali ... so ku tooi yi ti sani m-baai yaɣ’ li ka yi sanna" }, { "english": "cross over it to your side", "dagbani": "baai du" }, { "english": "cross over the Jordan River", "dagbani": "yɛn baai du Jɔɔdɛn mɔɣili" }, { "english": "on the day that you are about to cross the Jordan River", "dagbani": "dahin shɛli yi yi ti yɛn baai du Jɔɔdɛn mɔɣili" }, { "english": "When the rain eased off he (Noah) and his people wanted to cross the sea in the night so they lit torches and crossed", "dagbani": "Saa maa ni daa ti baai, ka o mini o niriba yɛn du teeku yuŋ ka nyɔ buɣim mokpala m-baai n-du" }, { "english": "to cross the sea in the night", "dagbani": "yɛn du teeku yuŋ ka nyɔ buɣim mokpala m-baai n-du" }, { "english": "Let's go across to these Philistines.", "dagbani": "n-chaŋ Filistianim’ ŋɔ tɔbbihi ŋɔ" }, { "english": "to put up shoots.", "dagbani": "baai" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "baara." }, { "english": "to take root.", "dagbani": "baai" }, { "english": "be firmly rooted.", "dagbani": "ba jila." }, { "english": "it withered and died, because it hadn't put roots down well.", "dagbani": "di zaɣi kpi, di ni dii bi ba jila viɛnyɛliŋga zuɣu." }, { "english": "God's word ... was firmly rooted up among them and bore fruit", "dagbani": "Naawuni yɛligu ... bi ba jila bɛ suhuri ni viɛnyɛliŋga." }, { "english": "God's word ... had not rooted well in their hearts.", "dagbani": "O che ka baai m-puhi vari." }, { "english": "to revive (of plants).", "dagbani": "Saa kan’ baai tia, ni baai mɔri." }, { "english": "to grow.", "dagbani": "Di ni baai?" }, { "english": "I sucked my mother's milk and grew.", "dagbani": "m mɔɣi m ma bihim baai" }, { "english": "slacken", "dagbani": "baara" }, { "english": "unlock (fetters, etc.); come off the handle (e.g. hoe blades)", "dagbani": "baara" }, { "english": "the rain actually did not (even) drizzle down on the land for three whole years and a half.", "dagbani": "zuɣu yuun’ muna ata ni pirigili." }, { "english": "(they) spent three full hours confessing their sins.", "dagbani": "zaŋ awa muna ata kahigi bɛ daalahichi wuhi" }, { "english": "calamity falls on me all day, every day;", "dagbani": "alɔbo n-lu n zuɣu dabisi muni puuni zaa;" }, { "english": "he should pay them the labourer's full daily wage.", "dagbani": "yom’ ba tumtumda dabisi’ munimuni yɔri" }, { "english": "so that the Tabernacle became a single whole.", "dagbani": "di daa chɛ ka Naawuni biɛhigu shee maa niŋ zaɣ’ mun’ yini" }, { "english": "veiled talk, occult, obscurantist utterance", "dagbani": "yɛltɔɣ' muni" }, { "english": "a closed-in, secretive person", "dagbani": "ninvuɣ' muni" }, { "english": "whole", "dagbani": "munimuni" }, { "english": "round", "dagbani": "munli" }, { "english": "leak from a container (of grain)", "dagbani": "muri" }, { "english": "a dry reed, piece of straw, stalk", "dagbani": "muriga" }, { "english": "The fruits from the black ebony tree are put on a stick; the black berries remain (to be pierced and put on a stick).", "dagbani": "Gaya deei muriga ŋarima kpalimi." }, { "english": "reed stock", "dagbani": "muriga" }, { "english": "Iron is like a dry reed to him.", "dagbani": "Kurugu ŋmanila muriga o sani" }, { "english": "rushlight", "dagbani": "muriga" }, { "english": "dried reed used as a torch instead of a lamp", "dagbani": "muriga" }, { "english": "rushlight", "dagbani": "murijiŋa" }, { "english": "a tiniest bit, least bit of ... [with negative - 'not the ...']", "dagbani": "muriga" }, { "english": "He hasn't the least bit of strength.", "dagbani": "O ka ya' muriga" }, { "english": "short piece of reed", "dagbani": "murijiŋa" }, { "english": "The foolish prostitute sees the moonlight and throws away the reed used for lighting a lamp and says that when the moon disappears she will look for the reed.", "dagbani": "Pagɔr’ jɛrigu nya ŋmariga ka bahi (tam)\nmurijiŋa ni goli yi ti lu o ni bɔri di shee." }, { "english": "pussy, cat (epithet)", "dagbani": "mus" }, { "english": "sprinkle, sprinkling, tiny pieces", "dagbani": "musimusi" }, { "english": "Muslim", "dagbani": "Musulimi" }, { "english": "Muslims", "dagbani": "Musuliminima" }, { "english": "a kind of clove used as a spice", "dagbani": "musulo" }, { "english": "Islam, the Muslim faith, Mohammedanism", "dagbani": "Musulunsi" }, { "english": "war", "dagbani": "mushiiba" }, { "english": "misfortune, calamity", "dagbani": "mushiiba" }, { "english": "misfortune or calamity", "dagbani": "masifa, mashiifa" }, { "english": "suffering of affliction", "dagbani": "muzaaba" }, { "english": "suffering of affliction", "dagbani": "muzaalim" }, { "english": "suffering of affliction", "dagbani": "mushiiba" }, { "english": "suffering of affliction", "dagbani": "azaaba" }, { "english": "the cry of a cow, baby name for a cow", "dagbani": "moo" }, { "english": "a sincere, believing Muslim", "dagbani": "muumini" }, { "english": "Ooh, my head aches!", "dagbani": "Wɛi, n zuɣu n-yaara" }, { "english": "It is not only the blind person who is qualified to use a walking stick.", "dagbani": "Pa zom’ kɔŋko n-zali jangbee." }, { "english": "I was", "dagbani": "n kɔŋko n-nyɛ ŋun zo n-tiligi" }, { "english": "the only one to escape", "dagbani": "Bɛna n-ŋmahi" }, { "english": "They took the photos which are in this calendar.", "dagbani": "foto shɛŋa dim be kalanda ŋɔ ni maa." }, { "english": "to", "dagbani": "n-" }, { "english": "in", "dagbani": "m-" }, { "english": "and", "dagbani": "ŋ-" }, { "english": "infinitive", "dagbani": "ptc" }, { "english": "I was the only one to escape.", "dagbani": "n kɔŋko n-nyɛ ŋun zo n-tiligi" }, { "english": "God called the man and asked him.", "dagbani": "Naawuni ŋɔ daa boli doo maa m-bɔh’ o" }, { "english": "she [female ostrich] doesn't think that a foot can tread on them (eggs) and break them.", "dagbani": "o bi tɛhi ni napɔŋ ni tooi no ŋ-ŋma li" }, { "english": "he/she should go and get a blood-test.", "dagbani": "o chaŋ ka bɛ ti zahim o ʒim n-nya" }, { "english": "his/her blood", "dagbani": "n-kpe" }, { "english": "stable", "dagbani": "lɔrigi" }, { "english": "a horse", "dagbani": "m-ba" }, { "english": "you (pl.)", "dagbani": "n4" }, { "english": "you (pl.) Note: written on the end of a verb before ya to indicate 2nd. person pl. object (nasalisation of vowel)", "dagbani": "n" }, { "english": "I will (take it and) give it to you.", "dagbani": "ni zaŋ li tin ya" }, { "english": "verb is ti6 mani ŋun nyɛ yi Naawuni ŋɔ jilima", "dagbani": "zaŋ li tin ya" }, { "english": "I, the LORD, will be your eternal light; The light of my glory will shine on you.", "dagbani": "neesim ni nɛn ya" }, { "english": "placenta, afterbirth", "dagbani": "na" }, { "english": "still", "dagbani": "na" }, { "english": "we are still here in the country of Judah and we are afraid.", "dagbani": "ti na be Juda tiŋgbani ŋɔ ni ŋɔ ka dabiɛm mali ti mi" }, { "english": "They are still able to work.", "dagbani": "Bɛ nan tooi tum tuma" }, { "english": "not yet", "dagbani": "bi" }, { "english": "nothing had yet grown on the ground.", "dagbani": "binshɛli mi daa na bi bili yi tiŋgban’ ni na" }, { "english": "still about to", "dagbani": "yɛn" }, { "english": "the three angels", "dagbani": "malaikanima ata shɛb' bɛn kpalim n-na yɛn piɛb' bɛ kikahi la" }, { "english": "who are still about to blow their trumpets.", "dagbani": "bia maa daa na nyɛla ŋun pɔra" }, { "english": "the child was as yet small.", "dagbani": "[1SA 14] Na di chaŋ" }, { "english": "Don't go yet.", "dagbani": "[JDG\n6:18]" }, { "english": "A child who is not yet two needs an eye keeping on him.", "dagbani": "[Bihili MǤdzisibu 8.006]" }, { "english": "Your time has not come and medicine is proud.", "dagbani": "A daazali na bi kana ka tim nyuri bara." }, { "english": "if they should burn the bush when it is not properly", "dagbani": "bɛ daa yi nyori li la mɔɣu ni yi na bi kuui zaa la" }, { "english": "dry.", "dagbani": "lahabali" }, { "english": "If it is more than a week and the details of the marriage have not yet been registered.", "dagbani": "A na ku tooi baŋ a zuɣsuŋ ni be so sani." }, { "english": "You can't know beforehand who will be the source of your good luck.", "dagbani": "Di yi gari bakɔi ka amiliya ŋɔ" }, { "english": "Lit: you won't yet be able.", "dagbani": "tooi" }, { "english": "then; afterward", "dagbani": "tooi" }, { "english": "never before ...", "dagbani": "na ʒi n-" }, { "english": "I have never been to Yendi.", "dagbani": "M na ʒi n-chaŋ NaaYa." }, { "english": "nothing like this has ever happened before", "dagbani": "lala na ʒi n-niŋ" }, { "english": "We have never seen a wonderful act like this.", "dagbani": "Ti na ʒi nya alahiziba tuuni ŋɔ tatabo." }, { "english": "Death and Deads-being-place are never satisfied, and neither are the eyes of man.", "dagbani": "ka ninsal’ nina gba na ʒi n-tiɣi." }, { "english": "ever", "dagbani": "na" }, { "english": "have previously.", "dagbani": "mi n-" }, { "english": "Who has ever struggled with him and won?", "dagbani": "ŋuni n-na mi m-mo o ka di nasara?" }, { "english": "Have you ever seen someone light a lamp and cover it with a pot ...?", "dagbani": "Yi na min nya ka nir’ nyo firila zaŋ lɔɣu pil’ li ... ?" }, { "english": "hither, here", "dagbani": "na" }, { "english": "And he finally ran and came near.", "dagbani": "Ka o daa ti zo m-mir’ na." }, { "english": "a man running here by himself.", "dagbani": "do’ so ni zɔri na o kɔŋko" }, { "english": "they pulled Jeremiah out of the well.", "dagbani": "bɛ daa ... vo Jɛrimia kɔbiliga maa ni yihina" }, { "english": "as dew falls at night in the millet-harvest time", "dagbani": "kaman maligim ni luri na yuŋ kachɛɣu saha shɛm" }, { "english": "the clouds caused rain to fall", "dagbani": "sagbana daa chɛ ka saa lu na" }, { "english": "His disciples had gone into the town to buy food.", "dagbani": "o nyaandoliba mi daa gari chaŋ tiŋ’ puuni ni bɛ ti da bindirigu na" }, { "english": "buy and bring back to where Jesus is.", "dagbani": "Pool daa laɣisi dagansi na ti pa buɣim maa ni, ka gariŋga yi dari maa ni na" }, { "english": "Paul was collecting firewood to bring and put on the fire, and a viper came out from the sticks.", "dagbani": "[ACT 28:3] (o) daa tim ni bɛ cham’ sarika ni nti ŋma Jɔn zuɣu na" }, { "english": "he sent them to the prison to cut off John's head (and bring it).", "dagbani": "[MAT 14:10] naa maa yɛli ni bɛ zaŋm’ sandira maa min’ o paɣa ni o bihi n-tabil’ o ni mali shɛlikam zaa ti" }, { "english": "the king ordered him to be sold as a slave, with his wife and his children and all that he had, in order to pay the debt.", "dagbani": "kɔhi na nti yo o samli maa" }, { "english": "sell them (and bring the proceeds) hither", "dagbani": "Note: 'here' not necessarily the location of the speaker/writer but the focal person/action" }, { "english": "he would thank the Philippians for the gift they had sent.", "dagbani": "o puhi Filipai Kristiɛnnima, bɛ ni daa talim pin’ shɛli na" }, { "english": "the gift came to Paul who was", "dagbani": "[PHP 1:0 (introduction)] Note: i.e." }, { "english": "thanking for it, not to the writer of the introduction in the Dagbani Bible!", "dagbani": "din yiri ninsal’ nol’ ni na" }, { "english": "what comes out of a man's mouth comes from his heart.", "dagbani": "yirila o suhu ni na" }, { "english": "the pillar of cloud was customarily coming down.", "dagbani": "sani > sanna sagban’ daantaliga sirigirimina" }, { "english": "Come out here!", "dagbani": "Yim na!" }, { "english": "there, thither", "dagbani": "ha" }, { "english": "King Herod sent an executioner to cut off John the Baptist's head and bring it.", "dagbani": "Naa Hɛrɔd daa dii tim zuɣuŋmara ni o cham’ ti ŋma Jɔn Baptaizira zuɣu na" }, { "english": "Catch him (and bring him)", "dagbani": "Gbaama o na!" }, { "english": "here!", "dagbani": "Cham n-da boroboro na!" }, { "english": "Go and buy bread (and bring it) here!", "dagbani": "O chaŋ n’ o ti kabi dari na." }, { "english": "He has gone to fetch wood.", "dagbani": "O chaŋ n’ o ti kabi dari na." }, { "english": "Make a paste of ... tree fruits (and bring) it here and put it on his ulcer and he will get well.", "dagbani": "Baɣisimiya ...tia wala na nti ʒe o bintɔrigu maa ka o nya alaafee." }, { "english": "He reached down from on high and took hold of me.", "dagbani": "o daa be zuɣusaa ha, ka tiri na gbaai ma" }, { "english": "above there, and stretched hither.", "dagbani": "yi ni nya bunnyaŋ min’ o bia ka bɛ loya ka yi lɔrigi ba na" }, { "english": "you will see a female donkey and her colt tied up, untie them and bring them here.", "dagbani": "yaa na’ sɔ n-daa pii o bi’ yino ni o cham yɔɣu ni ti kuri valisi na ka o diri bim." }, { "english": "Blessed is he who comes in the name of the Lord!", "dagbani": "Ŋun mali ti Duuma yuli kani ŋɔ na mal’ alibarika!" }, { "english": "Lit: he.who has our Lord's name coming this hither has blessing.", "dagbani": "Lit: ŋɔ mali ti Duuma yuli kani ŋɔ na mal’ alibarika!" }, { "english": "go to the oil-sellers to buy in some for yourselves.", "dagbani": "chamiya kpakɔhiriba sani nti da yi dintol’ dini na" }, { "english": "This here is his heir.", "dagbani": "O falidir’ la m-bɔŋɔ na" }, { "english": "to conspire, plot", "dagbani": "na5" }, { "english": "the eighth day, a week after", "dagbani": "naba dali" }, { "english": "the child's eighth day came round", "dagbani": "bia maa dɔɣim dali naba daa ti tuui" }, { "english": "On the child's eighth day they will give it a name.", "dagbani": "Bii maa dɔɣim naba dali ka bɛ yɛn boli o yuli." }, { "english": "to fatten up, grow stout (usually said of a child)", "dagbani": "nabi" }, { "english": "when he grows very big", "dagbani": "bee ka o nabi pam" }, { "english": "to increase in weight.", "dagbani": "..." }, { "english": "to increase in quantity.", "dagbani": "..." }, { "english": "you made your wealth increase still more.", "dagbani": "a chɛ ka a buni nabi pahi" }, { "english": "As for you, produce many children and they will increase and fill the world.", "dagbani": "Yi mi dɔɣimiya bihi pam, ka bɛ nabi pali dunia ŋɔ." }, { "english": "Mockery adds to growth and the growth increases.", "dagbani": "Ansarisi pahi zooli, ka zooli maan’ nabi." }, { "english": "a son of a chief, 'prince'", "dagbani": "nabia" }, { "english": "sons of a chief, 'princes'", "dagbani": "nabii" }, { "english": "descendants of a chief, 'princes'", "dagbani": "nabihi" }, { "english": "Even if I personally received 1000 silver coins, I would not touch the king's son.", "dagbani": "Hal anzinfa laɣibaligu tuhili yi kpen nuu ni gba, n ku zaŋ n nuu shihi nabia maa" }, { "english": "No matter how big the prince is, he can’t install himself as a chief.", "dagbani": "Nabia galisiya binshɛɣu kam ku leeg’ omaŋa nam." }, { "english": "It is better to take refuge with the Lord than to trust in princes.", "dagbani": "Nabia yino ŋahaba nyɛla nabihi zaa ŋahaba." }, { "english": "The uncle of one prince is the uncle of all the princes.", "dagbani": "Nabia kam ŋun ba yili paag’ o, faashee o paaila nimaani ka bɛ ti zaŋ li ti o." }, { "english": "Any prince who is in a position to inherit from his father must go there (Yendi) to be given it (officially).", "dagbani": "Dagbaŋ daa bi maai hali ka Dagbaŋ nabihi ti laɣim'" }, { "english": "There was no peace in Dagbong until the Dagomba princes gathered together and took counsel to bring back Naa Baawa.", "dagbani": "taba gbaai shaawaara n-labisi naa Baawa" }, { "english": "a princeling, petty/self-styled prince/princess.", "dagbani": "nabigbulli" }, { "english": "ringworm", "dagbani": "nabikɔɣu" }, { "english": "a princeling, petty/self-styled prince/princess.", "dagbani": "nabikuɣinli" }, { "english": "leg (person, animal, or furniture).", "dagbani": "nabili" }, { "english": "lower leg, calf", "dagbani": "bee" }, { "english": "calf", "dagbani": "biɛpuɣili" }, { "english": "thigh", "dagbani": "gbali" }, { "english": "flesh of thigh", "dagbani": "gbalipini" }, { "english": "toe", "dagbani": "napɔmbila" }, { "english": "foot", "dagbani": "napɔnvaɣu" }, { "english": "heel", "dagbani": "napɔŋkpaa" }, { "english": "ankle", "dagbani": "napɔŋkpuɣiligu" }, { "english": "foot", "dagbani": "yɛligu" }, { "english": "Your word is the lamp of my feet and the light of my path.", "dagbani": "A yɛligu nyɛla n naba firila mini n soli neesim." }, { "english": "can wash your feet.", "dagbani": " nabili puuni" }, { "english": "sole of foot", "dagbani": "nab puuni" }, { "english": "the soles of their feet were like the sole of a calf's foot.", "dagbani": "bɛ naba puuni be kaman naɣibila napɔŋ" }, { "english": "sth. absurd, nonsensical", "dagbani": "din ka zuɣu ni naba" }, { "english": "has neither head nor feet.", "dagbani": "Lit: has neither head nor feet." }, { "english": "foot-print, track(s), tyre-marks", "dagbani": "foot-print, track(s), tyre-marks" }, { "english": "to go and summon; to go and overtake, to track X down", "dagbani": "kari naba" }, { "english": "If you shoot a lion in the rainy season, it's you and your relatives who track it down.", "dagbani": "yi ŋme shɛɣu ni gbuɣunli a min' a niriba (a dɔɣim) n-kariti o naba." }, { "english": "Laban Pursues After Jacob.", "dagbani": "Leeban kari Yaakubu naba" }, { "english": "(they) came after him on foot from the towns.", "dagbani": "bɛ yi tinsi ni n-chaŋ bɛ naba zuɣu kar’ o naba" }, { "english": "They followed the example of the nations around them.", "dagbani": "Bɛ daa kul dolila zuliya shɛb’ bɛn gili ba naba." }, { "english": "go on foot, 'foot it'", "dagbani": "chaŋ naba zugu" }, { "english": "you went on foot to draw water to water it like a vegetable garden.", "dagbani": "yi chanila yi naba zuɣu ti ŋɔŋ kom na ti yɔɣi li kaman ʒiɛvari puu la" }, { "english": "people heard a rumour of his going", "dagbani": "salo daa wum o chandi maa damli, ka yi tinsi ni n-chaŋ bɛ naba zuɣu kar’ o naba" }, { "english": "(there) and went from the villages and followed him on foot.", "dagbani": "(there) and went from the villages and followed him on foot. [MAT 14:13]" }, { "english": "the same day in the following week", "dagbani": "nabili dali [MAT 14:13]" }, { "english": "a week later", "dagbani": "di daa mali ti kpa di naba dali yaha [JHN 206]" }, { "english": "When the baby was a week old", "dagbani": "bia maa dɔɣim dali naba daa ti tuui [LUK 1:59]" }, { "english": "His child died last Monday, today is its full cycle", "dagbani": "O bia maa daa kpi la Atanidali zuŋɔ n-nyɛ di naba" }, { "english": "Monday", "dagbani": "Atanidali" }, { "english": "a week later", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "times (with numeral)", "dagbani": "Bɛ ni daa ti lan labi pahi naba ayi" }, { "english": "When they went back again a second time.", "dagbani": "Bɛ ni daa ti lan labi pahi naba ayi" }, { "english": "shrub [sp.] used as an herb to bathe thin children.", "dagbani": "nabili" }, { "english": "increase", "dagbani": "nabili" }, { "english": "pride of race", "dagbani": "nabiligu" }, { "english": "pride of race", "dagbani": "nabilim" }, { "english": "pride of race", "dagbani": "kapirichi" }, { "english": "pride of race", "dagbani": "karimbaani" }, { "english": "pride of race", "dagbani": "pilinli" }, { "english": "pride of race", "dagbani": "gabili" }, { "english": "pride of race", "dagbani": "nabipuɣiŋli" }, { "english": "pride of race", "dagbani": "nabipuɣiŋtali" }, { "english": "pride of race", "dagbani": "nabipudziŋga" }, { "english": "pride of race", "dagbani": "nabia" }, { "english": "pride", "dagbani": "nabilim" }, { "english": "despot", "dagbani": "nabinbiɛmlana" }, { "english": "'chief.child.evil.owner' ", "dagbani": "na-bi-biem-lana" }, { "english": "a prince of rare qualities, pretender prince", "dagbani": "nabipariga" }, { "english": "princess", "dagbani": "nabipuɣiŋga" }, { "english": "princesses", "dagbani": "nabipuɣinsi" }, { "english": "when the child grew up she brought him to the princess.", "dagbani": "bia maa daa ti kpaŋ ka o zaŋ o tahi ti ti nabipuɣiŋga maa" }, { "english": "A princess wears more ropes around her waist than beads.", "dagbani": "Nabipuɣiŋga misɔra n-gari nabipuɣiŋga yɛsɔra." }, { "english": "Princesses are in your courtyard.", "dagbani": "Nabipuɣinsi be a dundɔŋ ni" }, { "english": "This is the reason why", "dagbani": "Daliri ŋɔ zuɣu n-chɛ ka Yani nabipuɣinsi n-diri Gundɔɣu maa." }, { "english": "prince", "dagbani": "nabia" }, { "english": "pride of a princess (in good or derogatory sense)", "dagbani": "nabipuɣiŋli" }, { "english": "pride of a princess (in good or derogatory sense)", "dagbani": "nabipuɣiŋtali" }, { "english": "pride of a princess; abstract form", "dagbani": "nabipuɣiŋga" }, { "english": "relates to pride of a princess", "dagbani": "nabiligu" }, { "english": "relates to pride of a princess", "dagbani": "nabilim" }, { "english": "a prince", "dagbani": "nabiyɔŋa" }, { "english": "princes", "dagbani": "nabiyɔnsi" }, { "english": "a servant", "dagbani": "nachima" }, { "english": "servants", "dagbani": "nachimba" }, { "english": "servant (variant)", "dagbani": "naɣachima" }, { "english": "servants (variant)", "dagbani": "naɣachimba" }, { "english": "servant (variant 2)", "dagbani": "naɣichima" }, { "english": "servants (variant 2)", "dagbani": "naɣichimba" }, { "english": "Abraham took his two servants and his son Isaac with him.", "dagbani": "Ibrahimma daa ... zaŋ o nachimba ayi min’ o bia Yisahaku pah’ omaŋ’ zuɣu" }, { "english": "All the young men loved Yentori.", "dagbani": "Nachimba suhi daa yu Yɛntɔri pam." }, { "english": "Both youths and adults still wear it fashionably today.", "dagbani": "Nachimba mini ninkura zaa na pindi li n diri naɣchinsi zuŋo." }, { "english": "The real young mens' dance is Takai.", "dagbani": "Nachimba waa n-shiri nyɛ Takai." }, { "english": "teenager, 'youth'", "dagbani": "??" }, { "english": "young woman", "dagbani": "paɣisarili" }, { "english": "young boy", "dagbani": "bidibiga" }, { "english": "fellow young people, youthful peers", "dagbani": "nachintaba" }, { "english": "out fellow-students who are eating the palace food.", "dagbani": "ti nachintab’ bɛn diri nayili bindirigu" }, { "english": "a lad, young man, teenager", "dagbani": "nachimbila" }, { "english": "Variants: nachimbihi", "dagbani": "nachimbila" }, { "english": "Saul asked him \"Young man, whose son are you?\" [1SA 17:58]", "dagbani": "Sool daa bɔh’ o, “Nachimbila, ŋun’ dapala n-lee nyɛ na?" }, { "english": "'Young men and maidens, old men and children, all praise him! [PSA 148:12]", "dagbani": "Nachimba mini paɣisara ni ninkura ni bihi zaa, paɣimiy’ o!" }, { "english": "thirst will exhaust strong youths and young women. [AMO 8:13]", "dagbani": "konyuri ni ti wum gbarigi nachimbihi kpɛma mini paɣisaribihi kpɛma" }, { "english": "son, lad", "dagbani": "dapala" }, { "english": "young woman", "dagbani": "paɣisarili" }, { "english": "young woman", "dagbani": "paɣisaribila" }, { "english": "ones youth, teen-age years, young manhood", "dagbani": "nachimbilim" }, { "english": "I have been with you from my youth up until today.", "dagbani": "N nachimbilim ni mi ka n kul be yi sani hal ni zuŋɔ." }, { "english": "young womanhood", "dagbani": "paɣisarilim" }, { "english": "youthfulness", "dagbani": "bipalitali" }, { "english": "youth", "dagbani": "nachimbilim" }, { "english": "a young boy", "dagbani": "nachimpolli" }, { "english": "young girl", "dagbani": "paɣipiɛliga" }, { "english": "I have neither reared sons nor brought up daughters.", "dagbani": "M mi na ʒi n-wumsi nachimpola bee paɣipiɛlisi." }, { "english": "officials, rank of court elder", "dagbani": "nachinkpamba" }, { "english": "I am Abraham's steward.", "dagbani": "N nyɛla Ibrahimma nachin’kpɛma." }, { "english": "the palace officials, the mighty men and all the brave warriors", "dagbani": "nayili nachinkpamba mini wɔɣira la, ni tɔbbi’ shɛb bɛn daa mali shili ni bɛ chaŋ tɔbu saha shɛlikam la" }, { "english": "fashionable adornments, finery", "dagbani": "nachintɛri" }, { "english": "In that day the Lord will snatch away their finery: the bangles and headbands and crescent necklaces.", "dagbani": "Dindali maa ti Duuma ni ti yihi bɛ napɔnchahi ni nachintɛri mini bɔbisi ni dolibinima" }, { "english": "fashions", "dagbani": "nachiinsi" }, { "english": "young-people's fancy clothes", "dagbani": "nachiinsi" }, { "english": "adorn oneself fashionably", "dagbani": "di nachiinsi" }, { "english": "Both youths and adults still wear it fashionably today.", "dagbani": "Nachimba mini ninkura zaa na pindi li n diri naɣchinsi zuŋo." }, { "english": "decoration, fancy-work.", "dagbani": "nachiinsi" }, { "english": "So min chihi", "dagbani": "Chiha pam m-be Dagbaŋ ka bɛ chihiri li ka di nyɛla naɣchiinsi." }, { "english": "There are many marks in Dagbong that they cut just for decoration.", "dagbani": "chiha ka di niŋ o kpee viɛlim ka o gba chihi lala chiha maa." }, { "english": "Someone might cut marks and someone else thinks they look nice and copies them.", "dagbani": "da’ shɛŋa bɛ ni zaŋ dihi li nachiinsi la." }, { "english": "ornamental woodwork", "dagbani": "nachiinsi binshɛŋa" }, { "english": "Lit: woods which they took and impressed it with decoration.", "dagbani": "ti o tizɔdoo maa min’ o ma gba nachiinsi" }, { "english": "he also gave her brother and her mother costly ornaments.", "dagbani": "pam" }, { "english": "the Only God.", "dagbani": "Nagaŋa" }, { "english": "floppily, (to sit down) heavily or loosely \"human beings or animals\"", "dagbani": "naɣa" }, { "english": "servant.", "dagbani": "naɣachima" }, { "english": "a cowherd.", "dagbani": "naɣgula" }, { "english": "to miss", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "We miss you and are trying our hardest to get to see you again.", "dagbani": "Ti naɣi ya nyabu, ka mi kul kpaŋdi timaŋa ni ti lan nyan ya yaha." }, { "english": "to not see each other", "dagbani": "naɣi taba" }, { "english": "For two years, we have not seen each other.", "dagbani": "Ti naɣi taba yum' ayi mbɔŋɔ." }, { "english": "to miss out", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "He judges every morning and has never failed each cockcrow.", "dagbani": "O kariti saria asiba kam, ka ʒi n-naɣi li nolɔɣu kukoli kam" }, { "english": "never failed each cockcrow.", "dagbani": "ZEP 3:5" }, { "english": "to fail to.", "dagbani": "di chɛliya ka ti naɣiri Naawuni jɛmbu laɣiŋgu ni" }, { "english": "let us not fail to meet to worship God.", "dagbani": "HEB 105" }, { "english": "except for", "dagbani": "naɣi pahi" }, { "english": "‘except for’. Lit: failing to add, not including.", "dagbani": "Judanim’ na ʒi" }, { "english": "tuumbiɛri the Judaeans have never done anything except bad deeds.", "dagbani": "[JER 32:30]" }, { "english": "to be absent.", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "to be absent", "dagbani": "ka" }, { "english": "to bend concavely", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "He bent his back.", "dagbani": "O naɣi o nyaaŋa." }, { "english": "to despise", "dagbani": "naɣi nyee niŋ" }, { "english": "you are turning up your noses at me", "dagbani": "(yi) naɣiri yi nyɛhi niŋdi ma" }, { "english": "to be sway-backed", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "only, except", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "a short form of nadzla, used between the subject and verb", "dagbani": "naɣ" }, { "english": "No one went to the farm, only (except) Abu.", "dagbani": "So bi chaŋ puu ni, Abu naɣ' chaŋ" }, { "english": "He did not choose the Tribe of Ephraim.", "dagbani": "o daa bi pii Ifriim zuliya. Amaa ka daa naɣ' piila Juda zuliya" }, { "english": "But he rather chose Judah instead.", "dagbani": "So bi mi dindali ... hal ... Naawuni Bia la gba bi mi li ..." }, { "english": "No one knows the date .. even ... God's Son does not know it, only his Father knows.", "dagbani": "faashee o Ba maa kɔŋko naɣ’ mi li" }, { "english": "But Joshua the son of Nun and Caleb son of Jephuneh ... they where the only ones not to die.", "dagbani": "Amaa Nan bia Jɔshua mini Jɛfune bia Kalɛb ... bɛn naɣi bi kpi." }, { "english": "The womanizer’s trousers (do not have a zip\nor a button, but) only a rope (“hold and tie”).", "dagbani": "dimi ka ziifu, di naɣi malila gbaagbini) di kuli nyɛla gbaagbini!" }, { "english": "All these things can't cure a person with snakebite, apart from\nalleviating the symptoms.", "dagbani": "N ni kali shɛŋa ŋɔ zaa nyɛla zaa pala din ni tooi tibi\nwaɣi bara, n naɣi pahi la di yɛn jehi o mi." }, { "english": "There's just a", "dagbani": "Bidib’ bil’ so n-naɣ’ be kpe m-mali bɔrobɔro kpila anu" }, { "english": "Otherwise, you have believed in vain.", "dagbani": "ka naɣila yi daa naɣ’ niŋla yɛda yoli" }, { "english": "he refused to do anything useful but just ambushed the paths and robbed people of their possessions.", "dagbani": "o daa zaɣisila bukaata kam kubu, ka daa naɣi kuli gurila soya n-fari niriba buni n-dira" }, { "english": "How did I treat you differently from the other churches except that I didn't impose my problems on you?", "dagbani": "ka n niŋ ya ka di be di ko ni cheechi shɛŋa din kpalim la n-naɣ’ pahila n ni bi zaŋ n yɛla doli ya la?" }, { "english": "Just Noah and the people who were with him in the boat only were the only ones to survive.", "dagbani": "Kulla Nuhu mini ninvuɣ’ shɛb’ bɛn daa be o sani ŋariŋ maa ni kɔŋko n-daa naɣ’ tiligi." }, { "english": "bird", "dagbani": "naɣibariga" }, { "english": "dance [type], a dance for men", "dagbani": "naɣibiɛɣu" }, { "english": "calf", "dagbani": "naɣibila" }, { "english": "cow-dung", "dagbani": "naɣibindi" }, { "english": "Corpses will fall and lie like dung in the fields.", "dagbani": "kpiimba ni ti doya kaman naɣibina n-do mɔɣu ni la" }, { "english": "They (bones) will just lie on the ground like cow-dung.", "dagbani": "Di ti kul yɛn dola tiŋgban’ ni kaman naɣibindi la" }, { "english": "See main entry: nachima.", "dagbani": "naɣichima" }, { "english": "decorations", "dagbani": "naɣichiinsi" }, { "english": "cattle-disease", "dagbani": "naɣidɔro" }, { "english": "a cattle kraal, corral, 'cattle garage'", "dagbani": "naɣigɔrigu" }, { "english": "a cattle-trader, butcher", "dagbani": "naɣikɔhira" }, { "english": "cattle-traders, butchers", "dagbani": "naɣikɔhiriba" }, { "english": "he went into God's Temple and saw that sellers of cattle, sheep and pigeons were inside it.", "dagbani": "(o daa) kpe Naawuni jɛmbu duu n-nya ka naɣikɔhiriba mini piɛkɔhiriba ni ŋmaŋkɔhiriba be di puuni" }, { "english": "plough-ox, bullock", "dagbani": "naɣikɔrigu" }, { "english": "plough-ox, bullock", "dagbani": "naɣikɔrili" }, { "english": "plough-ox, bullock", "dagbani": "naɣkɔra" }, { "english": "plough-ox, bullock", "dagbani": "naɣ' kɔro" }, { "english": "Don't muzzle the mouth of a working ox when it is threshing.", "dagbani": "Miri ka a zaŋ naŋgbampɔbirigu m-pɔbi naɣikɔrigu ŋun nɔri buri chi noli." }, { "english": "Saul was just then coming in from the field with his oxen.", "dagbani": "Sool daa dol’ o naɣikɔra yi puuni kunna" }, { "english": "plough-ox, bullock", "dagbani": "naɣkɔra siɣimsiɣim bupinaayi zuɣu ka bɛ be o tooni kɔra" }, { "english": "he had 12 teams of oxen ahead of him ploughing", "dagbani": "naɣkɔra maa" }, { "english": "Elisha left the oxen.", "dagbani": "Yi yi di bi" }, { "english": "If you hadn't been ploughing with my cow, You wouldn't know the answer now.", "dagbani": "mali n naɣ’ kɔro kɔra, yi naan ku tooi baŋ n ŋahili maa gbinni." }, { "english": "a plough, 'plow' [Am.]", "dagbani": "naɣikuli" }, { "english": "ploughs", "dagbani": "naɣikuya" }, { "english": "cattle-plague", "dagbani": "naɣikum" }, { "english": "kraal, corral", "dagbani": "naɣikpahi" }, { "english": "I don't want the bulls in your kraal(s?)", "dagbani": "n bi bɔri yi naɣikpahini naɣilahi" }, { "english": "a cowherd, cattle-herder", "dagbani": "naɣikpara" }, { "english": "a cowherd, cattle-herder (plural)", "dagbani": "naɣikpariba" }, { "english": "Hunters, cattle-herders and charcoal-burners also should be careful to put out their fires.", "dagbani": "Tɔhinima naɣikpariba mini salinyɔriba gba kpaŋmi bɛmaŋa n-kpihiri bɛ buɣima." }, { "english": "This is a cowboy’s cow (because I don’t have any authority over it).", "dagbani": "Naɣikpara nahu m-bala (dama n bi su di fukumsi)." }, { "english": "a peg driven in the ground to secure cattle", "dagbani": "naɣikpaa" }, { "english": "a place where cattle pegs are driven, cattleyard, kraal", "dagbani": "naɣikpaa" }, { "english": "I don't want bulls from your kraals or goats from your stables.", "dagbani": "n bi bɔri yi naɣikpahi ni naɣilahi bee yi buzɔna ni buhi." }, { "english": "Will (a bush-cow) agree to spend the night in your kraal?", "dagbani": "ni saɣi gbe a naɣikpahi ni yuŋ?" }, { "english": "unless", "dagbani": "naɣila" }, { "english": "My rival hates me, but she can’t drive me away from my husband unless he hates me.", "dagbani": "N nyintaa je ma ku kari ma doo ni naɣila doo n-je ma." }, { "english": "The fool doesn't know that you are warning him with an angry look unless you give him a knock on his head with your knuckles.", "dagbani": "Jɛrigu ʒi gbɛligu naɣila zukɔɣili." }, { "english": "(they) will experience great suffering unless they", "dagbani": "(bɛ) ni nya wahala pam naɣila bɛ niŋla tuuba" }, { "english": "repent.", "dagbani": "naɣila yi niriba ayi ŋɔ ti lan labila kootu maa ni nti chɛ taba pɔi" }, { "english": "unless the two of you first go to back to the court for a divorce.", "dagbani": "Paɣdɔisotɛɣinditali pa la kali doli paɣ’ ka, naɣila ŋum bɔhim li" }, { "english": "The skill of a midwife is not something that comes to a woman unless she learns it.", "dagbani": "Nanuŋ naa kam yi ti nya yɛlli, o yɛrimi ni di ku niŋ ka naɣila o pala Ŋmantambo dahalali if any Nanumba" }, { "english": "chief is confronted with a problem, he says it can't happen unless he is a true Ngmantambo.", "dagbani": "A naɣila ...naɣi ‘otherwise’. ka naɣila yi daa naɣ’ niŋla yɛda yoli" }, { "english": "Otherwise, you have believed in vain.", "dagbani": "ka naɣila yi daa naɣ’ niŋla yɛda yoli" }, { "english": "except, but rather.", "dagbani": " naɣila ...naɣi ‘otherwise’." }, { "english": "The healthy don't need a doctor, but rather the sick.", "dagbani": "Bɛn mal’ alaafee bi bɔri dɔɣite naɣila bɛn biɛra." }, { "english": "We will not offer water to an elder in our", "dagbani": "Nuu kom ku zuhi kpɛma; naɣila pipia ni." }, { "english": "he won't accept cooked meat from you, but rather raw meat.", "dagbani": "o ku deei nin’ duɣirili a sani, naɣila nim’ kahili" }, { "english": "If a girl is born, they won't cut the child's cord until they have put aside some money, which is for the cutting of the cord.", "dagbani": "Bɛ yi dɔɣi paɣa, bɛ ku ŋma bii nyuɣu naɣla bɛ bɔ la liɣri sɔŋ, liɣir' ŋɔ sɔŋbu ŋɔ n-nyɛ nyuɣu ŋmabu maa" }, { "english": "bull calf", "dagbani": "naɣilabila" }, { "english": "bullock", "dagbani": "naɣilaatabili" }, { "english": "bull", "dagbani": "naɣilaa" }, { "english": "stud bull", "dagbani": "naɣilaatoli" }, { "english": "bovine", "dagbani": "nahu" }, { "english": "cow", "dagbani": "naɣinyaŋ" }, { "english": "heifer", "dagbani": "naɣisaa" }, { "english": "to warp, twist", "dagbani": "naɣilim" }, { "english": "they were like a bow gone slack", "dagbani": "bɛ daa bemi kaman tɔb’ shɛli din naɣilim naɣilim" }, { "english": "to form a hollow, \"to have a depression (of the ground)\"", "dagbani": "naɣilim" }, { "english": "a small depression in the ground, hollow", "dagbani": "naɣiliŋga Pl: naɣilinsi. Variant: naɣilima. Note: ?? singular nadziliŋgu or nadzilim" }, { "english": "hollows in the open area behind the wall and unprotected openings.", "dagbani": "gooni maa nyaaŋa palɔni naɣilima ni mini paliyari" }, { "english": "a low valley.", "dagbani": "Vumvama mini naɣilima kuli pali la nimaani ʒii zaa." }, { "english": "Valleys and hollows fill the whole area.", "dagbani": "Kalɛb daa zaŋ zuɣusaa polo mini naɣiliŋga ni kulibɔna ti o" }, { "english": "gave her the upper and lower springs", "dagbani": "naɣiruŋ" }, { "english": "cattle kraal", "dagbani": "naɣilua" }, { "english": "you will go out and leap like calves released from the stall", "dagbani": "Yi ni ti yiɣiri jamdi kaman naɣibihi pola n-yi naɣiluu ni la na" }, { "english": "as a wind-fall, unexpectedly received gratis", "dagbani": "naɣinaɣi" }, { "english": "beef", "dagbani": "naɣinimdi" }, { "english": "a moth", "dagbani": "naɣininpɔbirigu" }, { "english": "cow", "dagbani": "naɣinyaŋ" }, { "english": "a practitioner of bestiality, \"person who mates with a cow\"", "dagbani": "naɣinyɛbira" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "naɣinyili" }, { "english": "If the hyena howls when a goat is lost, are they going to ask anyone else about it?", "dagbani": "Naɣinyili yi kuhi ka bua barigi bɛ lan yɛn bɔhila so?" }, { "english": "The gods of the tortoises are not the gods of the hyenas.", "dagbani": "Kpakpiya buɣili pala naɣinyiya dini." }, { "english": "hyæna", "dagbani": "asare" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "dukpinbaɣisigu" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "naŋgbanpoŋlana" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "sapili" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "tarigaŋti" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "yuŋgorigu" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "bukalibila" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "kunduŋ" }, { "english": "locust tree, having spongy roots, bearing long slender pods", "dagbani": "naɣinyoontia" }, { "english": "back beetle (which children play with and sometimes eat)", "dagbani": "naɣinyooŋa" }, { "english": "a West African short-horn", "dagbani": "naɣiŋmaa" }, { "english": "egret", "dagbani": "naɣipiɛliga" }, { "english": "bird [sp.], cattle-egret. Bubulcus ibis.", "dagbani": "naɣipiɛriga" }, { "english": "The cattle egrets were flying.", "dagbani": "Hal naɣipiɛrisi mi bɛ yiŋ’ labbu saha." }, { "english": "And the insects and the lizards and the frogs which were in the grass all perished.", "dagbani": "Ka ŋmanʒee mini sakpaleeŋa ni noombihi bɛn daari doli taba zaa gba mi bɛ kandina saha." }, { "english": "Even egrets know when it is time to return; doves, swallows, and small birds know when it is time to migrate.", "dagbani": "Maliga dari chibo ka naɣpiɛliga wum lara." }, { "english": "calf", "dagbani": "naɣipolli" }, { "english": "grass [sp.]", "dagbani": "naɣipuri" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "baŋlari, chimli, gumachuɣuzuli, gbiŋgbaŋ, kaɣili, kɔrinchi, kulikaɣili, kulikarili, kulimɔri, kunduŋpiɛm, kpaaŋwundigu, kpiŋkpaŋgɔŋ, laŋgirindoo, naɣiyɛm, narigbuŋgbaŋ, pirimpiɛligu, piriŋkpaŋ, tantee" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "dabiga, gbiriga, kaɣalom, kɔnyurili, kpamvɔɣu, naɣiyihim, suiin, wɔrikariwana, wɔrimɔri, yihim" }, { "english": "small valley", "dagbani": "naɣiruŋ" }, { "english": "heifer", "dagbani": "naɣisaa" }, { "english": "to delay in doing sth.", "dagbani": "naɣisi" }, { "english": "to walk with difficulty as a result of a heavy load one is carrying", "dagbani": "naɣisi" }, { "english": "an ox-cart", "dagbani": "naɣitɔroko" }, { "english": "They took God's covenant box and put it on a new ox-cart.", "dagbani": "bɛ daa zaŋ Naawuni daalikauli adaka maa niŋ naɣitɔroko palli ni" }, { "english": "grass", "dagbani": "naɣiyɛm" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "baŋlari, chimli, gumachuɣuzuli, gbiŋgbaŋ, kaɣili, kɔrinchi, kulikaɣili, kulikarili, kulimɔri, kunduŋpiɛm, kpaaŋwundigu, kpiŋkpaŋgɔŋ, laŋgirindoo, naɣipuri, narigbuŋgbaŋ, pirimpiɛligu, piriŋkpaŋ, tantee" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "dabiga, gbiriga, kaɣalom, kɔnyurili, kpamvɔɣu, naɣiyihim, suiin, wɔrikariwana, wɔrimɔri, yihim" }, { "english": "horse grass", "dagbani": "naɣiyihim" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "naɣiyihima" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "yihim" }, { "english": "a stray, ownerless cow, maverick", "dagbani": "naɣizino" }, { "english": "make level", "dagbani": "nahi" }, { "english": "every mountain and hill shall be made level", "dagbani": "ka zoya mini daboya zaa ti nahi taba" }, { "english": "the water of the sea (which had been divided) settled back together", "dagbani": "teeku maa kom maa lan nahi taba" }, { "english": "He makes hailstones fall and lie on the earth in a level layer like a skin that they have spread out and put down.", "dagbani": "O chɛ ka sakuɣa luri nahiri tiŋgbani m-be kaman gbaŋ ka bɛ yɛrigi sɔŋ la." }, { "english": "\"He spreads snow like a blanket and scatters frost like dust.\"", "dagbani": "Note: \"He spreads snow like a blanket and scatters frost like dust.\"" }, { "english": "be equal.", "dagbani": "ka bɛ nahi taba" }, { "english": "that they be equal.", "dagbani": "ka bɛ nahi taba" }, { "english": "to gather small quantities of something in order to make up what one wants.", "dagbani": "to gather small quantities of sth. in order to make up what one wants." }, { "english": "Awa collected", "dagbani": "Awa nahi la o liɣiri maa." }, { "english": "I have swept aside the frontiers of nations.", "dagbani": "N daai tiŋgbana tintarisi nahi taba" }, { "english": "Bad people wipe out boundary-marks.", "dagbani": "Ninvuɣ’ biɛri nahiri tintarisi vulɔnima" }, { "english": "I removed the boundaries of nations.", "dagbani": "N daai tiŋgbana tintarisi nahi taba" }, { "english": "to disappear for ever.", "dagbani": "a bi’ so ŋun zaŋ a buni chaŋ ti nahi pagɔra ŋɔ lee ti kuna" }, { "english": "your son who wasted your wealth on prostitutes has come home.", "dagbani": "[LUK 15:30]" }, { "english": "to worry sb.", "dagbani": "nahim" }, { "english": "to vex or trouble sb.", "dagbani": "nahim" }, { "english": "You set up unjust laws to afflict.", "dagbani": "Yi zaani zaligu shɛŋa din bi tuhi ni yi nahim niriba." }, { "english": "cease (rain).", "dagbani": "Saa baaya." }, { "english": "It stopped raining.", "dagbani": "saa ŋun kul yɔrita ka bi baara" }, { "english": "rain that keeps dripping and never stops.", "dagbani": "Saa m-mi m-baai ka a lan yɔri karo?" }, { "english": "Closing the stable door after the horse has bolted.", "dagbani": "Saa maa ni daa ti baai, ka o mini o niriba yɛn du teeku yuŋ ka nyɔ buɣim mokpala m-baai n-du." }, { "english": "When the child has suckled and is slacking off, they give it to the man that cut its navel.", "dagbani": "Bii maa\nyi mɔɣi bihim baai bɛ zaŋd’ o mi ti doo so ŋun daa ŋma o nyuɣu maa" }, { "english": "bag, sack.", "dagbani": "baaji" }, { "english": "The social parasite carries the bag of the chief thief.", "dagbani": "Kukolimahimlana ʒirila nayiɣa naa baaji." }, { "english": "a plastic/rubber bucket.", "dagbani": "guuka, bɔkati." }, { "english": "a barge.", "dagbani": "baaji" }, { "english": "quietly, slowly, gently, carefully", "dagbani": "baalim" }, { "english": "Quiet! Be still!", "dagbani": "Fom’ baalim!" }, { "english": "leave X in peace", "dagbani": "che X baalim" }, { "english": "Leave the work on God's temple in peace.", "dagbani": "Chɛliya Naawuni jɛmbu duu tuma maa baalim" }, { "english": "moving slowly", "dagbani": "balim.balim" }, { "english": "slowly", "dagbani": "biɛla biɛla" }, { "english": "to faint", "dagbani": "fahi" }, { "english": "to tear", "dagbani": "fo" }, { "english": "to be destroyed", "dagbani": "fɔhi" }, { "english": "to do", "dagbani": "fooi" }, { "english": "side", "dagbani": "gbim" }, { "english": "to swallow", "dagbani": "juŋ" }, { "english": "to eat / food", "dagbani": "nyamm" }, { "english": "to harvest", "dagbani": "surim" }, { "english": "to break", "dagbani": "gooi" }, { "english": "meekness", "dagbani": "baalintali" }, { "english": "I am begging you in the humility and meekness of Christ.", "dagbani": "N suhiri ya Masia tarintali min’ o baalintali puuni" }, { "english": "dog", "dagbani": "baalɔɣu" }, { "english": "smell, scent", "dagbani": "baam" }, { "english": "a dance [type].", "dagbani": "baamaya" }, { "english": "costume for this dance", "dagbani": "sainsain" }, { "english": "dance [type].", "dagbani": "baamaaya" }, { "english": "by men shaking their waists", "dagbani": "Baamaaya nyɛla Dagbaŋ pul’ ni wɔ’ gahindili..." }, { "english": "Baamaaya is the favourite dance in Dagbong", "dagbani": "Baamaaya nyɛla Dagbaŋ pul’ ni wɔ’ gahindili..." }, { "english": "Cylinder-drum and small hourglass-drum and rattles are its instrumentation.", "dagbani": "Gungɔŋ mini lum’ bila ni sayɛlim n-nyɛ di biŋkumda." }, { "english": "leader of this dance", "dagbani": "daanaa" }, { "english": "costume for this dance", "dagbani": "sainsain" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "baamiɣu" }, { "english": "singer", "dagbani": "baaŋa" }, { "english": "But find me a musician now.", "dagbani": "Amaa bomiya baaŋa ti ma na pumpɔŋɔ." }, { "english": "Therefore the singers sing songs saying ...", "dagbani": "Dinzuɣu ka baansi yiini yila yɛra ..." }, { "english": "Would I be able to listen carefully and hear the songs of male and female musicians?", "dagbani": "N ni tooi lan gbilisi tibili wum baan dɔbba mini baan’ paɣiba yila?" }, { "english": "people.", "dagbani": "fabindi" }, { "english": "I am complaining because my enemies are attacking me.", "dagbani": "dimnim’ ni nahindi ma shɛm zuɣu" }, { "english": "Yum yi yɛn nahim baa, di gbaarila o kpali ni.", "dagbani": "If a sore wants to disturb a dog, it situates itself at the back of the dog’s head." }, { "english": "Lies trouble the truth, but they cannot overcome it.", "dagbani": "Ʒiri nahindila yɛlimaŋli di ku tooi nyaŋ li." }, { "english": "If", "dagbani": "Yɛla yi yɛn niŋ ninsala nahimmo, o tiligirila yɛla bahi o nyaaŋa." }, { "english": "somebody is falling into confusion, he turns things upside down and everything falls apart.", "dagbani": "nahiŋgu" }, { "english": "it is just 'full of oppression and fraud'.", "dagbani": "mini ŋarili kul be di ni" }, { "english": "to try hard.", "dagbani": "kuɣili" }, { "english": "Rain has fallen on a stone; it has disturbed itself for nothing.", "dagbani": "Saa bu kuɣili n-nahim maŋa." }, { "english": "don’t take trouble to...", "dagbani": "di nahindi amaŋa" }, { "english": "shattered", "dagbani": "nahimmo" }, { "english": "a description, vestiges, memorials, historical evidences, symbol", "dagbani": "nahingbaŋ" }, { "english": "If somebody is falling into confusion, he turns things upside down and everything falls apart.", "dagbani": "Yɛla yi yɛn niŋ ninsala wurimansain (nahimmo), o tiligirila yɛla bahi o nyaaŋa." }, { "english": "The plural is usually used.", "dagbani": "nahingbana." }, { "english": "In history, knowledge of the past, there are many vestiges or symbols of our forefathers.", "dagbani": "Niri yi paai Chirizaŋ zoli nti nya di nahingbana, di ni niŋ a alahiziba pam." }, { "english": "If someone goes to Mount Chirizang to see what it is like, it will amaze you.", "dagbani": "DAGBAŊ NAM YAA" }, { "english": "Acknowledgements for 'Historical Notes on the Dagomba Chieftaincy'.", "dagbani": "NAHIŊGBANA PUHIGU" }, { "english": "a map 'land description'", "dagbani": "tiŋgbani nahingbani" }, { "english": "colour", "dagbani": "sn" }, { "english": "distress, suffering", "dagbani": "nahiŋgu" }, { "english": "he will save me from every distress.", "dagbani": "o ni tiligi ma nahiŋgu kam zaa ni" }, { "english": "They were poor people who experienced straitness and suffering.", "dagbani": "Bɛ daa nyɛla nandaamba ni bɛn nyari muɣisigu mini nahiŋgu." }, { "english": "cow, bovine", "dagbani": "nahu" }, { "english": "If a cow should gore", "dagbani": "Nahu yi ʒe" }, { "english": "a man or woman to death.", "dagbani": "Ibrahimma daa zaŋ piɛri mini niɣi ti Abimilɛk" }, { "english": "Abraham gave Abimelek\nsheep and cows.", "dagbani": " nahu ŋum ‘cow lows’." }, { "english": "So how is it that I hear sheep bleating and cows lowing?", "dagbani": "Ka di chaŋ wula ka n wumdi piɛri kumsi mini niɣi\nŋumbu?" }, { "english": "bull", "dagbani": "naɣilaa" }, { "english": "bullock", "dagbani": "naɣilaatabili" }, { "english": "stud bull", "dagbani": "naɣilaatoli" }, { "english": "cow", "dagbani": "naɣinyaŋ" }, { "english": "heifer", "dagbani": "naɣisaa" }, { "english": "calf", "dagbani": "naɣibila, naɣipolli" }, { "english": "na(g)", "dagbani": "*NA(G)" }, { "english": "bull", "dagbani": "naɣilaa" }, { "english": "bulls", "dagbani": "naɣilahi" }, { "english": "They slaughtered sheep and bulls as sacrifices, so much that no one would have been able to count them.", "dagbani": "Bɛ daa kɔri piɛri mini naɣilahi mali sara hal ka so daa naan ku tooi lan kali ba" }, { "english": "I don't want bulls from your kraals or goats from your stables.", "dagbani": "n bi bɔri yi naɣikpahini naɣilahi bee yi buzɔna ni buhi." }, { "english": "Their bulls breed successfully.", "dagbani": "Bɛ naɣilahi kul durila viɛnyɛliŋga" }, { "english": "bovine", "dagbani": "nahu" }, { "english": "bullock", "dagbani": "naɣilaatabili" }, { "english": "stud bull", "dagbani": "naɣilaatoli" }, { "english": "cow", "dagbani": "naɣinyaŋ" }, { "english": "heifer", "dagbani": "naɣisaa" }, { "english": "bull-calf", "dagbani": "naɣilabila" }, { "english": "a calf", "dagbani": "naɣibila" }, { "english": "calves", "dagbani": "naɣibihi" }, { "english": "If a calf is born, or a lamb or kid, it should be with its mother seven days.", "dagbani": "Bɛ yi dɔɣi naɣibila bee piɛbila bee bubila, di simdi ka o be o ma sani n-niŋ dab" }, { "english": "Milk just pours into a calf’s mouth.", "dagbani": "Bihim kpaai lu naɣibila noli ni." }, { "english": "calves and lioncubs will lie down together.", "dagbani": "naɣibihi mini gbuɣimbihi ... ti laɣim doya" }, { "english": "a bull-calf", "dagbani": "naɣilabila" }, { "english": "The Golden Calf", "dagbani": "Salima Naɣilabila" }, { "english": "Do not put the firstborn of your oxen to work", "dagbani": "Di zaŋya yi naɣilabihi tuulinim’ tum tuma" }, { "english": "bull", "dagbani": "naɣilaa" }, { "english": "bullock", "dagbani": "naɣilaatabili" }, { "english": "they stopped and he sacrificed a bull and a 'fatted calf'.", "dagbani": "bɛ zani ka o kɔrigi naɣilaa mini naɣilalantabili mali sara" }, { "english": "a stirk, young of cattle (not a small calf).", "dagbani": "naɣipolli" }, { "english": "stirks, young of cattle (not small calves).", "dagbani": "naɣipola" }, { "english": "She hurriedly had them slaughter the (fattened) calf.", "dagbani": "o daa dii yiɣisi yomyom chɛ ka bɛ kɔrigi" }, { "english": "small calf", "dagbani": "naɣibila" }, { "english": "cow (female)", "dagbani": "naɣinyaŋ" }, { "english": "their cows keep on producing calves and never cast a calf", "dagbani": "bɛ naɣinyama kul dɔɣira, ka na ʒi n-zaŋ bahi" }, { "english": "a heifer", "dagbani": "naɣisaa" }, { "english": "female cow which has not produced young", "dagbani": "naɣisaa" }, { "english": "they should get a red heifer without blemish.", "dagbani": "bɛ bom’ naɣisa’ ʒee ŋun ka dalinli" }, { "english": "The unruliness of the Israelites is like the unruliness of a heifer.", "dagbani": "Izraɛlnim’ tipawumli ŋmanila naɣisaa tipawumli." }, { "english": "plant [sp.], 'a creeper vegetable used for soup'", "dagbani": "nahu" }, { "english": "a butcher", "dagbani": "nakɔha" }, { "english": "butchers", "dagbani": "nakɔhanima" }, { "english": "They sold meat to the butcher.", "dagbani": "Bɛ kɔhi nimdi nakɔha zuɣu." }, { "english": "I will bring them down like lambs to the slaughter, like rams and goats.", "dagbani": "N ni ti zaŋ ba na kaman bɛ ni zaŋdi piɛri mini piɛlahi ni buhi tahiri nakɔha sani shɛm la." }, { "english": "Eat anything sold in the meat market.", "dagbani": "Bɛ ni kɔhiri nin’ shɛli zaa nakɔhi duu, yin’ dimiya li" }, { "english": "A butcher does not kill in the market.", "dagbani": "Nakɔha bi kuli, zoo ŋun ni kuli?" }, { "english": "Will the fly go home before the butcher?", "dagbani": "Yisa daa ... kpe Naawuni jɛmbu duu n-nya ka" }, { "english": "God's house", "dagbani": "Naawuni jɛmbu duu" }, { "english": "sellers of cows and sheep and doves", "dagbani": "naɣikɔhiriba mini piɛkɔhiriba ni ŋmaŋkɔhiriba" }, { "english": "Jesus ... went into God's house and saw that", "dagbani": "puuni Jesus ... went into God's house and saw that" }, { "english": "A young butcher will not speak the whole truth.", "dagbani": "Nakɔhabila ku yɛli tibi." }, { "english": "slaughterhouse, abbatoir", "dagbani": "nakɔha duu" }, { "english": "chief butcher", "dagbani": "nakɔha naa" }, { "english": "double edged knife used mostly by butchers", "dagbani": "nakɔha sua" }, { "english": "butchers' dance", "dagbani": "nakɔha waa" }, { "english": "deliberate negligence (criminal negligence)", "dagbani": "nakpaɣindi" }, { "english": "to be deliberately negligent", "dagbani": "mali nakpaɣindi" }, { "english": "pretence", "dagbani": "nakpaɣindi" }, { "english": "to pretend", "dagbani": "mali nakpaɣindi" }, { "english": "a pretender, person who pretends not to hear sth.", "dagbani": "nakpaɣindana" }, { "english": "division in a yam farm.", "dagbani": "nakpaa" }, { "english": "acre.", "dagbani": "nakpaa" }, { "english": "Not every acre of land will be sown with (produce) grain.", "dagbani": "Nakpaa zaa bi biri (niŋ) chi." }, { "english": "in an area of about half an acre.", "dagbani": "nakpaa pirigili palo puuni" }, { "english": "The fruit of ten acres of vineyard.", "dagbani": "Nakpahi pia puuni wain tihi wala" }, { "english": "Should I cultivate a full acre of land or", "dagbani": "N kom’ nakpaa bee loo?" }, { "english": "only a part of an acre?", "dagbani": "" }, { "english": "area ploughed by team of oxen", "dagbani": "??" }, { "english": "musical instrument [type]", "dagbani": "nakpɔɣu" }, { "english": "musical instrument [type]", "dagbani": "nakpaɣu" }, { "english": "flute made from a guinea corn stalk", "dagbani": "nakpɔɣu" }, { "english": "flute made from a guinea corn stalk", "dagbani": "nakpaɣu" }, { "english": "chief taincy, sovereignty", "dagbani": "nam" }, { "english": "chieftaincy, sovereignty", "dagbani": "nam" }, { "english": "your royal tax revenues decrease", "dagbani": "a nam farigu liɣiri filim" }, { "english": "used in Bible for “crown/s” (royal hat)", "dagbani": "nam zupilgu / nam zupilsi" }, { "english": "God who controls all the kingdoms of the world", "dagbani": "Naawuni ŋun su dunia ŋɔ nama zaa" }, { "english": "\"Nam ya\" dama nam kam", "dagbani": "Naya gbinni nyɛla" }, { "english": "Yendi", "dagbani": "NaYa" }, { "english": "Kingdom town", "dagbani": "Dagbaŋ ŋɔ piinila nimaani" }, { "english": "throne, chiefly stool", "dagbani": "nam kuɣa" }, { "english": "become chief, reign", "dagbani": "di nam" }, { "english": "Zedekiah was 21 when he became king.", "dagbani": "Zɛdikia yuma daa nyɛla yuun’ pisiniyini saha shɛli o ni daa di nam maa." }, { "english": "He reigned for 11 years.", "dagbani": "O daa di nam ... la yuun’ piniyini." }, { "english": "They perform it (Tora dance) at a funeral, on a festival day, or when someone is installed as chief.", "dagbani": "bee nir’ yi di nam." }, { "english": "to appoint, install X as chief", "dagbani": "dihi X nam" }, { "english": "be chief (of X -- the location or title of the chieftaincy)", "dagbani": "ʒini (X) (nam) gbandi zuɣu" }, { "english": "I am installed as king of Israel.", "dagbani": "di nam ʒini Izraɛl nam gbandi zuɣu I" }, { "english": "enskinment", "dagbani": "nam leebo" }, { "english": "to depose a chief", "dagbani": "pirigi nam" }, { "english": "used in", "dagbani": "nam sulinsi" }, { "english": "Bible for 'kingdom'.", "dagbani": "Yinim' bɛn ... be o nam sulinsi ni zaa ŋɔ" }, { "english": "You who ... are in his sphere of authority.", "dagbani": "o nam sulinsi ni zaa ŋɔ" }, { "english": "acts until the new one is installed", "dagbani": "nam gbandi" }, { "english": "Tartan and Rabsaris and Rabshakeh: these are the names of senior military ranks.", "dagbani": "TARITAN mini RABISARIS ni RABISHAKE: Yuya ŋɔ nyɛla sapashin’ nama yuya." }, { "english": "to create", "dagbani": "nam" }, { "english": "Let us create a human to resemble ourself.", "dagbani": "Chɛliya ka ti nam ninsala ŋ-ŋmahindi timaŋa" }, { "english": "God created a human to resemble Himself.", "dagbani": "Naawuni daa nam ninsala ŋ-ŋmahindila omaŋa" }, { "english": "He created the oceans and put them in their places.", "dagbani": "O daa nam bula niŋ di biɛhigu shɛhi." }, { "english": "It is little by little that the elephant was created.", "dagbani": "Biɛlabiɛla n-daa nam wɔbigu." }, { "english": "He had been chosen by God before the creation of the world.", "dagbani": "daŋ m-piig'o mi pɔi, ka naanyi ti nam dunia ŋɔ" }, { "english": "God had already previously chosen him before, and then created the world.", "dagbani": "Lit: God had already previously chosen him before, and then created the world." }, { "english": "the one who was associated with God in the creation of everything.", "dagbani": "ŋun daa tab' Naawuni binshɛɣukam nambu ni la" }, { "english": "If God does not create you to be a horse rider", "dagbani": "Naawuni yi bi nam a waribara a yi da muɣuri bahi ni kpuɣi li." }, { "english": "and you buy horse rider’s boots, dogs will carry them away.", "dagbani": "zoli maa ni nam vinvamli shɛli sɔŋ" }, { "english": "because of the alley which my mountain will create (by spllitting in two).", "dagbani": "maa zuɣu" }, { "english": "One big tree cannot make a forest.", "dagbani": "Ti' titali ku tooi nam yɔɣu." }, { "english": "We thank God that He has given us wisdom and strength to make these books.", "dagbani": "Ti paɣiri Naawuni O ni ti ti baŋsim ni yaa ka ti zaŋ nam bukunim ŋɔ." }, { "english": "to cause", "dagbani": "namda, binnamdalana" }, { "english": "What created the ordinary garden eggs also created the bitter ones.", "dagbani": "Din nam kamli, dina n-nam kamtoo." }, { "english": "Backache ('Waist pains') can cause a person to become hunch-backed.", "dagbani": "Shee biɛrigu ni nam guriga." }, { "english": "A quarrel starts when someone makes an offensive statement.", "dagbani": "Yɛlli bi tu kpaɣa nam zabili." }, { "english": "You have caused the quarrel.", "dagbani": "zabili maa." }, { "english": "these are the men who are plotting evil's.", "dagbani": "niriba ŋɔ nyɛla bɛn namdi tuumbiɛri tumbu" }, { "english": "It is not because there was no iron left that they made a needle.", "dagbani": "Ka kuriti n-daa naai ka bɛ nam shɛriga." }, { "english": "creation, creatures", "dagbani": "binnamdili" }, { "english": "Variant: binnamdigu.", "dagbani": "Pl: binnamda." }, { "english": "All created things have become useless.", "dagbani": "binnamda zaa leela binchɔɣima" }, { "english": "to make a dent, cave in (of floor or ground)", "dagbani": "nam" }, { "english": "Variant: vibigi.", "dagbani": "Sim:" }, { "english": "progeny, descendants.", "dagbani": "nama" }, { "english": "‘May God Almighty bless you and make you fruitful and increase your numbers’.", "dagbani": "Naawuni Kpiɔŋlan’ Naa niŋm’ alibarika niŋ a ni ka ti a nama, ka chɛ ka a zuliya nabi" }, { "english": "In the old days they thought that the tree was something that brought offspring or birth. So it became an aphrodisiac.", "dagbani": "Kurimbuni ha bɛ daa tɛhiya ni tia maa nyɛla din tahiri nama bee bidɔɣiligu na. Dinzuɣu di daa leei tab’ bɔbu tim." }, { "english": "form, nature, (one's) created nature, creation.", "dagbani": "Bulaa nama dali ka Naawuni pun zaŋ nyɛbili n-yihi o zaka." }, { "english": "On the day that the male goat was created God gave him sex as an alms offering (free of charge).", "dagbani": "Ka pa Naawun’ ni o nama zuɣu, pololi di leei yi wula lɔna shee?" }, { "english": "How could the toad and the frog live together if God hadn’t created them like that?", "dagbani": "Ayodin ŋɔ dii bi zooi nama puuni." }, { "english": "This iodine is not very abundant in nature.", "dagbani": "Bipuɣinsi sɔrilim nyabu nyɛla bɛ nama yaɣi shɛli." }, { "english": "part of their nature.", "dagbani": "maŋmaŋa nama" }, { "english": "their hearts", "dagbani": "biɛri" }, { "english": "their fellows", "dagbani": "bɛmaŋmaŋ" }, { "english": "that they should follow the lusts of their hearts and do things with their fellows which make their very own selves ashamed.", "dagbani": "bɛ doli bɛ suhuri ni kɔr biɛri soli n-tumdi tuun shɛŋa ni bɛ taba, ka di dihiri bɛmaŋmaŋ nama vi" }, { "english": "somebody looking in a mirror at", "dagbani": "ŋun lihi diɣi ni n-nya o ninni m-baŋ omaŋmaŋ nama biɛhigu ni nyɛ shɛm" }, { "english": "the face nature gave him", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn" }, { "english": "people who are controlled by their natural desires.", "dagbani": "nyɛ bɛn maŋmaŋ’ nama biɛhigu yubu su ba" }, { "english": "God's creation", "dagbani": "Naawuni nama" }, { "english": "entrails, guts, 'pluck'", "dagbani": "namanama" }, { "english": "he should wash the entrails with water.", "dagbani": "di simdi ka o ti zaŋ kom paɣi namanama" }, { "english": "a number, numeral", "dagbani": "namba" }, { "english": "the animal's number which stands for its name.", "dagbani": "biŋkɔbigu maa yuli bee namba din ʒe o yuli zaani la" }, { "english": "number, count, amount", "dagbani": "kalinli" }, { "english": "a small skin on which the Yaan-Naa sits during his enskinment ceremony", "dagbani": "nambinʒia" }, { "english": "a pitiable child, an orphan", "dagbani": "nambɔbila" }, { "english": "mercy", "dagbani": "nambɔɣu" }, { "english": "Wherever people don’t show you mercy, you shouldn’t be calm.", "dagbani": "A nambɔɣu yi ka shɛli, a bi maari a nini." }, { "english": "to have mercy", "dagbani": "zo/niŋ nambɔɣu" }, { "english": "may your mercy come quickly to meet us, for we are in desperate need.", "dagbani": "nya filiŋ pam." }, { "english": "If you don’t show pity to others, no one will show pity to you.", "dagbani": "A yi bi zɔri niriba nambɔɣu so ku zo a nambɔɣu." }, { "english": "The person who doesn't show mercy will not receive mercy.", "dagbani": "Ninvuɣ'so ŋum bi zɔri nambɔɣu ku ti nya nambɔzɔbo" }, { "english": "A thief is first", "dagbani": "Nayiɣa niŋdila nambɔɣu ni o zu a, ka pakurugu gba niŋdi nambɔɣu ni o ku a." }, { "english": "kind to you and then steals from you and a witch is also first kind to you and then kills you.", "dagbani": "" }, { "english": "pity", "dagbani": "Nambɔɣu" }, { "english": "We don’t laugh at those who should be pitied (the sick and suffering).", "dagbani": "Nambɔɣu bi lara." }, { "english": "feel sorry", "dagbani": "zo nambɔɣu" }, { "english": "the gourd ... you feel sorry for it.", "dagbani": "yɔɣili maa ... a zɔri li nambɔɣu" }, { "english": "to cause pity", "dagbani": "mali1/niŋ nambɔɣu" }, { "english": "shee suɣili la yɛla", "dagbani": "dama o niriba maa mini ŋun’ Yawɛ biɛhigu" }, { "english": "because the situation of his people and his, the Lord's, dwelling-place hut filled him with pity.", "dagbani": "daa mal’ o nambɔɣu" }, { "english": "The situation of these people fills me with pity.", "dagbani": "Salo ŋɔ yɛla niŋ ma nambɔɣu pam" }, { "english": "sympathy", "dagbani": "nambɔsili" }, { "english": "pity, sympathy", "dagbani": "nambɔzɔbo" }, { "english": "pity, sympathy", "dagbani": "nambozɔbo" }, { "english": "pity, sympathy", "dagbani": "nambɔzɔbɔ" }, { "english": "pity, sympathy", "dagbani": "nambɔɣuzɔbo" }, { "english": "Ashpenaz felt compassion for Daniel.", "dagbani": "nambɔzɔbo kpe Ashpɛnaz suhu ni zaŋ chaŋ Daniɛl polo" }, { "english": "mercy", "dagbani": "nambɔzɔbo" }, { "english": "The person who doesn't show mercy will not receive mercy.", "dagbani": "Ninvuɣ'so ŋum bi zɔri nambɔɣu ku ti nya nambɔzɔbo" }, { "english": "merciful person", "dagbani": "nambɔzɔra" }, { "english": "I know you are someone who is loving, merciful and patient.", "dagbani": "m mi ni a nyɛla yurilimlana mini nambɔzɔra ni suɣilolana" }, { "english": "creation", "dagbani": "nambu" }, { "english": "sandals", "dagbani": "namda" }, { "english": "creator, Creator", "dagbani": "namda" }, { "english": "the Lord who is creator and Saviour", "dagbani": "Yawɛ ŋun nyɛ namda ni Tiligira" }, { "english": "(they) put their lives in the hands of their Creator", "dagbani": "zaŋ bɛ nyɛviya niŋ bɛ Namda ... la nuu ni" }, { "english": "creating", "dagbani": "namda" }, { "english": "collapsing", "dagbani": "namda4" }, { "english": "shoe [type], wooden sandal, clog", "dagbani": "namdakuɣa" }, { "english": "shoeses", "dagbani": "namdanima" }, { "english": "shoes", "dagbani": "namdili" }, { "english": "a sandal, shoe", "dagbani": "namda" }, { "english": "Everyone will wear the sandals of death.", "dagbani": "Kum namda sokam ni piri." }, { "english": "use the proclamation of the message of the good news of peace as sandals and put them on.", "dagbani": "zaŋ suhudoo lahibal’ suŋ molo molibu leei namdanim’ piri" }, { "english": "take off sandal", "dagbani": "pirigi namda" }, { "english": "he took off his sandal and gave it to Boaz.", "dagbani": "o daa pirigi la o namdili ti Bɔaz" }, { "english": "Take off your sacking loincloth and your sandals.", "dagbani": "Pirigim’ a buɣu ŋɔ min’ a namda ŋɔ" }, { "english": "page", "dagbani": "42" }, { "english": "turtle", "dagbani": "namɛŋ" }, { "english": "bustard", "dagbani": "namiɛŋ" }, { "english": "bush turkey (the Greater bustard)", "dagbani": "namiɔŋ" }, { "english": "What has killed the small baŋkariga bush turkey that the big namiǫŋ bush turkey is attending its funeral?", "dagbani": "Bɔ n-lee ku baŋkariga ka namiɛŋ zɔri o kuli?" }, { "english": "poverty", "dagbani": "namo" }, { "english": "A thousand complaints will not take away poverty.", "dagbani": "Fabila tuhili ku yihi namo." }, { "english": "Poverty diminishes a person’s quality.", "dagbani": "n-su ʒeensi." }, { "english": "Every covetous person is always a poor person.", "dagbani": "Kɔrɛlana zaa nyɛla namolana sahakam." }, { "english": "What does a fool care about poverty?", "dagbani": "Jɛrigu baɣa ni namo?" }, { "english": "Ocra is in plentiful supply in the rainy season.", "dagbani": "Maana ka namo shɛɣu ni." }, { "english": "Namo Naa, chief of the lunsi drummers of Dagbong.", "dagbani": "Namo Naa" }, { "english": "Namo Naa, chief of the lunsi drummers of Dagbong.", "dagbani": "Namo Naa" }, { "english": "a eunuch", "dagbani": "namɔɣili" }, { "english": "Ebedmelech who was an Ethiopian man and was a palace eunuch.", "dagbani": "Ɛbɛdmɛlɛk ŋun daa nyɛ Itiɔpia nira, ka nyɛ namɔɣili" }, { "english": "capture some of you own sons and take them to become eunuchs in the palace of the king of Babylon.", "dagbani": "None" }, { "english": "member/s of the 'eunuch title-class' of elders to the Ya Naa.", "dagbani": "None" }, { "english": "bat", "dagbani": "nampiiŋa" }, { "english": "tiny", "dagbani": "nampiinsi" }, { "english": "A fearful thing falls from the sky into the deep water and the tiny nampiinsi bats disperse.", "dagbani": "Zuu zinani yi saazuɣu lu ko' pii sunsuuni na ka nampiinsi wurum taba ni." }, { "english": "to suffer, struggle to earn a living", "dagbani": "namsi" }, { "english": "still, yet, then", "dagbani": "nan" }, { "english": "They (HIV sufferers) are still able to work, don't sack them.", "dagbani": "Dim saɣim k'a nan nyu kom." }, { "english": "Eat food and then (afterward), drink water.", "dagbani": "Kunduŋ ŋun deei yi nan niŋ shɛm n-ŋubi o diɛmba bua de." }, { "english": "Whatever the hyena had to do to get a goat, it doesn’t care how it eats its father-in-law’s goat.", "dagbani": "nan niŋ shɛm" }, { "english": "to conspire", "dagbani": "nanari" }, { "english": "should be", "dagbani": "na n-" }, { "english": "to conspire", "dagbani": "nanari" }, { "english": "sorrow", "dagbani": "nandahima" }, { "english": "Don’t let us follow the highways weeping and crying in sorrow.", "dagbani": "Di chɛ ka ti doli solɔri kuhiri nandahima kumsi." }, { "english": "‘X is sorry (for Y)’.", "dagbani": "nandahima daa gbaai Izraɛlnima bɛ mabihi Bɛnjamin zuliya niriba maa zuɣu" }, { "english": "The people of Israel felt sorry for their brothers the Benjaminites.", "dagbani": "nandahima daa gbaai Izraɛlnima bɛ mabihi Bɛnjamin zuliya niriba maa zuɣu" }, { "english": "Why am I very discouraged?", "dagbani": "di chaŋ wula ka nandahima mali ma pam?" }, { "english": "I am afflicted by trouble and suffering.", "dagbani": "Wahala mini nandahima m-mali ma" }, { "english": "It is a person who in difficulties who sells a goat.", "dagbani": "Ninsala nandahima diri bua." }, { "english": "sufferer, sorrowful person", "dagbani": "namdahimalana" }, { "english": "sufferers, sorrowful persons", "dagbani": "nandahimanima" }, { "english": "Ever since my childhood I have been afflicted.", "dagbani": "M bilim ni zaa, n nyɛla namdahimalana" }, { "english": "But (you) don't know that you are suffering, pitiful and poor.", "dagbani": "Amaa ka bi mi ni yi nyɛla nandahimanim' mini nambɔ' niriba ni faranima" }, { "english": "poor person, pauper", "dagbani": "nandana" }, { "english": "be fair to the needy and the helpless.", "dagbani": "ka di mɔŋya tarima mini nandana bɛ yɛlimaŋli soli" }, { "english": "A poor person’s child wears gold and those who ask about it are more than a hundred.", "dagbani": "Nandana bia ye (lo) salinli ka bɛn bɔhi gari kɔbiga." }, { "english": "their way of truth", "dagbani": "nayɛli soli" }, { "english": "and the helpless", "dagbani": "mini nandana" }, { "english": "do not deny", "dagbani": "ka di maŋ" }, { "english": "a family member", "dagbani": "Famiya" }, { "english": "wears gold", "dagbani": "shɛb’ salinli" }, { "english": "more than a hundred", "dagbani": "bɔhi gari kɔbiga" }, { "english": "Rescue the people who have nor strength and are in poverty.", "dagbani": "nyɛla faralana ni nandana." }, { "english": "I am poor and needy.", "dagbani": "so yi ti ye binyɛr’ suma, kpe yi laɣiŋgu ni na, ka nandana ŋun ye binchɛra gba kpɛna" }, { "english": "poverty", "dagbani": "nandaantali" }, { "english": "you have become rich because of his poverty", "dagbani": "yi leei bundaannima o nandaantali maa zuɣu" }, { "english": "aside, apart, apart from, in addition to", "dagbani": "nangam" }, { "english": "dispute", "dagbani": "nangbankpeeni" }, { "english": "blabbermouth", "dagbani": "nangbanmaliŋ" }, { "english": "sweet talk", "dagbani": "nangbanmalisim" }, { "english": "hardship", "dagbani": "nangbantom" }, { "english": "the point of the hip", "dagbani": "nangbanzuli" }, { "english": "fringe", "dagbani": "nangbanzusa" }, { "english": "kind, species", "dagbani": "nani" }, { "english": "to be permissible, possible", "dagbani": "nani" }, { "english": "If it is possible, live at peace with everybody.", "dagbani": "Di yi ni nani, yin’ chɛliya ka yi mini sokam ʒini ni suhudoo." }, { "english": "It cannot be possible, but it becomes possible.", "dagbani": "Di ku nani ka di nanda." }, { "english": "everything is possible for the one who trusts.", "dagbani": "binshɛɣukam zaa nandi ŋun niŋ yɛda sani" }, { "english": "nothing will be impossible to you.", "dagbani": "shɛli ku kɔŋ nanibu yi sani" }, { "english": "For you people ... you may think this is impossible, but for me it is possible.", "dagbani": "Yinim’ ... sani, di pa shɛli ka yi tɛhi ni yɛlli ŋɔ ku tooi nani, amaa man’ sani, di ni tooi nani" }, { "english": "to scrub, scour", "dagbani": "nani" }, { "english": "if it is a metal pot, you must scour it.", "dagbani": "di yi nyɛ kurigu duɣu, di simdi ka yi nan’ li" }, { "english": "tanned rams' skins dyed red.", "dagbani": "bɛ ni nani piɛlahi gban’ shɛŋa n-niŋ moonsi mɔhi li" }, { "english": "deformed", "dagbani": "nani" }, { "english": "sth. deformed", "dagbani": "bin' nani" }, { "english": "wonderful, unusual", "dagbani": "nani" }, { "english": "a wonderful person", "dagbani": "ninvuɣu nani" }, { "english": "afterbirths", "dagbani": "nanima" }, { "english": "tiger-nut", "dagbani": "nansaɣili" }, { "english": "wild or false tigernut", "dagbani": "nansaɣitikpirili" }, { "english": "crab", "dagbani": "nansanjɛrigu" }, { "english": "People get iodine from foods.", "dagbani": "ayodin ŋɔ pam." }, { "english": "Such as fish and shellfish which have a lot of iodine.", "dagbani": " " }, { "english": "A 'tarantula' has already bitten me and I will not allow a 'crab' to bite me.", "dagbani": "Kusumbuli daa pun dim ma nasaŋjɛrigu ku lan dim ma." }, { "english": "snuff, tobacco", "dagbani": "nansara" }, { "english": "the small tobacco gourd (that has saltpetre mixed with the tobacco) fell into the well, not to mention the saltpetre. ", "dagbani": "Naansara chia lu biliga ni, bɛ di yɛri kaŋwa yɛla." }, { "english": "powdered snuff", "dagbani": "nansarizim" }, { "english": "the mouth will not reject the tobacco snuff that is inhaled through the nose. ", "dagbani": "Naansari zim, kan piɛbi nyee ku galim noli." }, { "english": "snuff box", "dagbani": "nansarichia" }, { "english": "The small tobacco gourd (that has saltpetre mixed with the tobacco) fell into the well, not to mention the saltpetre.", "dagbani": "Naansara chia lu biliga ni, bɛ di nyɛri kaŋwa yɛla." }, { "english": "powdered, ground tobacco", "dagbani": "nansarizim" }, { "english": "nansarizim", "dagbani": "nansarizima" }, { "english": "tobacco, snuff", "dagbani": "nansara" }, { "english": "Naansari zim, kan piɛbi nyee ku galim noli.", "dagbani": "The mouth will not reject the tobacco snuff that is inhaled through the nose." }, { "english": "rodent", "dagbani": "nantariga" }, { "english": "rodents", "dagbani": "nantarisi" }, { "english": "Giffard's giant shrew", "dagbani": "nantariga" }, { "english": "black", "dagbani": "bahi" }, { "english": "Musk shrew", "dagbani": "nantariga" }, { "english": "they will throw away their gods ... to the shrews and bats", "dagbani": "Bɛ ni ti zaŋ bɛ wuna ... la bahi nantarisi mini zɔna" }, { "english": "you", "dagbani": "the weasel, the rat, any kind of great lizard" }, { "english": "magical bird/lizard", "dagbani": "nantoo" }, { "english": "Pl.", "dagbani": "nantɔhi" }, { "english": "anthrax", "dagbani": "nantoo" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nanuɣila" }, { "english": "Nanun", "dagbani": "Nanumba" }, { "english": "a Nanumba person", "dagbani": "Nanumba ni" }, { "english": "The Beginning of the Dagomba, Mamprusi, Nanumba and Mossi.", "dagbani": "DAGBAMBA, ŊMAMPIRISI, NANUMBA NI MOHI PILIGU" }, { "english": "Tohigu's descendants are the Mamprusi, Shitobu's descendants are the Dagomba, and as for Ngmantambo's descendants, they are the Nanumba.", "dagbani": "Tɔhigu zuliya n-nyɛ Ŋmampurisi, Shitobu zuliya n-nyɛ Dagbamba, ka Ŋmantambo zuliya mi nyɛ Nanumba." }, { "english": "Naa Gbewaa's children all left, but many Nanumba names are still in Dagbani.", "dagbani": "Naa Gbewaa bihi ata maa zaa puuni, Nanumba yɛtɔɣa nyɛla din miri Dagbani n-gari" }, { "english": "Of the three descendants of Naa Gbewaa, the language of the Nanumba is closer to Dagbani than the others.", "dagbani": "Naa Gbewaa bihi ata maa zaa puuni, Nanumba yɛtɔɣa nyɛla din miri Dagbani n-gari dimbalanim maa zaa." }, { "english": "Nanung, the country of the Nanumba.", "dagbani": "Nanuŋ n." }, { "english": "The elders indicate that where this Ngmantambo belongs is on the borders of Dagbong and Nanung.", "dagbani": "Kpamba wuhiya ni Ŋmantambo bɛhigu ŋɔ shee n-nyɛ Dagbɔŋ mini Nanuŋ tintarisi." }, { "english": "a sandfly", "dagbani": "nanviɣu" }, { "english": "sandflies", "dagbani": "nanviri" }, { "english": "large type of sandfly", "dagbani": "nanviɣikpukpilli" }, { "english": "You are people who filter out a sandfly and swallow a camel.", "dagbani": "yi nyɛla bɛn lɔŋdi nanviɣu, amaa ka lee vaani laakum" }, { "english": "sandflies swarmed and filled all their land", "dagbani": "nanviri waɣi pali bɛ tiŋgbɔŋ maa zaa" }, { "english": "tree", "dagbani": "nanzili" }, { "english": "pepper", "dagbani": "nanzua" }, { "english": "pepper (large, or round)", "dagbani": "nanzubua" }, { "english": "pepper (small, very hot pepper)", "dagbani": "nanzuchiriga" }, { "english": "pepper (large, mild)", "dagbani": "nanzutɔɣu" }, { "english": "peppers (large, mild)", "dagbani": "nanzutɔri" }, { "english": "smut", "dagbani": "naŋgom" }, { "english": "hem, edge", "dagbani": "naŋgbambili" }, { "english": "black powder", "dagbani": "naŋgom Pl: naŋgoma" }, { "english": "n. hem, edge", "dagbani": "naŋgbambili Pl: naŋgbambiya" }, { "english": "(she) went round behind Jesus and touched the hem of his robe. [LUK 8:44]", "dagbani": "(o) daa gili Yisa nyaaŋa nti shih’ o binyɛrigu naŋgbambili" }, { "english": "If a person carries consecrated meat in the fold of his garment. [HAG 2:12]", "dagbani": "Nir’ yi zaŋ sara maligu nimdi din be kasi n-gur’ o kparibu naŋgbambili" }, { "english": "two gold rings", "dagbani": "nyiŋ gbang' nyolɔriga" }, { "english": "unguided speech, rapid and empty speech, too much talk, prolific talk, sweet talk", "dagbani": "naŋgbammalim" }, { "english": "sweet, seductive talk", "dagbani": "naŋgbammalisim" }, { "english": "use nice words and sweet talk to deceive the naïve", "dagbani": "mali yɛtɔɣ' suma mini naŋgbammalisim yɔhindi" }, { "english": "a sweet-talker, seductive speaker", "dagbani": "naŋgbammalisimlana" }, { "english": "May the Lord make an end of such smooth words.", "dagbani": "Yawɛ, chɛ ka naŋgbammalisimnim’ maa yɛtɔɣa zan’ tariga." }, { "english": "lip, edge of mouth", "dagbani": "naŋgbampibili" }, { "english": "the fellow should dress in rags and leave the hair unkempt, and cover the upper lip.", "dagbani": "dilan’ ŋun yɛm’ binchɛra, ka chɛ ka o zabiri yirimyirim, ka o pɔb’ o zuɣusaa naŋgbampibili" }, { "english": "only her lips were moving, no one could hear her voice.", "dagbani": "o naŋgbampiba lee damda, ka so daa bi wumd’ o kukoli" }, { "english": "Your own lips give evidence to", "dagbani": "Amamaŋ’ naŋgbampiba n-di shɛhira jɛnd’ a." }, { "english": "condemn you.", "dagbani": "Niŋsim n gari naŋgbampibili." }, { "english": "Actions speak louder than words.", "dagbani": "Naŋgbampibili." }, { "english": "a muzzle, 'mouth-binder'", "dagbani": "naŋgbampɔbirigu" }, { "english": "Do not muzzle an ox while it is treading out the grain.", "dagbani": "Miri ka a zaŋ naŋgbampɔbirigu m-pɔbi naɣikɔrigu ŋun nɔri buri chi noli." }, { "english": "Don't take a muzzle and muzzle the mouth of a ploughing-ox.", "dagbani": "Miri ka a zaŋ naŋgbanpɔbirigu pɔbi naɣikɔrigu ... noli " }, { "english": "a reminder to a person of his past unkindness or greed", "dagbani": "naŋgbanchɛɣu" }, { "english": "blade.point", "dagbani": "naŋgbancholi" }, { "english": "external mouth (lips etc.), mouth as part of face", "dagbani": "naŋgbani" }, { "english": "inner mouth, mouth as hole, cavity", "dagbani": "noli" }, { "english": "bad breath", "dagbani": "naŋgban' pɔŋ" }, { "english": "agreement", "dagbani": "naŋgban’ yini" }, { "english": "Collect this small thing and put it into your rotten mouth", "dagbani": "Deem’ biɛla niŋ a naŋgban’ pɔŋ ni" }, { "english": "the two of them were in accord.", "dagbani": "ayi maa daa niŋ naŋgban’ yini" }, { "english": "a gaping mouth;", "dagbani": "naŋgban' yaɣu" }, { "english": "utterance of bad or evil things", "dagbani": "naŋgban' yoli" }, { "english": "a person who is fond of uttering bad or evil statements", "dagbani": "naŋgban' yoli lana" }, { "english": "It is the one who speaks quickly who (chooses) finds a slave.", "dagbani": "Naŋgban’ fumfulumlana m-piiri dabili." }, { "english": "the head, point of an arrow; edge, blade of a knife", "dagbani": "gbaan-gu/ti; to²/e/an; ton; gbaani." }, { "english": "the arrowhead passes right through their gall-bladder. [JOB 205]", "dagbani": "di nangban’ dirili maa pili yi bɛ binsom ni" }, { "english": "Ehud forged a two-bladed dagger. [JDG 3:16]", "dagbani": "Ɛhud daa kuri su’ shɛli din mali naŋgbana ayi" }, { "english": "a rim, edging", "dagbani": "naŋgbankuɣili" }, { "english": "rims, edgings", "dagbani": "naŋgbankuɣila" }, { "english": "From the gutter on the ground up to the lower ledge it is two cubits high and a cubit wide, and from the smaller ledge up to the larger ledge it is four cubits high and a cubit wide.", "dagbani": "Di tambu shee tiŋa zaŋ hal ni di tariga tiŋli ni ti nyɛla mita yini, ka di yɛliŋ ti nyɛ sɛntimita pihinu. Di naŋgbankuɣili kara zaŋ ti paai naŋgbankuɣili bihi ni ti nyɛla mita ayi, ka di yɛliŋ nyɛ sɛntimita pihinu." }, { "english": "Make a rim round it a hand's breadth wide.", "dagbani": "mali naŋgbankuɣila ka di yɛliŋ nyɛ milimita pisopɔinnaanu niŋ li" }, { "english": "an argument, quarrel", "dagbani": "naŋgbankpeeni" }, { "english": "Drive out the mocker, and out goes strife; quarrels and insults are ended.", "dagbani": "Yihimiya ansarisimaana yi kɔbili ni, ka zabili naai, ka naŋgbankpeeni mini turi chɛ." }, { "english": "to dispute, to argue", "dagbani": "ŋme naŋgbaŋkpeeni" }, { "english": "An argument broke out among Jesus' disciples as to which one", "dagbani": "Yisa nyaandoliba daa ti ŋmɛri tab’ naŋgbankpeeni ni bɛ nya ŋun gar’ o kpee bɛ ni." }, { "english": "dispute", "dagbani": "naŋgbankpeeni" }, { "english": "Casting the lot puts an end to disputes.", "dagbani": "Naŋgbankpeeni ŋɔ tatabo yi ti lu na" }, { "english": "If this sort of dispute breaks out.", "dagbani": "Naŋgbankpeeni daa ti kpe Ibram biŋkɔbiguliba mini Lɔt biŋkɔbiguliba sunsuuni quarrelling arose between Ibram's herdsmen and the herdsmen of Lot." }, { "english": "a muzzle", "dagbani": "naŋgbanpɔbirigu" }, { "english": "hyæna (epithet)", "dagbani": "naŋgbanpɔŋlana" }, { "english": "breakfast", "dagbani": "naŋgbansuuli" }, { "english": "hunger, the failure to have eaten, 'the state of a person before he eats breakfast'", "dagbani": "naŋgbantɔɣu" }, { "english": "hardship, sorrow, distress", "dagbani": "naŋgbantom" }, { "english": "I see great suffering and sorrow.", "dagbani": "n nya wahala pam mini nangbantom" }, { "english": "an accident, a mishap", "dagbani": "naŋgbantom" }, { "english": "tribal marks.", "dagbani": "naŋgbantoma" }, { "english": "cut near the mouth.", "dagbani": "naŋgbantoma" }, { "english": "a long moustache, mustache [Am.]", "dagbani": "naŋgbantuhi" }, { "english": "saliva marks or traces of porridge around the edges of the mouth and cheeks", "dagbani": "naŋgbantuhi" }, { "english": "the whiskers of an animal.", "dagbani": "naŋgbantuhi" }, { "english": "mouth", "dagbani": "naŋgbanvoli" }, { "english": "mouths", "dagbani": "naŋgbanvoya" }, { "english": "They 'must be dignified, not indulging in double talk'.", "dagbani": "Di niŋ kamaata ni bɛ mali biɛr’ suŋ, ka di yɛri naŋgbanvoya ayiyi" }, { "english": "side, verge, edge", "dagbani": "naŋgbanyee" }, { "english": "the king came to sit beside the doorway.", "dagbani": "naa daa kana ti ʒe tiŋ’ maa dunoli naŋgbanyee" }, { "english": "you shall take an awl and pierce a hole through his ear to the door-frame.", "dagbani": "nyin’ bom’ peeŋkpaa n-zaŋ o tibili tabili dunoli naŋgbanyee n-chib’ li voli" }, { "english": "and he went in to relieve himself", "dagbani": "ka booi booli pa di naŋgbanyɛhi zuɣu" }, { "english": "and mark line on its edges and its length was 8 m.", "dagbani": "ka\ndi wɔɣilim nyɛ mita anii" }, { "english": "its diameter was just over four metres", "dagbani": "di naŋgbanyɛra yaɣ’ yini zaŋ ti kpa di yaɣ’ yini yɛliŋ nyɛ mita anahi ni biɛla" }, { "english": "agreement, unity", "dagbani": "naŋgbanyini" }, { "english": "The unity of Judah and Israel was broken.", "dagbani": "Juda mini Israɛl naŋgbanyini biɛhigu la daa saɣim." }, { "english": "unity/oneness of mind, agreement, harmony", "dagbani": "naŋgbanyintali" }, { "english": "What harmony is there between Christ and Belial?", "dagbani": "Ka naŋgbanyintali bɔ n-lee be Masia mini Sintani sunsuuni?" }, { "english": "edges, fringe, tassel", "dagbani": "naŋgbanzusa" }, { "english": "edges, fringe, tassel", "dagbani": "nangbanzusa" }, { "english": "edges, fringe, tassel", "dagbani": "nangbanzuhili" }, { "english": "edges, fringe, tassel", "dagbani": "nangbanzuhigu" }, { "english": "they ... make the fringes of their garments long.", "dagbani": "Bɛ ... chɛri ka bɛ binyɛra nangbanzusa nyɛ zaɣ'wɔɣila." }, { "english": "bank, edge, rim", "dagbani": "naŋgbaŋgbiriŋ" }, { "english": "banks, edges, rims", "dagbani": "naŋgbaŋgbirima" }, { "english": "they jumped up and dragged him out of their town", "dagbani": "bɛ daa yiɣisi daag’ o yihi bɛ tiŋ’ maa tariga nti zaŋ o tam bɛ tiŋ maa ni daa me n-tam zo’ shɛli zuɣu la naŋgbaŋgbiriŋ" }, { "english": "The sound of harpists and minstrels, flute-players and trumpeters, shall no more be heard in you.", "dagbani": "mini bana ni alijeeta piɛbiriba ni kika' piɛbiriba damli a ni" }, { "english": "song-singer", "dagbani": "yiliyiina" }, { "english": "praise-singing", "dagbani": "baantali" }, { "english": "barracks", "dagbani": "baarichi" }, { "english": "Bassari", "dagbani": "baasali" }, { "english": "curved sword", "dagbani": "baasali sua" }, { "english": "a bicycle", "dagbani": "baasikuri" }, { "english": "a battery", "dagbani": "baatiri" }, { "english": "Baptists", "dagbani": "Baatiisinima" }, { "english": "members of a Baptist church", "dagbani": "Baptaizira" }, { "english": "gentle, not troublesome", "dagbani": "baawaala" }, { "english": "hunters dog", "dagbani": "baatɔha" }, { "english": "they, their", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "They don’t help orphans in their law cases.", "dagbani": "Bɛ bi sɔŋdi kpibisi bɛ saria dibu ni" }, { "english": "they, people - as impersonal \"people in general\", pseudo-passive. they are praised for their success.", "dagbani": "bɛ paɣiri ba bɛ nasara dibu zuɣu la" }, { "english": "Lit: they praise them ..... God gave them their own children.", "dagbani": "Naawuni daa ti ba bɛ dahalali bihi" }, { "english": "to show them what they should bring.", "dagbani": "n-wuhi ba bɛ ni yɛn ʒi neen’ shɛŋa" }, { "english": "object", "dagbani": "ba5" }, { "english": "relative", "dagbani": "ban" }, { "english": "emphatic", "dagbani": "ban" }, { "english": "contrastive", "dagbani": "bana" }, { "english": "relative", "dagbani": "bɛn" }, { "english": "singular", "dagbani": "o" }, { "english": "1st, second person", "dagbani": "ti1, yi1/ya" }, { "english": "The Lord is the one who exists.", "dagbani": "Yawɛ nyɛla ŋun be!" }, { "english": "Yawɛ is the one who exists. [PSA 18:46]", "dagbani": "Yawɛ nyɛla ŋun be!" }, { "english": "Note: {presence, existence}", "dagbani": "Note: {state, destiny}" }, { "english": "Yawɛ exists.", "dagbani": "Yawɛ nyɛla ŋun be!" }, { "english": "anyone is to go to God, he has to believe that God exists.", "dagbani": "a fukumsi zaligunim’ maa dolibu ni nyɛ din" }, { "english": "although in the following of your commandments there is life.", "dagbani": "ni chɛ ka nir’ be maa zaa yoli" }, { "english": "to be somewhere, be present, be at/in a place.", "dagbani": "o ni daa booi booli gili teeku zuɣu, n daa beni" }, { "english": "when he marked the boundary round the sea, I was there.", "dagbani": "Ʒiʒiriba gbarigiya; ka saɣiri pam mi beni" }, { "english": "carriers are weary, and there is also a lot of rubbish.", "dagbani": "O daa nam bula niŋ di biɛhigu shɛhi." }, { "english": "He created the oceans and put them in their places.", "dagbani": "a yihi n shia kpiimba biɛhigu shee" }, { "english": "you take my soul from the place where the deads are.", "dagbani": "Naawuni daa lan yɛli, “Binnema balibu kam, bɛnya tiŋgbani zuɣu ...\"" }, { "english": "God again said \"All kinds of creatures, be on the land ...!\"", "dagbani": "o yi ti be ti sani o niŋgbuŋ biɛhigu" }, { "english": "is actually present with us.", "dagbani": "di wuhi ba biɛri" }, { "english": "gave them moral, civil, and religious laws to live by.", "dagbani": "bɛ ni yɛn doli" }, { "english": "lead (lit.: be in front)", "dagbani": "be tooni" }, { "english": "leading", "dagbani": "tooni bɛnibu" }, { "english": "be in trouble", "dagbani": "be mii ni" }, { "english": "X is busy with, occupied in (NP)", "dagbani": "X be X (NP) ni" }, { "english": "on gathering corn in the field until evening.", "dagbani": "Lit: was just there at her gleaning." }, { "english": "be on X's side", "dagbani": "be X polo" }, { "english": "Someone is on our side.", "dagbani": "So be ti polo." }, { "english": "it depends on, is up to X", "dagbani": "di be X sani" }, { "english": "It depends on you.", "dagbani": "Di bela a sani." }, { "english": "Is the Lord with us, or not?", "dagbani": "Amii Yawɛ be ti sani bee o kani?" }, { "english": "to live, dwell in/at.", "dagbani": "M mini a biɛhigu pala yilinga ka m pii waa ni." }, { "english": "Our relationship is not like the a jingle.", "dagbani": "M mini a biɛhigu pala yilinga ka m pii waa ni." }, { "english": "limits to the brink of the top of the mountain that their town was built on.", "dagbani": "gbuɣima pinaayi kɔtomsi" }, { "english": "Twelve lions stood on the six steps, one at either end of each step.", "dagbani": "n-tamtam dunɔdura maa yaɣ’ ayi maa zaa naŋgbaŋgbirima zuɣu" }, { "english": "moustache, 'mustache' [Am.]", "dagbani": "naŋgbaŋkɔbri" }, { "english": "person with a moustache", "dagbani": "naŋgbaŋkɔbiri lana" }, { "english": "References:", "dagbani": "naŋgbantuhi. naŋgbani; kɔbigu." }, { "english": "dispute", "dagbani": "naŋgbaŋkpeeni" }, { "english": "a chief's wife", "dagbani": "napaɣa" }, { "english": "it is still a serious offence to court a wife of a chief", "dagbani": "di na kuli nyɛla taali titali ni so bɔ napaɣa" }, { "english": "The Chief's wives also go to the market and see a pretty girl", "dagbani": "Napaɣiba gba daa yi kpe daa ni nti nya paɣisaribil’ viɛlli, bɛ\ngbaar’ o mi kuli n-ti ti Naa, k’ o gba leei Napaɣa." }, { "english": "and take her home and give her to the Chief and she also becomes a Chief's wife.", "dagbani": "A yi ti nya ka paɣa zaŋ bɔbiga n-kaa vili o zuɣu ka zabri kani di wuhirimi ni Napaɣa n-nyɛ o." }, { "english": "When you see a woman who wears a head-tie and wraps her whole head and there are is no hair (showing?) it shows that she is a Chief's wife.", "dagbani": "Nabstr: napaɣiligu, napaɣitali." }, { "english": "the office and responsibilities of being a wife of a chief", "dagbani": "napaɣiligu" }, { "english": "the office and responsibilities of being a wife of a chief", "dagbani": "napaɣitali" }, { "english": "grasshopper [sp.]", "dagbani": "napaɣisuli" }, { "english": "companion", "dagbani": "napaɣizuli" }, { "english": "sister or a niece of a chief's wife, given to her as a domestic servant", "dagbani": "napaɣizuli Pl: napaɣizuya" }, { "english": "bird", "dagbani": "napakoli" }, { "english": "translating hoopoe", "dagbani": "Note: translating \"hoopoe\"" }, { "english": "bird (species)", "dagbani": "one" }, { "english": "an immediate junior sibling", "dagbani": "napari" }, { "english": "the next child born after twins are born", "dagbani": "jahi napari" }, { "english": "a sheep-pen, -fold", "dagbani": "napɔɣu" }, { "english": "a pen outside the compound", "dagbani": "sambani napoɣu" }, { "english": "a hen-house, fowl-house", "dagbani": "napɔɣu" }, { "english": "a lame (animal, person)", "dagbani": "napombara" }, { "english": "it is a serious defect, for instance it (animal) is lame or blind.", "dagbani": "di nyɛ dan’ titali, kaman o yi nyɛ napombara bee o yi nyɛ zoma" }, { "english": "so that the lame may not be disabled", "dagbani": "di chɛ ka napɔmbarinim’ naba ku ŋmirigi" }, { "english": "toe", "dagbani": "napombila" }, { "english": "He had six fingers on each hand and six toes on each foot.", "dagbani": "O daa malila nubihi ayɔbuyɔbu ni napombihi ayɔbuyɔbu." }, { "english": "great toe", "dagbani": "napɔmbillɔɣu" }, { "english": "the great toe", "dagbani": "napombillɔɣu" }, { "english": "the great toe", "dagbani": "napɔnbihilari" }, { "english": "the great toe", "dagbani": "napombillɔri" }, { "english": "the pad of an animal's foot, e.g. a dog", "dagbani": "napɔmpuɣu" }, { "english": "the pad of an animal's foot, e.g. a dog", "dagbani": "napɔŋpuuni" }, { "english": "sole of the foot", "dagbani": "napompuuni" }, { "english": "sole of the foot", "dagbani": "napɔnanpuuni" }, { "english": "instep of the foot, \"foot level\"", "dagbani": "napɔnchee" }, { "english": "instep of the foot, \"foot level\"", "dagbani": "napɔnchaa" }, { "english": "ankle", "dagbani": "napɔnchee" }, { "english": "ankle", "dagbani": "napɔnchaa" }, { "english": "our Lord will remove the ornaments", "dagbani": "Duuma ni ti yihi bɛ napɔnchahi" }, { "english": "they wear on their ankles.", "dagbani": "nuchee ‘wrist’; napɔŋkpuɣiligu ‘ankle’." }, { "english": "footsteps (sound of ~)", "dagbani": "napɔnchichiba" }, { "english": "Is not the sound of his master's footsteps behind him?", "dagbani": "O dan’ napɔn chichiba n-kul vuri dol’ o nyaaŋaŋɔ na." }, { "english": "We hear the sound of our enemies' horses in the land of Dan.", "dagbani": "Ti wum ti dimnim’ yuri napɔnchichibaDan tiŋgban’ ni." }, { "english": "a footprint", "dagbani": "napɔntam" }, { "english": "a footstool", "dagbani": "napɔntamdigu" }, { "english": "Don't swear by this world, because it is God's footstool.", "dagbani": "Di po duniya ŋɔ, dama di nyɛ la Naawuni napɔntamdigu" }, { "english": "elephantiasis", "dagbani": "napɔntimtimli" }, { "english": "foot", "dagbani": "napɔnvaɣu" }, { "english": "feet", "dagbani": "napɔnvari" }, { "english": "sole", "dagbani": "napɔnvaɣu" }, { "english": "palm", "dagbani": "napɔnvaɣu" }, { "english": "the donkey went and squeezed by the wall and crushed Balaam's foot against it", "dagbani": "o chaŋ ti tabili gooni n-zaŋ Balaam napɔnvaɣu sooi gooni maa" }, { "english": "they only saw her skull and her feet and hands.", "dagbani": "min’ o napɔnvari ni o nuchɛhi" }, { "english": "skull", "dagbani": "napɔŋ" }, { "english": "feet", "dagbani": "napɔŋ" }, { "english": "hands", "dagbani": "nabili" }, { "english": "a step, pace, yard (measurement)", "dagbani": "napɔnyaaba" }, { "english": "barefoot", "dagbani": "napɔnzaŋa" }, { "english": "leg and foot", "dagbani": "napɔŋ" }, { "english": "any man whose leg/foot or hand/arm is injured", "dagbani": "do’ so ŋun napɔŋ bee o nuu mali daŋa" }, { "english": "My foot is about to slip", "dagbani": "N napɔŋ yɛn sarigi" }, { "english": "I was (as) eyes to the blind and legs to the", "dagbani": "Mani n-daa nyɛ zoomba nina, ka nyɛ gbariti napɔna" }, { "english": "crippled.", "dagbani": "napɔŋ puuni" }, { "english": "sole of foots", "dagbani": "napɔŋ puuni" }, { "english": "good luck (especially in travelling)", "dagbani": "napɔn' suŋ" }, { "english": "the soles of their feet were like the sole of a calf's foot", "dagbani": "bɛ naba puuni be kaman naɣibila napɔŋ puuni la" }, { "english": "to suffer laceration of the foot", "dagbani": "fuɣi napɔŋ" }, { "english": "Mind you don't walk till your feet wear out.", "dagbani": "Miriya ka yi chaŋ hal ka yi naba ti fuɣi" }, { "english": "pace out (measure a distance)", "dagbani": "ŋme napɔŋ" }, { "english": "lower leg, calf", "dagbani": "bee" }, { "english": "calf", "dagbani": "biɛpuɣili" }, { "english": "thigh", "dagbani": "gbali" }, { "english": "flesh of thigh", "dagbani": "gbalipini" }, { "english": "toe", "dagbani": "napɔmbila" }, { "english": "foot", "dagbani": "napɔnvaɣu" }, { "english": "heel", "dagbani": "napɔŋkpaa" }, { "english": "ankle", "dagbani": "napɔŋkpuɣiligu" }, { "english": "wheel (of vehicle)", "dagbani": "Spec" }, { "english": "times (with numeral)", "dagbani": "malaika maa daa ti lan labina pahi napɔŋ buyi nti shih’ o the angel came back a second time and touched him. [1KI 19:7] “... niŋ lala hal ti paai siɣimsiɣim buyopɔin.” Napɔŋ din pahir’" }, { "english": "do it up to seven times.", "dagbani": "ayopɔin maa ni ..." }, { "english": "And on the seventh time ...", "dagbani": "... [1KI 18:43-4]" }, { "english": "the heel", "dagbani": "napɔŋkpaa" }, { "english": "the heels", "dagbani": "napɔŋkpahi" }, { "english": "he grabbed his twin's heel.", "dagbani": "o daa gbaala o jabil’ kpee napɔŋkpaa" }, { "english": "A trap catches their heels.", "dagbani": "Tɔŋ gbaai bɛ napɔŋkpahi" }, { "english": "They don’t catch a thief’s heel; they catch the thief’s hand.", "dagbani": "Bɛ bi gbaari nayiɣa napɔŋkpaa, bɛ gbaarila nayiɣa nuu ni." }, { "english": "X follows closely behind Y.", "dagbani": "X du Y napɔŋkpahi" }, { "english": "terror ... follows them at every step.", "dagbani": "dabiɛm ... kariti doli ba duri bɛ napɔŋkpahi" }, { "english": "the ankle", "dagbani": "napɔŋkpuɣiligu" }, { "english": "ankle-deep", "dagbani": "napɔŋkpuɣila tariga" }, { "english": "instep, ankle", "dagbani": "napɔnchee" }, { "english": "a disease of the feet; painful swelling and tender soles", "dagbani": "napɔŋkpuli" }, { "english": "sole", "dagbani": "napɔŋvɔɣu" }, { "english": "barefooted (with bare feet)", "dagbani": "napɔŋzaŋa" }, { "english": "I will go about barefoot and naked.", "dagbani": "N ni chaŋ napɔnzaŋa ni nzaɣim." }, { "english": "early-millet", "dagbani": "nara" }, { "english": "“Yaa yaa” and the early millet ripens.", "dagbani": "Yaa yaa ka nara bi." }, { "english": "a nasal disease in horses", "dagbani": "nara" }, { "english": "to curse", "dagbani": "nari" }, { "english": "God will punish you, God will not look after you ('God curse you you are not a [proper] person').", "dagbani": "Naawuni nar’ a; a pala nira!" }, { "english": "to be necessary.", "dagbani": "nari" }, { "english": "What should be prepared (done) in the morning is prepared during the previous evening.", "dagbani": "Asiba nari, di narila zaawuni." }, { "english": "The Dagomba elders say that \"What should be prepared (done) in the morning is prepared during the previous evening.\"", "dagbani": "Dagbankpamba yɛliya, ni “Asiba nari narila zaawuni.”" }, { "english": "necessary", "dagbani": "kamaata" }, { "english": "cheating", "dagbani": "nari" }, { "english": "planning, plotting, conspiracy", "dagbani": "narigu" }, { "english": "Abu and Awa are conspiring against her husband.", "dagbani": "Abu mini Awa nari oyidan nari." }, { "english": "grass [sp.] used in weaving gbala mats", "dagbani": "narigbuŋgbaŋ" }, { "english": "grass [sp.] used in weaving gbala mats", "dagbani": "naragbungbaŋ" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "baŋlari" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "chimli" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "gumachuɣuzuli" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "gbiŋgbaŋ" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kɔrinchi" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kulikaɣili" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kulikarili" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kulimɔri" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kunduŋpiɛm" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kpaaŋwundigu" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kpiŋkpaŋgɔŋ" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "laŋgirindoo" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "naɣipuri" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "naɣiyɛm" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "pirimpiɛligu" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "piriŋkpaŋ" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "tantee" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "dabiga" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "gbiriga" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "kaɣalom" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "kɔnyurili" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "kpamvɔɣu" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "naɣiyihim" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "suiin" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "wɔrikariwana" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "wɔrimɔri" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "yihim" }, { "english": "sore.", "dagbani": "narili" }, { "english": "to curse sb.", "dagbani": "narim" }, { "english": "to belittle.", "dagbani": "narim" }, { "english": "to plunder, take all the goods of somebody", "dagbani": "narim" }, { "english": "mudfish", "dagbani": "naringa" }, { "english": "white man, person of Caucasian race", "dagbani": "Nasara" }, { "english": "The Dagomba (Africans) were late in getting to know things, so the Europeans got all the good", "dagbani": "Dagbamba (Gbansabila) yoli yɛligu ka Silimiiŋa (Anashaara ) deei zaa zani." }, { "english": "positions", "dagbani": "nasaara" }, { "english": "victory", "dagbani": "nasaara" }, { "english": "to gain victory; to win, be successful in contest", "dagbani": "di nasara" }, { "english": "Then Rachel said, 'I have had a great struggle with'", "dagbani": "Rechɛl daa yɛli, “N ni va m biɛli val’ shɛli din kpɛm’ pam la zuɣu ka n di nasara ŋɔ" }, { "english": "my sister, and I have won.", "dagbani": "a dimnima tahiri nasara" }, { "english": "(your enemies) are shouting a cry of victory.", "dagbani": "dibu tahigu" }, { "english": "you can't win.", "dagbani": "yi ku di nasara" }, { "english": "And the reason is that he, our Ancestor Kumbun-Naa went to war and was victorious.", "dagbani": "Cpart: tuhi lu ‘be defeated’. Ŋuni n-lee zaŋ nasaridira ŋɔ yi wulimpuhili polo" }, { "english": "Who has brought this conqueror from the east and let him have victory everywhere?", "dagbani": "na, ka chɛ ka o diri nasara luɣ’ shɛlikam ŋɔ?" }, { "english": "success (as in winning a court case).", "dagbani": "nasara" }, { "english": "the one who is merciful will be vindicated in the judgement.", "dagbani": "ŋun zɔri nambɔɣu ni ti di nasara saria karibu puuni" }, { "english": "King Solomon had success in his work.", "dagbani": "Naa Sulemaana nya nasara o tuma ni" }, { "english": "The father of success is preparation.", "dagbani": "Nasara ba n-nyɛ shili malibo." }, { "english": "they worked", "dagbani": "tuuli" }, { "english": "plant a child", "dagbani": "puhiri" }, { "english": "the party cannot overcome his memory", "dagbani": "ninvuɣu shɛb bɛ ni zaŋ tooni" }, { "english": "at that time", "dagbani": "ka tuma" }, { "english": "we took white man's thing", "dagbani": "ŋɔ ti di nasara ŋɔ" }, { "english": "Our first thanks go to those who took the lead in ensuring the success of this project.", "dagbani": "Vihigu maa nyi naai ka gbɔŋ maa yɛtɔɣa maa ka nasara, kootu yɛn yihila keeviyat maa m-bahi" }, { "english": "Ha.", "dagbani": "(Ha.)" }, { "english": "Ar.", "dagbani": "(Ar.)" }, { "english": "a victor", "dagbani": "nasaridira" }, { "english": "victory-eater", "dagbani": "nar" }, { "english": "Who has brought this conqueror from the east and let him have victory everywhere?", "dagbani": "Ŋuni n-lee zaŋ nasaridira ŋɔ yi wulimpuhili polo na, ka chɛ ka o diri nasara luɣ’ shɛlikam ŋɔ?" }, { "english": "God is Victorious.", "dagbani": "Naawuni ŋun nyɛ nasardira" }, { "english": "natitamlana", "dagbani": "Natitamnaa" }, { "english": "almighty", "dagbani": "n." }, { "english": "He God alone is the blessed Almighty.", "dagbani": "Ŋun’ Naawuni kɔŋko n-nyɛ alibarika Natitamlana" }, { "english": "wateryam", "dagbani": "nawɔɣu" }, { "english": "People go to Yendi from time to time to see his grave and his weapons.", "dagbani": "Niriba chani la Naya sahasaha nti nyari o gballi mini o bidib’nɛma maa." }, { "english": "M.A.Tia from the staff of the Dagbani literacy office in Yendi.", "dagbani": "Moses Abukari Tia bɛn tumdi tuma Dagbani literacy tuma duu dim be Naya la sani." }, { "english": "houses of royalty", "dagbani": "Nam ya" }, { "english": "Chirizaŋ is a village which is an old village near Sang which is situated between Yendi and Tamale.", "dagbani": "Chirizaŋ nyɛla tin’ shɛli din nyɛ tin’ kurili miri Saŋ dim be Naya mini Tamale sunsuuni la." }, { "english": "thief", "dagbani": "nayiɣa" }, { "english": "thief (variant)", "dagbani": "tayiɣa" }, { "english": "If ... (sentence context)", "dagbani": "A yi bi zura ka guhimda a nyɛla tayiɣa /nayiɣa." }, { "english": "you’re not a thief, but are sneaking around, you’re a thief.", "dagbani": "Nayiɣa kalinsi nyaaŋa ka buni tiligira." }, { "english": "One’s properties are only safe after the death of a thief.", "dagbani": "Nayiɣa niŋdila nambɔɣu ni o zu a, ka pakurugu gba niŋdi nambɔɣu ni o ku a." }, { "english": "mugger, (armed) robber", "dagbani": "ŋmɛnditoli" }, { "english": "one with 'itchy palms'", "dagbani": "numaha" }, { "english": "and then kills you.", "dagbani": "tayiɣa." }, { "english": "theft.", "dagbani": "nayiɣim" }, { "english": "palace, chief’s house.", "dagbani": "nayili" }, { "english": "theft.", "dagbani": "nayiɣlim" }, { "english": "theft.", "dagbani": "nayiɣisigu" }, { "english": "theft.", "dagbani": "tayiɣim" }, { "english": "palace, chief’s house.", "dagbani": "nayiya" }, { "english": "palace, chief’s house.", "dagbani": "naya" }, { "english": "Somo Dama and Naa Damba are only danced at the Palace.", "dagbani": "samban’ ni ko. Somo Dama and Naa Damba are only danced at the Palace." }, { "english": "(they) come back to the front-yard of the palace and dance a lot, and then disperse.", "dagbani": "samban’ ni nti wa ʒiɛm ŋɔ pam ka naanyi wurim." }, { "english": "The places that foreigners built have fallen.", "dagbani": "Tinzunnim’ ni me nayiya shɛŋa luya" }, { "english": "The drum at the chief’s house is beaten to call the elders.", "dagbani": "Nayili tumpani kum boli kpamba." }, { "english": "chiefly household, chief's housepeople", "dagbani": "nayilinima" }, { "english": "Listen, O royal house!", "dagbani": "Yinim’ nayilinima, luɣimiya yi tiba wum!" }, { "english": "an aborigine", "dagbani": "nayiliga" }, { "english": "flies that make honey in the ground", "dagbani": "nayiliga" }, { "english": "palaces", "dagbani": "nayiya" }, { "english": "high king, paramount chief", "dagbani": "nazuɣu" }, { "english": "the Egyptians called their big king 'Pharaoh'", "dagbani": "Ijiptinim’ daa booni bɛ nazuɣu la Firawuna" }, { "english": "before 'kings and governors'.", "dagbani": "Nabukadnɛza ŋun nyɛ Babilɔn naa, ka lan nyɛ nanim’ zaa nazuɣu ŋɔ" }, { "english": "Nebuchadnezzar who is king of Babylon and is also high king of all kings.", "dagbani": "Nabukadnɛza ŋun nyɛ Babilɔn naa, ka lan nyɛ nanim’ zaa nazuɣu ŋɔ" }, { "english": "eighteenth day of Damba, day for homage.", "dagbani": "Naa Damba" }, { "english": "Damba begins with the birth of the prophet Mohammed.", "dagbani": "Damba pili la anabi Mahama dɔɣim ni." }, { "english": "The day of his birth is the Somo Damba and the day of his outdooring sets the Chief's Damba day.", "dagbani": "O dɔɣim dabsili n-nyɛ Somo Damba ka o suuna dali mi zani Naa Damba dali." }, { "english": "When the Somo Damba has finished, what remains is the King's Damba.", "dagbani": "Somo Damba din’ yi naai din kpalim nyɛ la Naa Damba." }, { "english": "an Elder of the Yaan-Naa who repeats loudly the speech of the Yaan-Naa", "dagbani": "Naa Noli" }, { "english": "a chief", "dagbani": "naa" }, { "english": "The chief of my town.", "dagbani": "N ya naa." }, { "english": "You arrived first at the chief’s palace, but I saw the chief before you saw him.", "dagbani": "A daŋ nayili ka m mi daŋ a naa nyabu." }, { "english": "the son", "dagbani": "bia" }, { "english": "He will eat food suitable for a chief to eat.", "dagbani": "O ni ti mali bindir’ shɛŋa di ni simdi ni naa di." }, { "english": "Those were the chieftains of the Horites who were in the land of Edom previously.", "dagbani": "Bɛmbɔŋɔ n-daa nyɛ Hɔrinim’ nanima kaman bɛ daŋ ni daa nyɛ shɛm Ɛdom tiŋgbɔŋ ni." }, { "english": "Even today, if any Nanumba chief has a problem.", "dagbani": "Hali ni zuŋɔ Nanuŋ naa kam yi ti nya yɛlli" }, { "english": "Royal dawadawa", "dagbani": "Dohi naa" }, { "english": "Sire, Your Majesty", "dagbani": "Naa" }, { "english": "Your Majesty, as we also are concerned for the prosperity of your empire.", "dagbani": "ti gba ni nyɛri a nam daanfaani la zuɣu" }, { "english": "a woman who bears the same name as the chief's mother", "dagbani": "naa ma" }, { "english": "chief butcher", "dagbani": "nakɔha naa" }, { "english": "It is the poor person who removes the thorn that is in the chief’s foot.", "dagbani": "Naa goo zaŋdi ŋoorila tarima" }, { "english": "a king", "dagbani": "naa" }, { "english": "The King of Syria said to him ...", "dagbani": "Siria naa maa daa yɛl’ o ..." }, { "english": "according to ... the decrees of Cyrus, Darius and Artaxerxes, kings of Persia", "dagbani": "kaman Pɛriʒia nanima, Sairus mini Darius ni Atazɛrikisɛs gba ni daa zali ba shɛm" }, { "english": "a headman, title-holder", "dagbani": "naa" }, { "english": "The chief of wizards finished destroying the", "dagbani": "Bukpaha naa naai chi ku naai mɔri" }, { "english": "millet farm, but he cannot finish destroying the grass.", "dagbani": "Kukolimahimlana ʒirila nayiɣa naa baaji." }, { "english": "The social parasite carries the bag of the chief thief.", "dagbani": "Kukolimahimlana ʒirila nayiɣa naa baaji." }, { "english": "disc. response to a call or to most greetings.", "dagbani": "naa" }, { "english": "than men.) A yi saɣi \"Naa, naa!\" nti je, a saɣirila \"Fiɔŋfiɔŋ!\".", "dagbani": "If you respond “Yes, yes!” with no success, then you respond “I dare you to try to do/say it!” " }, { "english": "naa", "dagbani": "See main entry: na. placenta." }, { "english": "cattle immunisation", "dagbani": "naabɔɣu" }, { "english": "nard (cosmetic)", "dagbani": "naad" }, { "english": "with choice fruits, with henna and nard.", "dagbani": "tihi puu din wandi wal’ suma din nyɛ hɛnna mini naad" }, { "english": "nard and saffron, calamus and cinnamon, with every kind of incense tree, with myrrh and aloes and all the finest spices.", "dagbani": "Naad mini safrɔn ni kalamosi ni sinnamɔn ni firanki tulaale zim tihi zaa ni mɛɛr ni aloosi ni tulaale suma zaa be di ni" }, { "english": "supplementary prayer, \"non-compulsory Muslim worship done before or after a compulsory daily prayer\"", "dagbani": "naafiila" }, { "english": "to finish (sth. does), come to an end, be exhausted (in supply), run out.", "dagbani": "naai" }, { "english": "Someone had money, but it will be spent and she/he will be left crying.", "dagbani": "Ŋun daa mali liɣiri ka di ti naai ka chɛ o ka o kuhira." }, { "english": "When the water in the skin was finished.", "dagbani": "Kom koligu maa ni kom ni daa ti naai" }, { "english": "When the Somo Damba has finished, what remains is the King's Damba.", "dagbani": "Somo Damba din’ yi naai din kpalim nyɛ la Naa Damba." }, { "english": "the boundary went from there and ended at the Mediterranean sea.", "dagbani": "n-yi nimaani chaŋ ti naai Mɛditireniɛn Teeku ni" }, { "english": "the urine first goes far away, but eventually it stops right in front of him.", "dagbani": "yurilim din bi naara mini ʒiɛyimtali galisi n sani" }, { "english": "love which does not end and faithfulness is great with me.", "dagbani": "daŋ naai" }, { "english": "first ... and then ...", "dagbani": "nyin daŋmi ŋmaai bia maa bindirigu pɔi ka naai niŋ nanzuu niŋ ka yili maa zaa" }, { "english": "first serve the portions of food for the children and then add pepper for the rest of the family.", "dagbani": "naai di" }, { "english": "X has died", "dagbani": "X saɣim naaiya" }, { "english": "At the beginning his words are folly; at the end they are wicked madness", "dagbani": "Bɛ noya ni yɛtɔɣa piinimi ni jɛritali, ka naari ni putɔɣu ni yinyari" }, { "english": "to finish (something)", "dagbani": "to finish (sth.)" }, { "english": "It is the one who sows wickedness that will destroy the inner compound and the land just outside it", "dagbani": "Ŋun biri zamba din naai dundɔŋ n-tabili samban’ ni" }, { "english": "Hope remains in one’s throat and puts an end to all the bad thoughts in one’s mind.", "dagbani": "naai yɛli biɛribiɛri." }, { "english": "'With horns like these you will gore the Aramaeans and make an end of them'.", "dagbani": "Binyila ŋɔ ka yi yɛn zaŋ ʒe Sirianim’ ŋɔ hal ti naai bɛ balibu." }, { "english": "What a human being loves will cause his/her riches to be used up completely.", "dagbani": "Nira ni yur’ shɛli dini naar’ o buni." }, { "english": "When a baby is born and is finally in the world it is important to give it the breast.", "dagbani": "Di yi niŋ ka bɛ dɔɣi bilɛɣu ka o luna n-naai di tu ni di zaŋ bihili n-niŋ o." }, { "english": "finished", "dagbani": "Tummiya" }, { "english": "do your work and finish every day.", "dagbani": "yi tuma naari dabisili kam (habitually)" }, { "english": "when you have cooked it, be careful to cover it with something.", "dagbani": "a yinduɣi naai, ka a kpaŋ amaŋa m-bɔ binlinsi pili li" }, { "english": "Syn: bahi", "dagbani": "Note: sn " }, { "english": "Note: order is bahi -", "dagbani": "[verb] but [verb]" }, { "english": "naanyi.", "dagbani": "[pre-verbal particle]" }, { "english": "Be reconciled with God.", "dagbani": "Zaŋmiya yimaŋa n-naai Naawuni." }, { "english": "to agree, come to compromise", "dagbani": " naai noli" }, { "english": "(they) agreed to join forces and fight against Joshua and Israel", "dagbani": "Bɛna n-daa laɣim naai noli ni bɛ tuhi Jɔshua mini Izraɛlnima" }, { "english": "my son and Jesse's son have made an agreement with each other", "dagbani": "m bia maa mini Jɛsi bia maa ni daa zaŋ bɛ noya naai taba maa" }, { "english": "if two of you agree (on sth.) in this world", "dagbani": "yi ni niriba ayi yi naai noli dunia ŋɔ ni" }, { "english": "Abner Goes Over to David", "dagbani": "nol’ naai Naa Dauda" }, { "english": "to reconcile people.", "dagbani": "Naawuni daa be Masia ni n-zaŋdi dunianim’ naari ŋun’ Naawuni maŋmaŋa" }, { "english": "God was in Christ reconciling the world to himself", "dagbani": "Naawuni daa be Masia ni n-zaŋdi dunianim’ naari ŋun’ Naawuni maŋmaŋa" }, { "english": "an aide of the Yaan-Naa", "dagbani": "naakpɛliŋga" }, { "english": "chief's supporting-stone", "dagbani": "‘chief's supporting-stone’" }, { "english": "blue-coloured birds which feed principally upon grasshoppers", "dagbani": "naalɔŋ" }, { "english": "Abyssinian roller?", "dagbani": "Note" }, { "english": "answer to a call", "dagbani": "naam" }, { "english": "would", "dagbani": "naam" }, { "english": "'pussy', cat (epithet)", "dagbani": "naamam" }, { "english": "tinned corned-beef, canned beef", "dagbani": "naamanchɛmsi" }, { "english": "I would have got interest in addition to my principal.", "dagbani": "ku nya nyɔri pahi n laɣidaya maa zuɣu" }, { "english": "This work which has been done could not have been done were it not for ...", "dagbani": "Tuun' shɛli din tum ŋɔ naan ku too tum di yi di pala ..." }, { "english": "If I were to be hungry I would not tell you.", "dagbani": "Kum n-yi di mali ma, n naan ku yɛli ya" }, { "english": "If we had left worshipping you ... you, God, would have seen.", "dagbani": "chɛ nyin’ ... jɛmbu ... nyin’ Naawuni naan dii nya" }, { "english": "If the Lord had not been on our side ... they would have swallowed us alive.", "dagbani": "Yawɛ yi di daa bi be ti polo, ... bɛ daa naan vali ti zaɣ’ nɛma" }, { "english": "If you knew me, you would know my Father also.", "dagbani": "Yi yi di mi ma, yi naam mi m Ba maa gba." }, { "english": "me, you would know my Father also.", "dagbani": "'. [JHN 8:19]" }, { "english": "should", "dagbani": "•" }, { "english": "what would be suitable: protasis - first part of construction", "dagbani": "Note: " }, { "english": "I should come to you for you to baptize me, but are you rather coming to me?", "dagbani": "Mani n-naan ka a sanna ka a ti baptaizi ma, amaa ka nyini nti lee kani n sanna?" }, { "english": "Correl: lee", "dagbani": "[MAT 3:14]" }, { "english": "a small sensitive plant", "dagbani": "naanaakpabigbandi" }, { "english": "poor", "dagbani": "naandamba" }, { "english": "trust, confidence", "dagbani": "naani" }, { "english": "Trust has caused wise people to become complete fools.", "dagbani": "Naani fa yɛm n-jɛrigi zaa." }, { "english": "If a lame person is seen digging a hole it is because he hopes a dog (will come and help him).", "dagbani": "Wabili gbiri voli, baa naani." }, { "english": "in X’", "dagbani": "N niŋ Yawɛ naani ka bi tiriti gbini." }, { "english": "I rely on the Lord and do not turn back.", "dagbani": "Nir’ yi sɔɣi Yawɛ sani, di so ni a niŋ nabihi naani." }, { "english": "If a person takes refuge with the Lord it is better than trusting princes.", "dagbani": "Jahanjɛli miri ka o niŋ tabilankpia naani, dama tabilankpia ku tooi tiligi o, dama yɛriga be yoma." }, { "english": "The yellow weaverbird should not have trusted a wasp because a wasp cannot save it when the plucking stick is near.", "dagbani": "naanigoo" }, { "english": "a mishap arising from one's misplaced trust in another", "dagbani": "naanigoo" }, { "english": "There is no faith (trust) in an ungrateful person.", "dagbani": "Gutulu ka naani." }, { "english": "There is no faith (trust) in an ungrateful person.", "dagbani": "Gutulu ka yɛda." }, { "english": "Don't count your chickens before they are hatched.", "dagbani": "niŋ naani." }, { "english": "A woman cannot be relied on (trusted).", "dagbani": "Paɣa ka naani." }, { "english": "betrayal of trust.", "dagbani": "naanigoo" }, { "english": "A trust that has been betrayed is very painful.", "dagbani": "Naanigoo kuhi biɛra." }, { "english": "A single-minded person is patient concerning his/her disappointed trust.", "dagbani": "Suhuyini n-ŋoori naanigoo." }, { "english": "insect", "dagbani": "naaninye" }, { "english": "a silent cricket", "dagbani": "naaninye" }, { "english": "The belly of the naaninye is soft and cannot be like that of a real cricket.", "dagbani": "Naaninye puli luŋaluŋa ku ŋmani paaŋa." }, { "english": "snuff", "dagbani": "naansara" }, { "english": "pepper (fruit or as a condiment)", "dagbani": "naanzua" }, { "english": "Pepper that is near the forehead will fall into the eyes.", "dagbani": "Naanzua din miri gbɛɣu ni lu nin’ ni." }, { "english": "you give tithes of pepper, sesame and nili.", "dagbani": "mini buŋgu ni nili zaka" }, { "english": "When you cook the food for the household first separate the child's portion and then add pepper (to the rest) for the family to eat.", "dagbani": "Di yi niŋ ka a duɣiri yili maa zaa bindirigu nyin daŋ mi ŋmaai bia maa bindirigu pɔi ka naai niŋ nanzuu niŋ ka yili maa zaa naai di." }, { "english": "He fenced in his peppers.", "dagbani": "O baɣi nanzua maa." }, { "english": "add pepper.", "dagbani": "ka sa yabiga" }, { "english": "pepper [type], \"large or round\"", "dagbani": "naanzubua" }, { "english": "pepper [type], \"hot (smaller than naanzubua)\"", "dagbani": "naanzuchiriga" }, { "english": "pepper [type], \"hot\"", "dagbani": "naanzutɔɣu" }, { "english": "tree", "dagbani": "naanʒili" }, { "english": "hard wood tree used for charcoal and rafters; used also as chewing stick", "dagbani": "Note: \"naanʒili\" (IM)" }, { "english": "The naanȢili tree (with pods like the dawadawa pods) imitates a dawadawa tree, but it can’t produce the black seeds in the dawadawa pods.", "dagbani": "Naanʒili tɔɣisi doo ku\nwali zuuni." }, { "english": "then, subsequently, finally", "dagbani": "naanyi" }, { "english": "when all Pharaoh’s horses and chariots and horsemen pursued the Israelites and overtook them as they camped by the sea near Pi Hahiroth, opposite Baal Zephon", "dagbani": "hal ka bɛn pa Izraɛlnim’ la kalinli zaa ti paai; ka Izraɛlnim’ zaa gba naanyi" }, { "english": "until the number of non-Israelites is reached, then the Israelites also will finally be saved.", "dagbani": "tiligi ... " }, { "english": "If the person who has a problem speaks it out, others will respond.", "dagbani": "Yɛllilana yi tola o nol’ ni, ka bɛn kpalim naanyi saɣi." }, { "english": "(they) finally started to look for him among their family and acquaintances.", "dagbani": "naanyi ti gbaag’ o bɔbu bɛ dɔɣiriba mini bɛ nimmiriba sani" }, { "english": "(they)", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "finally", "dagbani": "naanyi" }, { "english": "started to look for him", "dagbani": "ti gbaag’ o" }, { "english": "among their family and acquaintances", "dagbani": "bɔbu bɛ dɔɣiriba mini bɛ nimmiriba sani" }, { "english": "finally", "dagbani": "labi" }, { "english": "family", "dagbani": "nayili" }, { "english": "look for him", "dagbani": "samban’ ni" }, { "english": "they", "dagbani": "nti" }, { "english": "respond", "dagbani": "wa ʒiɛm ŋɔ pam" }, { "english": "naanyi wurim.", "dagbani": "they come back to the front-yard of the palace and dance Ȣiǫm a lot, and then disperse." }, { "english": "Correl: pɔi ... naanyi", "dagbani": "first ... and then" }, { "english": "wɔhu bee buŋa ... bɛ ni zaŋdi galigɛ n-lɛri shɛb’ pɔi ka bɛ naanyi", "dagbani": "tumdi bɛ laamba yubu la horse or donkey ... that they first have to fit with a bit before they will obey their masters' will." }, { "english": "chira ata pɔi ka bɛ dabisili maa naanyi paai", "dagbani": "three months before their (wedding) day" }, { "english": "God had already previously chosen him before, and then created the world.", "dagbani": "Naawuni daa pun daŋ m-piig'o mi pɔi, ka naanyi ti nam dunia ŋɔ" }, { "english": "naai, bahi ‘(do something) before finally (doing something else)’", "dagbani": "actually arrives" }, { "english": "response", "dagbani": "naap" }, { "english": "the art of walking upside down with the hands", "dagbani": "naasangalli" }, { "english": "crab", "dagbani": "nansanjɛrigu" }, { "english": "God, of Christian doctrine", "dagbani": "Naawuni" }, { "english": "In the beginning God created the heaven and the earth.", "dagbani": "Piligu ni, Naawuni daa namla zuɣusaa mini dunia." }, { "english": "The beginning of the gospel about Jesus Christ, the Son of God.", "dagbani": "Naawuni Bia Yisa Masia lahibal’ suŋ m-bɔŋɔ." }, { "english": "The", "dagbani": "Bihili" }, { "english": "beginning", "dagbani": "ŋmanla" }, { "english": "God", "dagbani": "Naawuni" }, { "english": "created the heaven and the earth.", "dagbani": "daa namla zuɣusaa mini dunia." }, { "english": "breast is like God's fountain.", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu 5.00" }, { "english": "Naawuni ni daa nam daadam O nia daa nyɛla daadam ni ... duhiri o yuli.", "dagbani": "When God created man His intention was that man would ... honour his name. " }, { "english": "Naawuni yili ‘heaven, paradise ('God's house')’. zuŋɔ dabisili ŋɔ a ni ti be n sani Naawuni yili 'this day you will be with me in Paradise'.", "dagbani": "[LUK 23:43]" }, { "english": "the Almighty, High God of Pagans.", "dagbani": "Naawuni yi ti bɔhi doo bee paɣa zuɣu when a man" }, { "english": "woman dies.", "dagbani": "paɣi Naawuni" }, { "english": "expire, die", "dagbani": "leei Naawuni dini" }, { "english": "all their gods could not save them.", "dagbani": "bɛ zaa naawuna daa bi tooi tiligi ba" }, { "english": "Thank you.", "dagbani": "Naawuni ni ti laara" }, { "english": "May God help them and give them long lives.", "dagbani": "sɔŋmi ba ka ti ba nyɛvuli waɣala." }, { "english": "divinity, godlikeness", "dagbani": "Naawunitali" }, { "english": "the Lord put a divine spirit in him", "dagbani": "Yawɛ ... zaŋ Naawunitali shia niŋ o ni" }, { "english": "human nature", "dagbani": "daadamtali" }, { "english": "With respect to his human nature ... with respect to his divine nature", "dagbani": "Zaŋ chaŋ o daadamtali polo ... ka zaŋ chaŋ o Naawunitali mi polo" }, { "english": "a godly person, 'God's servant/slave'", "dagbani": "Naawuni·dabili" }, { "english": "hermit ant", "dagbani": "chǫrili" }, { "english": "called", "dagbani": "chǫrili (epithet)" }, { "english": "Naawuni·daba", "dagbani": "Plural of Naawuni·dabili" }, { "english": "a dark circle around either the sun or the moon", "dagbani": "Naawuni·daa" }, { "english": "dark circles around either the sun or the moon", "dagbani": "Naawuni·dahi" }, { "english": "God's market", "dagbani": "Naawuni·daa" }, { "english": "the forefinger", "dagbani": "Naawuni·nubila" }, { "english": "the forefingers", "dagbani": "Naawuni·nubihi" }, { "english": "God's finger", "dagbani": "Naawuni·nubila" }, { "english": "thumb, middle finger, little finger 'pinkie' [Am.]", "dagbani": "nubila, nubililɔɣu, nubili·sunsuuni, nubilikpaliŋga" }, { "english": "Holy•Spirit.", "dagbani": "Naawuni·Shia·Kasi" }, { "english": "being god-fearing, \"absolute belief in God or Qur'an and Hadith\"", "dagbani": "Naawuntizoo" }, { "english": "courtier, 'King's Friend'", "dagbani": "naazo" }, { "english": "And the King told all his attendants to go out.", "dagbani": "Ka naa maa daa yɛl’ o naazɔnim’ ni bɛ yima." }, { "english": "The friend of a chief is not to be trusted.", "dagbani": "Naa zɔri ka yɛda." }, { "english": "bravo!", "dagbani": "nbo" }, { "english": "it has happened! Woe!", "dagbani": "ncheu" }, { "english": "number", "dagbani": "ndam" }, { "english": "one", "dagbani": "ndam" }, { "english": "a response to a greeting by a person of lower status to a person of higher status", "dagbani": "ndana" }, { "english": "My Lord", "dagbani": "Ndana" }, { "english": "Sir", "dagbani": "Ndana" }, { "english": "my master, my Lord (God)", "dagbani": "Ndana" }, { "english": "Oh, my lord, it was borrowed!", "dagbani": "Ndana Yaan-Naa, Naawuni ni a dalibarika" }, { "english": "my lord", "dagbani": "Ndana" }, { "english": "the Yaan-Naa", "dagbani": "Yaan-Naa" }, { "english": "by the grace of God and by your grace.", "dagbani": "Naawuni ni a dalibarika" }, { "english": "wake.", "dagbani": "nɛ" }, { "english": "to be awake, have eyes open, see.", "dagbani": "ne" }, { "english": "I am awake every night.", "dagbani": "N kul nɛla yuŋ zaa" }, { "english": "The lizard proceeds and looks out for and sees the kpaliga tree.", "dagbani": "Baŋli niŋdi ka miri nɛla kpaliga." }, { "english": "No matter how well a human being says he can see, he cannot see under water.", "dagbani": "Ninsala yi yɛli ni o ne wula, o ku tooi ne kom ni." }, { "english": "if the animal he stole is still alive and in his possession", "dagbani": "o ni zu biŋkɔb’ so maa yi na ne m-be o sani" }, { "english": "to shine on, illuminate.", "dagbani": "ka lan nyɛ zuɣusaa neesim din ne dunia ni and again it was light which shines on the earth." }, { "english": "I, the LORD, will be your eternal light;", "dagbani": "mani ŋun nyɛ yi Naawuni ŋɔ jilima neesim ni nɛn ya" }, { "english": "The light of my glory will shine on you.", "dagbani": "bɛ yɛtɔɣa bi nɛ" }, { "english": "their speech is not comprehensible.", "dagbani": "nɛ nini" }, { "english": "Hushai the Arkite's advice is sensible.", "dagbani": "Hushai ŋun nyɛ Ariki nir’ ŋɔ ni yɛli shɛm ŋɔ nɛ nini" }, { "english": "shine/flash", "dagbani": "nyɛlisirili, piɣipiɣi, wuliwuli" }, { "english": "shiny", "dagbani": "nyɛlisirili, piɣipiɣi, wuliwuli" }, { "english": "light", "dagbani": "neesim" }, { "english": "to be capable", "dagbani": "di chɛrimi ka bɛ zuɣuri ne ka bɛ tɛhiri viɛnyɛliŋga" }, { "english": "it (iodine) causes (children's) minds to be enlightened and they can think well.", "dagbani": "di chɛrimi ka bɛ zuɣuri ne ka bɛ tɛhiri viɛnyɛliŋga" }, { "english": "a drag net, baggage net", "dagbani": "nɛɣu" }, { "english": "fishermen who cast fish-hooks and those who make nets and traps to catch fish", "dagbani": "kulipalinima bɛn labiri ziŋgɔhi mini bɛn mali yilima bee nɛri gbahiri" }, { "english": "'cast a net'", "dagbani": "nɛɣu" }, { "english": "plenty, abundant", "dagbani": "nɛɣu" }, { "english": "That is plenty of money.", "dagbani": "Laɣi' nɛɣu mbala." }, { "english": "all lies, nothing but lies", "dagbani": "zi' nɛɣu" }, { "english": "the upper millstone", "dagbani": "nɛkaŋa" }, { "english": "upper millstone", "dagbani": "nɛlikaŋa" }, { "english": "upper millstones", "dagbani": "nɛkansi" }, { "english": "Take millstones and grind flour.", "dagbani": "Zaŋm’ nɛkaŋa n-nɛm zim" }, { "english": "lower millstone", "dagbani": "nɛli" }, { "english": "If you are doing something to the lower grinding stone, you are also doing something to the upper grinding stone.", "dagbani": "A yi niŋ nɛli ku, nyin' niŋmi nɛlikaŋ' ku." }, { "english": "If a man is going to lend his neighbour something, he should not take his upper or lower grindstone and deposit it before he makes the loan, because if he does this it is a life that he receives and deposits as a pledge-giving.", "dagbani": "ka o deei sɔŋ talima pabu ni maa." }, { "english": "the lower millstone, grinding-stone", "dagbani": "nɛli" }, { "english": "the lower millstones, grinding-stones", "dagbani": "nɛya" }, { "english": "a person will no longer hear... the sound of grindstones grinding", "dagbani": "nir’ ku lan wum... nɛya nɛmbu vuri" }, { "english": "upper grinding stone", "dagbani": "nɛ(li)kaŋa" }, { "english": "If you are doing something to the lower grinding stone, you are also doing something to the upper grinding stone.", "dagbani": "A yi niŋ nɛli ku, nyin' niŋmi nɛlikaŋ' ku" }, { "english": "If a man is going to lend his neighbour something, he should not take his upper or lower grindstone and deposit it before he makes the loan, because if he does this it is a life that he receives and deposits as a pledge-giving.", "dagbani": "deeg’ o nɛli bee o nɛkaŋ’ sɔŋ pɔi ka naanyi paŋ o li, dama o yi niŋ lala, nyɛvili ka o deei sɔŋ talima pabu ni" }, { "english": "if they were to tie a big millstone on that", "dagbani": "bɛ yi di zaŋ nɛ’ karili lo dilan’ nyiŋgol’ ni" }, { "english": "bare, wild, desertlike", "dagbani": "'nɛli" }, { "english": "bare, wild, desertlike (pl.)", "dagbani": "'nɛya" }, { "english": "the desert in the south", "dagbani": "nudirigu polo tiŋgban'nɛli tiŋgbɔŋ la" }, { "english": "it (fire) burns and sweeps through everywhere and leaves bare ground", "dagbani": "di\ndi m-pihi zaa wuliwuli ka chɛ tiŋgban’ nɛli" }, { "english": "the mountains of Israel will remain deserted", "dagbani": "Izraɛl zoya zaa ti kpalim zaɣ’ nɛya" }, { "english": "you become a bare rock lying there", "dagbani": "yi\nleei tampiŋ nɛli doya, ka bɛ zaŋdi ziŋgbahiri lansi yɛrigiri deeni yi zuɣu" }, { "english": "sinner.", "dagbani": "zaliguzaɣisira" }, { "english": "when the scribes who were Pharisees saw that Jesus was joining with sinners and tax-collectors to eat.", "dagbani": "Naawuni zaligubaŋdib’ bɛn nyɛ Farisiinim’ ni daa nya ka Yisa mini alahichinima ni farigudeeriba laɣim diri maa" }, { "english": "prayer time", "dagbani": "alahisari" }, { "english": "trouble", "dagbani": "alaka" }, { "english": "He has had much trouble.", "dagbani": "O nya alaka pam." }, { "english": "'Do not mistreat any widow or orphan.'", "dagbani": "Di niŋdiya pakoli kam bee kpibiga alaka." }, { "english": "punishment", "dagbani": "alaka" }, { "english": "They punished him.", "dagbani": "Bɛ niŋ o alaka." }, { "english": "persecution/s", "dagbani": "alaka" }, { "english": "persecution or famine or nakedness or danger ...?", "dagbani": "niŋ alaka" }, { "english": "mischief-making", "dagbani": "alakusu" }, { "english": "how much for each/ apiece?", "dagbani": "alala" }, { "english": "cowardice", "dagbani": "alali" }, { "english": "He is cowardly.", "dagbani": "O niŋ alali" }, { "english": "shameful lack of self control", "dagbani": "alali" }, { "english": "Hunger has gone away, but the regret one feels for his failure to control himself will not go away.", "dagbani": "Kum gariya ka alali ku gari. Kum naai ka alali ku naai." }, { "english": "pure", "dagbani": "alali" }, { "english": "I will change peoples speech to become pure speech.", "dagbani": "ni\\nti taɣi niriba yɛtɔɣa ka di leei alali yɛtɔɣa" }, { "english": "real, genuine", "dagbani": "alali" }, { "english": "This is real silver.", "dagbani": "Doliŋo nyɛ la anzinfa alali." }, { "english": "lawful, legitimate", "dagbani": "alali" }, { "english": "His legitimate child.", "dagbani": "O bi' alali" }, { "english": "genuineness", "dagbani": "alalitali" }, { "english": "Their purpose is to prove that your faith is genuine.", "dagbani": "di nyɛla din ni wuhi yi yɛda niŋbu alalitali ni nyɛ shɛm" }, { "english": "a sign, indication, omen", "dagbani": "alama" }, { "english": "good omen", "dagbani": "alaamo'suŋ" }, { "english": "if she (woman in labour) 'groans' for a long time - like two days - and there is no sign of the child", "dagbani": "o yi ŋuhi yuui kaman daba-ayi ka bia maa daalama bi wuhi" }, { "english": "Take the swelling or indication", "dagbani": "Zaŋmi mɔrilim maa bee alaama shɛli a ni nya bia maa niŋgbuna ni n wuhi" }, { "english": "a good sign, omen", "dagbani": "alaama' suŋ" }, { "english": "a bad sign, omen", "dagbani": "alaama' biɛɣu" }, { "english": "mark, sign, token", "dagbani": "alaamah" }, { "english": "Thursday", "dagbani": "Alaamishi" }, { "english": "No one knows!", "dagbani": "alamyaalam" }, { "english": "musical instrument [type]", "dagbani": "alangbɔ" }, { "english": "played with the fingers of both hands", "dagbani": "sanka piano" }, { "english": "Wednesday", "dagbani": "Alarabu" }, { "english": "The numbers on each day were: Monday 12, Tuesday 13, Wednesday 13, Thursday 15, Friday 7, Saturday 10, Sunday 8", "dagbani": "Biɛɣukam ni di kalinli m-bɔŋɔ; Atani 12, Atalaata 13, Alaaba 13, Alaamishi 15, Alizumba 7, Asibiri 10, Alahari 8" }, { "english": "that I pick up at the dancing place.", "dagbani": "simdi ka ti damdiri yɔɣuni bee n-nyeri bindi yiriŋ ti bɛhigu shee." }, { "english": "dwelling place", "dagbani": "bɛb'shee" }, { "english": "dwelling place", "dagbani": "bebu shee" }, { "english": "dwelling place", "dagbani": "biɛhigu shee" }, { "english": "It is not right that we should squat in the bush or defecate carelessly in our living space.", "dagbani": "Di bi simdi ka ti damdiri yɔɣuni bee n-nyeri bindi yiriŋ ti bɛhigu shee." }, { "english": "N/A", "dagbani": "ka4" }, { "english": "to live, be alive", "dagbani": "be" }, { "english": "He is alive.", "dagbani": "O be o nyɛvil' ni./ O be ni" }, { "english": "They will", "dagbani": "Bɛ ni ti leei bɛ ni ŋme tɔbu di shɛba ka be." }, { "english": "become survivors from the war.", "dagbani": "A ba ni a ma\\nyi be ni, nyin niŋim a yubu; ka bɛ ti ka ni la, ka a lee shinshɛɣu dee biɛri." }, { "english": "If your father and mother are still alive you do whatever you want and if they have died, then you allow the bath room to become dirty.", "dagbani": "biɛhigu ti ku niŋ asama tin ya life won't be easy for you." }, { "english": "The person", "dagbani": "Ka bebu ku zali suhu yubu." }, { "english": "I am not someone who is inferior to you.", "dagbani": "M pala ŋun biɛhigu pooi yi biɛhigu" }, { "english": "to live a life, have a lifestyle", "dagbani": "be biɛhigu" }, { "english": "They live a deceitful life with him.", "dagbani": "Bɛ bela ʒiri biɛhigu o sani." }, { "english": "be alive", "dagbani": "be dunia yili ni" }, { "english": "a bad character can’t command others to do what he/she desires.", "dagbani": "no.have (right) lifestyle" }, { "english": "all your life long.", "dagbani": "ni zaa [PSA 128:5]" }, { "english": "Ant:", "dagbani": "ka4, kpi." }, { "english": "to be sth.", "dagbani": "to be sth. (nature, rôle)." }, { "english": "It so happened that, and then, after that.", "dagbani": "Di bemi kaman" }, { "english": "It is like a dry land which is exhausted and there is no water there.", "dagbani": "tiŋgban’ kuŋ din chaɣisi ka kom ka nimaani la [PSA 63:1]" }, { "english": "He is One who is holy!", "dagbani": "O nyɛla ŋun be kasi! [PSA 99:3,5, cf. 9]" }, { "english": "we will be like him, because we will see him just as he is.", "dagbani": "ti nya o kaman o ni kul be shɛm" }, { "english": "it should show the true nature of sin.", "dagbani": "di wuhi nalahichi biɛhigu ni shiri nyɛ shɛm" }, { "english": "\"I see someone's spirit coming out of the ground.\"", "dagbani": "N nyala so shia ka di yiri tiŋgban’ ni na." }, { "english": "And he asked her \"What is he like?\"", "dagbani": "Ka o bɔh’ o, \"O biɛhigu lee nyɛla wula?\"" }, { "english": "That's how he is.", "dagbani": "O bebu m-bala." }, { "english": "whatever X may be like", "dagbani": "Di biɛrim yi di be ka bo" }, { "english": "I would leap for joy, no matter how great my pain", "dagbani": "n naan mali suhupiɛlli" }, { "english": "to smear, plaster, seal by besmearing", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "He did come here again and he left something on my house.", "dagbani": "O zaŋ la tandi maa m-biɛ duu maa." }, { "english": "He plastered the room badly.", "dagbani": "O biɛ o pupuru." }, { "english": "He seals his granary.", "dagbani": "biɛ zabila" }, { "english": "to dye the palm or feet with henna", "dagbani": "biɛ kɔdɔriko" }, { "english": "to make a bridge", "dagbani": "biɛ kɔdɔriko" }, { "english": "to feel pain, be sick, ill.", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "Lie on your bed and make as if you are sick.", "dagbani": "Dɔnim’ a garo zuɣu n-niŋ kaman a biɛrimi la" }, { "english": "The healthy don't need a doctor, but rather the sick.", "dagbani": "Bɛn mal’ alaafee bi bɔri dɔɣite naɣila bɛn biɛra." }, { "english": "The healthy don't need a doctor, but rather the sick.", "dagbani": "biɛra." }, { "english": "to pain sb., cause pain.", "dagbani": "•" }, { "english": "Is it paining you?", "dagbani": "Di biɛri a?" }, { "english": "It pains (me in the) arms and waist.", "dagbani": "Di biɛri baɣiri ni shee." }, { "english": "The Lord bless you because you have felt sorry for me.", "dagbani": "Yawɛ niŋmi alibarika niŋ yi ni; dama yi puu biɛri n zuɣu." }, { "english": "Waist pains can cause a person to become hunch-backed.", "dagbani": "Shee biɛrigu ni nam guriga." }, { "english": "cause a person to become hunch-backed.", "dagbani": " zabi." }, { "english": "to offend.", "dagbani": "Naawuni tiri kalana pini di biɛri yɔɣunima ku tooi deei." }, { "english": "The gift that God gives to orphans pains those from the royal family and they cannot take it away from the orphans.", "dagbani": "" }, { "english": "It'll go badly with them.", "dagbani": "Di ni ti biɛ bɛ zuɣu." }, { "english": "naked, bare, without clothes on", "dagbani": "nɛli" }, { "english": "penniless", "dagbani": "nɛli" }, { "english": "flame", "dagbani": "niɛm" }, { "english": "to grind", "dagbani": "nɛm" }, { "english": "crush sb. or sth. (with a vehicle)", "dagbani": "nɛm" }, { "english": "Take millstones and grind flour.", "dagbani": "Zaŋm’ nɛkaŋa n-nɛm zim" }, { "english": "a person will no longer hear ... the sound of grindstones grinding.", "dagbani": "nir’ ku lan wum ... nɛya nɛmbu vuri" }, { "english": "They are grinding but won't collect (any flour).", "dagbani": "Bɛ nɛmdimi bɛ ku va." }, { "english": "You don’t (i.e. one doesn't) grind it.", "dagbani": "Di bi nemda." }, { "english": "it will grind him fine like flour.", "dagbani": "di ni nɛm o buɣibuɣi kaman zim la" }, { "english": "flame", "dagbani": "nɛm" }, { "english": "always in flame", "dagbani": "niɛm" }, { "english": "flame of burning charcoal", "dagbani": "buɣim nɛm" }, { "english": "flame of burning charcoal", "dagbani": "buɣim niɛm" }, { "english": "flame of burning charcoal", "dagbani": "buɣunem" }, { "english": "flame of burning charcoal", "dagbani": "buɣimnɛm" }, { "english": "flame of burning charcoal came forth from him.", "dagbani": "sala buɣim nɛm yi o sanna" }, { "english": "the flame of the fire blazed up from the altar toward heaven.", "dagbani": "buɣim maa buɣim nɛm daa kpuɣi bimbini maa zuɣu du zuɣusaa" }, { "english": "fiery flame won't be able to burn you.", "dagbani": "buɣim nɛm ku tooi din ya" }, { "english": "flame", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "smoke", "dagbani": "nyɔhi" }, { "english": "smoke and flame", "dagbani": "nyɔhi ni buɣim niɛm" }, { "english": "stuff", "dagbani": "nɛma" }, { "english": "glaring, clear, open, naked, bare", "dagbani": "nɛmnɛm" }, { "english": "glaringly, clearly, openly, nakedly", "dagbani": "nɛmnɛmni" }, { "english": "glaringly, clearly, openly, nakedly", "dagbani": "nɛmnɛmni" }, { "english": "live, living", "dagbani": "'neɔŋ" }, { "english": "Your child is the dead child, and my child is the living one.", "dagbani": "A bia n-nyɛ bi’ kpiɔŋ ŋɔ, ka m bia nyɛ bi’ neɔŋ ŋɔ" }, { "english": "like how an eagle swoops to strike a creature.", "dagbani": "kaman tɔrili ni yi silim na ni o ti to binnɛɔŋ shɛm la" }, { "english": "he had them catch a live roan antelope and put a saddle on it and rode it.", "dagbani": "kɔɣu maa gali m-ba o" }, { "english": "'live' coals, burning coals", "dagbani": "buɣim sal' neɔŋ/nɛma" }, { "english": "Then one of the seraphs who held a live coal which he had taken with tongs...", "dagbani": "Di saha ka Sɛrafinim’ maa ni yino ŋun daa gbib’buɣim sal’ neɔŋ shɛli o ni daa zaŋ gbabo gbabi..." }, { "english": "and bring live coals.", "dagbani": "Cham’ ... nti mooi buɣimsal’ nɛma Go ..." }, { "english": "dragnet", "dagbani": "nɛri" }, { "english": "tree [sp.] Pterocarpus erinaceus", "dagbani": "nee" }, { "english": "If you say you are wise (neeya), there is someone on top of a nee tree looking at you.", "dagbani": "A yi yɛli ni a nini neeya, so ŋun’ tamla nee\nzuɣu ka lihir’ a." }, { "english": "Even if the nee tree is not better than anyone, it is better than its uncle.", "dagbani": "Nee yi bi so so, o so o ŋahaba." }, { "english": "The branches of the ebony tree have entered the branches of the nee tree.", "dagbani": "Gaa wula kpe nee wula ni." }, { "english": "to wake up", "dagbani": "neei" }, { "english": "Then Jacob woke up from sleep.", "dagbani": "Di saha ka Yaakubu daa neei gom ni" }, { "english": "After that I woke up suddenly.", "dagbani": "Di nyaaŋa ka n daa yirigi neei." }, { "english": "to wake up", "dagbani": "neei" }, { "english": "After that I woke up suddenly.", "dagbani": "Di nyaaŋa ka n daa yirigi neei." }, { "english": "to resurrect, to come to life again.", "dagbani": "ka bɛ ku lan neei yaha." }, { "english": "your little brother died and has come back to life.", "dagbani": "a tizɔbil’ maa kpimi ka lan neei na" }, { "english": "lit: death-from awakening.", "dagbani": "di yi nyɛla kpiimba kum ni neebu yɛla" }, { "english": "if it is a matter of the resurrection of the dead.", "dagbani": "[MAT 22:31]" }, { "english": "zabili neei", "dagbani": "‘a quarrel flares up’" }, { "english": "a quarrelsome person makes a quarrel flare up.", "dagbani": "ninvuɣ’ so ŋun bɔri zabili chɛ ka zabili neera [PRO 261]" }, { "english": "The Covenant Is Renewed.", "dagbani": "[EXO 34:10]" }, { "english": "Labina nti neei ma kaman nir’ ni yi gbihiri ka bɛ neeg’", "dagbani": "malaika... maa daa lan" }, { "english": "the angel", "dagbani": "o shɛm la" }, { "english": "came back and woke me like when someone is asleep and they wake him.", "dagbani": "tibimiya" }, { "english": "heal the sick and raise the dead.", "dagbani": "barinima, ka neemiya kpiimba" }, { "english": "I will restore again the house of King David which has fallen.", "dagbani": "n ni labi n-neei Naa Dauda yili din\ndaa lu la" }, { "english": "sleep.", "dagbani": "gbihi" }, { "english": "to dawn.", "dagbani": "biɛɣu neeya." }, { "english": "Day has dawned.", "dagbani": "biɛɣu neeya." }, { "english": "there was evening", "dagbani": "di daa niŋ zaawuni, di nyaaŋa ka biɛɣu neei" }, { "english": "and there was morning.", "dagbani": "biɛɣu daa ti neeri" }, { "english": "next day, around cockcrow time.", "dagbani": "nolɔɣukukoli saha" }, { "english": "next day; lit.: 'when tomorrow brightens/wakes up'", "dagbani": "neei biɛɣu" }, { "english": "to come out, shine.", "dagbani": "daa" }, { "english": "God said \"Let there be light!\" and there was light.", "dagbani": "Naawuni daa yɛli, “Neesim, neema!” Ka neesim dii neei." }, { "english": "The light of his lightning lightens up the", "dagbani": "O saa nyaɣisibu neesim neeri dunia ŋɔ ni" }, { "english": "world.", "dagbani": "paɣi" }, { "english": "to refine (metals)", "dagbani": "neei" }, { "english": "like someone who refines silver.", "dagbani": "kaman ninvuɣ’ so ŋun paɣiri neeri anzinfa la" }, { "english": "to shine/flash", "dagbani": "fɔhi, ne, nyaɣisi, nyɛlisi, nyeei, peei" }, { "english": "shiny", "dagbani": "nyɛlisirili, piɣipiɣi, wuliwuli" }, { "english": "light", "dagbani": "neesim" }, { "english": "to be clear to the senses.", "dagbani": "neei" }, { "english": "God let her see clearly and she looked down a spring.", "dagbani": "Naawuni daa chɛ ka o nina neei, ka o nya ka kɔbiliga doya" }, { "english": "and she looked down a spring.", "dagbani": "Headword: Where possible the spelling is that recommended by the Orthography committee." }, { "english": "to be clear in understanding, wise.", "dagbani": "7 • to be clear in understanding, wise. Nuhu nini ni daa ti neei when Noah sobered up ..." }, { "english": "when Noah sobered up ...", "dagbani": "Nuhu nini ni daa ti neei" }, { "english": "Don't you understand yet?", "dagbani": "Yi nini na kul\nbi neei?" }, { "english": "they say he is very crafty.", "dagbani": "bɛ yɛli ma ni o neeya pam" }, { "english": "to make clear, clean (transitive).", "dagbani": "8 • to make clear, clean (transitive)." }, { "english": "purify.", "dagbani": "Serial: paɣi neei ‘purify’." }, { "english": "I have purified all.", "dagbani": "n paɣimi neei ya zaa." }, { "english": "they will purify the silver.", "dagbani": "Pa bɛ ni paɣiri anzinfa" }, { "english": "I purify you all.", "dagbani": "shɛm la" }, { "english": "Not as they purify silver.", "dagbani": "kaman nir’ ni yi paɣi" }, { "english": "(I will) let its inside be pure, as a person will wash a bowl and wipe its inside clean.", "dagbani": "laa n-nyahi neei di puuni" }, { "english": "to reaffirm, clarify our kingship.", "dagbani": "nti lan neei ti nam maa" }, { "english": "They reaffirmed their covenant.", "dagbani": "Bɛ lan neei bɛ daalikauli" }, { "english": "enlighten, remind X", "dagbani": "neei X tɛha" }, { "english": "I thought it was appropriate to enlighten you and remind you of these matters.", "dagbani": "tɛha ka yi teeri yɛla ŋɔ" }, { "english": "to open the eyes", "dagbani": "N dana, m bɔri ni a neela n nina ŋɔ ti ma." }, { "english": "He said, 'Lord, let me see again.'", "dagbani": "Ka Yisa yɛl’ o, A nina maa neema. A yɛda niŋbu n-neeg’ a nina maa." }, { "english": "Receive your sight; your faith has opened your eyes.", "dagbani": "Neem’ a nina, ka luɣ’ a tiba wum a" }, { "english": "Open your eyes and clear your ears to hear your servant's prayer.", "dagbani": "Dabili suhigu." }, { "english": "Then as their eyes were opened and they recognised him, he suddenly disappeared and left them and they no longer saw him.", "dagbani": "Di saha ka bɛ nina neei ka bɛ baŋ o, ka o daa dii bɔrigi ka chɛ ba ka bɛ bi lan nya o." }, { "english": "be enlightened, educated, wise", "dagbani": "nini neei" }, { "english": "If you say you..", "dagbani": "A yi yɛli ni a nini neeya" }, { "english": "are wise", "dagbani": "neeya" }, { "english": "there is someone on top of a nee tree looking at you.", "dagbani": " nini kahimbu ni neebu" }, { "english": "in the wink of an eye.", "dagbani": "nini kahimbu ni neebu" }, { "english": "he showed him in an instant all the kingdoms of the world.", "dagbani": "o daa wuh’ o dunia ŋɔ nama zaa nini kahimbu ni neebu" }, { "english": "plunderer", "dagbani": "neendira" }, { "english": "plunderers", "dagbani": "neendiriba" }, { "english": "a plunderer, person who consumes one's belongings", "dagbani": "neendira" }, { "english": "armed robber", "dagbani": "ŋmɛnditoli" }, { "english": "Who handed Jacob over to become loot, and Israel to the plunderers?", "dagbani": "Ŋuni n-lee zaŋ Yaakubu ti neendiriba ka zaŋ Izraɛlnim’ ti ŋmɛnditoya?" }, { "english": "thief", "dagbani": "nayiɣa, tayiɣa" }, { "english": "one with 'itchy palms'", "dagbani": "numaha" }, { "english": "possession, stuff", "dagbani": "neeni" }, { "english": "the king that they have will pack up his belongings and carry them on his shoulder.", "dagbani": "bɛ naa ŋun be bɛ sani ni kahi o nɛma buɣi o bɔɣusapiŋ zuɣu" }, { "english": "the stuff they had already brought was enough to use for all the work.", "dagbani": "bɛ ni daa pun zaŋ neen’ shɛŋa maa na daa nyɛla din ni tooi zaŋ tum tuma maa zaa" }, { "english": "If one of you should happen to die, the other can have their share of the property of the one who has died.", "dagbani": "shɛli ŋun kani maa nɛma ni" }, { "english": "It can be cowris or goods.", "dagbani": "Di ni tooi nyɛla laɣ’ piɛliga bee nɛma." }, { "english": "I can't go with this equipment, I'm not used to it.", "dagbani": "Saa libigili ni saɣim nɛma." }, { "english": "An unexpected rain will spoil things.", "dagbani": "bɛn bɔri bɛ nɛma kɔhibu" }, { "english": "people who want to sell their wares.", "dagbani": "bɛn bɔri bɛ nɛma kɔhibu" }, { "english": "clothes, clothing.", "dagbani": "nɛma" }, { "english": "the one who is to be purified should wash his clothes and shave all the hair of his head.", "dagbani": "ŋun yɛn yi daɣiri ni maa paɣ’ o nɛma, ka pini o zabiri zaa" }, { "english": "you become poor, your things become tattered.", "dagbani": "Di saha ka Kachaɣu daa chaŋ nti ʒini Gbewaa" }, { "english": "Then Kachagu went and sat on Gbewaa's skins and got the royal robes and put them on.", "dagbani": "gbandi maa zuɣu ka va nam nɛma n-niŋ omaŋa." }, { "english": "a porter, carrier", "dagbani": "neenʒira" }, { "english": "porters, carriers", "dagbani": "neenʒiriba" }, { "english": "armour-bearer", "dagbani": "tɔbutuhiri neenʒira" }, { "english": "the armour-bearer followed him", "dagbani": "o tɔbutuhiri neenʒira maa dol’ o nyaaŋa" }, { "english": "tree like the one called nee; 'nee's uncle'", "dagbani": "neeŋahiba" }, { "english": "Even if\nthe nee tree is not better than anyone, it is better than its uncle", "dagbani": "Nee yi bi so so, o so o ŋahaba" }, { "english": "light", "dagbani": "neesim" }, { "english": "Your word is the lamp of my feet and the light of my path.", "dagbani": "A yɛligu nyɛla n naba firila mini n soli neesim." }, { "english": "God saw that the light was good.", "dagbani": "Naawuni daa nya ka neesim maa viɛla" }, { "english": "The light of his lightning lightens up the world.", "dagbani": "O saa nyaɣisibu neesim neeri dunia ŋɔ ni" }, { "english": "the clouds get dark and obscure the light.", "dagbani": "sagbana zibigi fa neesim" }, { "english": "God saw the light and called it day", "dagbani": "Naawuni daa lan nam neesim kara ayi n-chɛ ka din" }, { "english": "God also created two big lights and had the big(ger) one shined in the daytime and the other one shine in the night.", "dagbani": "galisi pam la ne wuntaŋ’ ni, ka chɛ ka din pa di zuɣu mi ne yuŋ" }, { "english": "brightness", "dagbani": "zibisim, zimsim, liɣa" }, { "english": "intelligence", "dagbani": "zibisim" }, { "english": "enlightenment", "dagbani": "zibisim" }, { "english": "See main entry: mfaa. bravo!", "dagbani": "n-faa" }, { "english": "ah! (exclamation of welcome realisation)", "dagbani": "n-hii" }, { "english": "Ah, now you are finally telling us clearly ... !", "dagbani": "N-hii, pumpɔŋɔ a yipa kahigiri yɛri ti ... !" }, { "english": "in", "dagbani": "ni" }, { "english": "There is water in the pot.", "dagbani": "Kom be duɣu ni." }, { "english": "the Y (which is in the X)", "dagbani": " X ni Y" }, { "english": "The mortar at the market is not pounding to invite the empty-handed (poor) person.", "dagbani": "Daa ni toli bi tɔri m-booni nuukumalana." }, { "english": "market is not pounding to invite the empty-handed (poor) person.", "dagbani": "" }, { "english": "into.", "dagbani": "Bɛ kpe duu ni." }, { "english": "They went into the room.", "dagbani": "N daa nyala Shiina binyɛr’ suŋ ... ka n kɔre kpe di ni" }, { "english": "I saw a fine Shinar coat ... and I desired it.", "dagbani": "[JOS 71]" }, { "english": "to.", "dagbani": "O chaŋ puu ni." }, { "english": "He/She went to farm.", "dagbani": "O chaŋ puu ni." }, { "english": "at.", "dagbani": "O beni." }, { "english": "He is here/there.", "dagbani": "O bɛ puu ni." }, { "english": "He/She is at the farm.", "dagbani": "O bɛ puu ni." }, { "english": "from. Note: according to accompanying verb and context Nuhu ....", "dagbani": "daa yi ŋariŋ maa ni na Noah ...." }, { "english": "came out of the", "dagbani": "daa yi ŋariŋ maa ni na Noah ..." }, { "english": "boat", "dagbani": "yiŋa" }, { "english": "My house is far from your house.", "dagbani": "N yiŋa wɔɣa ni a yiŋa." }, { "english": "and", "dagbani": "ni" }, { "english": "Cylinder-drums and small hourglass-drums and rattles are its", "dagbani": "Gungɔŋa mini lum’ bila ni sayɛlim n-nyɛ di binkumda." }, { "english": "and (used between clauses and sentences)", "dagbani": "ka7" }, { "english": "Baamaaya dance", "dagbani": "(Baamaaya dance) instrumentation" }, { "english": "He and his wife went.", "dagbani": "Ŋun ni u paɣa chaŋ." }, { "english": "He went with his wife.", "dagbani": "O chaŋ ni o paɣa." }, { "english": "N' a tooni!", "dagbani": "greeting on the day of someone's death" }, { "english": "N' a nyaaŋa!", "dagbani": "sola" }, { "english": "To be congratulated for coming first is better than to be congratulated for coming last.", "dagbani": "" }, { "english": "He cut it with a knife.", "dagbani": "O ŋmaai li ni sua." }, { "english": "that", "dagbani": "ni" }, { "english": "they made a general proclamation... that everyone who had come back home should come to a meeting in Jerusalem.", "dagbani": "bɛ daa moli molo gili ... ni bɛnkam zaa nyɛ bɛn daa lab’ kuli na la laɣimmi Jɛrusalɛm na." }, { "english": "what do you mean by it? what's up?", "dagbani": "n'a wula" }, { "english": "else's words", "dagbani": "Chirikuli ni gɔrim bela shee ni." }, { "english": "The chirikuli bird says travelling depends on one’s waist.", "dagbani": "The chirikuli bird says travelling depends on one’s waist. [.]" }, { "english": "It is not appropriate that we should be like Cain.", "dagbani": "Di bi simdi ni ti be kaman Keen" }, { "english": "so as to, in order to", "dagbani": "ni" }, { "english": "so that they should treat them as they wanted.", "dagbani": "ni bɛ niŋ ba bɛ suhu ni yu shɛm" }, { "english": "Your enemy is", "dagbani": "A dima gbili tibili ni o wum a dim’ biɛ." }, { "english": "eager to hear bad things about you.", "dagbani": "Dakoli ka paɣa ka o yoli yiɣisiri ni di niŋ bɔ?" }, { "english": "A bachelor has no wife, so what is his penis becoming erect to do?", "dagbani": "ni o ti kɔr’ o ni daa yi tiŋgban’ shɛli ni na maa" }, { "english": "so that he should farm the soil from which he had been taken.", "dagbani": "ni ... ti ‘in order to’. ni o ti kɔr’ o ni daa yi tiŋgban’ shɛli ni na maa" }, { "english": "so as not to (they) hid among the trees", "dagbani": "(bɛ) sɔɣi puu maa ni tihi ni ni Yawɛ ŋun nyɛ Naawuni ŋɔ fu·di nya ba" }, { "english": "in the garden so that the Lord God should not see them.", "dagbani": "nti." }, { "english": "when, because, as", "dagbani": "ni" }, { "english": "When you went ...", "dagbani": "A ni daa chaŋ..." }, { "english": "When King Herod heard this, it troubled him.", "dagbani": "Naa Hɛrɔd ni daa wum lala maa di daa muɣis’ o" }, { "english": "he has indeed done what he said he would do, because you sinned ...", "dagbani": "o shiri niŋ o ni daa yɛli ni o ni niŋ shɛm maa, yi zaa ni tum alahichi ... zuɣu" }, { "english": "he has indeed done what he said he would do, because you sinned", "dagbani": "alahichi ... zuɣu" }, { "english": "that, who, which", "dagbani": "ni" }, { "english": "I want the knife he bought.", "dagbani": "M bori la su sheli o ni daa da la." }, { "english": "we will be like him, because we will see him just as he is.", "dagbani": "ti ni bemi kaman ŋuna, dama ti ni ti nya o kaman o ni kul be shɛm" }, { "english": "Everything that the Lord wants, that he does.", "dagbani": "Yawɛ ni yu shɛlikam, dina ka o niŋda" }, { "english": "Everything that the Lord wants, that he does.", "dagbani": "A che chi dini ni ti so." }, { "english": "will, shall [future]", "dagbani": "ni" }, { "english": "But I will punish the nation they serve as slaves, and afterward they will come out with great possessions.", "dagbani": "Amaa n ni ti darigi zuliya shɛb’ bɛn zaŋ ba leei bɛ daba maa tibili, ka di nyaaŋa, bɛ ni ti ʒi azichi pam yi nimaani na." }, { "english": "The one who harvests the millet that is left over after the farmer has finished harvesting will get even more than you.", "dagbani": "a dini." }, { "english": "Mr. leave grain's own will get to be better than your own.", "dagbani": "ti ni bemi kaman ŋuna, dama ti ni ti nya o kaman o ni kul be shɛm." }, { "english": "If you drive away a blind person into the fallen millet stalks, you will", "dagbani": "A kari zom’ n-kpɛhi kaɣa ni a ni nya o chandi." }, { "english": "see how he/she walks (straight or crooked).", "dagbani": "ni tooi ‘can, is/will be able to’." }, { "english": "those who could go to war.", "dagbani": "bɛn ni tooi chaŋ" }, { "english": "Diarrhœa or various other diseases are something that can infect it (the baby).", "dagbani": "Binsaa bee dɔro balibu kam nyɛla din ni tooi gbaag' o." }, { "english": "See main entry: nii. body.", "dagbani": "ni7" }, { "english": "effort", "dagbani": "nia" }, { "english": "Our home has valuable things; be industrious and search for your own (riches).", "dagbani": "Ti ya mali buni; niŋmi ania m-bo a dini." }, { "english": "If your enemy is paddling the canoe, try hard to learn how to swim.", "dagbani": "A yibala duhiri ŋarɔŋ, lɔn ania m-bɔhim ko’duɣili." }, { "english": " So cooks who cook food to sell should make an effort to make a coverings over their cooking-place.", "dagbani": "Dinzuɣu bindiriduɣiriba, bɛn duɣiri kɔhira, niŋmiya aniya zaŋ kpa binlunsi zaŋ pili bindir’ duɣira polo" }, { "english": "purpose", "dagbani": "gaasa." }, { "english": "purpose, determination, intention.", "dagbani": "[.006]" }, { "english": "The purpose of this booklet is to help cigarette-smokers.", "dagbani": "Gbaŋ ŋɔ nia nyɛla di sɔŋ ban bi nyuri shigaari" }, { "english": "Sitobu did indeed go in and tell his elder brother Subee what he planned.", "dagbani": "Ka Sitobu daa shiri kpe nti yɛli o biɛli Subee o ni mali nia shɛli." }, { "english": "I know about ... your perseverance ... .", "dagbani": "niŋbu ... yɛla." }, { "english": "When God created humanity, His intention was that people should obey him.", "dagbani": "Naawuni ni daa nam daadam O nia daa nyɛlani daadam ni deegi o noli" }, { "english": "The Lord frustrates the counsel of the nations.", "dagbani": "Yawɛ chɛri ka zuliya balibu kam nianim’ kpalindi yoli" }, { "english": "their lives to go forward in a healthy way.", "dagbani": "mabia, zamba bi gbibi nia shɛli m-pahila o nimbihi." }, { "english": "My brother/sister, there is no sign to show a person’s bad intentions unless one looks directly into the eyes of the person.", "dagbani": "Mabia, zamba bi gbibi nia shɛli m-pahila o nimbihi ndiɛde." }, { "english": "show determination (to ...)", "dagbani": "niŋ ania" }, { "english": "I know that you have shown determination in bearing affliction for my name.", "dagbani": "Mi ni yi niŋ ania n-saɣi nahiŋgu n yuli zuɣu." }, { "english": "to decide, plan", "dagbani": "lo nia" }, { "english": "The Lord frustrates the plans of all the different nations, and again makes what they decide to stop in its tracks.", "dagbani": "Yawɛ chɛri ka zuliya balibu kam nianim’ kpalindi yoli, ka lan chɛri ka bɛ ni lo nia ni bɛ niŋ shɛm zaani soli." }, { "english": "plot", "dagbani": "lo nia biɛɣu" }, { "english": "King Amon's courtiers plotted against him and killed him.", "dagbani": "Naa Amɔn kpambalib’ daa lo nia biɛɣu zaŋ chaŋ’ o polo n-ku o." }, { "english": "he exerted himself", "dagbani": "Ha. aniiya" }, { "english": "intention, purpose", "dagbani": "niyyah" }, { "english": "to twist the body (like a fish), wriggle", "dagbani": "niɣilim" }, { "english": "X disguises self", "dagbani": "X niɣilim X maŋa" }, { "english": "to alter sth. in order to misrepresent, to disguise", "dagbani": "niɣilimniɣilim" }, { "english": "electricity", "dagbani": "niɣilim·buɣim" }, { "english": "an electric fish.", "dagbani": "niɣilinli" }, { "english": "to open ones throat, raise ones voice", "dagbani": "niɣim" }, { "english": "I will sing songs and raise my voice to praise the Lord.", "dagbani": "N ni yili yila n-niɣim' n lɔŋ ni paɣi Yawɛ" }, { "english": "I will sing songs and raise my voice to praise the Lord.", "dagbani": "N ni yili yila niɣim n kukoli paɣi Yawɛ" }, { "english": "praise the Lord.", "dagbani": "nikaɣu" }, { "english": "fibre.", "dagbani": "nikaɣiti" }, { "english": "gourd", "dagbani": "nili" }, { "english": "seeds are used in soup.", "dagbani": "nilifu" }, { "english": "he sows seeds which are nili and sesame.", "dagbani": "o biritila o bimbira din nyɛ nili mini buŋgu" }, { "english": "you give tithes of pepper, sesame and nili.", "dagbani": "yi yihiri naanzua mini buŋgu ni nili zaka" }, { "english": "to avoid, do everything possible to avoid.", "dagbani": "nimda" }, { "english": "will", "dagbani": "nim" }, { "english": "See main entry: ni6.", "dagbani": "nim" }, { "english": "[plural]", "dagbani": "nim'" }, { "english": "See main entry: nima.", "dagbani": "nim'" }, { "english": "people.", "dagbani": "nim'" }, { "english": "See main entry: nima.", "dagbani": "nim'" }, { "english": "loan from English", "dagbani": "borrowin from English" }, { "english": "people of ...", "dagbani": "nima" }, { "english": "compounding-form", "dagbani": "nima" }, { "english": "better to write this as a separate word to distinguish from nima", "dagbani": "write din ni separate word ni abe tie nima" }, { "english": "PSA 71, 95 e.g. below", "dagbani": "PSA 71, 95 kpa ni yi wala ni" }, { "english": "singular people of ...", "dagbani": "nima" }, { "english": "sometimes only the plural is natural", "dagbani": "bi aziri ka di plural no zaŋ zali" }, { "english": "people of ... Note: much used in Bible to form", "dagbani": "nima: dinni ti bihi ni yuli be Bible ma" }, { "english": "this productivity is probably natural or only a modest extension of non-translation usage", "dagbani": "tali" }, { "english": "townspeople", "dagbani": "fɔnnima ... tiŋkpannima" }, { "english": "village people", "dagbani": "tiŋkpannima" }, { "english": "his disciples rebuked the people with the children.", "dagbani": "o nyaandoliba daa tahiri bihinim’ maa zuɣu" }, { "english": "If people from within your house never take you out, no one can get to know your secrets.", "dagbani": "A dundɔŋni nima yi bi zaŋ a yi, so ku tooi baŋ." }, { "english": "the people in this area.", "dagbani": "tiŋgbɔŋ ŋɔ ni nim'" }, { "english": "Not all people staying in Kumbungu will look like Kumbungu people.", "dagbani": "Ka zaa n-kuni Kumbuŋ nti ŋmani Kumbuŋnima." }, { "english": "Woe to you people of Chorazin and Bethsaida ... !", "dagbani": "Mbusim be yinim’ Kɔrazinnim’ mini Bɛtisaidanim’ zuɣu" }, { "english": "I was angry with the people of their generation.", "dagbani": "n daa je suli niŋ bɛ ʒiɛmani maa nima" }, { "english": "all the people of generations to come.", "dagbani": "ʒiɛman’ shɛŋa din kanna nim’ zaa" }, { "english": "Health-workers.", "dagbani": "Alaafee yili nima" }, { "english": "The blind person has said that those with eyes will get tired of seeing.", "dagbani": "Zom’ n-daa yɛli ni di ni wum nina nima." }, { "english": "The Lord will pick out from the people of one of the houses.", "dagbani": "Yawɛ ni ti yɛn yaai yili shɛlinim’ mi puuni" }, { "english": "it rains on the people of some villages.", "dagbani": "saa miri tin’ shɛlinima" }, { "english": "local residents, people of there", "dagbani": "nimaani nima" }, { "english": "They stayed with the local inhabitants.", "dagbani": "Bɛ daa ʒini pahila nimaani nim’ zuɣu." }, { "english": "a person", "dagbani": "nira" }, { "english": "comfort.", "dagbani": "nimaali" }, { "english": "there.", "dagbani": "nimaani" }, { "english": "will repair", "dagbani": "ni•maali" }, { "english": "there.", "dagbani": "nimaa" }, { "english": "And he went into a cave on the mountain and spent the night there.", "dagbani": "Ka o daa kpe vokabili puuni zoli maa zuɣu nti gbe nimaani." }, { "english": "Bury your dead there.", "dagbani": "Zaŋm’ a kpim’ maa ti sɔɣi nimaani." }, { "english": "The Gonjas and the Dagombas had a battle there.", "dagbani": "Zabaɣisi mini Dagbamba daa tuhi nimaani." }, { "english": "I was pleading", "dagbani": "N fabilimi niŋ naa ni o di lan zaŋ ma labisi Jɔnatan yiŋ’ ka n ti kpi nimaani." }, { "english": "with the King not to send me back to Jonathan's house to die there.", "dagbani": "Naya gbinni nyɛla, 'Nam ya' dama nam kam din be Dagbaŋ ŋɔ piinila nimaani." }, { "english": "The meaning of NaYa (Yendi) is 'Kingdom town' because all kingship in Dagbong started there.", "dagbani": "Naya gbinni nyɛla, 'Nam ya' dama nam kam din be Dagbaŋ ŋɔ piinila nimaani." }, { "english": "that place will be somewhere where lions and hyænas prowl.", "dagbani": "nimaani leei jaŋgbina mini kunduna gɔbu shee" }, { "english": "will be somewhere where lions and hyænas prowl.", "dagbani": "Pumpɔŋɔ bɛ booni nimaani la Tambo Kuɣa" }, { "english": "Nowadays they call that place Tambo Rocks.", "dagbani": "Paɣ’ palli saɣiri sɔŋmi li nimaani." }, { "english": "The dirt from the sweeping done by a new wife is put anywhere.", "dagbani": "nimaa." }, { "english": "residents, locals, 'people of there'", "dagbani": "nimaaninim" }, { "english": "Laban gathered all the residents to celebrate", "dagbani": "Leeban daa laɣim nimaaninim’ zaa na ka bɛ ti puhi chuɣu" }, { "english": "the locals saw him and recognised him", "dagbani": "nimaanim’ daa nya o m-baŋ o" }, { "english": "there", "dagbani": "nimaani" }, { "english": "observation", "dagbani": "nimbansi" }, { "english": "'in the sight of, in the presence of'", "dagbani": "nimbansi ni" }, { "english": "an acquaintance", "dagbani": "nimbaŋda" }, { "english": "The tortoise has been shot by an arrow; it is someone who knows the tortoise that shot it.", "dagbani": "Kpakpili deei piɛm o nimbaŋda n-to." }, { "english": "disfavour", "dagbani": "nimbiɛɣu" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "nimbiɛri" }, { "english": "look on X with disfavour", "dagbani": "lih X nimiɛɣu" }, { "english": "the face of the Lord is against those who do evil", "dagbani": "Duuma kul lihirila bɛn tumdi tuumbiɛri nimbiɛɣu" }, { "english": "Our lord is just looking those who are working bad.works bad.eye.", "dagbani": "Lit: our Lord is just looking those who are working bad.works bad.eye." }, { "english": "eyeball", "dagbani": "nimbiɛlim" }, { "english": "Whoever touches you, it is the pupil of my eye he touches.", "dagbani": "Ŋunkam shihi ya, n nimbiɛlim ka o shihi maa." }, { "english": "He put pepper in his wife's naked eyes.", "dagbani": "O niŋ nanzua o paɣa nimbiɛlim ni." }, { "english": "eyeball", "dagbani": "nimbia" }, { "english": "eyeball", "dagbani": "nimbila" }, { "english": "an eye complaint (general)", "dagbani": "nimbiɛra" }, { "english": "conjunctivitis", "dagbani": "nimbiɛra" }, { "english": "conjunctivitis may also lead to trachoma.", "dagbani": "nimbiɛra gba ni tooi ti lee tirakoma" }, { "english": "A person with eye trouble doesn’t laugh at a blind person.", "dagbani": "Nimbiɛralana bi lari zoma." }, { "english": "One man's meat is another man's poison.", "dagbani": "Nimbiɛralana kumdi woligu ka nyaribara kumdi wari." }, { "english": "The person with an eye infection cries for hot weather and the person with guinea worm cries for cold weather.", "dagbani": "Lit: The person with an eye infection cries for hot weather and the person with guinea worm cries for cold weather.." }, { "english": "nimbia", "dagbani": "pupil of the eye" }, { "english": "nimbii", "dagbani": "Pl: nimbii" }, { "english": "nimbihi", "dagbani": "Pl: nimbihi" }, { "english": "Note: also plural of nimbila", "dagbani": "eyeball, eye" }, { "english": "My brother/sister, there is no sign to show a person’s bad intentions unless one looks directly into the eyes of the person.", "dagbani": "M mabia, zamba bi gbibi nia shɛli m-pahila o nimbihi diɛde." }, { "english": "Syn: nimbiɛlim. nini; bia.", "dagbani": "ni" }, { "english": "an eye, eyeball", "dagbani": "nimbila" }, { "english": "eyes", "dagbani": "nimbihi" }, { "english": "if you are lacking one eye", "dagbani": "a yi kɔŋ a nimbil’ yini" }, { "english": "Lazy people are a pain to their employer. They are like smoke in the eyes or vinegar that sets the teeth on edge.", "dagbani": "Kaman dam din miha ni to noli ni, ka nyɔhi biɛri nimbihi ni shɛm, lala ka vinyaɣinim’ gba be bɛ tumalaannim’ sani." }, { "english": "The eye doesn’t eat, but it knows what", "dagbani": "Nimbila bi dira ka mi din’ tiɣira." }, { "english": "Satisfies a person.", "dagbani": "Tirakoma dɔro nyɛla nimbihi dɔro din loora." }, { "english": "Trachoma is an infectious disease of the eyes.", "dagbani": "Nira ku tooi zaŋ o nimbihi ayi n-yuli koliba ni." }, { "english": "One cannot look into a (narrow-neck) bottle with both eyes at the same time.", "dagbani": "nimbihi' fulima" }, { "english": "eye, organ of vision", "dagbani": "nini" }, { "english": "The irritation", "dagbani": "Dama bin-yɛrisi ŋɔ ninni ŋubitibu maa zuɣu chɛrimi ka bia maa taɣindi o nimbihi" }, { "english": "eyeball, iris", "dagbani": "nimbil'biɛlim" }, { "english": "Keep me as the apple of the eye.", "dagbani": "Gbibi ma kaman nimbil’ biɛlim la" }, { "english": "a stye on the eyelid", "dagbani": "nimbilipiɛm" }, { "english": "black cosmetic made from the fruit of the tree called dazuli", "dagbani": "nimbɔbaliga" }, { "english": "eye-socket", "dagbani": "nimbɔɣili" }, { "english": "their eyes will begin to rot in their sockets.", "dagbani": "bɛ nina ti be bɛ nimbɔɣa ni ka piligi poobu" }, { "english": "fruit of the tree called dazuli", "dagbani": "nimbɔɣu" }, { "english": "Gardenia erubescens (fruit)", "dagbani": "nimbɔɣu" }, { "english": "Gardenia erubescens tree", "dagbani": "dazuli" }, { "english": "black stuff made from the dazuli fruit for use by woman on their cheeks", "dagbani": "nimbɔɣu" }, { "english": "black stuff made from the dazuli fruit for use by woman on their cheeks", "dagbani": "nimbɔbaliga" }, { "english": "boneless meat (fillet, breast of a fowl)", "dagbani": "nimbuɣiti" }, { "english": "meat", "dagbani": "nimdi" }, { "english": "he touched the meat with the tip of the staff he was holding.", "dagbani": "daa zaŋ o ni gbib’ jaaŋgbɛ’ shɛl’ o nuu ni nyol’ ni shihi nimdi maa" }, { "english": "he took the-he-was-holding-stick-some-his-hand-in tip touch meat.", "dagbani": "daa zaŋ o ni gbib’ jaaŋgbɛ’ shɛl’ o nuu ni nyol’ ni shihi nimdi maa" }, { "english": "only just bitten into the meat.", "dagbani": "Nimdi nyaɣisa, sabili n-gari." }, { "english": "Meat is tasty; liver is even tastier.", "dagbani": "Nim'di nyaɣisa, sabili n-gari." }, { "english": "If a person carries consecrated meat in the fold of his garment.", "dagbani": "Nir’ yi zaŋ sara maligu nimdi din be kasi n-gur’ o kparibu naŋgbambili." }, { "english": "fine pieces of meat ... that is: legs and shoulders.", "dagbani": "Nim’ viɛla ... dina n-nyɛ: gbalipuɣa mini gaba." }, { "english": "he won't accept cooked meat.", "dagbani": "O ku deei nin’ duɣirili a sani, naɣila nim’ kahili." }, { "english": "meat", "dagbani": "ŋubi" }, { "english": "eat meat", "dagbani": "ŋubi nimdi" }, { "english": "I took half of the wood and made a fire and roasted bread and meat on the coals and ate.", "dagbani": "n-zaŋ bɔrɔbɔro mini nimdi she di buɣimsala ni ŋubi" }, { "english": "the edible flowering pods of rosella", "dagbani": "birinimdi" }, { "english": "a skewer, spit (with or without meat on it)", "dagbani": "nimdibiga" }, { "english": "raw meat", "dagbani": "nimkaha" }, { "english": "fresh meat", "dagbani": "nimmaha" }, { "english": "humanity, character of a good person.", "dagbani": "nimmaŋtali" }, { "english": "The humanity of good people shows them the way.", "dagbani": "Ninvuɣ’ suma nimmaŋtali n-wuhiri ba soli" }, { "english": "because of his great righteousness.", "dagbani": "o nimmaŋtali din galisi zuɣu" }, { "english": "sanity.", "dagbani": "nimmaŋtali" }, { "english": "I am not mad, but am speaking sane words and truth.", "dagbani": "n bi kpɛla yinyari, amaa nimmaŋtali yɛtɔɣa mini yɛlimaŋli ka n yɛra" }, { "english": "frowning, \"the habit of looking stern so as to make it difficult for someone to seek a favour\"", "dagbani": "nimmihigu" }, { "english": "frowning, \"the habit of looking stern so as to make it difficult for someone to seek a favour\"", "dagbani": "ninmihiguŋ" }, { "english": "big, protruding eyes.", "dagbani": "nimmira" }, { "english": "If big eyes could make someone a chief, the gbansaŋa toad would be a chief of Kɔnkɔn and the owl would be the chief of Yɛlizoli.", "dagbani": "Nimmira bi diri nam. Nimmira yi diri nam gbansaŋa naanyi di Kɔnkɔn ka kaɣu ndi Yɛlizoli." }, { "english": "The small eyes of a local are better than the wide eyes of a stranger.", "dagbani": "Tiŋbia nimpiinsi so saan’ nimmira." }, { "english": "partiality", "dagbani": "nimmira" }, { "english": "corruption", "dagbani": "nimmira" }, { "english": "distort justice", "dagbani": "kari nimmira saria" }, { "english": "make biased judgments", "dagbani": "karitila nimmira saria" }, { "english": "Stop judging by external standards, and judge by true standards.", "dagbani": "yɛlimaŋli, amaa doliya la yɛlimaŋli soli." }, { "english": "I will not be partial in judgment no matter the appearance of the person.", "dagbani": "Man’ ku ti nimmira yɛlimaŋli." }, { "english": "companions", "dagbani": "nimmiriba" }, { "english": "they finally started to look for him among their family and acquaintances.", "dagbani": "naanyi ti gbaag’ o bɔbu bɛ dɔɣiriba mini bɛ nimmiriba sani" }, { "english": "seriousness", "dagbani": "nimmoo" }, { "english": "she just lit a lamp and thoroughly swept her whole house in a serious search for it.", "dagbani": "o ku nyo firila kolikol’ o yiŋ’ zaa m-bo li ni nimmoo" }, { "english": "When they (contractions) are constant, it shows that her birthing time has arrived.", "dagbani": "Di yi ti niŋ nimmoo, di wuhiya ni o dɔɣibu saha paaya." }, { "english": "It is on the day that you are in serious need.", "dagbani": "A nimmoo dali ka a baŋd’ a dindana." }, { "english": "I turned my eyes to the Lord God and earnestly begged him.", "dagbani": "Nimmoolana kul benimi pa ŋun nina mɔha." }, { "english": "that you get to know your enemy.", "dagbani": "daa zaŋ n nina kpa n Duuma Naawuni ni nimmoo m-balim’ o" }, { "english": "There is a serious person present and not one who only has red eyes.", "dagbani": "ninmoo tu’ shɛli yi ni nyari anfooni ŋɔ ni maa na sa tin' yuli booni" }, { "english": "the important baobab", "dagbani": "Adiboo" }, { "english": "that you see in the picture", "dagbani": "faɣiri nimmɔhi" }, { "english": "is still growing in the place they call Adiboo.", "dagbani": "a find that will bring you trouble" }, { "english": "indecision", "dagbani": "nimpipilisi" }, { "english": "hesitation", "dagbani": "nimpipilisi" }, { "english": "an indecisive person", "dagbani": "nimpipilisilana" }, { "english": "to be indecisive", "dagbani": "mali nimpipilisi" }, { "english": "small eyes", "dagbani": "nimpiiŋa" }, { "english": "he small eyes of a local are better than the wide eyes of a stranger", "dagbani": "Tiŋbia nimpiinsi so saan’ nimmira." }, { "english": "blinkers (Br.)", "dagbani": "nimpɔbirigu" }, { "english": "blinders (Am.)", "dagbani": "nimpɔbirigu" }, { "english": "a brass ornament worn on a horse's forehead", "dagbani": "nimpɔbirigu" }, { "english": "an eyelid", "dagbani": "nimpɔɣu" }, { "english": "a blinker", "dagbani": "nimpɔɣu" }, { "english": "blinder [Am.]", "dagbani": "nimpɔɣu" }, { "english": "leather decoration for the face of a horse", "dagbani": "nimpɔɣu" }, { "english": "a joint (of meat)", "dagbani": "nimpuɣili" }, { "english": "'sleep', white stuff from the eye, the secretion from eyes that dries as a dust", "dagbani": "nimpuri" }, { "english": "You remove the dirt from your eye and then show it to your eye.", "dagbani": "Bɛ luɣisiri nimpuri n-wuhirila nini." }, { "english": "The cook took up the whole haunch and leg and put it before Saul.", "dagbani": "ŋun daa duɣi bindirigu maa daa zaŋ biŋgbalipaɣ’ nimpuɣili ni din pahi di zuɣu na nti zali Sool tooni" }, { "english": "However nice the elbow may be, it cannot remove dirt from one’s eye.", "dagbani": "luɣisi nimpuri." }, { "english": "fresh meat with fat", "dagbani": "nimʒee" }, { "english": "person, human- (in fixed compounds)", "dagbani": "nin-" }, { "english": "human-being", "dagbani": "ninsala" }, { "english": "person", "dagbani": "nira" }, { "english": "(in ad hoc compounds with adjectives)", "dagbani": "ninvuɣ'" }, { "english": "eye/s", "dagbani": "nini" }, { "english": "face", "dagbani": "ninni" }, { "english": "faces", "dagbani": "ninni" }, { "english": "disrespectfulness", "dagbani": "ninchini" }, { "english": "\"scorn\"", "dagbani": "ninchini" }, { "english": "if a woman wears a headscarf that covers her cheeks, it shows that she is disrespectful.", "dagbani": "paɣa yi bɔbi bɔbiga n zaŋ gbiligi o tapaɣa di wuhirimi ni o nyɛla ninchini lana" }, { "english": "disrespect", "dagbani": "ninchinsi" }, { "english": "night-blindness, 'a disease of the eye that makes one unable to see at night'", "dagbani": "nindali" }, { "english": "expression, facial features", "dagbani": "nindoo" }, { "english": "an exaggerated view of oneself", "dagbani": "nindua" }, { "english": "over-excitement (usually in children) that is likely to lead to quarrelling", "dagbani": "nindua" }, { "english": "a missing/blinded eye", "dagbani": "ninfɔɣu" }, { "english": "eye (plural form)", "dagbani": "ninfɔri" }, { "english": "a one-eyed person", "dagbani": "ninfɔɣu lana" }, { "english": "a defective eye, blurred vision", "dagbani": "ninfuluŋ" }, { "english": "defective vision (plural form)", "dagbani": "ninfulima" }, { "english": "a person with defective vision", "dagbani": "ninfulima lana" }, { "english": "face not yet washed after sleep", "dagbani": "ningurima" }, { "english": "eyebrow", "dagbani": "ningbaɣu" }, { "english": "brow-ridge, bone under the eyebrow", "dagbani": "ningbɔɣikuɣili" }, { "english": "bone under the eyebrow (plural form)", "dagbani": "ningbɔɣikuɣa" }, { "english": "eyebrow", "dagbani": "ningbɔɣu" }, { "english": "eyebrow", "dagbani": "niŋgbɔɣu" }, { "english": "eyebrow", "dagbani": "ningbaɣu" }, { "english": "eyebrows", "dagbani": "ningbɔri" }, { "english": "eyebrows", "dagbani": "niŋgbɔri" }, { "english": "neuralgia of the eyebrows", "dagbani": "ningbɔɣu" }, { "english": "an eyelid", "dagbani": "ningbɔŋ" }, { "english": "eyelids", "dagbani": "ningbana" }, { "english": "body", "dagbani": "niŋgbuŋ" }, { "english": "eye", "dagbani": "nini" }, { "english": "eye", "dagbani": "nifu" }, { "english": "eyes", "dagbani": "nina" }, { "english": "his eye sees me", "dagbani": "o nini nyari ma" }, { "english": "an eye for an eye, tooth for tooth, arm for arm, leg for leg", "dagbani": "nini la nini, nyini la nyini, nuu la nuu, gbali la gbali" }, { "english": "You will see things with your eyes, but you will not taste them with your mouth.", "dagbani": "A nini ni nya ka a noli ku to li." }, { "english": "be bad", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "how you are sending me away now is even worse than what you have done to me.", "dagbani": "a ni kariti ma shɛm ŋɔ n-lee biɛ n-gari a ni niŋ ma shɛm maa gba" }, { "english": "The person who is bad doesn’t agree that he/she is bad.", "dagbani": "Ŋun bie ku saɣi ni o bie." }, { "english": "The day will be very bad!", "dagbani": "Dabisili maa ni ti biɛ pam!" }, { "english": "He goes to get seven evil demons who are bad more than him to join him and go in and be (be) there; and the fellow's life will be bad more than how it was/was bad.", "dagbani": " o chanimi nti zaŋ alizin’ biɛr’ ayopɔin bɛn be n-gar’ o m-pah’ omaŋ zuɣu na nti kpe m-be nimaani; ka dilan’ maa biɛhigu ni be pam n-gari di ni daa pun be shɛm" }, { "english": "If your father and mother are still alive you do whatever you want and if they have died, then you allow the bath room to become dirty.", "dagbani": "A ba ni a ma yi be ni, nyin niŋim a yubu; ka bɛ ti ka ni la, ka a leei shinshɛɣu dee biɛri" }, { "english": "be difficult.", "dagbani": "Di kuli biɛ la di ti niŋ ŋmaabu." }, { "english": "... of them.", "dagbani": "bɛba" }, { "english": "They all two by two of each of them shall come in with you.", "dagbani": "Bɛzaa bɛba ayiyi ni kpe a sanna" }, { "english": "The fat cows, 7 of them.", "dagbani": "bɛba ayɔpoin la" }, { "english": "or what", "dagbani": "bebo" }, { "english": "Is this why you have betrayed me?", "dagbani": "Dinzuɣu n-chɛ ka yi zaa yi n nyaaŋa bebo?" }, { "english": "we growl like the animal they call 'bear'.", "dagbani": "kaman biŋkɔb’ so bɛ ni booni." }, { "english": "his feet had long claws and were like the feet of the animal they call 'bear'.", "dagbani": "naba mali nyinye' wɔɣila, ka ŋmani bɛ ni booni biŋkɔb'." }, { "english": "mattress", "dagbani": "bɛɛlli" }, { "english": "early morning just after dawn", "dagbani": "biɛɣasiba" }, { "english": "Go out early tomorrow morning and go to meet Pharaoh.", "dagbani": "Sa daŋmi yibu biɛɣ’ asiba n-chaŋ ti chirigi Firawuna" }, { "english": "bad, wicked, malicious, mean", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "Pl: bad, wicked, malicious, mean", "dagbani": "biɛri" }, { "english": "I will get revenge on you for this.", "dagbani": "N ni bɔ a di biɛri." }, { "english": "As the Lord has indeed avenged you on your enemies the Ammonites.", "dagbani": "Yawɛ ŋun’ dee ni bɔh’ a dimnim’ Ammɔnnim’ biɛri ti a ŋɔ" }, { "english": "ugly", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "dirty", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "dirty water", "dagbani": "kɔbiɛɣu / kɔbiɛri " }, { "english": "Dispose of rubbish and dirty water far away, because flies breed in them.", "dagbani": "wɔɣira." }, { "english": "severe, great, serious, excessive.", "dagbani": "n-daa ku ba kuri biɛɣu" }, { "english": "massacred them ('killed them a \"bad\" [serious] killing').", "dagbani": "Mɔ'nyori biɛɣu maa gba lan tahiri sanzali ni bindiri' pooli bee finafali na." }, { "english": "Excessive bush-burning also brings about drought, food-shortage or hungry times.", "dagbani": "nyɛvili biɛɣu" }, { "english": "bad, wicked", "dagbani": "dabiɛɣu" }, { "english": "bad, wicked", "dagbani": "gambee" }, { "english": "bad, wicked", "dagbani": "ninvuɣubiɛtali" }, { "english": "life", "dagbani": "nimbiɛɣu" }, { "english": "small creatures which the human eye can't see", "dagbani": "Binneembihi shɛba ninsali nini ni ku tooi nya microorganisms." }, { "english": "The job of barber-surgeon needs a good eye.", "dagbani": "Wɔnzamtali nyɛ la nini tuuni." }, { "english": "in the wink of an eye", "dagbani": "nini kahimbu ni neebu" }, { "english": "he showed him in an instant all the", "dagbani": "(o daa) wuh’ o dunia ŋɔ nama zaa nini kahimbu ni neebu" }, { "english": "kingdoms of the world.", "dagbani": "di ka nini ‘it is disgusting’. Lit: it has no eye." }, { "english": "to be senseless, unreasonable, or unclear (of conversation)", "dagbani": "ka nini" }, { "english": "X is pleased with Y; relies on; trusts", "dagbani": "X nini tiɣi Y" }, { "english": "eyes are sated.", "dagbani": "n yi mali sara ... a nini ku tiɣi li" }, { "english": "if I make a sacrifice ... you would not be pleased with it.", "dagbani": "a nini yi tiɣi a baŋa di bi garila bansi ni." }, { "english": "If you are proud of your bracelet, it has not been placed among ...", "dagbani": "a nini yi tiɣi a baŋa di bi garila bansi ni." }, { "english": "WHO", "dagbani": "WHO la" }, { "english": "was one of the first five countries to satisfy .... the WHO.", "dagbani": "Ghana bela tuuli tiŋgbana anu shɛŋa ... WHO la nini ni tiɣi" }, { "english": "The whole group was pleased with the apostles' proposal.", "dagbani": "tuumba maa ni daa yɛli shɛm maa tiɣi salo maa zaa nini" }, { "english": "I despise people who offend, are offensive to others.", "dagbani": "N ʒiɛm ninvuɣ’ shɛb’ bɛn kpɛhir’ a nini." }, { "english": "watch carefully", "dagbani": "cho ninni" }, { "english": "eagle's eye", "dagbani": "cho ninni" }, { "english": "their angels in heaven always see the face of my Father in heaven", "dagbani": "bɛ malaikanim’ kul chola m Ba Naawuni ŋun bɛ alizanda ni ŋɔ ninni" }, { "english": "very anxious, keep glancing up", "dagbani": "nini bi do tiŋa" }, { "english": "concentrate, focus on ...", "dagbani": "kpaai nina kpa" }, { "english": "be 'serious', become serious", "dagbani": "mooi nini" }, { "english": "they are so enthusiastic for their ancestors' idolatry.", "dagbani": "nini kul moo la bɛ yaannim’ buɣa jɛmbu zuɣu" }, { "english": "But she insisted and said it was really true.", "dagbani": "Amaa ka o nini kul mooi ka o yɛri ni di shiri nyɛla yɛlimaŋli." }, { "english": "You are worried like the cow to be slaughtered for the Damba festival.", "dagbani": "A nini mooya ka Damba dali nahu la." }, { "english": "to gloat over X", "dagbani": "mooi nini bahi X zuɣu" }, { "english": "we gloated over Zion", "dagbani": "chɛliya ka ti mooi ti nini bahi Ziɔn zuɣu" }, { "english": "you-people do not be selfish and refuse to help them.", "dagbani": "If there is someone who has nothing ... you-people do not be selfish and refuse to help them. [DEU 15:7]" }, { "english": "If you say you are wise (neeya), there is someone on top of a nee tree looking", "dagbani": "A yi yɛli ni a nini neeya, so ŋun’ tamla nee zuɣu ka lihir’ a." }, { "english": "in his presence", "dagbani": "o nini ni" }, { "english": "X is nostalgic for Y", "dagbani": "X nini zabi Y" }, { "english": "I’m homesick for my father’s house", "dagbani": "N nini zabi m ba yiŋa" }, { "english": "I’m homesick for my mother", "dagbani": "N nini zabi m ba yiŋa" }, { "english": "X is pleased with Y", "dagbani": "X nini tiɣi Y" }, { "english": "X is insolent/cheeky", "dagbani": "X nini kpema" }, { "english": "X is careful, cautious", "dagbani": "X nini do tiŋa" }, { "english": "X is ashamed", "dagbani": "X nini kpiya" }, { "english": "see X, have a personal interview with", "dagbani": "nya X nini" }, { "english": "Can I see your father?", "dagbani": "N nya a ba nini bee?" }, { "english": "calm X down, tame X", "dagbani": "maai X nini" }, { "english": "animal", "dagbani": "Biŋkɔbigu" }, { "english": "Every animal can be tamed by human beings.", "dagbani": "Biŋkɔbigu kam nyɛla ninsal’ ni ni tooi maai shɛb’ nina" }, { "english": "the back of a cloth", "dagbani": "nim' biɛri" }, { "english": "face, surface, facet of an object", "dagbani": "ni" }, { "english": "I am placing in front of Joshua a single stone with seven facets", "dagbani": "zaŋ kuɣ’ yiniN ni zaŋ kuɣ’ yini shɛli din mali nina ayopɔin sɔŋ Jɔshua tooni" }, { "english": "the headlamp of a vehicle.", "dagbani": "wɔrinimpɔɣu" }, { "english": "the headlamp of a vehicle.", "dagbani": "nimpɔbirigu" }, { "english": "the headlamp of a vehicle.", "dagbani": "ninliha" }, { "english": "the headlamp of a vehicle.", "dagbani": "nimbiɛɣu" }, { "english": "the headlamp of a vehicle.", "dagbani": "nimbiɛra" }, { "english": "the headlamp of a vehicle.", "dagbani": "nindali" }, { "english": "the headlamp of a vehicle.", "dagbani": "nindua" }, { "english": "the headlamp of a vehicle.", "dagbani": "ninfɔɣu" }, { "english": "the headlamp of a vehicle.", "dagbani": "ninfuluŋ" }, { "english": "the headlamp of a vehicle.", "dagbani": "ninkpali" }, { "english": "the headlamp of a vehicle.", "dagbani": "noonini" }, { "english": "in the wink of an eye", "dagbani": "nini kahimbu ni neebu" }, { "english": "It is disgusting.", "dagbani": "Di ka nini." }, { "english": "It has no eye.", "dagbani": "Di ka nini," }, { "english": "It (conversation) is senseless/unreasonable unclear.", "dagbani": "O nini tiɣi o." }, { "english": "He is pleased with/relies on/trusts him.", "dagbani": "O nini tiɣi o." }, { "english": "He/it pleases him.", "dagbani": "O/Di tiɣi o nini" }, { "english": "He/it pleases him.", "dagbani": "Di kpɛhi o nini" }, { "english": "It offends/is offensive to him.", "dagbani": "Bɛ cho o ninni" }, { "english": "They pay close attention to him.", "dagbani": "Bɛ cho o ninni" }, { "english": "They watch him carefully.", "dagbani": "Bɛ cho o ninni" }, { "english": "He is very anxious, keeps glancing up. Lit: eyes do not rest down.", "dagbani": "O nini bi do tiŋa." }, { "english": "He concentrates, focusses on X.", "dagbani": "O kpaai nina kpa X." }, { "english": "He is/becomes 'serious'. Lit: have red eyes.", "dagbani": "O mooi nini" }, { "english": "He gloats over him.", "dagbani": "O mooi nini bahi o zuɣu" }, { "english": "He is stingy, mean, selfish.", "dagbani": "O kuui o nini." }, { "english": "He is stingy, mean, selfish.", "dagbani": "O nini neei." }, { "english": "be enlightened, educated, wise", "dagbani": "o nini ni" }, { "english": "in his presence", "dagbani": "O nini zabi Y." }, { "english": "He is nostalgic for Y.", "dagbani": "O nini kpema." }, { "english": "X is insolent/cheeky.", "dagbani": "O nini do tiŋa." }, { "english": "X is careful, cautious.", "dagbani": "O nini kpiya." }, { "english": "He is ashamed.", "dagbani": "O nya o nini." }, { "english": "He saw him/had a personal interview with him.", "dagbani": "Bɛ maai o nini." }, { "english": "They calm him down/tame him.", "dagbani": "ninkaɣu" }, { "english": "eyebrow.", "dagbani": "niŋkaɣu" }, { "english": "a wink, winking of the eye.", "dagbani": "ninkahimbo" }, { "english": "old, middle aged person.", "dagbani": "ninkurigu" }, { "english": "the old man asked him \"Where do you come from?\"", "dagbani": "ninkurigu maa bɔh’ o, “Ya ka a yina?" }, { "english": "I, Paul, who am an old man", "dagbani": "Man’ Pool ŋun nyɛ niŋkurigu ka lan nyɛ dansarika Yisa Masia zuɣu la suhir’ a" }, { "english": "and a prisoner for Jesus Christ, am begging you.", "dagbani": "bi zo nachimbil’ bee paɣisarili bee ninkurili bee\nbarinim’ nambɔɣu" }, { "english": "he has no mercy on young man or young woman, old person or invalids.", "dagbani": "anabi\nniŋkurili maa yɛl’ o" }, { "english": "the old prophet said to him \"I am also a prophet ...\"", "dagbani": "Man’ gba nyɛla anabi ..." }, { "english": "Young men and maidens, old men and children", "dagbani": "Nachimba mini paɣisara ni ninkura ni bihi zaa, paɣimiy’ o!" }, { "english": "all praise him!", "dagbani": "Bindir’ maŋli nyɛla niŋkura" }, { "english": "all praise him!", "dagbani": "bɛn zaŋ bɛ tɛha bɔhim baŋ zaɣ’ suŋ mini zaɣ’ biɛɣu" }, { "english": "solid food is for adults, whose perceptions have been trained by long use to discriminate between good and evil.", "dagbani": "woligibu ni nyɛ shɛm dini." }, { "english": "old-age", "dagbani": "ninkurilim" }, { "english": "old-age", "dagbani": "niŋkurilim" }, { "english": "I will give you the benefit of my long experience.", "dagbani": "N ni zaŋ n ninkurilim yɛtɔɣa ti a" }, { "english": "curmudgeon", "dagbani": "ninkuunsi" }, { "english": "curmudgeon", "dagbani": "ninkuunsilana" }, { "english": "power of observation, visual memory", "dagbani": "ninkpali" }, { "english": "spectacles, glasses", "dagbani": "ninkpara" }, { "english": "a strong person, person with invincible qualities", "dagbani": "ninkpɛŋ" }, { "english": "bravery", "dagbani": "ninkpeentali" }, { "english": "bravery", "dagbani": "ninkpeentali" }, { "english": "insolence", "dagbani": "niŋkpeensi" }, { "english": "a public performance", "dagbani": "ninliha" }, { "english": "an exhibition, sight", "dagbani": "ninliha" }, { "english": "all the people that came together to that sight.", "dagbani": "salo bɛn zaa daa laɣim ʒiɛ nimaani ni bɛ lihi ninliha maa" }, { "english": "we become 'as a spectacle for the whole world of angels and of human beings'.", "dagbani": "(ti) leei malaikanim’ mini ninsalinim’ ni lihiri shɛb’ ninliha dunia ŋɔ zaa ni" }, { "english": "deep-set eyes", "dagbani": "ninlɔɣira" }, { "english": "If you insult the monkey for having deep-set eyes, it has gone beyond joking.", "dagbani": "A yi tu jaŋa ni o nin-lɔɣira di yaɣi diɛma." }, { "english": "frown", "dagbani": "ninmihiguŋ" }, { "english": "seriousness", "dagbani": "ninmoo" }, { "english": "partiality", "dagbani": "ninneeli" }, { "english": "civilisation, enlightenment", "dagbani": "ninneesim" }, { "english": "When development began to make its mark in Dagbong, the weavers began to use indigo and white yarns and weave them together to make cloth.", "dagbani": "Ninneesim ni daa ti niŋ bazinta Dagbɔŋ ka kpaluhi da pili m-bahiri mi' sabila mini mi' piɛlla n gabiri taba n wuɣiri tana" }, { "english": "a tendency of claiming to be too wise", "dagbani": "nini; neesim." }, { "english": "face", "dagbani": "ninni" }, { "english": "faces", "dagbani": "nina" }, { "english": "nina variant", "dagbani": "ninani" }, { "english": "All those sitting there fixed their eyes on Stephen and saw that his face looked like the face of an angel.", "dagbani": "Ka bɛn daa ʒi nimaani maa zaa mirigi bɛ nina kpa o, ka nya o ninni ka di ŋmanila malaika ninni." }, { "english": "He wrapped his garment round his face.", "dagbani": "o daa zaŋla o binyɛrigu pɔb’ o nina" }, { "english": "to make X unable to make a choice", "dagbani": "pilisi X ninni" }, { "english": "the truth of the matter", "dagbani": "yɛltɔɣa ninni" }, { "english": "X sobers up", "dagbani": "dam yi X ninni" }, { "english": "In the morning, when the wine had worn off.", "dagbani": "Biɛɣu ni daa neeg’ asiba ka dam maa yi o ninni." }, { "english": "horse-brass", "dagbani": "ninpɔbira" }, { "english": "dizziness", "dagbani": "ninsabiga" }, { "english": "the Lord will give you an anxious heart, failing eyesight.", "dagbani": "Yawɛ ni ti chɛ ka yi suhuri zɔhira nimaani, ka ninsabiga mali ya" }, { "english": "dismay", "dagbani": "ninsabiga" }, { "english": "Help them to come out of despair.", "dagbani": "Yihimi ba ninsabisi" }, { "english": "unrest of mind", "dagbani": "ninsabiga" }, { "english": "boredom", "dagbani": "ninsabiga" }, { "english": "human being", "dagbani": "ninsala" }, { "english": "human beings", "dagbani": "ninsalinima" }, { "english": "Christ came to wipe away people's sin.", "dagbani": "Masia daa kana ni o ti kpihimla ninsalinim’ daalahichi." }, { "english": "Let us make a human being to resemble ourself, and he will be like how we are.", "dagbani": "Chɛliya ka ti nam ninsala ŋ-ŋmahindi timaŋa, ka o be kaman ti ni be shɛm ŋɔ." }, { "english": "The will of God is greater than the will of a lion; a human being", "dagbani": "Naawuni yubu gari gbuɣinli yubu, ninsala di mali karimbaani." }, { "english": "should not be proud.", "dagbani": "Ninsala daliri na ʒi n-yaɣi o zuɣu." }, { "english": "A human being’s good fortune never passes away from him.", "dagbani": "Ninsalinima bɔri ni bɛ nya Naawuni bɛ mi ku tooi nya o." }, { "english": "People want to see God, but they cannot see him.", "dagbani": "ninsala niŋgbuna ʒin maaigi siɣi tiŋa ti yaɣi digrii 35 zuɣu" }, { "english": "a human being's temperature has never fallen below 35 degrees.", "dagbani": "Taba nyubu booiri ninsala niŋgbuŋ" }, { "english": "Smoking reduces the power of a person's body to resist disease.", "dagbani": "yikɔ zaŋ chaŋ doro zabbu polo." }, { "english": "Dagombas may (come across or put up with ??) children like this and say that they are not really human.", "dagbani": "Dagbamba bɛn tooi paarila bee n sheeri bihi ŋɔ tatabo ka yɛli ni ka ninsalinim m-bala." }, { "english": "humanity.", "dagbani": "Ka di daa niŋ Yawɛ yoli, o ni daa nam ninsala ... maa zuɣu" }, { "english": "Syn:", "dagbani": "sala" }, { "english": "Sim:", "dagbani": "adaam, dadaam, igunadaam, nira." }, { "english": "See:", "dagbani": "nira; ninvuɣ'; nin." }, { "english": "humanity, humanness", "dagbani": "ninsalitali" }, { "english": "I am talking about my human existence.", "dagbani": "N ninsalitali biɛhigu yɛla ka n yɛri maa." }, { "english": "fellow-humans", "dagbani": "ninsalitaba" }, { "english": "people who trust in their fellow human beings.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn niŋ bɛ ninsalitab’ naani" }, { "english": "youth-, young peoples'.", "dagbani": "ninsarinsi" }, { "english": "Tuun' shɛli din tum ŋɔ naan ku too tum di yi di pala Ninsarinsi yuŋ sikuru kariŋ zɔŋ shɛli dim be Choggu- Yapalisi la sɔŋsim zuɣu.", "dagbani": "This work could not have been done without the help of the Young People's' night-school' class which is at Choggu-Newtown." }, { "english": "Hali ninsarinsi gba pindi li n diri nachiinsi.", "dagbani": "Even young people can wear it (type of hat) to look smart." }, { "english": "young womanhood", "dagbani": "paɣisarilim" }, { "english": "young manhood", "dagbani": "nachimbilim" }, { "english": "(young people's) fashion, decoration", "dagbani": "nachiinsi" }, { "english": "tear-drop, tears.", "dagbani": "nintam" }, { "english": "The Lord wiped away my tears.", "dagbani": "Yawɛ … nyɛhi n nintam" }, { "english": "take my tears and put them in your bottle.", "dagbani": "zaŋmi n nintam niŋ a luɣuluɣu ni" }, { "english": "'to weep'.", "dagbani": "bahi nintam" }, { "english": "a blind person", "dagbani": "nintarima" }, { "english": "blindness", "dagbani": "nintarinsi" }, { "english": "a squirt of saliva", "dagbani": "nintɔchiriga" }, { "english": "foam from mouth", "dagbani": "nintɔfuɣifuɣi" }, { "english": "he foams at the mouth", "dagbani": "nintɔfuɣifuɣi ŋariti o noli" }, { "english": "slobber, saliva drooling down", "dagbani": "nintɔgbali" }, { "english": "dribble, saliva from the corners of the mouth", "dagbani": "nintɔkom" }, { "english": "spittle-water", "dagbani": "nintɔkom" }, { "english": "saliva, spittle.", "dagbani": "nintɔri" }, { "english": "(he) let his spittle run down his beard.", "dagbani": "(o) chɛ ka o nintɔri zɔri dolisir’ o teeŋkɔbiri" }, { "english": "Their urine, spittle, fæces or vomit can't pass HIV on to anyone.", "dagbani": "Bɛ dulim, nintori, bindi bee tiri pala din ni tooi che ka HIV doro looi so." }, { "english": "If you are at the riverside, you don’t wash your hands with saliva.", "dagbani": "A yi be mɔɣili kpaŋa a bi tuhiri nintɔri m-paɣiri a nuu." }, { "english": "person doesn't sit by the waterhole and spit to wash his hands.", "dagbani": "A yi zaŋ nintɔri m-me yili, maligim n-daari li luhira." }, { "english": "If you use spittle to build a house, dew will push it down.", "dagbani": "tuhi nintori" }, { "english": "(he) spat spittle and used it to touch the deaf-mute person's tongue.", "dagbani": "o) tuhi nintɔri zaŋ shihi tikparalan’ maa zilinli" }, { "english": "He spits.", "dagbani": "O bilisi nintɔri." }, { "english": "mouth", "dagbani": "nintɔ" }, { "english": "a ring (finger-)", "dagbani": "nintua" }, { "english": "a ring (finger-)", "dagbani": "nuntua" }, { "english": "signet-ring", "dagbani": "nintu’ shɛli" }, { "english": "put a ring on his hand", "dagbani": "zaŋ nintuu na nti pir'o" }, { "english": "a gold ring", "dagbani": "salima nintua" }, { "english": "Note:", "dagbani": "shɛbu nintua" }, { "english": "abusiveness, \"a habit of insulting people\"", "dagbani": "nintubo" }, { "english": "a twisted finger ring of several metals", "dagbani": "nintugari" }, { "english": "rings", "dagbani": "nintuhi" }, { "english": "person", "dagbani": "ninvuɣ'" }, { "english": "The person who doesn't show mercy will not receive mercy.", "dagbani": "Ninvuɣ'so ŋum bi zɔri nambɔɣu ku ti nya nambɔzɔbo" }, { "english": "If there should be a case of manslaughter and its resolution is too difficult for you.", "dagbani": "yi ti beni, ka di ŋmaabu to yi sani" }, { "english": "important person, headman", "dagbani": "ninvuɣ' zuɣu" }, { "english": "important people send their servants.", "dagbani": "ninvuɣ’ zuɣuri tim bɛ tumtumdiba" }, { "english": "a travelling person, 'person who has not fixed home'", "dagbani": "ninvuɣichandigu" }, { "english": "robbery", "dagbani": "ninvuɣifabo" }, { "english": "murderer", "dagbani": "ninvuɣikura" }, { "english": "murderer", "dagbani": "ninvuɣ'kura" }, { "english": "murderers", "dagbani": "ninvuɣikuriba" }, { "english": "murderers", "dagbani": "ninvuɣ'kuriba" }, { "english": "Get out! Get out! Murderer! Criminal!", "dagbani": "Wara, wara, nyin’ ninvuɣ’ kur’ ŋɔ, nyin’ ninvuɣ’ yoli ŋɔ." }, { "english": "a thin person", "dagbani": "ninvuɣilaa" }, { "english": "a good person", "dagbani": "ninvuɣisuŋ" }, { "english": "a saint", "dagbani": "ninvuɣisuŋ" }, { "english": "light-coloured person", "dagbani": "ninvuɣiʒee" }, { "english": "person of 'fair' complexion", "dagbani": "ninvuɣiʒee" }, { "english": "a bad person", "dagbani": "ninvuɣubiɛɣu" }, { "english": "sinner", "dagbani": "ninvuɣubiɛri" }, { "english": "the joy of the godless lasts but a moment", "dagbani": "suhupiɛlli daa bi yaɣi lala" }, { "english": "wickedness, human wickedness", "dagbani": "ninvuɣubiɛtali" }, { "english": "being a bad person", "dagbani": "ninvuɣ’ biɛri" }, { "english": "if you warn the wicked to escape from their wickedness", "dagbani": "a yi saɣisi ninvuɣ’ biɛri ni bɛ zo n-yi bɛ ninvuɣubiɛtali maa ni" }, { "english": "how could I do such a very wicked thing...?", "dagbani": "wula ka n ni tooi tum ninvuɣubiɛtali tuun’ titali ŋɔ ...?" }, { "english": "extortion, robbery", "dagbani": "ninvuɣufabo" }, { "english": "extortion, robbery", "dagbani": "ninvuɣifabo" }, { "english": "inside you are filled with extortion and wickedness.", "dagbani": "yi puuni lee\npali ninvuɣufabo mini ninvuɣubiɛtali" }, { "english": "a robber, plunderer", "dagbani": "ninvuɣufara Pl: ninvuɣufariba." }, { "english": "you should not associate with a person who calls himself a believer but is immoral or greedy or worships idols or is a slanderer or a drunkard or a thief. [1CO 5:11]", "dagbani": "yi di zaŋ yimaŋa tabili ninvuɣ’ so ŋun bol’ omaŋ’ yi mabia ka nyɛ ŋun tumdi daɣiri tuma bee n-nyɛ kɔrilana bee buɣijɛmda bee munaafichilana bee danyura bee ninvuɣufara" }, { "english": "robbers", "dagbani": "ninvuɣufariba mi be samban’ ni fara" }, { "english": "are operating in the open country. [HOS 7:1]", "dagbani": "ŋmɛnditoli, nayiɣa, tayiɣa, neendira, numaha. ninvuɣ';\nfa." }, { "english": "murder", "dagbani": "ninvuɣukubo" }, { "english": "a man who had been imprisoned for rebellion and murder", "dagbani": "do’ so bɛ ni daa kpɛhi duu o duŋ taabu min’ o ninvuɣukubo zuɣu la" }, { "english": "murderer", "dagbani": "ninvuɣukura" }, { "english": "murderers", "dagbani": "ninvuɣukuriba" }, { "english": "cowards and the faithless and wicked and murderers and sexually immoral people and soothsayers and idolaters and liars all.", "dagbani": "dabeenzɔriba mini bɛn ka yɛda ni halibiɛrinima ni ninvuɣukuriba ni zinniŋdiba ni baɣibuɣiriba ni buɣijɛmdiba ni ʒiŋmariba zaa" }, { "english": "murderers", "dagbani": "ninvuɣukuriba" }, { "english": "dissension, setting people against each other", "dagbani": "ninvuɣutuɣilibo" }, { "english": "It is dissension that I bring.", "dagbani": "ninvuɣutuɣilibo ka n tahi na" }, { "english": "abusive person", "dagbani": "ninvuɣutura" }, { "english": "some will be boastful and some will be abusive.", "dagbani": "shɛb’ nyɛ barinyuriba, ka shɛb’ nyɛ ninvuɣuturiba" }, { "english": "worthlessness, useless life/behaviour", "dagbani": "ninvuɣuyɔtali" }, { "english": "worthlessness, useless life/behaviour", "dagbani": "ninvuɣuyotali" }, { "english": "Do not get drunk on wine, which leads to debauchery.", "dagbani": "Di nyuriya dam kuuna, dama di nyubu puuni ka ninvuɣuyotali yirina" }, { "english": "uselessness (of a person)", "dagbani": "ninyolim" }, { "english": "a spectacle \"anything to be watched for pleasure\"", "dagbani": "ninyula" }, { "english": "a spectator", "dagbani": "ninyuuna" }, { "english": "the iris of the eye", "dagbani": "ninʒiɛm" }, { "english": "disrespect", "dagbani": "ninʒeensi" }, { "english": "disrespectfulness", "dagbani": "ninʒeentali" }, { "english": "disrespectful person", "dagbani": "ninʒeensilana" }, { "english": "they rejoiced and spoke disrespectful speech against me", "dagbani": "bɛ ni daa mali suhupiɛlli zaa ka tɔɣisi ma ninʒeentali yɛtɔɣa" }, { "english": "insolent people rise up against me", "dagbani": "ninʒeensinim’ yiɣisi lu n zuɣu" }, { "english": "to do", "dagbani": "niŋ" }, { "english": "Pl: niŋdi.", "dagbani": "Pl: niŋda." }, { "english": "And Noah did everything the Lord had told him to do.", "dagbani": "Ka Nuhu daa niŋ Yawɛ ni yɛl’ o ni o niŋ shɛm maa zaa." }, { "english": "Man proposes, God disposes.", "dagbani": "Ninsala sula buɣisibu, ka Naawuni su niŋbu (niŋsim)." }, { "english": "Human beings are in charge of attempting, but God is in charge of activation.", "dagbani": "Lit: Human beings are in charge of attempting, but God is in charge of activation.." }, { "english": "to perform", "dagbani": "niŋda" }, { "english": "to make", "dagbani": "niŋ" }, { "english": "(crop) produces, bears grain", "dagbani": " (chi &c.) niŋ" }, { "english": "Note: intransitive Bɛ daa koya m-biri bimbira", "dagbani": "450" }, { "english": "They ploughed and sowed seed and planted trees, and the farms were productive and the trees also fruited well.", "dagbani": "ka sa tihi, ka di daa niŋ, ka tihi maa gba daa wali pam." }, { "english": "Abu's farm has not done well.", "dagbani": "Abu puu bi niŋ." }, { "english": "they should fill their sacks with corn.", "dagbani": "bɛ niŋm’ kawana pali bɛ kpalansi" }, { "english": "when we made corn-cakes and put her...", "dagbani": "ti ni daa maani maha, ka niŋd’ o kɔtomsi niŋdi di ni ..." }, { "english": "child", "dagbani": "bia" }, { "english": "people", "dagbani": "niriba" }, { "english": "medicine", "dagbani": "ninsala" }, { "english": "inject", "dagbani": "serial" }, { "english": "put", "dagbani": "zaŋ" }, { "english": "tears", "dagbani": "zaŋmi" }, { "english": "bottle", "dagbani": "luɣuluɣu" }, { "english": "God shut Noah into the boat.", "dagbani": "Naawuni daa yo Nuhu niŋ ŋariŋ maa ni" }, { "english": "What on earth can happen to us?", "dagbani": "Bɔ lee n tooi n-niŋ ti?" }, { "english": "When will it happen?", "dagbani": "Bɔ saha ka di yɛn niŋ?" }, { "english": "nothing like this has ever happened before.", "dagbani": "lala na ʒi n-niŋ" }, { "english": "What God has decided is what will happen.", "dagbani": "Naawuni ni zali shɛli, din’ ni niŋ" }, { "english": "di yi niŋ ka HIV mini AIDS doro gbaag’ a.", "dagbani": "It (this book) will help you to appropriate behaviour if it should happen that HIV or AIDS disease infects you." }, { "english": "Bɔ n niŋ?", "dagbani": "why?!? (stress); what happened?" }, { "english": "Ka di daa shiri niŋ lala.", "dagbani": "And it actually happened like that." }, { "english": "Paɣiba pam gba daa be nimaani n-kaɣi ʒe kpaŋ’ ha yuuni din niŋ maa.", "dagbani": "There were also a number of women standing to one side and" }, { "english": "watching what happened.", "dagbani": "ŋuni n-lee ni tooi gu." }, { "english": "who can obstruct\nGod's will so that it doesn't happen?", "dagbani": "Naawuni yubu soli ka di ku niŋ?" }, { "english": "to be, become.", "dagbani": "Di niŋya." }, { "english": "Don't be disobedient people.", "dagbani": "tipawumlinima" }, { "english": "to expire, pass away.", "dagbani": "niŋ bun kuŋ ka4, niŋ\nŋun ka4" }, { "english": "Terah passed\naway.", "dagbani": "Tɛra daa ti niŋ ŋun kani" }, { "english": "do to or at sb.", "dagbani": " niŋ alibarika niŋ X/yeli noli niŋ X ‘to bless, curse X’." }, { "english": "God blessed Noah.", "dagbani": "Naawuni daa niŋ alibarika niŋ Nuhu." }, { "english": "I will not again curse the ground.", "dagbani": "N ku lan yɛli noli niŋ tiŋgban’ ni." }, { "english": "to commit to memory, to memorize", "dagbani": " niŋ hada" }, { "english": "conversion", "dagbani": "tuuba niŋbu" }, { "english": "contribute", "dagbani": " niŋ buchi" }, { "english": "give humanitarian aid, charity", "dagbani": "niŋ nirilim" }, { "english": "your charitable giving will increase.", "dagbani": "yi nirilim niŋbu zooi pahi" }, { "english": "become pregnant", "dagbani": "niŋ pua, zaŋ pua" }, { "english": "the man slept with his wife, Eve, and she became pregnant.", "dagbani": "doo maa min’ o paɣa Awa daa laɣim ka o niŋ pua" }, { "english": "to consult", "dagbani": "niŋ saawara" }, { "english": "(they) take counsel together.", "dagbani": "(bɛ) niŋdi tab’ saawara" }, { "english": "bother, puzzle, upset X", "dagbani": "yoli" }, { "english": "the king was excessively distressed.", "dagbani": "di daa niŋ Naa maa yoli nti yaɣi" }, { "english": "When his peers saw that, they were very upset.", "dagbani": "O tab’ ni daa nya lala maa ka di niŋ ba yoli" }, { "english": "I am crying out to you (for help).", "dagbani": "n kuhirimi niŋd’ a" }, { "english": "Woe which is like the noise of a flood attacks me.", "dagbani": "Mbusim din be kaman kokpɛɣu la vuri niŋdi ma" }, { "english": "ability, activity, action", "dagbani": "niŋsim" }, { "english": "Actions speak louder than words. ", "dagbani": "Niŋsim n gari naŋgbampibili." }, { "english": "this that Chief Gbewaa had done did not please Yentori.", "dagbani": "Naa Gbewaa niŋsim ŋɔ daa bi paligi Yɛntɔri suhu" }, { "english": "the Lord regarded what he had done as righteousness.", "dagbani": "Yawɛ daa lih’ o niŋsim maa ka di nyɛla wuntia" }, { "english": "I beg you to follow the", "dagbani": "n suhiri ya ni yi doli niriba ŋɔ tatabo niŋsim maa" }, { "english": "behaviour of people like that", "dagbani": "niŋ" }, { "english": "I feel sick.", "dagbani": "N niŋ maara." }, { "english": "They are all adulterers.", "dagbani": "Bɛ zaa nyɛla zina niŋdiba." }, { "english": "bodies", "dagbani": "niŋgbina" }, { "english": "fever", "dagbani": "niŋgbumbiisim" }, { "english": "body", "dagbani": "niŋgbuna" }, { "english": "anguish, bodily disturbance, discomfort", "dagbani": "niŋgbunzabili" }, { "english": "my anguish, my anguish! I writhe in pain.", "dagbani": "N niŋgbunzabili ŋɔ, n niŋgbunzabili ŋɔ! Biɛrim mali ma" }, { "english": "When she is about to give birth it may add to her hæmorrhage, or headache or bodily pain which can kill a person.", "dagbani": "zuɣu yaali bee niŋgbuŋ zabili ni tooi ku daadam" }, { "english": "hemorrhage", "dagbani": "niŋgbuŋ" }, { "english": "body", "dagbani": "niŋgbuŋ" }, { "english": "Variant: ningbuŋ", "dagbani": "niŋgbuŋ" }, { "english": "Pl: bodies", "dagbani": "niŋgbina" }, { "english": "Variant: níngbuŋ", "dagbani": "niŋgbuŋ" }, { "english": "If you are looking for a wicked woman, look inside her (her character), don’t look at her body. ", "dagbani": "A yi bɔri paɣ’ biɛɣu bomila o puuni, di bɔri o niŋgbuŋ." }, { "english": "The child's power to resist infection can be built up by human intervention. [.009]", "dagbani": "Bia niŋgbuŋ ni tooi mɛ doro taɣibu yiko ninsalnim tuuntumsa puuni." }, { "english": "HIV is small-living-things which cause a person's body's power to resist disease to weaken.", "dagbani": "HIV nyɛla binneembihi bɛn chɛ ka ninsal niŋgbuŋ doro tuhibu yiko gbarigira." }, { "english": "There is no longer even a little strength in my body because of my disease.", "dagbani": "Yaa biɛla gba lan ka n niŋgbuna ni m bariŋ maa zuɣu" }, { "english": "They (tribal marks) are an identification-mark on", "dagbani": "Di nyɛla dalinli m-pa niri ningbuna zuɣu." }, { "english": "someone's body.", "dagbani": "niŋgbuŋ" }, { "english": "the skin of my body just swells and bursts.", "dagbani": "gbaŋ kul mɔrita m-puhigira" }, { "english": "The body of a child whose mother was injected against tetanus when she was pregnant with him can be immune to tetanus.", "dagbani": "Bia ŋun ma daa chibi Titanos shɛriga o ni daa mali o pua niŋgbuna ni tooi tuhi nyaŋ Titanos doro." }, { "english": "to grow fat", "dagbani": "bahi niŋgbuŋ" }, { "english": "fever, high temperature", "dagbani": "niŋgbuŋ biisim" }, { "english": "mild sickness", "dagbani": "niŋgbuŋgbaɣiribu" }, { "english": "skin, skin of the body", "dagbani": "niŋgbuŋgbana" }, { "english": "the skin was shrivelled tight over their bones", "dagbani": "Bɛ niŋgbuŋgbana kuumi pa bɛ kɔba zuɣu" }, { "english": "material body, physical substance", "dagbani": "niŋgbuŋkom" }, { "english": "those who take pride in outward appearance", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn mali ninsal’ niŋgbuŋkom lihibu nyuri bara" }, { "english": "eyelash", "dagbani": "niŋkaɣu" }, { "english": "eyelash", "dagbani": "ninkaɣu" }, { "english": "eyelashes", "dagbani": "niŋkari" }, { "english": "eyelashes", "dagbani": "ninkari" }, { "english": "tears wet our eyelashes", "dagbani": "nintam ti tɛli ti niŋkari zaa" }, { "english": "after this time the eyelash also is swelling so that a person can't see the blood vessels", "dagbani": "saha ŋɔ nyaaŋa ninkari maa gba mɔritimi hali ka niri ku tooi lan nya di ʒisoya" }, { "english": "eyebrow", "dagbani": "ninkari" }, { "english": "he should shave his head and his beard", "dagbani": "di simdi ni o pini o zuɣu min’ o teeŋ’ kɔbiri ni o ninkari" }, { "english": "and his eyebrows.", "dagbani": "Note: ?? must be \"eye•brows•\"" }, { "english": "eyelid", "dagbani": "zibisim" }, { "english": "great darkness covers my eyelids.", "dagbani": "titali limsi n niŋkari" }, { "english": "Tetracycline ointment is used for eyes that have sores inside the eyelids.", "dagbani": "Tetracycline mirigili ni niŋ nina nyɛla din ni ku ninkari puuni yuma la." }, { "english": "a defective eye which is half-closed", "dagbani": "niŋkatirisi" }, { "english": "raw eat", "dagbani": "niŋkaha" }, { "english": "nim’ kahili", "dagbani": "Variant: nimkaha" }, { "english": "Do not eat the meat raw or cooked in water.", "dagbani": "Di ti ŋubiya niŋkaha bee n-duɣ’ li" }, { "english": "If you have a cat as your friend, you will learn to eat raw meat.", "dagbani": "A yi laɣi jɛŋkuno zɔri, a ni bɔhim nimkaha ŋubbu." }, { "english": "fresh meat", "dagbani": "nimmaha" }, { "english": "eyelash", "dagbani": "niŋkaɣu" }, { "english": "cataract (of the eye)", "dagbani": "niŋkaritibisi" }, { "english": "trichiasis, disease of the eye-lashes", "dagbani": "niŋkatirisi" }, { "english": "awkwardness of character, heartlessness, cruelty", "dagbani": "niŋkuunsi" }, { "english": "he was also sad because of their obstinate stupidity", "dagbani": "niŋkuunsi zuɣu" }, { "english": "She was cruel to her children.", "dagbani": "O mali niŋkuunsi ni o bihi" }, { "english": "(ostrich) is cruel and careless with her offspring.", "dagbani": "o suhu daa lan saɣim pam bɛ niŋkuunsi zuɣu" }, { "english": "he was deeply distressed at their stubborn hearts.", "dagbani": "o suhu daa lan saɣim pam bɛ niŋkuunsi zuɣu" }, { "english": "cruel, uncooperative person; curmudgeon", "dagbani": "niŋkuunsilana" }, { "english": "Save me from the hand of cruel people.", "dagbani": "Fam’ ma niŋkuunsinim’ ... nuu ni bahi" }, { "english": "a gang of violent people are trying to kill me.", "dagbani": "ninkuunsinim’ laɣimya m-bɔri ni bɛ yihi n nyɛvili" }, { "english": "he was a cruel person who allowed himself to sin.", "dagbani": "o daa nyɛla niŋkuunsilana ŋun saɣiri tumd’ alahichi" }, { "english": "insolence, 'strong-mindedness, stubbornness'", "dagbani": "niŋkpeensi" }, { "english": "forwardness", "dagbani": "niŋkpeensi" }, { "english": "to be insolent", "dagbani": "mali niŋkpeensi" }, { "english": "a body-part, joint/chunk of cut-up body", "dagbani": "niŋkpilli" }, { "english": "When he reached home, he took a knife and cut up his concubine, limb by limb, into twelve parts.", "dagbani": "o daa mal’ ti paai yiŋa m-bo sua pa o mam maa zuɣu ŋ-ŋmah’ o niŋkpil’ pinaayi" }, { "english": "a piece of meat each.", "dagbani": "niŋkpillikpilli" }, { "english": "(he) gave all the Israelites, men and women, a", "dagbani": "daa tari Izraɛlnim’ maa dɔbba ni paɣiba zaa bɔrɔbɔro kpillikpilli mini niŋkpillikpilli" }, { "english": "round of bread and a piece of meat each.", "dagbani": "[1CH 16:3]" }, { "english": "food", "dagbani": "nimdi" }, { "english": "bread", "dagbani": "kpilli" }, { "english": "a person (pl. = people)", "dagbani": "nira\nPl: niriba" }, { "english": "He was a Jewish person.", "dagbani": "O daa nyɛla Yɛhudia nira" }, { "english": "it can make a person slip and fall and injure himself.", "dagbani": "di ni tooi sarigi nira n-luhi ka o nya daŋa" }, { "english": "Shame does not kill someone, but it breaks his/her neck.", "dagbani": "Vi bi kur’ nira amaa ka lee kabiri nyingoli." }, { "english": "People like that are those who serve you.", "dagbani": "Lala niriba n-nyɛ bɛn jɛmd’ o" }, { "english": "These two people turned up and saw that it had already been dug up.", "dagbani": "ni daa paai n-ti yuli ka shɛba n-pun kurigi li." }, { "english": "(he) was just waylaying people and stealing their goods.", "dagbani": "(o) daa naɣi kuli gurila soya n-fari niriba buni n-dira" }, { "english": "a {num.}-year-old", "dagbani": "yuuN'" }, { "english": "Abram was a 75-year-old.", "dagbani": "Ibram daa nyɛla yuun’ pisopɔinnaanu nira" }, { "english": "X's family, friends, supporters.", "dagbani": "X niriba" }, { "english": "The bigger your family the greater your problems.", "dagbani": "A niriba pam a yɛla pam." }, { "english": "It is the one who has many people on", "dagbani": "Ŋun mali niriba pam n-nyɛ naa." }, { "english": "who is the chief.", "dagbani": "People make the chief." }, { "english": "a mature, grown-up person, an adult.", "dagbani": "Nira" }, { "english": "Those who were important people are no longer important people; those who were not important people have now become important people.", "dagbani": "Sal’ pa nira ku leei woliga." }, { "english": "Even if a human being is not a (good) person, he/she will not turn into an antelope.", "dagbani": "A human being is not a (good) person, he/she will not turn into an antelope." }, { "english": "He is a good person ('regular guy')", "dagbani": "o nyela nira" }, { "english": "God will punish you, God will not look after you. Lit: God curse you you are not a", "dagbani": "Naawuni nar’ a; a pala nira!" }, { "english": "person", "dagbani": "nira" }, { "english": "be a fine person", "dagbani": "nyaŋ nira" }, { "english": "the Berean Jews were of more noble character than the Thessalonians", "dagbani": "Yɛhudianim’ bɛn daa be Bɛria daa nyaŋ niriba gari bɛn daa be Tɛsalɔnaika la" }, { "english": "kindness, politeness, appropriate behaviour.", "dagbani": "nirilim" }, { "english": "Or perhaps you despise God's great kindness...", "dagbani": "Bee a zɛm la Naawunni nirilim ... ?" }, { "english": "The man will pay attentions to the woman's people, with money and kola and guineafowl, and also yams and so on, until they are pleased with his correct behaviour.", "dagbani": "Doo ŋɔ jɛmdi la paɣa ŋɔ niriba ni liɣiri mini guli ni kpini nti pahi nyuya ni di balibu hal ka bɛ nini ti tiɣ’ o nirilim" }, { "english": "give humanitarian aid, charity", "dagbani": "niŋ nirilim" }, { "english": "your charitable giving will increase", "dagbani": "yi nirilim niŋbu zooi pahi" }, { "english": "King Solomon gave the queen of Sheba all she desired and asked for, besides what he had given her out of his royal bounty", "dagbani": "Sulemaana daa ti Shiiba naa ŋun nyɛ paɣ’ maa o ni daa suh’ o shɛlikam m-pahi ŋun’ Naa Sulemaana ni daa pun niŋ o nirilim ti o pin’ shɛŋa zuɣu" }, { "english": "kindliness of character.", "dagbani": "nirilimtali" }, { "english": "The fruit of the Spirit is love, joy, peace, patience, kindness.", "dagbani": "Din yiri Naawuni Shia Kasi biɛhigu ni na nyɛla: Yurilim mini suhupiɛlli ni suhudoo ni suɣilodibo ni nirilimtali" }, { "english": "a kind person.", "dagbani": "nirilimlana" }, { "english": "The Lord is gracious and compassionate.", "dagbani": "Yawɛ nyɛla nirilimlana ni nambɔzɔra." }, { "english": "an obscene person", "dagbani": "nivuɣikahili" }, { "english": "a raw person", "dagbani": "ninvuɣu" }, { "english": "purpose", "dagbani": "niya" }, { "english": "body", "dagbani": "nii" }, { "english": "to keep calm", "dagbani": "maai nii" }, { "english": "cool ... body", "dagbani": "maai nii" }, { "english": "Keep cool, calm!", "dagbani": "Maam a nii!" }, { "english": "Your body is dirty.", "dagbani": "A ni daɣiya." }, { "english": "His body is cold.", "dagbani": "O ni maaya." }, { "english": "to want to vomit", "dagbani": "nii maai" }, { "english": "body is cool", "dagbani": "nii maai" }, { "english": "He feels sick.", "dagbani": "O nii maaya." }, { "english": "patience", "dagbani": "nimaabu" }, { "english": "body", "dagbani": "niŋgbuŋ" }, { "english": "riches, wealth.", "dagbani": "niima" }, { "english": "God", "dagbani": "Niima Naa" }, { "english": "minerals", "dagbani": "tiŋgbani niima" }, { "english": "an engine", "dagbani": "njin" }, { "english": "an engineer", "dagbani": "njinia" }, { "english": "behold!", "dagbani": "n-nyɛ" }, { "english": "here/there it is", "dagbani": "n-nyɛ" }, { "english": "voilà", "dagbani": "n-nyɛ" }, { "english": "here am/is/are X", "dagbani": "n-nyɛ X" }, { "english": "Look, here's Rebecca, take her and go home.", "dagbani": "Ribɛka, zaŋm’ o kuli" }, { "english": "God was going to test Abraham, and called to him \"Abraham!\". And Abraham answered \"Here I am!\"", "dagbani": "Naawuni daa ti yɛn zahim Ibrahimma ka bol’ o, “Ibrahimma!” Ka Ibrahimma garigi yɛli, “N-nyɛ ma.”" }, { "english": "behold!", "dagbani": "Zeba and Zalmunna." }, { "english": "be", "dagbani": "nye" }, { "english": "Our Lord look, here are two swords!", "dagbani": "Ti Duuma nyama, n-nyɛ takɔbir’ ayi!" }, { "english": "here's your money.", "dagbani": "dinzuɣu n-nyɛ a bini so" }, { "english": "here is the king you have chosen.", "dagbani": "n-nyɛ yi ni pii na’ so maa" }, { "english": "to tread upon, trample", "dagbani": "no" }, { "english": "It is the chief who says this: “An elephant has stepped on the trap.”", "dagbani": "Naa ni yɛli shɛm ŋɔ: wɔbigu n-no tɔŋ maa." }, { "english": "If a blind person says he is going to throw a stone at you, he is standing on it.", "dagbani": "Zom’ yi yɛli ni o ni lab’ a kuɣili, o no li mi." }, { "english": "Shit is not a thorn, but if you step on it, you will walk on your toes (limp).", "dagbani": "Bindi pa goo amaa a yi no li, a ni jɔhi (kpahi)." }, { "english": "The fool has strength and walks proudly, but he doesn’t know that one day his strength will no longer be there.", "dagbani": "nɔri tamtam ka bi mi ni yaa naara." }, { "english": "He trampled him under foot.", "dagbani": "K’o no n-taataag’o" }, { "english": "Don't let the down-trodden people be ashamed;", "dagbani": "Di chɛ ka bɛ ni no n-taai ninvuɣ’ shɛb’ la di vi;" }, { "english": "They made the Israelites tread swish and mould bricks.", "dagbani": "ŋmari bilichiisi" }, { "english": "to suffer a snake-bite", "dagbani": "no tiŋa" }, { "english": "chick", "dagbani": "nɔbila" }, { "english": "chicks", "dagbani": "nɔbihi" }, { "english": "Even if a white chick is drunk, it will still not challenge a hawk.", "dagbani": "Nobili' piɛliga nyu dam kuli ku mo wubiga." }, { "english": "Not all white eggs hatch white chicks.", "dagbani": "Ka nɔgala piɛla zaa n-wɔɣiri nɔbihi piɛla." }, { "english": "The hawk that built its nest near a house will destroy the chicks.", "dagbani": "Wubiga te tɛɣu m-mir’ yiŋa ni saɣim nɔbihi." }, { "english": "newly-hatched chick", "dagbani": "nɔbilituŋ" }, { "english": "white chick", "dagbani": "nɔbilipiɛliga" }, { "english": "shrub", "dagbani": "nɔbilinini" }, { "english": "chick's eye", "dagbani": "nɔbilinini" }, { "english": "shrub", "dagbani": "noombilnini" }, { "english": "shrub", "dagbani": "nɔbilinina" }, { "english": "shrub", "dagbani": "noonini" }, { "english": "a two-stringed instrument", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "It is good that we play the harp and lute to praise you, and the harmony of the lyre.", "dagbani": "Di simdi ni ti ŋme goonji mini mɔɣilo paɣ’ a, ka ŋme biɛɣu paɣ’ a." }, { "english": "Play fiddles to praise the Lord, and play 'harps'...", "dagbani": "Ŋmɛmiya biɛri paɣi Yawɛ, ka ŋme mɔɣilɔnim’..." }, { "english": "morrow, next day", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "if any is left till next morning, burn it.", "dagbani": "shɛli yi guui zani hal ni biɛɣ’ asiba, yin’ zaŋmiya li nyo buɣim" }, { "english": "The foolish adulterer saw the morning star and thought it was daybreak.", "dagbani": "Dagɔr’ jɛrigu nya ŋmariga m-mi ni biɛɣu." }, { "english": "on the morrow, tomorrow", "dagbani": "biɛɣuni" }, { "english": "Today or tomorrow we will go to such-and-such a town.", "dagbani": "Zuŋɔ bee biɛɣuni ti ni chaŋ tiŋ’ yaakaza" }, { "english": "You don't even know what your life tomorrow will be!", "dagbani": "nyɛla bɛn bi mi din sa yɛn niŋ yi nyɛviya biɛɣuni" }, { "english": "the next day (lit.: 'when tomorrow brightens/ wakes up')", "dagbani": "neei biɛɣu, kaai biɛɣu" }, { "english": "Day has dawned.", "dagbani": "Biɛɣu neeya." }, { "english": "as it was dawning next day, around cockcrow time.", "dagbani": "biɛɣu daa ti neeri na nolɔɣukukoli saha" }, { "english": "Good night! (greeting on", "dagbani": "Naawun' ti biɛɣu!" }, { "english": "leaving sb. in the evening", "dagbani": "May God give tomorrow!" }, { "english": "dawn, early morning", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "there was evening, and there was morning", "dagbani": "di daa niŋ zaawuni, di nyaaŋa ka biɛɣu neei" }, { "english": "name of a children's game", "dagbani": "mooya" }, { "english": "day (countable period)", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "he was in the bush for forty days", "dagbani": "o daa be mɔɣu maa ni biɛɣ’ pihinahi" }, { "english": "daily, every day", "dagbani": "biɛɣu kam" }, { "english": "someday", "dagbani": "biɛ'shɛli" }, { "english": "a couple of days, about ten days", "dagbani": "daba ayi kaman biɛɣu pia" }, { "english": "tomorrow", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "today", "dagbani": "zuŋɔ" }, { "english": "today and tomorrow and on to the day-after-tomorrow", "dagbani": "zuŋɔ ni biɛɣuni zaŋ chaŋ dali" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sɔha (la)" }, { "english": "day after tomorrow", "dagbani": "dantali" }, { "english": "reveille, morning drum-signal", "dagbani": "biɛɣunaayo" }, { "english": "Monday or Friday", "dagbani": "Goonji mini mɔɣilo" }, { "english": "Fiddle and 'harp' awake!", "dagbani": "neemiya!" }, { "english": "I will sound reveille.", "dagbani": "N ni ŋme\nbiɛɣunaayo." }, { "english": "tomorrow", "dagbani": "biɛɣuni" }, { "english": "Pl: biɛhira.", "dagbani": "bɛhi" }, { "english": "to follow sb.'s tracks.", "dagbani": "biɛhi" }, { "english": "those who were to track them.", "dagbani": "biɛhi bɛ naba la ti lab’ kuli" }, { "english": "track, follow after X", "dagbani": "biɛhi X naba" }, { "english": "follow after them immediately, perhaps you'll catch up with them.", "dagbani": "yi ni paai ba.”" }, { "english": "So the men started off after them.", "dagbani": "Ka niriba maa daa yi n-gbaai bɛ naba biɛhibu." }, { "english": "...(they were) tracking them...", "dagbani": "Bɛn daa biɛhiri bɛ naba maa." }, { "english": "fæces.", "dagbani": "Barak daa ti bɛhiri Sisɛra naba na as Barak was following after Sisera." }, { "english": "Set a thief to catch a thief.", "dagbani": "Bibee m-biɛhiri o kpee naba tɛringa (tɛruŋ) zuɣu." }, { "english": "A thief can follow his fellow thief’s footprints even on flat rocks.", "dagbani": "Bibee m-biɛhiri o kpee naba tɛringa (tɛruŋ) zuɣu." }, { "english": "to trim, cut off the edges.", "dagbani": "puɣisi." }, { "english": "newly-hatched chicken", "dagbani": "nɔbilituŋ" }, { "english": "guano, chicken manure", "dagbani": "nɔbindi" }, { "english": "ulcers around the beak of a fowl", "dagbani": "nɔchɛra" }, { "english": "a small snake which bites chickens", "dagbani": "nɔchɛriga" }, { "english": "a fowl tick", "dagbani": "nɔchɛriga" }, { "english": "a frog-like animal which fowls peck at when they see it", "dagbani": "nɔchɛriga" }, { "english": "a speckled hen", "dagbani": "nɔchichɛriga" }, { "english": "obedience", "dagbani": "nɔdeebo" }, { "english": "obedience", "dagbani": "nɔdeebu" }, { "english": "particularly when he remembers your obedience.", "dagbani": "di bahibamdi o yi teei yi zaa nɔdeebo" }, { "english": "hen's egg", "dagbani": "nɔgalli" }, { "english": "hen's eggs", "dagbani": "nɔgala" }, { "english": "Not all white eggs hatch white chicks.", "dagbani": "Ka nɔgala piɛla zaa n-wɔɣiri nɔbihi piɛla." }, { "english": "fowls", "dagbani": "nɔhi" }, { "english": "a chicken-feather, fowl's feather", "dagbani": "nɔkɔbigu" }, { "english": "a deadly fowl disease", "dagbani": "nɔkum" }, { "english": "mouth", "dagbani": "noli" }, { "english": "mouths", "dagbani": "noya" }, { "english": "They cover their mouths with their hands.", "dagbani": "bɛ zaŋ bɛ nuhi pɔbi bɛ noya" }, { "english": "shut mouth", "dagbani": "mum noli" }, { "english": "My God sent his angel and he closed the lions' mouths.", "dagbani": "N Naawuni maa tim o malaika na ka o ti mum gbuɣima maa noya" }, { "english": "open mouth", "dagbani": "nyini n-daa yaag’ a noli yɛl’ li" }, { "english": "you opened your mouth and said it.", "dagbani": "nyini n-daa yaag’ a noli yɛl’ li" }, { "english": "distort ones mouth (pout ?)", "dagbani": "Bɔri viɛlim ku ŋmaligi noli" }, { "english": "If you want to look beautiful, do not make your mouth crooked.", "dagbani": "Bɔri viɛlim ku ŋmaligi noli" }, { "english": "to stop talking", "dagbani": "gbaai noli" }, { "english": "shut up", "dagbani": "fo noli" }, { "english": "and malicious people hold their peace.", "dagbani": "ka putɔɣinim’ fo bɛ noya" }, { "english": "to fast", "dagbani": "lo noli" }, { "english": "to take a meal after a fast, end a time of fasting", "dagbani": "lɔrigi nɔli" }, { "english": "to find fault with sb.", "dagbani": "bo noli ni" }, { "english": "to speak out", "dagbani": "to noli" }, { "english": "If the person who has a problem speaks it out, others will respond. ", "dagbani": "Yɛllilana yi tola o nol’ ni, ka bɛn kpalim naanyi saɣi." }, { "english": "to eat before a fast is concluded", "dagbani": "kabi noli" }, { "english": "flame", "dagbani": "buɣim noli" }, { "english": "the muzzle (of an animal)", "dagbani": "•" }, { "english": "beak (of bird)", "dagbani": "•" }, { "english": "the dove pecked off a fresh olive leaf and held it in its beak.", "dagbani": "ŋmani maa daa ŋmaai olivi tia vamahili n-gbab’ o noli" }, { "english": "an edge (e.g. of blade), margin, shore", "dagbani": "•" }, { "english": "you let his sword become blunt.", "dagbani": "a chɛ ka o takɔbi noli gbilim" }, { "english": "arrows whose points have been set on fire.", "dagbani": "piɛma din noya ni mali buɣim la" }, { "english": "brink of the sea; shore, coast", "dagbani": "noli" }, { "english": "Zebulon will live near the sea coast.", "dagbani": "Zɛbulɔn ni ti ʒi n-tabila teeku noli." }, { "english": "I am reduced to skin and bones.", "dagbani": "n kpalimla kɔba noli" }, { "english": "opening, 'mouth' of, e.g. container", "dagbani": "noli" }, { "english": "Round.", "dagbani": "kuɣ’ yɛlinli." }, { "english": "A big stone was on the mouth of it (the well).", "dagbani": "daa pa di noli zuɣu." }, { "english": "Close its mouth to prevent moisture or heat getting at it.", "dagbani": "ka di ku chɛ ka kom bee tulim paai li." }, { "english": "The 'opening' of a book.", "dagbani": "buku noli." }, { "english": "A sealed book.", "dagbani": "tabili." }, { "english": "That they pressed something on the opening to stick it.", "dagbani": "bɛ ni zaŋ bini dihi litaafi shɛli noli." }, { "english": "the Lord gave the donkey the power of speech.", "dagbani": "Yawɛ daa ti buŋ’ maa noli" }, { "english": "Have you no response?", "dagbani": "A ka noli din ni garigi?" }, { "english": "to call you, Peter, to hear what you have to say.", "dagbani": "nyin’ Pita nti wum din be a nol’ ni" }, { "english": "permit, command", "dagbani": "noli" }, { "english": "we gave you this rule: “If a man will not work, he should not eat.”", "dagbani": "ti daa bahi ya noli ni ŋun je ni o tum tuma bi simdi ni o di" }, { "english": "no one will be able to lift up his hand or move his", "dagbani": "ka pa ni nyini m-bah’ o noli" }, { "english": "people who don’t obey their parents.", "dagbani": "bɛn bi deeri bɛ laamba noli" }, { "english": "someone you have committed yourselves to obey.", "dagbani": "yi ni zaŋ yimaŋ’ ti so n-deer’ o noli" }, { "english": "obedience to God.", "dagbani": "Naawuni noli deebu" }, { "english": "a curse.", "dagbani": "noli doli" }, { "english": "X is under a curse.", "dagbani": "noli doli X" }, { "english": "let the curse that is laid upon you 'follow' me.", "dagbani": "di chɛ ka bɛ ni yɛn yɛl’ a no’ shɛli maa" }, { "english": "you will be under God's curse.", "dagbani": "Naawuni noli ni din ya" }, { "english": "The curse will lie on your baskets and kneading-troughs.", "dagbani": "Noli ni ti di yi piɛri mini yi ziŋŋɔritiŋmana." }, { "english": "keep a secret", "dagbani": "gbibi noli" }, { "english": "to agree, come to", "dagbani": "naai noli" }, { "english": "(they) agreed to join forces and fight against Joshua and Israel", "dagbani": "Bɛna n-daa laɣim naai noli ni bɛ tuhi Jɔshua mini Izraɛlnima." }, { "english": "my son and Jesse's son have made an agreement with each other", "dagbani": "m bia maa mini Jɛsi bia maa ni daa zaŋ bɛ noya naai taba maa" }, { "english": "if two of you agree (on sth.) in this world", "dagbani": "yi ni niriba ayi yi naai noli dunia ŋɔ ni" }, { "english": "Abner Goes Over to David", "dagbani": "Abinɛr zaŋ o nol’ naai Naa Dauda" }, { "english": "No sooner had he finished talking ...", "dagbani": "O naŋgbani/noli na bi lu tiŋa" }, { "english": "No sooner had he spoken than the King arrived.", "dagbani": "O noli daa na bi lu tiŋa, ka naa maa pag’ o sanna" }, { "english": "Do two walk", "dagbani": "Niriba ayi noya yi bi pa taba, bɛ ni tooi laɣim doli?" }, { "english": "together unless they have agreed to do so?", "dagbani": "naŋgban’ yini;" }, { "english": "to curse", "dagbani": "yɛli noli" }, { "english": "Yawɛ yɛlila noli niŋ ninvuɣ’ biɛri yinsi, amaa o niŋdi alibarika niŋdi wuntizɔriba biɛhigu shee.", "dagbani": "The Lord's curse is on the house of the wicked, but he blesses the home of the righteous." }, { "english": "blessing", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "to bless, curse X", "dagbani": "niŋ alibarika niŋ X/yɛli noli niŋ X" }, { "english": "I will not", "dagbani": "N ku lan" }, { "english": "have a contribution to make (to a discussion, &c.).", "dagbani": "mali noli" }, { "english": "Don't you have a response (to these accusations)?", "dagbani": "A ka noli din ni garigi?" }, { "english": "ask for permission to speak (in a debate).", "dagbani": "suhi noli" }, { "english": "flame", "dagbani": "buɣim noli" }, { "english": "edge, brink of the sea, shore, coast", "dagbani": "teeku noli" }, { "english": "the 'opening' of a book", "dagbani": "buku noli" }, { "english": "He shuts his mouth.", "dagbani": "O mum o noli." }, { "english": "He opens his mouth.", "dagbani": "O yaai o noli." }, { "english": "He distorts his mouth (pouts ?).", "dagbani": "O ŋmaligi o noli." }, { "english": "He shuts up, is quiet.", "dagbani": "O fo o noli." }, { "english": "He speaks out.", "dagbani": "O to o noli." }, { "english": "He stops talking.", "dagbani": "O gbaai noli." }, { "english": "He begins a fast.", "dagbani": "O gbaai noli." }, { "english": "He distorts his mouth.", "dagbani": "O lo noli." }, { "english": "He stops talking.", "dagbani": "O gbaai noli." }, { "english": "He begins a fast.", "dagbani": "O lo noli." }, { "english": "He fasts.", "dagbani": "O lɔrigi nɔli." }, { "english": "He takes a meal after a fast, ends a time of fasting.", "dagbani": "O kabi noli." }, { "english": "He eats before a fast is concluded.", "dagbani": "O bo noli ni sɔ." }, { "english": "He finds fault with sb..", "dagbani": "O (kpalim) kɔba noli." }, { "english": "He is (reduced to) skin-and-bone", "dagbani": "O bahi sɔ noli." }, { "english": "He permits, commands sb..", "dagbani": "O deei sɔ noli." }, { "english": "He obeys sb..", "dagbani": "O niŋ alibarika niŋ sɔ/yɛli noli niŋ sɔ." }, { "english": "He blesses/ curses sb..", "dagbani": "O yɛli noli." }, { "english": "He blesses/ curses sb.", "dagbani": "O yɛli noli." }, { "english": "He curses/pronounces a curse.", "dagbani": "O noli di sɔ." }, { "english": "He curses sb.", "dagbani": "Noli doli o." }, { "english": "He is under a curse.", "dagbani": "O gbibi noli." }, { "english": "keep a secret", "dagbani": "Bɛ naai noli." }, { "english": "They agree, come to a compromise.", "dagbani": "Bɛ nɔya pa taba." }, { "english": "They are in agreement", "dagbani": "O mali noli." }, { "english": "completely.", "dagbani": "adv. " }, { "english": "only women.", "dagbani": "paɣiba noli" }, { "english": "Variant: nolinoli. id. thin and weak looking (of persons).", "dagbani": "noli" }, { "english": "a curse, cursing", "dagbani": "nolidibu" }, { "english": "The other ones are to stand on Mount Ebal and pronounce the curse.", "dagbani": "Bɛmbɔŋɔnim’ mi n-ni ti zani Ɛbal zoli zuɣu n-yɛli nolidibu yɛtɔɣa maa." }, { "english": "fasting (deliberately)", "dagbani": "nolɔbo" }, { "english": "so they did indeed proclaim a fast", "dagbani": "bɛ daa shiri moli nolɔbo molo" }, { "english": "the time of the fast had already passed.", "dagbani": "saha mi pun gari" }, { "english": "not having eaten [not deliberate]", "dagbani": "naŋgbantɔɣu" }, { "english": "cock", "dagbani": "nolɔɣu" }, { "english": "rooster", "dagbani": "nolɔɣu" }, { "english": "The wind is the friend of the cock, and the wind is the one who reveals the cock’s bottom.", "dagbani": "Nolɔɣu zo n-nyɛ pɔhim, pɔhim mi n-viiri nolɔɣu gbinni." }, { "english": "cock, rooster crows", "dagbani": "nɔlɔɣu kum" }, { "english": "a cock suddenly crowed", "dagbani": "ka nolɔɣu dii kum" }, { "english": "cock-crow", "dagbani": "nolɔɣu kukoli" }, { "english": "I get up at cock-crow.", "dagbani": "N yiɣisirila nolɔgu kukoli saha" }, { "english": "as dawn was breaking next day, at cockcrow.", "dagbani": "daa ti neeri na nolɔɣukukoli saha" }, { "english": "cockcrow", "dagbani": "nolɔɣukukoli" }, { "english": "fasting", "dagbani": "nolɔri" }, { "english": "involuntary", "dagbani": "naŋgbantɔɣu" }, { "english": "food taken at night during the month of fasting", "dagbani": "sit, saɣila" }, { "english": "eighth month of the Dagomba year, before Nolori", "dagbani": "Nolɔri-Bilaa, Nolɔribilaa, Nolori-bilaa" }, { "english": "Nolori, Ramadhan, fasting-month", "dagbani": "Nolɔri·Goli" }, { "english": "Ramadhan, fasting-month", "dagbani": "Nolori" }, { "english": "food taken at night during the month of fasting", "dagbani": "saɣila" }, { "english": "the sticky excrement of a newly-born child", "dagbani": "nom" }, { "english": "to be possible, to be done", "dagbani": "nɔni" }, { "english": "to be done, normal, appropriate, be the done thing", "dagbani": "nɔni" }, { "english": "to thrive", "dagbani": "nɔni" }, { "english": "a hen, female 'fowl'", "dagbani": "nɔnyaŋ" }, { "english": "scorpion", "dagbani": "nɔŋa" }, { "english": "scorpions", "dagbani": "nɔnsi" }, { "english": "whose child would ask him for an egg and he would give him a scorpion? [LUK 11:12]", "dagbani": "ŋun’ bia n-lee ni suh’ o galli, ka o gbaai nɔŋa ti o?" }, { "english": "If you sweep the yard outside your compound clean, you have defeated the scorpion, but", "dagbani": "A yi kalila a sambani ka a buri di nɔŋa, a mi sambani yi daɣi nɔŋa buri ni di a." }, { "english": "If your yard is left dirty, the scorpion will defeat you.", "dagbani": "Saa bu nɔŋa ku suui tom." }, { "english": "The rain beats the scorpion, but it will not wash away its poison.", "dagbani": "bɛ dimdi kaman nɔnsi la, ka bɛ dimbu lɔɣu" }, { "english": "They sting like scorpions, and the poison of their sting lies in their tails.", "dagbani": "do bɛ zuya maa ni they sting like scorpions, and the poison of their sting lies in their tails." }, { "english": "The 'tarantula' sees the scorpion’s riches and cries because its", "dagbani": "Kusumbuli nya nɔŋa bini n-kum ka nyee mɔri." }, { "english": "nose has become swollen.", "dagbani": "dim" }, { "english": "to sting ('bite')", "dagbani": "zuya" }, { "english": "Their tails were like scorpions' tails and they stung like scorpions.", "dagbani": "Bɛ zuya daa ŋmanila nɔnsi zuya, ka bɛ dimdi kaman nɔnsi la" }, { "english": "a land where there are poisonous snakes and scorpions.", "dagbani": "wɔɣ’ biɛri mini nɔnsi ni be tiŋgban’ shɛli ni" }, { "english": "Those who go to examine the rainwater puddle will search for and meet scorpions that", "dagbani": "Saa mokɔro bɛn ti vihiri ni kpa nɔnsi." }, { "english": "are there.", "dagbani": "banandɔɣu ‘large black scorpion’" }, { "english": "to grow very lean", "dagbani": "nɔŋsi" }, { "english": "promise, vow, curse", "dagbani": "nɔpoli" }, { "english": "a curse falls upon X", "dagbani": "nɔpoli di X" }, { "english": "the curse which was written in the law of your servant Moses has come upon us.", "dagbani": "nopoli yɛtɔɣa din sab’ andabili Musa zaligu ni la di ti" }, { "english": "to curse", "dagbani": "nari1, narim" }, { "english": "treading.", "dagbani": "nɔra" }, { "english": "a boil, sore, carbuncle", "dagbani": "nɔrili" }, { "english": "a very serious boil, usually in animals", "dagbani": "nɔrili" }, { "english": "It’s nice to be independent, but what about when you have catarrh and large boils?", "dagbani": "Sumaŋa nyaɣisa ka fiɛɣufiɛɣu ka narili?" }, { "english": "a boil", "dagbani": "nɔripiɛlli" }, { "english": "boils", "dagbani": "nɔripiɛla" }, { "english": "an earthen pot used to water chickens, or to hatch chickens ['fowls' Gh.]", "dagbani": "nɔsali" }, { "english": "an earthen pot used to water chickens, or to hatch chickens ['fowls' Gh.]", "dagbani": "nɔsaya" }, { "english": "These are the things that potters mould: lamps, ()-bowls, clay ablution-watervessels, soup-pots, fowls' drinking-pots and all sorts of other things.", "dagbani": "Yaɣimɛriba ni mɛri neen’ shɛŋa m-bɔŋɔ furlanima, lakɔriti, yaɣiri jinlaa, ʒɛbahisi, nɔsaya mini neen’ shɛŋa din kam zaa pahi." }, { "english": "pullet, young hen", "dagbani": "nɔsaa" }, { "english": "nɔsaa (plural form)", "dagbani": "nɔsahi" }, { "english": "chicken coop, basket for fowls", "dagbani": "nɔsuɣu" }, { "english": "nɔsuɣu (plural form)", "dagbani": "nɔsuɣiri" }, { "english": "As chickens fill a coop, so they get possessions and fill their houses.", "dagbani": "Kaman nɔhi ni pali nosuɣu shɛm la, lala ka bɛ di nɛma ti pali bɛ yinsi." }, { "english": "the smallest chick of a hatching", "dagbani": "nɔsuɣudachee" }, { "english": "the smallest chicks of a hatching", "dagbani": "nɔsuɣudachɛhi" }, { "english": "in-law of the fowl-basket", "dagbani": "nɔsuɣu" }, { "english": "a fowl of black and white colouring", "dagbani": "nɔtili" }, { "english": "fowls of black and white colouring", "dagbani": "nɔtiya" }, { "english": "a fowl of black and white colouring", "dagbani": "nɔtuli" }, { "english": "fowls of black and white colouring", "dagbani": "nɔtuya" }, { "english": "a maggot", "dagbani": "nɔyɛlli" }, { "english": "Like a moth in a garment, and a worm in wood, so the pain of a man wounds the heart.", "dagbani": "Kaman binneembila ni be situra ni bee noyɛla ni be dari ni shɛm,lala ka suhugarigu dimdi daadam suhu ni." }, { "english": "a two-or-more-coloured fowl", "dagbani": "nɔyoli" }, { "english": "a maggot", "dagbani": "nɔyolli" }, { "english": "fowl-lice", "dagbani": "nɔyuni" }, { "english": "disobedience", "dagbani": "nɔzaɣisibo" }, { "english": "we are prepared to punish any disobedience", "dagbani": "ti mali shili ni ti darigi bɛn tumdi nɔzaɣisibo tuma la" }, { "english": "obedience", "dagbani": "nɔdeebo" }, { "english": "disobedience has made us turn away from the command of God, obedience has made us stay with the command of God", "dagbani": "ninvuɣ’ yino nozaɣisibo zuɣu yi chɛ ka niriba pam leeg’ alahichinima, lala zuɣu n-chɛ ka ninvuɣ’ yino mi nɔdeebo zuɣu" }, { "english": "Gba ni chɛ ka niriba pam yi taali ni Naawuni sani 'just as through the disobedience of the one man the many were made sinners, so also through the obedience of the one man the many will be made righteous'.", "dagbani": "ROM 5:19" }, { "english": "disobedient, rebellious person", "dagbani": "nɔzaɣisira" }, { "english": "this son of ours is stubborn and rebellious", "dagbani": "Ti bia ŋɔ nyɛla tipawumlilana ni nozaɣisira" }, { "english": "you were disobedient", "dagbani": "yi ni daa nyɛ nozaɣisiriba" }, { "english": "disobedience", "dagbani": "nɔzaɣsibu" }, { "english": "chicken", "dagbani": "noo" }, { "english": "fowls", "dagbani": "nɔhi" }, { "english": "I just want to gather you as a hen gathers her chicks under her wings.", "dagbani": "ni n laɣim ya kaman noo ni laɣind’ o bihi niŋdi o kpinkpana ni shɛm la" }, { "english": "As chickens fill a coop, so they get possessions and fill their", "dagbani": "Kaman nɔhi ni pali nosuɣu shɛm la, lala ka bɛ di nɛma ti pali bɛ yinsi" }, { "english": "houses.", "dagbani": "bɛ bɔrila dabisili n-kulis’ o." }, { "english": "they look for a day to take her to the husband's house. On that occasion they kill a fowl as her welcome gift.", "dagbani": "Paɣa ŋɔ kulisibu ni, bɛ kurila noo n-niŋ o saandi." }, { "english": "different colours and types of plumage", "dagbani": "nɔchichɛriga, nɔtili, nɔyoli" }, { "english": "cock", "dagbani": "nolɔɣu" }, { "english": "hen", "dagbani": "nɔnyaŋ" }, { "english": "pullet", "dagbani": "nɔsaa" }, { "english": "vc4 *ko(l)", "dagbani": "ko(l)" }, { "english": "kunoo", "dagbani": "kunoo" }, { "english": "noonini", "dagbani": "noonini" }, { "english": "nɔbila", "dagbani": "nɔbila" }, { "english": "nɔbindi", "dagbani": "nɔbindi" }, { "english": "nɔchɛriga", "dagbani": "nɔchɛriga" }, { "english": "nɔchichɛriga", "dagbani": "nɔchichɛriga" }, { "english": "nɔkɔbigu", "dagbani": "nɔkɔbigu" }, { "english": "nɔnyaŋ", "dagbani": "nɔnyaŋ" }, { "english": "nɔsali", "dagbani": "nɔsali" }, { "english": "nɔsuɣu", "dagbani": "nɔsuɣu" }, { "english": "nɔtili", "dagbani": "nɔtili" }, { "english": "nɔyoli", "dagbani": "nɔyoli" }, { "english": "nɔyuni", "dagbani": "nɔyuni" }, { "english": "puunoo", "dagbani": "puunoo" }, { "english": "exactly, precisely", "dagbani": "noo" }, { "english": "if God has given them exactly the same gift as we also received when we put our faith in Jesus Christ", "dagbani": "Naawuni yi ti ba pin’ shɛli noo ti gba ni daa niŋ ti Duuma Yisa Masia yɛda ka o ti ti la" }, { "english": "shrub", "dagbani": "noombilnini" }, { "english": "fowler", "dagbani": "noongbahira" }, { "english": "shrub", "dagbani": "noonini" }, { "english": "shrubs", "dagbani": "noonina" }, { "english": "fowl's eye", "dagbani": "nɔbilinini" }, { "english": "bird", "dagbani": "nooŋa" }, { "english": "birds", "dagbani": "noonsi" }, { "english": "birds ... don't sow or reap or have granaries.", "dagbani": "noonsi ... bi birita waamaa n-chɛra; bɛ mi ka kambɔna" }, { "english": "Will a bird come down in a snare if they haven't set it?", "dagbani": "Nooŋa ni siɣi zana ni ka bɛ bi bari li?" }, { "english": "bird or flying creature will take what you have said and go and tell.", "dagbani": "noonsi ni\ntooi te bɛ tɛri di wula maa zuɣu" }, { "english": "birds will be able to build their nests on its branches.", "dagbani": "noonsi ni\ntooi te bɛ tɛri di wula maa zuɣu" }, { "english": "As a bird flies around its nest.", "dagbani": "Nooŋa ni yiɣiri\ngind’ o tɛɣu shɛm la" }, { "english": "a bird that broods eggs it hasn't laid and hatches them.", "dagbani": "noon’ so ŋun ŋuni o ni bi nyɛ gal’ shɛŋa zuɣu n-wɔɣi li" }, { "english": "nooŋgbahira", "dagbani": "noongbahira" }, { "english": "a bird-catcher, fowler.", "dagbani": "n. a bird-catcher, fowler." }, { "english": "They are those who set traps like bird-catchers and catch people.", "dagbani": "Bɛ nyɛla bɛn bariti zana kaman nooŋgbahiriba la n-gbahiri ninsalinima." }, { "english": "they set fowlers' snares on their paths.", "dagbani": "bɛ bari noongbahiri zana bɛ soya zuɣu" }, { "english": "like bird-catchers", "dagbani": "kaman nooŋa ni tiligi noongbahira" }, { "english": "like a bird from the snare of the fowler", "dagbani": "shɛm la" }, { "english": "a knot", "dagbani": "nooti" }, { "english": "nut (engineering)", "dagbani": "nooti" }, { "english": "bolt (engineering)", "dagbani": "nooti" }, { "english": "knot", "dagbani": "gbini" }, { "english": "lice on fowls", "dagbani": "nooyuni" }, { "english": "and", "dagbani": "nti" }, { "english": "Let's call the young woman here and find out.", "dagbani": "Chɛ ka ti boli paɣisarili maa na nti bɔh’ o nya." }, { "english": "God has gone up to sit on his royal throne.", "dagbani": "Naawuni duya nti ʒini o nam ʒiishee" }, { "english": "five", "dagbani": "nu" }, { "english": "finger", "dagbani": "nubila" }, { "english": "fingers", "dagbani": "nubihi" }, { "english": "Everybody’s finger fits into his or her (own) nostril.", "dagbani": "Sokam nubila saɣirila o nyɛvoli ni." }, { "english": "He had six fingers on each hand and six toes on each foot.", "dagbani": "O daa malila nubihi ayɔbuyɔbu ni napombihi ayɔbuyɔbu." }, { "english": "whole", "dagbani": "nuu" }, { "english": "forefinger", "dagbani": "naawuni·nubila" }, { "english": "little finger", "dagbani": "nubilikpaliŋga" }, { "english": "My little-finger will be fatter", "dagbani": "Man’ nubil’ kpaliŋga bari gari m ba shee!" }, { "english": "thumb", "dagbani": "nubilikpaliŋga" }, { "english": "forefinger", "dagbani": "nubilikpaliŋga" }, { "english": "middle finger", "dagbani": "nubilikpaliŋga" }, { "english": "little finger", "dagbani": "nubilikpaliŋga" }, { "english": "pinkie", "dagbani": "nubilikpaliŋga" }, { "english": "the little finger, 'pinkie' [Am.]", "dagbani": "nubilikpaliŋga" }, { "english": "Variant: nubil’ kpaliŋga.", "dagbani": "nubil’ kpaliŋga" }, { "english": "Man’ nubil’ kpaliŋga bari gari m ba shee!", "dagbani": "My little-finger will be fatter than my father's waist!" }, { "english": "the thumb", "dagbani": "nubililɔɣu" }, { "english": "the thumb", "dagbani": "nubillɔɣu" }, { "english": "the thumb", "dagbani": "nubililɔri" }, { "english": "forefinger", "dagbani": "Naawuni·nubila" }, { "english": "middle finger", "dagbani": "nubili·sunsuuni" }, { "english": "little finger", "dagbani": "nubilikpaliŋga" }, { "english": "middle finger", "dagbani": "nubili·sunsuuni" }, { "english": "thumb", "dagbani": "nubila" }, { "english": "forefinger", "dagbani": "nubililɔɣu" }, { "english": "little finger", "dagbani": "Naawuni·nubila" }, { "english": "pinkie [Am.]", "dagbani": "nubilikpaliŋga" }, { "english": "the wrist, hand from the wrist", "dagbani": "nuchee" }, { "english": "used the skins of the goat kids to wrap his wrists and neck", "dagbani": "(o) zaŋ bubihi pola maa gbandi pɔb’ o nuchɛhi min’ o nyiŋgoli" }, { "english": "A wrist (that was broken and mended) will not be straight", "dagbani": "Nuchee ku tɔɣi tee" }, { "english": "a human hand appeared writing on the palace wall", "dagbani": "ninsal’ nuchee daa ti puhi yina n-sabiri sabbu shɛli pari nayili maa dukpini zuɣu" }, { "english": "You women are doomed! You sew magic wristbands for everyone.", "dagbani": "shɛri kana piriti nuchɛhi kam" }, { "english": "they only saw her skull and her feet and hands.", "dagbani": "naɣ’ nyala o zuɣuŋmaŋ min’ o napɔnvari ni o nuchɛhi" }, { "english": "Whole", "dagbani": "nuu" }, { "english": "instep, ankle", "dagbani": "napɔnchee" }, { "english": "the lines on the palm", "dagbani": "nuchiha" }, { "english": "the right hand", "dagbani": "nudirigu" }, { "english": "the right hand", "dagbani": "nudiriti" }, { "english": "him opposite Israel's right hand.", "dagbani": "Nuzaa piri baŋa nudirigu zuɣu." }, { "english": "The left arm wears a bracelet because of the strength of the right arm.", "dagbani": "(bɛ) daa naan tooi zaŋ bɛ nudiriti bee bɛ nuzahi n-to piɛma" }, { "english": "they could shoot arrows right-handed or left-handed.", "dagbani": "righthand" }, { "english": "righthand.", "dagbani": "zaŋ kpa n nudirigu polo bee n nuzaa polo" }, { "english": "I can turn my attention to my right or to my left.", "dagbani": "I" }, { "english": "But Nahash the Ammonite king replied, “I will make a treaty with you only on the condition that I gouge out the right eye of every one of you and so bring disgrace on all Israel.”", "dagbani": "Amaa ka Ammɔnnim’ naa Nahash daa yɛl’ ba, “Yi yi ni saɣi ka n fɔɣi yi nudiriti polo nimbihi zaa, din ni chɛ ka Izraɛlnim’ zaa nya filiŋ, n ni chɛ ka m mini ya tɔɣisi.”" }, { "english": "left hand", "dagbani": "nuzaa" }, { "english": "south", "dagbani": "nuzaa" }, { "english": "Peter who had a sword drew it and struck a servant of the High Priest and cut off his right ear", "dagbani": "dabili nudirigu tibili bahi Peter who had a sword drew it and struck a servant of the High Priest and cut off his right ear." }, { "english": "take some of its blood and put it on the lobes of the right ears of Aaron and his sons", "dagbani": "zaŋ o ʒim shɛli n-laɣi Aduna min’ o bidibisi maa nudiriti tib’ nyaɣa" }, { "english": "the Mount (of Olives) will be split in two from east to west, ... with half of the mountain moving north and half moving south.", "dagbani": "zoli maa yaɣ’ yini kahi lab’ nuzaa polo, ka di yaɣ’ yini mi kahi lab’ nudirigu polo" }, { "english": "east, west, north and south.", "dagbani": "wulimpuhili polo mini wulinluhili polo ni nuzaa polo ni nudirigu polo" }, { "english": "to be/become deficient, small", "dagbani": "nuɣim" }, { "english": "One fat child is better than many lean children.", "dagbani": "Bia kpaɣ’ yino gari bi’ nuɣim." }, { "english": "to crush to pieces", "dagbani": "nuɣisi" }, { "english": "I beat them and crushed them, so that they became like fine dust which the wind blows away.", "dagbani": "n daa bu n-nuɣisi ba kaman pɔhim ni ʒiɛri taŋkpa’ zim shɛli chana." }, { "english": "grind wet", "dagbani": "Sim, kabisi" }, { "english": "crush", "dagbani": "Sim, kaɣisi1, Sim, kuri" }, { "english": "squash", "dagbani": "marigi, mɛrigi" }, { "english": "crush", "dagbani": "mɛri" }, { "english": "grind", "dagbani": "nɛm" }, { "english": "grind malt", "dagbani": "yɛbi" }, { "english": "grind", "dagbani": "yiligi1, za" }, { "english": "to become soft and torn (cloth)", "dagbani": "nuɣisi" }, { "english": "dye made from a small, cultivated indigo plant", "dagbani": "nuɣiso" }, { "english": "'They used silver, iron and lead and indigo to exchange for your goods.'", "dagbani": "Bɛ daa zaŋ di anzinfa mini kuriti ni dalima ni nuɣiso n-taɣiri yi nɛma" }, { "english": "blue colour", "dagbani": "buluu, dafua" }, { "english": "light-blue", "dagbani": "dafua" }, { "english": "a handful, fistful", "dagbani": "nukurigu" }, { "english": "There is just a handful of flour in the pot and a little oil in the oil-flask.", "dagbani": "Toomiya daaŋa ni tampiligim nukurugu palipali" }, { "english": "Scrape up a really full handful of ash from the hearth.", "dagbani": "di ku pali mɔchɛriba nukura" }, { "english": "it won't make a double-handful for people who are cutting grass.", "dagbani": "hali di nu-kurigu pali gba" }, { "english": "even a handful of it (bath-water).", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu 3.01" }, { "english": "handful of it (bath-water).", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu 3.01" }, { "english": "pilferer, thief", "dagbani": "numaha" }, { "english": "one with itchy (wet) palms", "dagbani": "‘one with itchy (wet) palms’Sim" }, { "english": "pilferer, thief", "dagbani": "numahalana" }, { "english": "a monstrosity, 'person who inspires some fear and respect'", "dagbani": "numbo" }, { "english": "a monstrosity, 'person who inspires some fear and respect'", "dagbani": "numbu" }, { "english": "acclamation of men, by clapping the hands (esp. to greet chief)", "dagbani": "nupuɣu" }, { "english": "the intermittent clapping when addressing a fetish", "dagbani": "nupuɣu" }, { "english": "A worthless drum is better than the clapping of one’s hands.", "dagbani": "Guŋgɔŋ kpiŋ sola nupuɣu." }, { "english": "finger ring", "dagbani": "nintua" }, { "english": "finger ring", "dagbani": "nuntua" }, { "english": "the palm of the hand", "dagbani": "nupuuni" }, { "english": "to advance a little in growth", "dagbani": "nurigi" }, { "english": "a glove", "dagbani": "nusurigu" }, { "english": "the palm of the hand", "dagbani": "nutali" }, { "english": "name on my palms.", "dagbani": "[ISA 49:16]" }, { "english": "to slap X", "dagbani": "ŋme X nutala" }, { "english": "they spat in his face and slapped him.", "dagbani": "bɛ daa dii tuhiri nintɔri viɛr’ o ninni, ka ŋmɛr’ no nutala" }, { "english": "nupuuni; nuu; paruŋnutali.", "dagbani": "Syn: nupuuni. nupuuni; nuu; paruŋnutali." }, { "english": "the back of the hand", "dagbani": "nuyɛlli" }, { "english": "empty hand(edness), nothing, without defence on Judgement Day", "dagbani": "nuzaŋa" }, { "english": "he grabbed the lion and tore it apart with his bare hands.", "dagbani": "o zaŋ o nuzaŋa gbaai gbuɣinli maa n-darigi pirig’" }, { "english": "bravest of warriors will throw away his weapons and flee", "dagbani": "tɔbbihi bɛn mali suhukpeeni ni ti zaŋ bɛ bidibbina bahi ka zo ni nuzaŋa" }, { "english": "The small salinsaa ant that is greedy will go home with empty", "dagbani": "Salinsaa ŋun mali biɛm ni kuli ni nuzaŋa" }, { "english": "hands (with nothing). ", "dagbani": "napɔn'zaŋa ‘barefooted’. nuu; zaŋa." }, { "english": "left hand", "dagbani": "nuzaa" }, { "english": "left hands", "dagbani": "nuzahi" }, { "english": "right hand", "dagbani": "nudirigu" }, { "english": "Joseph got hold of Ephraim with his right hand and stood him opposite Israel's left hand, and got hold of Manasseh with his left hand and put him opposite Israel's right hand.", "dagbani": "Yisifu daa zaŋ o nudirigu gbaai Ifriim n-zaŋ o zali tuhi Izraɛl nuzaa, ka zaŋ o nuzaa gbaai Manaasa n-zaŋ o mi zali tuhi Izraɛl nudirigu." }, { "english": "The left arm wears a bracelet because of", "dagbani": "Nuzaa piri baŋa nudirigu zuɣu." }, { "english": "the strength of the right arm.", "dagbani": "daa naan tooi zaŋ bɛ nudiriti bee bɛ nuzahi n-to piɛma" }, { "english": "they could shoot arrows right-handed or left-handed.", "dagbani": "bɛ nudiriti bee bɛ nuzahi n-to piɛma" }, { "english": "lefthand.", "dagbani": "nuu" }, { "english": "right-hand", "dagbani": "nudirigu" }, { "english": "I can turn my attention to my right or to my left.", "dagbani": "nuzaa polo I can turn my attention to my right or to my left." }, { "english": "Do not swerve to the right or the left.", "dagbani": "Miri ka a ʒiɛhi kpa nudirigu polo bee\nnuzaa 'Do not swerve to the right or the left'. [PRO 47]" }, { "english": "north", "dagbani": "north. Syn: tudu; nuzaa polo ‘north(ern side/area)’. n daa lihi nya sanʒiɛɣu ni yi nuzaa polo kanna\nI looked and saw a storm coming from the north. [EZK 1:4]" }, { "english": "I looked and saw a storm coming from the north.", "dagbani": "n daa lihi nya sanʒiɛɣu ni yi nuzaa polo kanna\nI looked and saw a storm coming from the north. [EZK 1:4]" }, { "english": "Zion Mountain", "dagbani": "Ziɔn Zoli din be nuzaa polo katiŋ’ ha Zion Mountain" }, { "english": "which is far off in the north.", "dagbani": "nudirigu." }, { "english": "the Mount (of Olives) will be split in two from east to west, ... with half of the mountain moving north and half moving south.", "dagbani": "zoli maa pirigi buyi zaŋ wulimpuhili palo hal wulinluhili polo... Ka zoli maa yaɣ’ yini kahi lab’ nuzaa polo, ka di yaɣ’ yini mi kahi lab’ nudirigu polo" }, { "english": "east", "dagbani": "wulimpuhili" }, { "english": "west", "dagbani": "wulinluhili" }, { "english": "hand", "dagbani": "nuu" }, { "english": "he managed to put his hand through the window and catch it and bring it in.", "dagbani": "o ti zaŋ o nuu tiri takɔro maa ni n-gbaag’ o kpɛh’ o sani" }, { "english": "There is no danger in holding the hand of a person with HIV or AIDS.", "dagbani": "Barina ka HIV bee AIDS doro bara nuu ni gbaabu" }, { "english": "east, west, north and south.", "dagbani": "polo ni nuzaa polo ni nudirigu polo" }, { "english": "Things that cannot be expressed in words are expressed with a gesture of the hands. ", "dagbani": "N nuhi daa puɣila" }, { "english": "My hands scooped up powdered myrrh. [SNG 5:5]", "dagbani": "mɛɛr zim" }, { "english": "If you are at the riverside, you don’t spit on your hands to wash them. ", "dagbani": "A yi be mɔɣili kpaŋa a bi tuhiri nintɔri m-paɣiri a nuu." }, { "english": "X is involved in Y. Lit: X hand is(/not) in Y.", "dagbani": " X nuu be/ka Y ni" }, { "english": "were our husbands not supporting", "dagbani": "ti yidaannim’ nuu daa ka di ni?" }, { "english": "The man in charge of circumcision has a hand in circumcising the penis, but he doesn’t know what the penis does at night.", "dagbani": "Wanzam nuu bela yoli gunibu ni, di yi paai yuŋ tumdi shɛm, ŋun bi lan mi." }, { "english": "If your friend is at the place where things are distributed, your hand will be filled.", "dagbani": "A sim’ yi be tarili shee a nuu ni pali." }, { "english": "they should get involved in helping Jesus' followers", "dagbani": "bɛ zaŋ bɛ nuu kpɛhi Yisa nyaandoliba sɔŋbu ni" }, { "english": "X is absolved of responsibility", "dagbani": "X nuu yi" }, { "english": "Jonathan and Saul were taken by lot, and the men were cleared", "dagbani": "di daa gbaala Jɔnatan mini Sool, ka niriba maa nuu daa yi" }, { "english": "exclude X", "dagbani": "yihi X nuu" }, { "english": "King Asa had", "dagbani": "Naa Asa daa chɛ ka bɛ moli molo Juda tiŋgbɔŋ ni zaa, o mi daa bi yihi so nuu" }, { "english": "a proclamation made in the whole territory of Judah, and no one was exempt.", "dagbani": "Izraɛlnim’ dihi bɛ nuhi alikauli gbaŋ zuɣu" }, { "english": " dihi nuu ‘sign, put thumbprint, assent formally’.", "dagbani": "dihi nuu ‘sign, put thumbprint, assent formally’." }, { "english": "The Israelites put their signature to the deed of covenant.", "dagbani": "Izraɛlnim’ dihi bɛ nuhi alikauli gbaŋ zuɣu" }, { "english": " di X nuu ni ‘have food provided by X’. Lit: 'eat at his hand'.", "dagbani": "di X nuu ni 'eat at his hand' " }, { "english": "Omaŋmaŋ’ yɛda niriba bɛn dir’ o nuu ni nti yɛn luh’ o", "dagbani": "His closest advisers 'who eat from the king's provisions will try to" }, { "english": "destroy him", "dagbani": "zaŋ ... nuu dihi buɣa tiŋa" }, { "english": "to die", "dagbani": "buɣa tiŋa" }, { "english": "Naa Gbewaa turned his toes up. After Naa Gbewaa had passed away", "dagbani": "Naa Gbewaa ni daa kani n-naai, ... Naa Gbewaa zaŋ o nuu dihi buɣa tiŋa" }, { "english": "handicraft", "dagbani": "nuu tuma/tuumbaŋsim" }, { "english": "Pottery is a craft", "dagbani": "Yaɣ’ mɛbo nyɛ la nuu tuun’ baŋsim" }, { "english": "upper limb, arm.", "dagbani": "nuku" }, { "english": "Stretch out your arm!", "dagbani": "Teem’ a nuu maa!" }, { "english": "Even if your arm is very long, you can’t use it to pound fufu in someone else’s house.", "dagbani": "A nuu yi wɔɣa pam a ku tooi zaŋ li n-to so yiŋ’ sakɔro." }, { "english": "a foot (as measure of length)", "dagbani": "nuu ŋmɛbu" }, { "english": "Women whose height does not reach four feet.", "dagbani": "Paɣa shɛb’ bɛn waɣilim bi paai nuu ŋmɛbu bunahi" }, { "english": "forelimb.", "dagbani": "nuku" }, { "english": "Women whose height does not reach four feet.", "dagbani": "list) Women whose height does not reach four feet. [.001]" }, { "english": "the forefinger", "dagbani": "Naawuni nubila" }, { "english": "art, craft (cunning of hand)", "dagbani": "nuu baŋsim" }, { "english": "triumph, prevail over", "dagbani": "X nuu bo n-nya" }, { "english": "You prevail over all your enemies.", "dagbani": "A nuu ni bo n-nya a dimnim' zaa [PSA 21:8]" }, { "english": "finger", "dagbani": "nubila" }, { "english": "wrist", "dagbani": "nuchee" }, { "english": "palm", "dagbani": "nuchee" }, { "english": "right hand", "dagbani": "nudirigu" }, { "english": "left hand", "dagbani": "nuzaa" }, { "english": "aha! - expression of derision.", "dagbani": "n-yɛwaa" }, { "english": "the people who make fun of me saying \"Nyaah, nyaah!\"", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn maani ma ansarisi yɛra, “N-yɛwaa! n-yɛwaa!”" }, { "english": "to see", "dagbani": "nya" }, { "english": "God saw that the light was good.", "dagbani": "Naawuni daa nya ka neesim maa viɛla" }, { "english": "you will see that the milk thickens and has more substance.", "dagbani": "a ni nya ka bihim maa niŋ gburisim ka timsa" }, { "english": "If someone goes to Mount Chirizang to see what it is like, it will amaze you.", "dagbani": "Niri yi paai Chirizaŋ zoli nti nya di nahingbana, di ni niŋ a alahiziba pam." }, { "english": "the men of the city came out and fought against Joab.", "dagbani": "tiŋ’ maa nim’ daa yina ka bɛ mini Jɔab ti zaŋ nya taba" }, { "english": "If it should be my will that he stay until I come, what is it to you?", "dagbani": "lee nya a ya?" }, { "english": "to\nbe conceited", "dagbani": "nya maŋa" }, { "english": "take (favourable) notice", "dagbani": "lihi nya" }, { "english": "May God bless you abundantly who take favourable notice", "dagbani": "Naawuni niŋm’ alibarika niŋ ninvuɣ’ so ŋun lihi nya a" }, { "english": "May God bless the man who took an interest in you!", "dagbani": "maa ni!" }, { "english": "When we have examined these figures.", "dagbani": "Ti yi nya kalinlinim' ŋɔ naai" }, { "english": "those who have will get more and have a lot.", "dagbani": "ŋun mali ni ti lan nya m-pahi m-mali pam" }, { "english": "The persevering person got riches and surprised the one who was", "dagbani": "Anialana nya o bini n-libigi zambalana." }, { "english": "trying to cause his downfall.", "dagbani": "A nya kuli ya maana?" }, { "english": "Where did you get a funeral to perform?", "dagbani": "yi\nku nya laara yi Ba Naawuni ŋun be alizanda ni ŋɔ sani" }, { "english": "get an opportunity", "dagbani": "nya soli" }, { "english": "Let not the archer string his bow.", "dagbani": "Di chɛliya ka peentɔra nya soli to piɛm" }, { "english": "be successful, fortunate", "dagbani": "nya zuɣusuŋ" }, { "english": "X triumphs, prevails over Y", "dagbani": "X nuu bo n-nya Y" }, { "english": "triumph over", "dagbani": "bo n-nya" }, { "english": "You prevail over all your enemies.", "dagbani": "A nuu ni bo n-nya a dimnim' zaa" }, { "english": "become free (of X)", "dagbani": "nya ... maŋa (X ni/sani)" }, { "english": "you are set free", "dagbani": "A yipa nya amaŋa a dɔro ŋɔ ni." }, { "english": "from your infirmity", "dagbani": "daba nya" }, { "english": "slaves are free of their masters", "dagbani": "nya bɛmaŋ’ bɛ duumanim’ sani" }, { "english": "menstruate", "dagbani": "nya puuni" }, { "english": "lie with a woman during her period", "dagbani": "nya puuni ka di na bi naai" }, { "english": "to concern sb., be relevant to them", "dagbani": "nya jaŋa" }, { "english": "Monkeys are not concerned with the dogs’ tǤra dance", "dagbani": "Bahi tɔra bi nya jaŋa" }, { "english": "you do about it?", "dagbani": "Di bi nya ma." }, { "english": "It does not concern me.", "dagbani": "Di bi nya ma." }, { "english": "to find.", "dagbani": "tuui nya" }, { "english": "discover.", "dagbani": "tuui nya" }, { "english": "be first to find.", "dagbani": "tuui nya" }, { "english": "inquire, find out.", "dagbani": "bɔhi nya" }, { "english": "Let's call the young woman here and find out.", "dagbani": "Chɛ ka ti boli paɣisarili maa na nti bɔh’ o nya." }, { "english": "detect.", "dagbani": "vihi nya" }, { "english": "investigate and discover.", "dagbani": "vihi nya" }, { "english": "find fault with X.", "dagbani": "nya X taali" }, { "english": "They condemn.", "dagbani": "Bɛ ni nya o taali." }, { "english": "They will see whether he will go or not.", "dagbani": "Bɛ ni nya o ni chaŋ bee o ku chaŋ." }, { "english": "They searched for him and found him under a tree.", "dagbani": "Bɛ daa bɔ’ o ti nya o la tii gbinni." }, { "english": "'seek, and you will find'", "dagbani": "Bomiya! Yi ni nya." }, { "english": "you will really experience pain in childbirth.", "dagbani": "a shiri ni nya biɛrim bihi dɔɣibu ni" }, { "english": "I have never been happy because those who hate me experience disaster.", "dagbani": "N daa na ʒi m-mali suhupiɛlli bɛn je ma daashaara nyabu zuɣu." }, { "english": "If a child does not suffer, he or she cannot become wise.", "dagbani": "Bia yi bi nya tom o bi niŋdi yɛm." }, { "english": "to beget.", "dagbani": "7" }, { "english": "nyarimaŋa; ne; nyamma.", "dagbani": "7" }, { "english": "See main entry: nye. be.", "dagbani": "nya" }, { "english": "See main entry: n-nyɛ. behold.", "dagbani": "nya" }, { "english": "shins", "dagbani": "biɛhi" }, { "english": "character. inner character or disposition of the heart.", "dagbani": "biɛhigu" }, { "english": "I will show kindness to Hanun son of Nahash, just as his father showed kindness to me.", "dagbani": "N ni be Hanun Nahash bia ŋɔ yɛlimaŋli biɛhigu kaman o ba ni daa be ma yɛlimaŋli biɛhigu shɛm la." }, { "english": "Human life is like grass.", "dagbani": "Ninsalinim’ biɛhigu ŋmanila mɔri." }, { "english": "His way of life is", "dagbani": "O biɛhigu bi viɛla." }, { "english": "not good.", "dagbani": " biɛhigu shee" }, { "english": "home, living-place", "dagbani": "shee" }, { "english": "these people can go back home in peace.", "dagbani": "niriba ŋɔ zaa ni lab’ bɛ biɛhigu shee ni suhudoo" }, { "english": "It is not right that we should squat in the bush or defecate carelessly in our living space.", "dagbani": "Di bi simdi ka ti damdiri yɔɣuni bee n-nyeri bindi yiriŋ ti bɛhigu shee." }, { "english": "loyalty", "dagbani": "yɛlimaŋli biɛhigu" }, { "english": "I must show loyal friendship to Hanun, as his father Nahash did to me.", "dagbani": "kaman o ba ni daa be ma yɛlimaŋli biɛhigu shɛm la." }, { "english": "to change one's behaviour, lifestyle", "dagbani": "taɣi biɛhigu" }, { "english": "disguise self", "dagbani": "taɣi biɛhigu" }, { "english": "disguise yourself so that nobody will know that you are Jeroboam's wife.", "dagbani": "taɣ’ a biɛhigu ka so ku baŋ ni a nyɛla Jɛrɔbɔam paɣa" }, { "english": "disguise yourself so that nobody will know that you are Jeroboam's wife.", "dagbani": "paɣa" }, { "english": "both families are aware of it (cohabitation) and have not objected publicly to the situation.", "dagbani": "bɛ zaa niriba mi li ka mi bi yina n-zaɣisi biɛhigu maa" }, { "english": "to doubt, wonder about sth", "dagbani": "biɛhim" }, { "english": "wonder about sth", "dagbani": "biɛhim" }, { "english": "He wondered who this could be and could not (decide).", "dagbani": "O biɛhim n je ŋun bala." }, { "english": "but some of them doubted that it was him.", "dagbani": "amaa ka bɛ ni shɛb’ biɛhim o." }, { "english": "He stared, wondering why she was following them.", "dagbani": "O biɛhim balisi din che ka o dol' ba." }, { "english": "get up and go downstairs and go with them, and don't worry about it", "dagbani": "Ŋuni n-lee bɛhindi n yɛm ni" }, { "english": "Who is this that darkens my counsel ... ?", "dagbani": "nyɛ shɛm ... ?" }, { "english": "to doubt a person, fact, not trust", "dagbani": "O daa bi biɛhim Naawuni daalikauli hal baabiɛla" }, { "english": "He didn't doubt God's promise one little bit.", "dagbani": "O daa bi biɛhim Naawuni daalikauli hal baabiɛla." }, { "english": "He did not doubt in his heart.", "dagbani": "O bi biɛhim o suhu ni." }, { "english": "When they saw him, they worshipped him; but some doubted.", "dagbani": "amaa ka bɛ ni shɛb’ biɛhim o." }, { "english": "to trust, have faith", "dagbani": "niŋ yɛda" }, { "english": "believed what he said but the rest didn't believe it.", "dagbani": "shɛb’ daa niŋ o ni yɛli shɛm maa yɛda, ka bɛn kpalim mi biɛhim li some" }, { "english": "a doubt, doubtfulness", "dagbani": "biɛhiŋ" }, { "english": "Encourage people who have doubts", "dagbani": "suhuri" }, { "english": "he marvelled at their unbelief", "dagbani": "di daa gar’ o pam bɛ biɛhiŋ maa zuɣu" }, { "english": "without a doubt, assuredly", "dagbani": "biɛhiŋ kani" }, { "english": "If you hadn't said anything, assuredly my men would have pursued their brethren until tomorrow morning.", "dagbani": "a yi di bi yɛli shɛli, bɛhiŋ kani, n niriba ŋɔ naan kari doli bɛ mabihi maa hal ni biɛɣuni asiba" }, { "english": "leave sth. in doubt", "dagbani": "che biɛhiŋ" }, { "english": "How long are you going to keep us in suspense?", "dagbani": "Bɔ saha ka a yɛn chɛ ka ti chɛ biɛhiŋ?" }, { "english": "crocodile", "dagbani": "nyabiga" }, { "english": "to hang on the shoulder", "dagbani": "nyaɣi" }, { "english": "warriors shouldered their quivers", "dagbani": "tɔbbihi daa nyaɣi lɔɣiri" }, { "english": "they were girded with swords and gripped clubs", "dagbani": "bɛ nyaɣiri takɔbiri ka gbib’ kpahi" }, { "english": "on shoulder", "dagbani": "kpabi" }, { "english": "on back (child)", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "hang sth. on sb.'s shoulder", "dagbani": "nyaɣili" }, { "english": "to put forth the cob (growing corn), be full of, covered with (produce).", "dagbani": "Kawaan’ kara ayopɔin din viɛla n-daa nyaɣi kawaan’ kaɣ’ yini zuɣu." }, { "english": "Seven fine fat cobs were put forth on one cornstalk.", "dagbani": "Sisahi chi yɛn gbaai gbaŋkura chi, ka gbaŋkura chi pun nyaɣa." }, { "english": "The late guinea corn wants to catch the guinea corn that was planted early, but the early guinea corn is already getting ears of corn.", "dagbani": "Di nyaɣi wul’ kara." }, { "english": "It is covered with big branches.", "dagbani": "kawaan’ kara ayopɔin din viɛla n-daa nyaɣi kawaan’ kaɣ’ yini zuɣu." }, { "english": "with big branches.", "dagbani": null }, { "english": "to carry a baby on the hip.", "dagbani": null }, { "english": "carry baby on back", "dagbani": "kpabi" }, { "english": "a root", "dagbani": "nyaɣili" }, { "english": "roots", "dagbani": "nyaɣa" }, { "english": "love of money is the root of all evil", "dagbani": "laɣiyubo nyɛla bin’ biɛɣ’ kam nyaɣili" }, { "english": "their roots spread out in a vegetable-garden", "dagbani": "bɛ nyaɣa teei ʒiɛvari puu ni" }, { "english": "ear-lobe", "dagbani": "tib' nyaɣili" }, { "english": "take some of its blood and put it on the lobes of the right ears of Aaron and his sons", "dagbani": "zaŋ o ʒim shɛli n-laɣi Aduna min’ o bidibisi maa nudiriti tib’ nyaɣa" }, { "english": "to tickle", "dagbani": "nyaɣili" }, { "english": "to hang sth. on sb.'s shoulder, side, 'gird with'", "dagbani": "nyaɣili" }, { "english": "(they) hang a big shiny spear at his side, and a sabre.", "dagbani": "(bɛ) zaŋ kpan’ titali din nyaɣisira mini banchiriga n-nyaɣil’" }, { "english": "hung it on Hagar's shoulder.", "dagbani": "nyaɣi." }, { "english": "to be besmeared, covered with", "dagbani": "nyaɣim" }, { "english": "sores just covered his whole body.", "dagbani": "yuma kul nyaɣim o niŋgbuŋ zaa" }, { "english": "They (animals) can also get smeared with this dung and go down into our drinking-water (sources) and it causes us diseases.", "dagbani": "Bɛ ni tooi lahi nyaɣim bina ŋɔ ka zaŋ siɣi ti kɔnyurima ni ka di ti ti dɔriti." }, { "english": "to be surrounded with, crowded.", "dagbani": "nyaɣim" }, { "english": "Yendi was crowded with young men and women and old men and old women.", "dagbani": "Yendi ka borila nira pam ka nyɛdi pam ka pam" }, { "english": "to jabber", "dagbani": "jabber" }, { "english": "gabble", "dagbani": "jabber" }, { "english": "elegant, splendid (clothes)", "dagbani": "nyaɣinyaɣi" }, { "english": "Fine clothes are deceptive.", "dagbani": "Nɛma nyaɣinyaɣi nyɛla yɔhiŋ" }, { "english": "tickle", "dagbani": "nyaɣiri" }, { "english": "to be palatable, tasty", "dagbani": "nyaɣisi" }, { "english": "What is sweeter than honey?", "dagbani": "Bɔ n-lee beni n-nyaɣisi gari shiri?" }, { "english": "Stolen water is sweet.", "dagbani": "Ko’ zurili nyaɣisa" }, { "english": "harp", "dagbani": "nyaɣisim" }, { "english": "be nice, esp. to look at.", "dagbani": "viɛla" }, { "english": "be sour.", "dagbani": "mii" }, { "english": "to season, make sth. tasty.", "dagbani": "Zun' shɛli din kpalim la mi bɛ mali li n-niŋdi kpaligu din nyaɣsi ʒɛri pam." }, { "english": "'be nice, esp. to look at'.", "dagbani": "'nyaɣisili" }, { "english": "'be sour'.", "dagbani": "mihi" }, { "english": "to flash", "dagbani": "nyaɣisi" }, { "english": "lightning flashes", "dagbani": "saa nyaɣisi" }, { "english": "The light of his lightning lightens up the world.", "dagbani": "O saa nyaɣisibu neesim neeri dunia ŋɔ ni" }, { "english": "to spur an animal", "dagbani": "nyaɣisi chɛmi" }, { "english": "to glitter, sparkle", "dagbani": "nyaɣisi" }, { "english": "All you twinkling stars, praise him!", "dagbani": "Saŋmarisi bɛn nyaɣisiri zaa, paɣimiy’ o!" }, { "english": "they hang a big shiny spear at his side, and a sabre.", "dagbani": "(bɛ) zaŋ kpan’ titali din nyaɣisira mini banchiriga n-nyaɣil’ o" }, { "english": "sweet", "dagbani": "nyaɣisi" }, { "english": "pleasant; tasty, 'sweet'", "dagbani": "nyaɣisili" }, { "english": "I will use them to cook the tasty food your father likes so much.", "dagbani": "n zaŋ ba duɣi bindir’ nyaɣisili shɛli a ba ni yuri pam (2 goat-kids)" }, { "english": "brackish", "dagbani": "lɔŋolɔŋɔ" }, { "english": "Can one spring produce sweet water and bitter?", "dagbani": "Kobil’ nin’ yini ni tooi bilisi ko’ nyaɣisili mini ko’ lɔŋolɔŋɔ?" }, { "english": "you who call ... bitter sweet and sweet bitter.", "dagbani": "yini ... nyaɣisili mini nyaɣisili." }, { "english": "Then the singers also are singing their songs, that \"Fire burned me in the bush so I ran home ...\"", "dagbani": "Yila yɛri “Buɣim di ma mɔɣu ni ka n zo n-kuli n ya" }, { "english": "the person God chose and he composed sweet songs.", "dagbani": "ka o ŋma yil’ nyaɣisa ... la" }, { "english": "sweet, sugary", "dagbani": "malisa" }, { "english": "good, nice", "dagbani": "suŋ" }, { "english": "pleasure", "dagbani": "nyaɣisim" }, { "english": "Bargaining is the pleasure of the market.", "dagbani": "Alibarika n-nyɛ daa nyaɣisim." }, { "english": "'to give pleasure'", "dagbani": "nyaɣsim" }, { "english": "pleasant taste, tastiness", "dagbani": "nyaɣisim" }, { "english": "restore its good flavour again (salt).", "dagbani": "chɛ ka di niŋ nyaɣisim yaha" }, { "english": "Because of the tastiness of kapok-leaf-soup the Dagomba have a proverb about it - \"Kapok-soup doesn't know that rosella stew is tasty.\"", "dagbani": "Binwalli/Sakɔro (IM) nyaɣisim bela di dibu ni." }, { "english": "‘enjoy’.", "dagbani": "ni wolim nya nyɔ’ shɛl’ la, bɛ ku di di nyaɣisim" }, { "english": "trade and get some profit they won't enjoy the benefit of it.", "dagbani": "Biɛm niŋbu nyaɣisa yili gari lɔɣila zuɣu." }, { "english": "Wickedness is enjoyable, but avoiding the house where one needs to pass is the problem.", "dagbani": "Wum" }, { "english": "to be pleased", "dagbani": "nyaɣsim" }, { "english": "malisim", "dagbani": "Sim" }, { "english": "See", "dagbani": "nyaɣisa" }, { "english": "to taste and try, sample", "dagbani": "nyahi" }, { "english": "as silver is purified by fire, so you have tested us all.", "dagbani": "A nyahi ti zaa kaman bɛ ni zaŋdi anzinfa shɛri buɣim ni m-maani li shɛm la." }, { "english": "to wipe out, off", "dagbani": "nyahi" }, { "english": "as a person will wash a bowl and wipe its inside clean.", "dagbani": "kaman nir’ ni yi paɣi laa n-nyahi neei di puuni" }, { "english": "wiped so that it shines.", "dagbani": "ni ti nyahi sokam zaa nintam" }, { "english": "The Lord will wipe away everyone's tears.", "dagbani": "The Lord ... ni ti ... nyahi sokam zaa nintam" }, { "english": "If you clean your bottom too much, you will fart.", "dagbani": "A yi nyahari a gbinni n-yaɣi a ni ti n-nyɛ binfam." }, { "english": "to miss (aim)", "dagbani": "nyahigi" }, { "english": "who could sling a stone at a human hair and not miss it.", "dagbani": "ŋun ni tooi zaŋ kuɣili niŋ kuɣilɔŋ ni n-lab’ ninsal’ zabigu gba ka ku nyahigi li" }, { "english": "who could sling a stone at a human hair and not miss it.", "dagbani": "nyahigi li" }, { "english": "N kul yɛla n noli vuhiri nyahigira", "dagbani": "I just open my mouth and breathe and pant." }, { "english": "bird", "dagbani": "nyahiyaba" }, { "english": "uncle's grandfather", "dagbani": "Nyahiyaba tɔɣisi suligu ku di noo." }, { "english": "The nyahiyaba bird behaves like a hawk, but it will not eat fowls.", "dagbani": "prov. 1956" }, { "english": "guineaworm, dracunculiasis.", "dagbani": "nyalifu" }, { "english": "Water-borne diseases are guineaworm, diarrhœa ...", "dagbani": "Kom ni ʒiri dɔri shɛŋa n-nyɛ, nyɛrifu mini binsaa ..." }, { "english": "One man's meat is another man's poison.", "dagbani": "Lit: The person with an eye infection cries for hot weather and the person with guinea worm cries for cold weather.." }, { "english": "melt", "dagbani": "nyaligi" }, { "english": "shine", "dagbani": "nyalisi" }, { "english": "to set the teeth on edge", "dagbani": "nyam" }, { "english": "Parents have eaten sour grapes and the children's teeth are set on edge.", "dagbani": "Bihi' laamba di wain tiwala din miha, ka bihi nyina ni nyɛmda." }, { "english": "Parents have eaten sour grapes and the children's teeth are set on edge.", "dagbani": "Bihi laamba n-di mimima, ka di zaŋ nyamdi bihi nyina ni." }, { "english": "Children's parents have eaten hog-plums and it set the children's teeth on edge.", "dagbani": "[EZK 18]" }, { "english": "to stir, excite sb.", "dagbani": "n suhu zaa kul yɛla a jɛmbu duu zuɣu" }, { "english": "my heart is just set on your Temple, and everything about it excites me.", "dagbani": "[JHN 2:17] O ni yi nyam, ka o ni sɔhira, o varila tiŋa." }, { "english": "When he (horse) is excited he quivers and 'eats up the ground'.", "dagbani": "[JOB 394] A niŋ’ yi nyamda nyin’ gbaam’ amaŋa." }, { "english": "The chief got excited and pulled out an arrow to shoot.", "dagbani": "Naa niŋ nyam ka o vooi piɛm ni o to." }, { "english": "cleanliness", "dagbani": "nyam" }, { "english": "God gave her a white garment to wear which shone and was pure.", "dagbani": "Naawuni ti o binyɛr' piɛlli din nyɛlisiri ka be nyam ni o ye" }, { "english": "you defile it (God's name) when you say that our Lord's food-place is not clean.", "dagbani": "yinim’ ta li daɣiri yi ni yɛli ni ti Duuma bindirigu shee bi be nyam" }, { "english": "house should be made and kept clean.", "dagbani": "Bɛ ni daa be shɛm n sani daa ŋmanila paɣa ni nya sɔrili" }, { "english": "they made the land unclean by the way they behaved, just as a woman's monthly period makes her unclean.", "dagbani": "ka bi lan be nyam shɛm la." }, { "english": "the people of the town can also come out and clear the weeds and fix up their living area so that it", "dagbani": "tiŋa nima gba ni tooi yina n-ko kabakaba ka malimali bɛ biɛhigu shee ka di be nyɛm" }, { "english": "is clean.", "dagbani": "sabita, viɛlli, kasi; Correl: daɣiri." }, { "english": "quietly.", "dagbani": "nyamm" }, { "english": "softly, gradually.", "dagbani": "nyamm" }, { "english": "If you are getting to know your new friend, do so gradually.", "dagbani": "A yi yɛn baŋ a zɔ chɛm nyamm nyamm m-baŋ a zo." }, { "english": "Note: sn ", "dagbani": "fo, fɔhi, fooi1, gbim, juŋ, surim." }, { "english": "easy gain, easily acquired wealth", "dagbani": "nyamma" }, { "english": "income", "dagbani": "nyamma" }, { "english": "his profit-base broadened and he became a rich man.", "dagbani": "o nyamma daa yɛligi ka o leei bundana" }, { "english": "the gains of the wicked bring trouble.", "dagbani": "ashaara kul lurila ninvuɣ’ biɛri nyamma zuɣu." }, { "english": "They gave as much as they could.", "dagbani": "Bɛ daa ti la pina maa kaman bɛ nyamma ni nyɛ shɛm." }, { "english": "quickly", "dagbani": "nyamnyam" }, { "english": "with mincing gait", "dagbani": "nyamnyam" }, { "english": "They (fine ladies) take dainty little steps.", "dagbani": "Bɛ yaarila bɛ naba n-nɔri nyamnyam" }, { "english": "A mad person makes a man angry and the angry man is bold to face the mad person, that's the end of it.", "dagbani": "Yinyaa kparisi doo ka doo niŋ nyamnyam di naaya." }, { "english": "defilement, shame", "dagbani": "nyan" }, { "english": "to defeat, overcome, exceed", "dagbani": "nyaŋ" }, { "english": "They would defeat people in battle and enslave them.", "dagbani": "Bɛ daa yi ti tuhi nyaŋ shɛba bɛ zaŋdi ba n-leeri la daba." }, { "english": "Our having faith is what defeats the world.", "dagbani": "Ti yɛda niŋbu mi n-nyɛ din nyandi dunia ŋɔ." }, { "english": "I am better at farming than you.", "dagbani": "kɔbu nyaŋ a." }, { "english": "Wisdom overcomes physical strength.", "dagbani": "Yɛm nyandi kpiɔŋ." }, { "english": "So you have to defeat this hopeless attitude.", "dagbani": "Dinzuɣu di tu ni a tuhi nyaŋ tahima yihibu biɛhigu ŋɔ." }, { "english": "be too much for (e.g. be too expensive for..)", "dagbani": "Ti daalahichi galisiya nyaŋ ti/ amaa ka a chɛ li paŋ ti." }, { "english": "to be able (esp. in past - see tooi ), to afford, \"have wealth\"", "dagbani": "(o) lan bo ŋmambila bee ŋmanʒee ... (o) yi\nku tooi nyaŋ piɛbila, dindina ŋun bom’ ŋmanʒiɛh’ ayi ... (she) should also get a small pigeon or dove ... if\n(she) can't manage a lamb, then she should get two doves ... [LEV 12:6 ... 8]" }, { "english": "to earn", "dagbani": "..." }, { "english": "to be worthy of", "dagbani": "..." }, { "english": "to be (in the sense of possessing the character of), become", "dagbani": "..." }, { "english": "He is a good man.", "dagbani": "O nyaŋ doo." }, { "english": "be a fine person", "dagbani": "nyaŋ nira" }, { "english": "the Berean Jews were of more noble character than the Thessalonians", "dagbani": "Yɛhudianim’ bɛn daa be Bɛria daa nyaŋ niriba gari bɛn daa be Tɛsalɔnaika la [ACT 17:11]" }, { "english": "name is hallowed (holy).", "dagbani": "Niriba ŋɔ nyaŋ ninvuɣ'maŋa pam." }, { "english": "These people are jolly good chaps.", "dagbani": "O biɛhi nyaŋ zaɣ’ jihi." }, { "english": "His legs are very short.", "dagbani": "O nyaŋ bi’ yariga (jɛrigu)." }, { "english": "He is/has become a naughty child (a fool).", "dagbani": "O nyaŋ bi’ yariga (jɛrigu)." }, { "english": "female", "dagbani": "nyaŋ" }, { "english": "female donkeys", "dagbani": "bunnyama kɔbisinu" }, { "english": "take every species of creature", "dagbani": "zaŋ binnɛma balibu kam zaɣ’ lɔɣu" }, { "english": "male one and a female one.", "dagbani": "wɔridibiga n-kuhiri" }, { "english": "you are neighing like a stallion neighing for a mare.", "dagbani": "yi ni kuhiri kaman wɔridibiga n-kuhiri bɔri wɔrinyaŋ la" }, { "english": "take every species of creature, a male one and a female one.", "dagbani": "zaŋ binnɛma balibu kam zaɣ’ lɔɣu ni zaɣ’ nyaŋ" }, { "english": "thin, light, agile", "dagbani": "nyaŋilaŋ" }, { "english": "thin, light, miserable looking", "dagbani": "nyaŋnyaŋ" }, { "english": "ability", "dagbani": "nyaŋsim" }, { "english": "they should bring a contribution of silver and gold according to the extent of each ones ability.", "dagbani": "bɛ tɔhiri anzinfa mini salima maa kaman sokam nyaŋsim tariga ni nyɛ shɛm na" }, { "english": "a seer", "dagbani": "nyara" }, { "english": "seers", "dagbani": "nyariba" }, { "english": "'Formerly in Israel, if a man went to inquire of God, he would say, “Come, let us go to the seer,” because the prophet of today used to be called a seer.'. [1SA 9:9]", "dagbani": "Kurimbuni maa ha so daa yi bɔri ni o bɔhi baŋ shɛli Naawuni sani, o yɛrimi, “Ti cham’ nyara sani.” Bɛ daa yi booni anabi la nyara." }, { "english": "(He) takes something and covers the eyes of your seers.", "dagbani": "(O) zaŋ bini pili yi nyariba zuɣuri" }, { "english": "the symptoms of guinea worm, the rash that comes before the worm appears.", "dagbani": "nyaribindi" }, { "english": "nyalifu; bindi.", "dagbani": "nyarimaŋa" }, { "english": "a conceited person. Nyarimaŋa zuya, ayayoo! The self-conceited one has stolen, for shame!", "dagbani": "nyarimaŋa See main entry: nya. n." }, { "english": "The self-conceited one has stolen, for shame!", "dagbani": "Nyarimaŋa zuya, ayayoo!" }, { "english": "a conceited, self-important person.", "dagbani": "nyarimaŋlana" }, { "english": "the proud and arrogant man—“Mocker” is his name; he behaves with overweening pride.", "dagbani": "Karimbaandan’ ŋun nyɛ nyarimaŋlana yuli m-booni “Ansarisimaana.” O kul tumdila karimbaani duhimaŋtali tuma." }, { "english": "self-regard", "dagbani": "nyarimaŋtali" }, { "english": "self-importance", "dagbani": "nyarimaŋtali" }, { "english": "conceit", "dagbani": "nyarimaŋtali" }, { "english": "Ti lan wum bɛ duhimaŋtali mini bɛ karimbaani ni bɛ barinyubo mini bɛ nyarimaŋtali yɛla.", "dagbani": "We have heard how proud, arrogant, and conceited the people are, how much they think of themselves." }, { "english": "proud", "dagbani": "duhimaŋtali" }, { "english": "arrogant", "dagbani": "karimbaani" }, { "english": "conceited", "dagbani": "barinyubo" }, { "english": "self-regard", "dagbani": "nyarimaŋtali" }, { "english": "InvNabstr: nyarimaŋa", "dagbani": "nyarimaŋlana; nyarimaŋa" }, { "english": "garden-eggs", "dagbani": "nyaadua" }, { "english": "local aubergine", "dagbani": "nyaadua" }, { "english": "eggplant", "dagbani": "nyaadua" }, { "english": "backwards", "dagbani": "nyaambibirili" }, { "english": "saddle-cloth", "dagbani": "nyaamparigu" }, { "english": "thing put on the back", "dagbani": "nyaamparigu" }, { "english": "cart-harness", "dagbani": "pa buŋ' nyaanpara" }, { "english": "saddle a donkey", "dagbani": "pa buŋ' nyaanpara doli" }, { "english": "Balaam got up in the morning and saddled his donkey and went with the Moabite elders.", "dagbani": "Balaam daa yiɣisi asiba m-pa o buŋ’ nyaampara doli Mɔab kpamba maa chaŋ" }, { "english": "a follower, disciple", "dagbani": "nyaandola" }, { "english": "You are his disciple.", "dagbani": "Nyini n-nyɛ o nyaandola" }, { "english": "Jesus' disciples had forgotten about bringing bread.", "dagbani": "Yisa nyaandoliba daa ti tam bɔrobɔro ʒibu yɛla" }, { "english": "fellow-disciples", "dagbani": "nyaandolitaba" }, { "english": "discipleship", "dagbani": "nyaandolitali" }, { "english": "Being Jesus' Disciples.", "dagbani": "Yisa nyaandolitali yɛla" }, { "english": "treachery, defection", "dagbani": "nyaanyibo" }, { "english": "the king examined him and found treachery in Hoshea.", "dagbani": "naa maa daa ti kpahim nya nyaanyibo tuun’ shɛli Hɔshia" }, { "english": "a traitor, defector", "dagbani": "nyaanyira" }, { "english": "traitors", "dagbani": "nyaanyiriba" }, { "english": "Judas Iscariot who became the traitor.", "dagbani": "Judas Iskariɔt ŋun daa ti leei nyaanyira la" }, { "english": "they will consider me and my son Solomon to be traitors to them.", "dagbani": "bɛ ni wuhi ni m mini m bia Sulemaana nyɛla bɛ nyaanyiriba" }, { "english": "follower", "dagbani": "nyaandola" }, { "english": "supporter", "dagbani": "nyaanzaana" }, { "english": "the bare back of a horse", "dagbani": "nyaanzaŋli" }, { "english": "supporter", "dagbani": "nyaanzaana" }, { "english": "The Lord is my supporter.", "dagbani": "Yawɛ n n-nyɛ n nyaanzaana," }, { "english": "Jesus has become the guarantee of a better covenant.", "dagbani": "Yisa leeg’alikauli din so nyaanzaana" }, { "english": "they sent Pharisees and some of King Herod's supporters", "dagbani": "bɛ daa tim Farisiinim’ mini Naa Hɛrɔd nyaanzaandi’ shɛb’ Yisa sani" }, { "english": "supporters to Jesus.", "dagbani": "Ka-nyaanzaana ni baligi noli." }, { "english": "The person who doesn’t have supporters will keep quiet.", "dagbani": "nyaandola ‘follower, disciple’; Cpart: nyaanyira ‘traitor’." }, { "english": "support, backing.", "dagbani": "niriba ata bee ayi shɛhira dibu zuɣu ti chɛ ka yɛtɔɣili kam mali nyaanzaanda because of the giving evidence of three or two people every 'case' has reliable backing." }, { "english": "if I have raised my hand against the fatherless, knowing that I had influence in court", "dagbani": "zaɣ’ biɛɣu, n ni mali nyaanzaaniba dunɔdali gbini zuɣu" }, { "english": "gossip, defamation, slander", "dagbani": "nyaanzubo" }, { "english": "Get rid of all bitterness, rage and anger, brawling and slander, along with every form of malice.", "dagbani": "Yihimiya putɔɣu mini suhuyiɣisili ni sujee ni zabili ni nyaanzubo ni biɛr’ biɛɣu zaa yi bebu ni." }, { "english": "back-biting, slander", "dagbani": "nyaanzum" }, { "english": "gossip brings on anger.", "dagbani": "nyaanzum tahiri suhuyiɣisili na" }, { "english": "Speaking behind a person’s back is a passion.", "dagbani": "nyɛla kɔre." }, { "english": "a slanderer, gossip.", "dagbani": "nyaanzura" }, { "english": "They are all disobedient, rebellious and slanderous.", "dagbani": "Bɛ zaa nyɛla tipawumilinim’ bɛn nyɛ duŋtaariba ni nyaanzuriba." }, { "english": "back.", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "you see my back area.", "dagbani": "a nya n nyaaŋa polo" }, { "english": "to speak behind X's back, slander, defame", "dagbani": "zu X nyaaŋa" }, { "english": "whoever slanders people is a fool.", "dagbani": "ŋunkam zuri niriba nyaaŋa nyɛ jɛrigu" }, { "english": "The pot calling the kettle black.", "dagbani": "Puhiga zuri bira nyaaŋa, bira yi wum o larimi." }, { "english": "Lit: The tamarind speaks against the roselle and when the roselle hears it, it laughs.", "dagbani": "Puhiga zuri bira nyaaŋa, bira yi wum o larimi." }, { "english": "outside (-surface of a container, enclosure).", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "get resin and coat it (the ark) inside and out.", "dagbani": "ti maani ti yinsi shinshɛri puuni mini di nyaansi" }, { "english": "we keep the bathrooms in our houses clean inside and outside.", "dagbani": "vɛnyɛlinga" }, { "english": "they sent someone to go and say to Paul and his entourage ...", "dagbani": "daa tim so ni o cham’ ti yɛli Pool min’ o nyaaŋa maa ..." }, { "english": "nyaamparigu; nyaandola; nyaanyibo; nyaanyira; nyaanzaŋli; nyaanzaana; nyaanzubo; nyaanzum; yaaŋa.", "dagbani": "PO-RI/A." }, { "english": "supporters, followers", "dagbani": "nyaannima" }, { "english": "supporters, followers", "dagbani": "nyaaŋanima" }, { "english": "last person, one at the back", "dagbani": "nyaannima" }, { "english": "those who are first will become last", "dagbani": "bɛn nyɛ toonnim’ mi ti leei nyaannima" }, { "english": "Their front ranks will be driven into the Dead Sea, their rear ranks into the Mediterranean", "dagbani": "N ni kari bɛ tooninima nti niŋ wulimpuhili polo teeku ni, ka kari bɛ nyaaŋanim’ mi n-labisi ti niŋ wulinluhili teeku ni" }, { "english": "variant", "dagbani": "nyaaŋga" }, { "english": "at the back", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "To be congratulated for coming first is better than to be congratulated for coming last.", "dagbani": "N' a tooni! sola N' a nyaaŋa!" }, { "english": "behind", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "Jeroboam positioned it as if it were against such that it detested him about the Jews.", "dagbani": "Jɛrɔbɔam daa chɛ ka tɔbbi’ shɛb’ lɔɣi gili la Judanim’ maa nyaaŋa nti sɔɣi dɔni gu ba Jeroboam" }, { "english": "set an ambush against the Judahites.", "dagbani": "yuma ayi din daa doli dunia ŋɔ kom dibu nyaaŋa la two years after the Flood." }, { "english": "had some warriors stealthily go round behind the Judah people", "dagbani": "a dabili Yaakubu doli ti nyaaŋa na your servant Jacob is coming along behind us." }, { "english": "follow X", "dagbani": "doli n nyaaŋa na Come and follow me." }, { "english": "come first", "dagbani": "tooni" }, { "english": "be next", "dagbani": "paa" }, { "english": "come last", "dagbani": "doli nyaaŋa" }, { "english": "first, the advance guard", "dagbani": "Ka tɔbbihi bɛn gbibi bidibbina daa be tooni" }, { "english": "next, the seven priests blowing the seven trumpets", "dagbani": "ka maligumaaniba ayopɔin bɛn gbibi piɛla’ yila kikah’ ayopɔin m-pe tababiri pa bɛ zuɣu" }, { "english": "then, the priests carrying the", "dagbani": "ka maligumaaniba bɛn ʒiri Yawɛ Daalikauli Adaka la paya, ka tɔbbi’ shɛb’ bɛn lan gbibi bidibbina doli bɛ nyaaŋa" }, { "english": "Lord's Covenant Box", "dagbani": "Niʒɛbukpavni" }, { "english": "stand by, abide by, support X", "dagbani": "ʒe X nyaaŋa" }, { "english": "I have sworn an oath and will abide by it.", "dagbani": "M pola pɔri ka ʒe di nyaaŋa" }, { "english": "If God supports us, who on earth will be able to oppose us?", "dagbani": "Naawuni yi ʒe ti nyaaŋa, ŋuni n-lee nyɛ ŋun ni tooi zaŋ o nyɔɣu yo ti?" }, { "english": "'back up', support X", "dagbani": "zaani X nyaaŋa" }, { "english": "Lord, uphold my cause.", "dagbani": "taali" }, { "english": "back me up (in my claim) that I have no guilt.", "dagbani": "yiɣisi zani" }, { "english": "he should get fowls to kill to the shrine and his ancestors so that they will support him in his farming.", "dagbani": "shee ka o bɔ nɔhi kum buɣa mini o yaanim’ ka bɛ yiɣisi zani o nyaaŋa ka o ko" }, { "english": "his ancestors so that they will support him in his farming", "dagbani": "bɛ yiɣisi zani o nyaaŋa ka o ko" }, { "english": "he didn't want to go back on his sworn promise.", "dagbani": "o ni bɛ yi a nyaaŋa n-niŋ a shɛli" }, { "english": "(they) plot to betray you and harm you.", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "After this nobody had the courage to ask him any more questions.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ nyaaŋa ka so daa bi lan buɣisi ni o bɔh’ o bɔhigu yaha." }, { "english": "it let him get comfort after the death of his mother.", "dagbani": "di daa chɛ ka o nya suhukpaŋsibo o ma kum la nyaaŋa" }, { "english": "comfort after the death of his mother.", "dagbani": "headword" }, { "english": "Hereafter.", "dagbani": "di daa niŋ zaawuni" }, { "english": "afterwards", "dagbani": "di nyaaŋa" }, { "english": "there was evening, and there was morning.", "dagbani": "di nyaaŋa ka biɛɣu neei" }, { "english": "Miri ka a to kpani nyaaŋa.", "dagbani": "Don’t throw a spear when it is too late (the animal has already fled)." }, { "english": "Backward.", "dagbani": "ŋmaligi nyaaŋa" }, { "english": "Jordan River turned", "dagbani": "Jɔɔdɛn Mɔɣili ŋmaligi lab’ di nyaaŋa" }, { "english": " labsi so nyaaŋa ‘demote, retard sb.’", "dagbani": "labsi so nyaaŋa" }, { "english": "nyaaŋa labsibu ‘retardation 'returning back'’", "dagbani": "nyaaŋa labsibu" }, { "english": "(sometimes one hears nyaaŋga):", "dagbani": "nyaaŋga" }, { "english": "nyaanyira; nyaanyibo; nyaanzaana; nyaandola.", "dagbani": "nyaanyira; nyaanyibo; nyaanzaana; nyaandola" }, { "english": "supporters", "dagbani": "nyaaŋanima" }, { "english": "to lay eggs", "dagbani": "nye" }, { "english": "The tiny tintiringa bird lays its egg and a big bird will not collect it and brood it.", "dagbani": "Tintiringa nye o galli, zuŋguluŋ mi ku deei ŋuni." }, { "english": "laying eggs", "dagbani": "gala nyɛbu" }, { "english": "to defecate", "dagbani": "nye" }, { "english": "to defecate", "dagbani": "nye bindi" }, { "english": "The native of a place", "dagbani": "Tiŋbia" }, { "english": "does not shit in his own drinking well.", "dagbani": "Baa nye bindi niŋ daaŋa ni." }, { "english": "A dog has shit in the fireplace.", "dagbani": "A yi bi gbɛri nopɔɣu ni a bi mi ni nɔhi nyɛri binfam." }, { "english": "If you haven't slept in the hen's house, you won't know that hens fart.", "dagbani": "A yi bi gbɛri nopɔɣu ni a bi mi ni nɔhi nyɛri binfam." }, { "english": "to make tubers (yams &c.)", "dagbani": "nyɛ m-mum" }, { "english": "to grow over (damaged area -- plant does)", "dagbani": "nyɛ m-mum" }, { "english": "to be", "dagbani": "nye" }, { "english": "Hananiah who was one of my brothers.", "dagbani": "Hanani ŋun daa nyɛ m mabihi ni yino la" }, { "english": "He is a child.", "dagbani": "O nyɛla bia." }, { "english": "I will say to the grave", "dagbani": "M ma n-nyɛ a" }, { "english": "\"You are my father\" and to the worm \"You are my mother\".", "dagbani": "Chiha chihibu nyɛla din yuui Dagbaŋ." }, { "english": "The making of tribal marks is something which has been in Dagbong for a long time.", "dagbani": "be\n‘exist/be there’;" }, { "english": "see main entry: n-nyɛ", "dagbani": "nye" }, { "english": "behold", "dagbani": "n-nyɛ" }, { "english": "spreading threateningly (\"of thorns in a branch in a tree\" IM)", "dagbani": "nyɛaa" }, { "english": "to cohabit, have sexual intercourse, fuck", "dagbani": "nyɛbi" }, { "english": "It is only after you have fucked a vagina that you remember its scent.", "dagbani": "A yi nyɛbila pani naai ka naan-yi teegi di nyom." }, { "english": "cow-fucker", "dagbani": "naɣinyɛbira" }, { "english": "one who wants have things without effort, cheaply", "dagbani": "naɣinyɛbira" }, { "english": "crocodile", "dagbani": "nyɛbiga" }, { "english": "crocodiles", "dagbani": "nyɛbisi" }, { "english": "you are like a crocodile in a river", "dagbani": "a ŋmanila nyɛbiga m-be mɔɣili ni" }, { "english": "used as 'reptile'", "dagbani": "nyɛbisi" }, { "english": "he also spoke of animals and birds and reptiles and fish", "dagbani": "daa lan tɔɣisi biŋkɔbiri mini noonsi ni nyɛbisi ni zahim gba yɛla" }, { "english": "a small child whose mother has given birth again.", "dagbani": "nyɛbila" }, { "english": "sexual intercourse.", "dagbani": "nyɛbili" }, { "english": "I will not give you a wife and also teach you how to have sex with her.", "dagbani": "Man’ ku ti a paɣa ka lan wuhiri a pani nyɛbili." }, { "english": "On the day that the male goat was created God gave him sex as an alms-offering (free of charge).", "dagbani": "Bulaa nama dali ka Naawuni pun zaŋ nyɛbili n-yihi o zaka." }, { "english": "foundation", "dagbani": "nyɛbili" }, { "english": "foundations", "dagbani": "nyɛba" }, { "english": "thick haze, during the harmattan.", "dagbani": "nyɛfiti" }, { "english": "to wipe, scrape out.", "dagbani": "nyɛhi" }, { "english": "Scrape this box.", "dagbani": "Nyɛhim adaka ŋɔ." }, { "english": "and took her hair and wiped his feet.", "dagbani": "nyɛhinyɛhi o naba maa" }, { "english": "It is God who wipes the dog’s bottom.", "dagbani": "Naawuni nyahi (nyahiri) baa gbini." }, { "english": "delete, wipe out /away.", "dagbani": "nyɛhi" }, { "english": "Yawɛ ... the Lord wiped away my tears.", "dagbani": "Yawɛ ... nyɛhi n nintam" }, { "english": "The person who wipes your tears away is the one who is very useful to you.", "dagbani": "nintam ŋuni nyɛ hali." }, { "english": "The person who shits does not smell it, but the one who cleans it up smells it.", "dagbani": "Ŋun nye bindi o bi wumdi di nyom ŋun nyahi li ŋuna n-wumdi di nyom." }, { "english": "nextborn", "dagbani": "nyɛli" }, { "english": "full brother, next in order of age", "dagbani": "nyɛli" }, { "english": "sibling of same sex next", "dagbani": "nyɛli" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "nyɛya" }, { "english": "See:", "dagbani": "nyee" }, { "english": "to push sth. up into sth., caulk, chink", "dagbani": "nyɛli" }, { "english": "to stoop over a pot ... containing roots or herbs which have been boiled, so as to inhale the hot vapour", "dagbani": "nyɛli" }, { "english": "to sit by the fire to warm oneself, bask in the sun (fowl does)", "dagbani": "nyɛli" }, { "english": "And he took grass and stuffed it between the sticks.", "dagbani": "K’o zaŋ mɔri nyɛli dari sunsuuni." }, { "english": "to melt, become liquid.", "dagbani": "nyɛligi" }, { "english": "Mountains melt like sheabutter.", "dagbani": "Zoya nyɛligirimi kaman kpam la" }, { "english": "they fan the fire so that it melts.", "dagbani": "(bɛ) vibiri buɣim niŋdi li ni di nyɛligi shɛm la" }, { "english": "As beeswax comes near a fire and melts.", "dagbani": "Shigbaŋ ni miriti buɣim ka nyɛligiri shɛm la" }, { "english": "sandstone rock will not be collected with anger.", "dagbani": "n suhu be kaman kpam din nyɛligi la" }, { "english": "my heart is like sheabutter that melts.", "dagbani": "my heart is\nlike sheabutter that melts." }, { "english": "when the sun got hot, it would melt.", "dagbani": "wuntaŋ’ daa yi ti bii di nyɛligirimi" }, { "english": "smelting-furnace.", "dagbani": "kuriti nyɛligibu daaŋa" }, { "english": "hang around, be with somebody for some time", "dagbani": "nyɛlim" }, { "english": "We hung out with them for five days.", "dagbani": "Ti mini ba daa nyɛlim taba dab’ anu." }, { "english": "If you see a woman who lacks dawadawa maggi and she is going around a kapok tree you should know that she is looking for kapok maggi.", "dagbani": "A yi ti nya ka paɣa ŋun ka kpaligu nyɛlindi guŋa nyin' baŋmi ni kantɔŋ ka o bɔra." }, { "english": "The gbungbaŋ grass hangs", "dagbani": "Gbungbaŋ nyɛlim gooni ku du tia." }, { "english": "over the wall of a compound, but it cannot climb a tree.", "dagbani": "" }, { "english": "to pamper, be pampered, share mutual love", "dagbani": "(IM)" }, { "english": "a steam-bath", "dagbani": "nyɛlimɔɣu n." }, { "english": "to melt, melt sth.", "dagbani": "nyɛlisi v." }, { "english": "to shine (of brass, etc.)", "dagbani": "nyɛlisi v." }, { "english": "their bodies are healthy and just shine.", "dagbani": "bɛ niŋgbuna mal’ alaafee, ka kul nyɛlisira" }, { "english": "strong, tall and smooth-skinned people", "dagbani": "niŋgbuna nyɛlisira" }, { "english": "to shine/flash", "dagbani": "nyɛlisirili, piɣipiɣi, wuliwuli" }, { "english": "shiny", "dagbani": "nyɛlisirili, piɣipiɣi, wuliwuli" }, { "english": "to reflect", "dagbani": "nyɛlisirimi" }, { "english": "He reflects God's glory", "dagbani": "Naawuni jilima chɛ ka o nyɛlisirimi" }, { "english": "to dazzle", "dagbani": "nea" }, { "english": "shiny", "dagbani": "nyɛlisirili" }, { "english": "you had dresses of fine cloth and shiny clothing ('silks')", "dagbani": "a mali tan'viɛlli liiga mini tan' nyɛlsirili chinchina" }, { "english": "a child who fails to thrive", "dagbani": "nyɛlɔɣu" }, { "english": "nyɛlɔri", "dagbani": "nyɛlɔɣu" }, { "english": "semen, sperm", "dagbani": "nyɛm" }, { "english": "nyɛma", "dagbani": "nyɛm" }, { "english": "groceries, assorted stuff, odds and ends", "dagbani": "nyɛmanyɛma" }, { "english": "things", "dagbani": "nneǫma" }, { "english": "grocer, purveyor/owner of assorted stuff, odds and ends (plural: nyɛmanyɛmanima)", "dagbani": "nyɛmanyɛmalana" }, { "english": "nasal mucus", "dagbani": "nyɛmari" }, { "english": "a bother, worry, something cumbersome", "dagbani": "nyɛnyɔnigu" }, { "english": "a feeling of being fed up", "dagbani": "nyɛnyɔnigu" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nyɛŋkpɛliŋga" }, { "english": "a younger brother or sister who comes third after ones birth", "dagbani": "nyɛpuɣu" }, { "english": "crawl", "dagbani": "nyɛri" }, { "english": "creep", "dagbani": "nyɛri" }, { "english": "He’s crawling on his belly.", "dagbani": "O nyɛriti la o puli zuɣu." }, { "english": "you (snake) will crawl on your belly.", "dagbani": "a ni nyɛritila a puli zuɣu" }, { "english": "guineaworm.", "dagbani": "nyɛrifu" }, { "english": "to be on bad terms, at variance with", "dagbani": "nyɛrigi" }, { "english": "I am on bad terms with him.", "dagbani": "M min' o nyɛrigira." }, { "english": "He and his wife are at loggerheads.", "dagbani": "O mini o paɣa nyɛrigiya." }, { "english": "He and his wife are at loggerheads.", "dagbani": "paɣa nyɛrigiya." }, { "english": "plant [sp.] plant with many bulbs. It is used as an aphrodisiac.", "dagbani": "nyɛrikɔbiga" }, { "english": "plant [sp.] plants with many bulbs. They are used as an aphrodisiac.", "dagbani": "nyɛrikɔbisi" }, { "english": "nasal septum", "dagbani": "nyɛshia" }, { "english": "life", "dagbani": "nyɛvili" }, { "english": "nyɛvuli", "dagbani": "nyɛvili" }, { "english": "If there is no food, there is no life.", "dagbani": "Bindirigu yi kani, nyɛvili kani." }, { "english": "and breathed the breath of life into his nose.", "dagbani": "ka vuhi nyɛvili vuhim niŋ o nyee ni" }, { "english": "The LORD protects them and keeps them alive.", "dagbani": "Yawɛ ni guli ba ka ba bɛ nyɛviya zali" }, { "english": "if they had heeded the warning they would have saved their lives.", "dagbani": "saɣisigu maa, bɛ naan tiligi bɛ nyɛviya" }, { "english": "eternal life", "dagbani": "nyɛvili din ka bahigu" }, { "english": "The evidence is that God has given us eternal life.", "dagbani": "Shɛhira maa n-nyɛ ni Naawuni ti ti nyɛvili din ka bahigu" }, { "english": "kill X", "dagbani": "yihi X" }, { "english": "a gang of violent people are trying to kill", "dagbani": "ninkuunsinim’ laɣimya m-bɔri ni bɛ yihi" }, { "english": "some suffer so much (in childbirth) it can even end their lives.", "dagbani": "shɛb’ nyari wahala din ni tooi yihi bɛ nyɛviya gba" }, { "english": "can these bones come to life?", "dagbani": "kɔba ŋɔ ni tooi lan niŋ nyɛvili?" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "elder", "dagbani": "nyɛvililana" }, { "english": "elder (variant)", "dagbani": "nyɛvillana" }, { "english": "elders (plural)", "dagbani": "nyɛvilinima" }, { "english": "elders (variant)", "dagbani": "nyɛviyanima" }, { "english": "a living person", "dagbani": "nyɛvillana" }, { "english": "She came back to life and stood up.", "dagbani": "O daa lan leei nyɛvillana n-dii yiɣisi zani." }, { "english": "I will cause breath to come into you and you become living persons.", "dagbani": "N ni chɛ ka vuhim kpe yi ni ka yi niŋ nyɛviyanima." }, { "english": "doubt", "dagbani": "biɛhiŋ" }, { "english": "dawn, daybreak", "dagbani": "biɛkaali" }, { "english": "as for righteous people, their way is like the light of dawn.", "dagbani": "wuntizɔriba bɛn’ soli ŋmanila biɛkaali neesim" }, { "english": "God will help that city early in the morning.", "dagbani": "Naawuni ni sɔŋ lala tiŋ’ maa biɛkaali saha" }, { "english": "small, a little, few", "dagbani": "biɛla" }, { "english": "There is no longer even a little strength in my body because of my disease.", "dagbani": "Yaa biɛla gba lan ka n niŋgbuna ni m bariŋ maa zuɣu" }, { "english": "Let them bring a little water so you can wash your feet.", "dagbani": "Chɛliya ka bɛ niŋ kom biɛla tin ya na ka yi paɣi yi naba" }, { "english": "we were a numerous people but now only we few are left.", "dagbani": "ti daa nyɛla ninvuɣ’ gbaliŋ, amaa pumpɔŋɔ, kulla ti niriba biɛla ŋɔ n-kpalim" }, { "english": "Let's go aside and go somewhere to rest a little.", "dagbani": "Chɛliya ka ti yi kpaŋa chaŋ luɣ’ shɛli ti vuhi biɛla." }, { "english": "a lot", "dagbani": "gbaliŋ" }, { "english": "slowly, gradually, 'small-small'", "dagbani": "biɛla" }, { "english": "the water started to dry up little by little.", "dagbani": "kom maa daa gbaai\nnyuubu biɛlabiɛla" }, { "english": "Water\ncomes into the river little by little.", "dagbani": "Biɛlabiɛla ka kom kpɛri kuliga." }, { "english": "I will take\nthe animals and the children and be coming along slowly.", "dagbani": "m mali biŋkɔbiri maa mini bihi maa chani biɛlabiɛla" }, { "english": "money in small instalments.", "dagbani": null }, { "english": "carefully.", "dagbani": "A nuu yi be nira noli ni a niŋla biɛlabiɛla n-faai." }, { "english": "If your hand is in someone's mouth, you remove it carefully.", "dagbani": "Cham’ biɛlabiɛla ka mira bɔɣili." }, { "english": "Proceed gradually and be careful of the pit in front of you.", "dagbani": "A nuu yi be nira noli ni a niŋla biɛlabiɛla n-faai." }, { "english": "quietly.", "dagbani": null }, { "english": "a very little", "dagbani": "biɛlabiɛla" }, { "english": "and be giving him a little bread and water until we return.", "dagbani": "ka tir’ o bɔrɔbɔro biɛlabiɛla mini kom hal ka n ti labina" }, { "english": "its width is two-and-a-bit metres.", "dagbani": "di yɛliŋ nyɛ mita ayiyi ni biɛlabiɛla" }, { "english": "You sow a lot, but only get to harvest a little.", "dagbani": "Yi biriti pampam, amaa ka ti chɛrila biɛlabiɛla." }, { "english": "Some collected a great amount and some collected only very little.", "dagbani": "Shɛb’ daa pihi pampam, ka shɛb’ mi pihi biɛlabiɛla." }, { "english": "A shin-bone", "dagbani": "biɛlaa" }, { "english": "If your neighbour kicks you and you don’t kick him back, it means that your leg is not strong.", "dagbani": "A kpee yi tabig’ a ka a bi tabig’ o labisi a biɛlaa ni n-ka yaa." }, { "english": "neighbours", "dagbani": "been" }, { "english": "elder sibling", "dagbani": "biɛli" }, { "english": "They are elder siblings.", "dagbani": "biɛya" }, { "english": "Let us go to my elder sibling.", "dagbani": "Rechɛl daa yɛli, “N ni va m biɛli val’ shɛli din kpɛm’ pam la zuɣu ka n di nasara ŋɔ”" }, { "english": "Lot’s brother", "dagbani": "Lɔt ŋun daa nyɛ Ibram biɛli" }, { "english": "Then Rachel said, “I have had a great struggle with my sister, and I have won.”", "dagbani": "Rechɛl daa yɛli, “N ni va m biɛli val’ shɛli din kpɛm’ pam la zuɣu ka n di nasara ŋɔ”" }, { "english": "Rachel said, “I have had a great struggle with my sister, and I have won.", "dagbani": "Rechɛl daa yɛli, “N ni va m biɛli val’ shɛli din kpɛm’ pam la zuɣu ka n di nasara ŋɔ”" }, { "english": "he didn't give him any reply.", "dagbani": "ba ni o biɛli" }, { "english": "any reply.", "dagbani": "bi garigi" }, { "english": "brother", "dagbani": "tuzɔpaɣa" }, { "english": "boy's sister", "dagbani": "Magn" }, { "english": "seniormost sibling", "dagbani": "biɛlikpɛma" }, { "english": "living persons", "dagbani": "nyɛvililana" }, { "english": "person deserving, destined to live", "dagbani": "Nyɛvililana n-diri kabɔbili naara." }, { "english": "The one who has long life can finish eating a bundle of millet.", "dagbani": "Nyɛvililana n-diri kabɔbili naara." }, { "english": "plant with smaller leaves resembling the ?? whistle plant", "dagbani": "nyɛvilipɔhili" }, { "english": "living", "dagbani": "nyɛvillana" }, { "english": "living", "dagbani": "nyɛvililana" }, { "english": "nostril", "dagbani": "nyɛvoli" }, { "english": "finger", "dagbani": "nubila" }, { "english": "fits", "dagbani": "saɣirila" }, { "english": "his or her (own)", "dagbani": "o" }, { "english": "everybody's", "dagbani": "Sokam" }, { "english": "comes out", "dagbani": "yir’" }, { "english": "smoke", "dagbani": "nyɔhi" }, { "english": "everybody’s finger fits into his or her (own) nostril", "dagbani": "Sokam nubila saɣirila o nyɛvoli ni." }, { "english": "smoke comes out of his nostrils", "dagbani": "nyɔhi yir’ o nyɛvoya ni" }, { "english": "water-bird", "dagbani": "nyɛyaba" }, { "english": "they have noses, but can't smell.", "dagbani": "Bɛ mali nyɛhi, amaa di bi wumdi nyom." }, { "english": "his shrill neighing strikes terror.", "dagbani": "O nyeeni firisibu din mali jilima la mali dabiɛm." }, { "english": "to blow the nose", "dagbani": "nyee" }, { "english": "he blew his nose.", "dagbani": "O fiɛhi o nyee." }, { "english": "breath ('wind of the nose')", "dagbani": "pɔhim" }, { "english": "if the weight of them all was put together, it wouldn't even reach the weight of a breath.", "dagbani": "bɛ zaa tibisim yi laɣim, di bi paai nyee ni pɔhim tibisim gba" }, { "english": "to weep", "dagbani": "ŋmaai nyee" }, { "english": "have a respite", "dagbani": "nya nyee vuhi" }, { "english": "when they were at rest again.", "dagbani": "bɛ ni daa ti nya nyee vuhi saha shɛli" }, { "english": "X is fed up", "dagbani": "X nyee nyɔni" }, { "english": "Delilah nagged Samson about it every day until he was totally fed up.", "dagbani": "zaŋ di yɛla kaɣili Samsin biɛɣ’ kam ... hal ka o nyee ti nyɔni pam di zuɣu." }, { "english": "If you become fed up with someone, you should be careful of what you say or do.", "dagbani": "A nyee yi nyɔni, nyin’ gbaam’ amaŋa." }, { "english": "to despise X", "dagbani": "naɣi nyee niŋ X" }, { "english": "to scorn sth.", "dagbani": "nyaɣisi nyee" }, { "english": "Sour grapes.", "dagbani": "nyaɣisi nyee." }, { "english": "you are turning up your noses at me.", "dagbani": "naɣiri yi nyɛhi niŋdi ma" }, { "english": "get a breathing-space", "dagbani": "vuhi" }, { "english": "At this point Jesus disciples ... had a breathing-space.", "dagbani": "Di saha ka Yisa nyaandoliba ... daa naanyi nya nyee vuhi" }, { "english": "it is easier for a camel to enter the eye of a needle than for a rich man to enter the kingdom of God", "dagbani": "nyee ni kpɛbu mal’ asama gari bundan’ Naawuni nam ni kpɛbu" }, { "english": "loop (of a rope or wire)", "dagbani": "nyee" }, { "english": "children born closely together, by the same mother", "dagbani": "nyee" }, { "english": "to brush past", "dagbani": "nyeei" }, { "english": "to scrape clear, wipe", "dagbani": "nyeei" }, { "english": "to pull down from above, remove sth. from roof", "dagbani": "nyeei" }, { "english": "Pl", "dagbani": "nyɛhi" }, { "english": "O nyee ma chaŋ", "dagbani": "He/she brushed past me" }, { "english": "Nyeem’ li luhi!", "dagbani": "Wipe your sweat" }, { "english": "Pull it down!", "dagbani": "Note: sn 5" }, { "english": "sun shines", "dagbani": "wuntaŋa nyeei" }, { "english": "Wuntaŋa nyeeri bahirila bɛn ʒe o ni.", "dagbani": "The sun shines on those who are standing in it." }, { "english": "Ŋuna n-zaani wuntaŋa ka o bi nyeera, ŋuna n-chɛ ka saŋmarisi bi peera.", "dagbani": "'He speaks to the sun and it does not shine; he seals off the light of the stars.'" }, { "english": "shine", "dagbani": "peei" }, { "english": "shine/flash", "dagbani": "fɔhi, ne, neei, nyaɣisi, nyɛlisi, peei" }, { "english": "shiny", "dagbani": "nyɛlisirili, piɣipiɣi, wuliwuli" }, { "english": "a caterpillar [type] with spines ('thorns')", "dagbani": "nyeeli Pl: nyeelinima" }, { "english": "to take a small amount of, '(of an animal) to bite a hard substance'", "dagbani": "nyi" }, { "english": "they scratched up bits of dry soil", "dagbani": "taŋkpa’ kuma tiŋbani nɛli ni" }, { "english": "It is by coaxing (deceiving) that one gets a bite of a child’s yam.", "dagbani": "Bɛ yɔhimdila bia ka nyiir’ o nyuli" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "Yoli ŋun ŋmanila taani, a yi nyi li, a ni" }, { "english": "The penis is like a shea fruit, if you taste it (bite off some), you will return for more.", "dagbani": "lan labina." }, { "english": "to speak roughly to.", "dagbani": "nyi" }, { "english": "appear partially.", "dagbani": "nyi" }, { "english": "not a single stone could be seen.", "dagbani": "hal ka kuɣ’ yini gba ti bi lan nyiya" }, { "english": "to inform", "dagbani": "nyihi" }, { "english": "to inform", "dagbani": "nyihira" }, { "english": "they informed him that his supervisor was wasting his money.", "dagbani": "bɛ ti nyih’ o ni o tuntumdi’ kpɛm’ maa bahir’ o buni maa yoli" }, { "english": "He who reports to the chief is the one who insults the chief.", "dagbani": "Ŋun nyihi naa ŋuna tu naa." }, { "english": "My child, let me tell you.", "dagbani": "M bia, chɛ ka n nyih’ a" }, { "english": "to inform against.", "dagbani": "nyihi tikum" }, { "english": "to reveal a secret", "dagbani": "nyihi" }, { "english": "David is betrayed and escapes.", "dagbani": "Bɛ nyihi Naa Dauda ka o zo" }, { "english": "to nibble", "dagbani": "nyihi" }, { "english": "to appear partially", "dagbani": "nyili" }, { "english": "the water started drying up and the tops of the mountains appeared.", "dagbani": "kom maa daa kul gbaai nyuubu ... ka zoya zuɣusaa daa nyili" }, { "english": "See main entry: nyalifu.", "dagbani": "nyili" }, { "english": "sticky", "dagbani": "nyimm" }, { "english": "to sit down for a very long time", "dagbani": "nyimm" }, { "english": "the neem tree", "dagbani": "nyimsa" }, { "english": "The neem is a tree which came from other countries.", "dagbani": "Nyimsa nyɛ la tia shɛli din yi tinduya ni na" }, { "english": "The neem never loses all its leaves. It sheds some leaves while it is sprouting new leaves in the place of the old.", "dagbani": "Nyimsa bi suuri zaa. Di kul suurimi ka puhiri va’ pala gariti va’ kura maa ni." }, { "english": "leaves in the place of the old.", "dagbani": "Baɣayuli yi guhi ʒim je, di nyimsirila baɣayulilana." }, { "english": "to warn of some mishap.", "dagbani": "nyimsi" }, { "english": "If the god becomes impatient in waiting for the blood sacrifice, it will warn its owner (the traditional priest.)", "dagbani": "Baɣayuli yi guhi ʒim je, di nyimsirila baɣayulilana" }, { "english": "to pick at", "dagbani": "nyimsi" }, { "english": "to pick tiny pieces off something", "dagbani": "nyimsi" }, { "english": "to cut into small bits", "dagbani": "nyimsi" }, { "english": "to nibble", "dagbani": "nyimsi" }, { "english": "to pick at", "dagbani": "nyihi" }, { "english": "to pick tiny pieces off something", "dagbani": "nyihi" }, { "english": "to cut into small bits", "dagbani": "nyihi" }, { "english": "to nibble", "dagbani": "nyihi" }, { "english": "warning of a mishap", "dagbani": "nyimsigu" }, { "english": "a lemon, lime", "dagbani": "nyimsili" }, { "english": "you should", "dagbani": "nyin" }, { "english": "sons-in-law, sons or daughters, or anyone else in the city who belongs to you? Get them out of here.", "dagbani": "A bidibisi min’ a bipuɣinsi ni a deennim’ bee a dɔɣiriba shɛb’ yi be yaŋɔ, nyin’ cham’ ti zaŋ ba yi yaŋɔ" }, { "english": "get one of these things which have been listed.", "dagbani": "nyin bɔm binyɛri shɛŋa n ni yɛn kali ŋɔ ni zaɣi yini" }, { "english": "If anger is eating and gives you something, have patience and clean the bowl with your fingers.", "dagbani": "Suli yi di ka ti a, a mi nyin zaŋmi suɣulo n-viɛhi ŋmani." }, { "english": "you should first serve the child's portion of food.", "dagbani": "nyin daŋmi ŋmaai bia maa bindirigu pɔi" }, { "english": "yours, you who [rel.], you [weak emph.] [personal pronoun, second person singular, dependent or relative]", "dagbani": "nyin" }, { "english": "You who are a mother will be able to know when your baby has finished feeding.", "dagbani": "Nyin ŋun nyɛ ma ŋɔ ni tooi baŋ saha shɛli a bia maa ni mɔɣi naai" }, { "english": "horse's own mouth", "dagbani": "nyina·pihita" }, { "english": "a molar tooth", "dagbani": "nyinbaɣu" }, { "english": "gap between two main teeth", "dagbani": "nyinbain" }, { "english": "a fang, tusk (of bushpig, hippopotamus, elephant), incisor", "dagbani": "nyindaa" }, { "english": "they have the fangs of a lioness", "dagbani": "bɛ nyindari be kaman gbuɣinnyaŋ nyindari la" }, { "english": "they have the fangs of a lioness", "dagbani": "kaman gbuɣinnyaŋ nyindari la" }, { "english": "dance for men", "dagbani": "nyindɔɣu" }, { "english": "a snaggle-tooth, 'protruding tooth of a human being'", "dagbani": "nyingaŋ" }, { "english": "tooth", "dagbani": "nyini" }, { "english": "teeth", "dagbani": "nyina" }, { "english": "an eye for an eye, tooth for tooth, arm for arm, leg for leg", "dagbani": "nini la nini, nyini la nyini, nuu la nuu, gbali la gbali" }, { "english": "their teeth had only just bitten into the meat", "dagbani": "bɛ nyina ni daa na gbab’ nimdi maa" }, { "english": "The baby warthog doesn’t laugh at its mother’s single long tooth.", "dagbani": "Deebila bi lari o ma nyini gaŋ." }, { "english": "The earthworm has developed teeth and the night adder hears it and stops being wicked to its neighbour’s children.", "dagbani": "Sambarigu bili nyini ka gariŋga wum n-chɛ o tab’ bihi." }, { "english": "These people honour me with their lips, but their hearts are far.", "dagbani": "Niriba ŋɔ tiri ma la jilima bɛ nyina zuɣu, amaa ka bɛ suhuri lee be katiŋ’ ni mani." }, { "english": "from me.", "dagbani": "Di chɛ ka shigaari nyuriba nyina saɣimda ka di ka lihibu." }, { "english": "It (smoking) makes smokers' teeth spoil and be unsightly.", "dagbani": "Ka mi ni tooi baŋ ba la bɛ nyina maa biɛhigu puuni." }, { "english": "And they (snakes) can also be distinguished by their dentition.", "dagbani": "Valiga yirila baa ŋun ka nyina zuɣu." }, { "english": "An antelope comes across a toothless dog.", "dagbani": "Note: ?? < 'Prey comes the way of ...'" }, { "english": "spiky, thorny rough", "dagbani": "nyina nyina" }, { "english": "to teethe, cut one's teeth", "dagbani": "bili nyina" }, { "english": "a gold tooth", "dagbani": "salima nyini" }, { "english": "a saw", "dagbani": "sua din mali nyina" }, { "english": "‘tooth' serration of a trap", "dagbani": "tɔŋ nyini" }, { "english": "to pierce his nose with a trap", "dagbani": "n-zaŋ tɔŋ nyini kuh’ o nyee" }, { "english": "you, thou", "dagbani": "nyini" }, { "english": "everything on earth will die. But with you I will make a covenant.", "dagbani": "binshɛɣukam zaa din be dunia ŋɔ ni kpi. Amaa\nnyini ka n naɣ’ ni lo alikauli." }, { "english": "(So) my child is not a (good) child, what about yours?", "dagbani": "M\nbia la pa bia, ka nyini bia la?" }, { "english": "you will let them take a turn (in a game) first, and then you have", "dagbani": "nyini ni chɛ mi\nka bɛ ŋme n-tuui na pɔi ka a naan yi lahi ŋme" }, { "english": "your turn.", "dagbani": "nyin' + [verb]" }, { "english": "you (don't) ... [command when it is not the beginning of a sentence]", "dagbani": "A yi yɛn deei nir’ binshɛli sɔŋ pɔi ka naanyi paŋ’ o binshɛlikam, nyin’ di dol’ o kpe o yiŋ’ puuni ... Nyin’ ʒe samban’ ni ..." }, { "english": "If you are going to get something from a person as pledge for a loan, don't go with him inside the house ... Stay outside ...", "dagbani": "HIV bee AIDS yi mali a, nyin tɛhimi tiɛhisuma n-tim" }, { "english": "You did well.", "dagbani": "a maŋa." }, { "english": "If you contract HIV or AIDS, you should keep your self-esteem. Be content with yourself. You are still you.", "dagbani": "Chɛ ka a nini tiɣi amaŋa. A na kuli nyɛla nyini." }, { "english": "[non-emphatic]", "dagbani": "a" }, { "english": "[plural]", "dagbani": "yinima" }, { "english": "[1st., 3rd. pers.]", "dagbani": "mani, ŋuna" }, { "english": "featherless, naked", "dagbani": "nyinli" }, { "english": "featherless, naked", "dagbani": "ŋinli" }, { "english": "'rival'ry, relationship of co-wives", "dagbani": "nyintahili" }, { "english": "co-wife, in the same house, 'rival'", "dagbani": "nyintaa" }, { "english": "her co-wife made her very angry.", "dagbani": "o nyintaa daa yi kur’ o suli pam" }, { "english": "No one should lie with his father's child who is the daughter of his mother's co-wife.", "dagbani": "So miri ka o zaŋ o ma nyintaa bipuɣiŋga ŋun nyɛ o ba dapala dɔni" }, { "english": "My rival hates me, but she can’t drive me away from my husband unless he hates me.", "dagbani": "naɣila doo n-je ma." }, { "english": "X's stepmother, co-wife of mother", "dagbani": "X ma nyintaa" }, { "english": "their sisters who are daughters of their mothers' co-wives.", "dagbani": "bɛ tizɔpaɣiba bɛn nyɛ bɛ manim’ nyintahi" }, { "english": "wife's lover", "dagbani": "dataa" }, { "english": "stepmother", "dagbani": "nyintahili" }, { "english": "toothache", "dagbani": "nyinvɔɣu" }, { "english": "tooth-hole", "dagbani": "Note: 'tooth-hole', cavity Nir’ yi niŋ ninvuɣ’ so ŋun bi ʒe yim naani o muɣisigu saha" }, { "english": "Putting confidence in an unreliable person is like a toothache or a broken foot.", "dagbani": "di ŋmanila nyinvɔɣu bee napɔŋ din ka alaafee." }, { "english": "If you cure a monkey’s toothache, it uses it to eat your corn.", "dagbani": "A yi tibi jaŋa nyinvɔɣu, o malimi n-ŋubiri a kariwana." }, { "english": "gap between two main teeth", "dagbani": "nyinyam" }, { "english": "front, milk-tooth", "dagbani": "nyinzua" }, { "english": "tooth which replaces a milktooth", "dagbani": "nyinzua" }, { "english": "a fingernail", "dagbani": "nyinyɛɣu" }, { "english": "his fingernails were long like a hawk's claws.", "dagbani": "nyinyɛri mi waɣiwaɣa kaman suligu nyinyɛri la." }, { "english": "'No-Knife' roasted a yam and her fingernails were the first to complain.", "dagbani": "Ka sua she nyuli ka nyinyɛhi (nyinyɛri) daŋ fabila." }, { "english": "Fingernails are also among the weapons used for fighting.", "dagbani": "Nyinyɛri gba be zabili ni." }, { "english": "to pinch", "dagbani": "fe nyinyee" }, { "english": "he pinched himself (with) fingernail", "dagbani": "O fee omaŋ nyinyee." }, { "english": "[gesture of anger and hostility]", "dagbani": "dim nyinyɛhi" }, { "english": "they chewed their fingernails and became very angry", "dagbani": " (bɛ daa) dim bɛ nyinyɛhi ni ka bɛ suhuri yiɣisi pam" }, { "english": "he used", "dagbani": "o mal’ o" }, { "english": "their fingernails", "dagbani": "daanya nyinyɛri" }, { "english": "and everything he handled", "dagbani": "min’ o kuriti nyina" }, { "english": "became very angry", "dagbani": "suhuri yiɣisi" }, { "english": "his bronze claws and iron teeth to bite and tear everything he caught.", "dagbani": "N ni daa nya biŋkɔb' so maa daa\nŋmanila jɛŋgbini, ka o naba mali nyinye' wɔɣila" }, { "english": "The animal I saw was like a leopard, with long claws on its feet.", "dagbani": "Tikuliŋkuhi laɣim kɔbiga dimbu bi paai gbuɣinli nyinyɛri." }, { "english": "The bite of even a hundred ants cannot be like the claws of a lion.", "dagbani": "o nyinyɛri mi waɣiwaɣa kaman suligu nyinyɛri la." }, { "english": "his fingernails were long like a hawk's claws.", "dagbani": "Nyinyɛri mi waɣiwaɣa kaman suligu nyinyɛri la." }, { "english": "abhorrence", "dagbani": "nyinyirigu" }, { "english": "to abhor", "dagbani": "mali nyinyirigu" }, { "english": "the nape of the neck", "dagbani": "nyiŋgɔbaa" }, { "english": "neck-bone", "dagbani": "nyiŋgɔkɔbili" }, { "english": "an ornament of the neck, necklace", "dagbani": "nyiŋgɔkɔriga" }, { "english": "with one glance of your eyes, with one jewel of your necklace", "dagbani": "gbaai n suhu." }, { "english": "Your cheeks are beautiful with earrings, your neck with strings of jewels.", "dagbani": "Tibikpara viɛl’ a tapaɣisi zuɣu ka nyiŋgokɔrisi viɛl’ a nyiŋgoli ni." }, { "english": "chains like necklaces", "dagbani": "zoligɔnim’ kaman nyiŋgokɔriti la" }, { "english": "This was apart from the ornaments and neck-decorations.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ daa bela di ko ka naanyi chɛ nachiinsi binyara mini nyiŋgokolisi" }, { "english": "neck", "dagbani": "nyiŋgoli" }, { "english": "necks", "dagbani": "nyiŋgɔya" }, { "english": "It is not good that the child should have to bend or lower his neck to suck.", "dagbani": "Di bi simdi ka bia ŋmaligi bee n silim o nyingoli tiŋ ni o mɔɣi." }, { "english": "Pride is their necklace.", "dagbani": "karimbaani n-nyɛ bɛ nyiŋgɔya ni dolibi" }, { "english": "Did you put the mane on his (horse's) neck?", "dagbani": "Nyini n-zaŋ gbɛm tam o nyiŋgoli zuɣu?" }, { "english": "they", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "should strangle me to death.", "dagbani": "yi yi bi niŋ lala, dindina yin’ ŋmɛlimiya kab’ o nyiŋgoli" }, { "english": "if you won't do that, then you must strangle it and break its neck.", "dagbani": "Jaŋa malila nyingoli ka bɛ niŋdi mia niŋdi o shee ni." }, { "english": "The monkey has a neck, but when we tie it up we put the rope around its waist.", "dagbani": "A yi kpɛri voli ni n-yihiri zuɣupil’ ʒiɛhi, a ni ti yihi nyingol’ ʒiɛɣu." }, { "english": "a red neck (i.e. a snake)", "dagbani": "n/a " }, { "english": "the nape of the neck", "dagbani": "n/a" }, { "english": "neck", "dagbani": "nyiŋgɔbaa" }, { "english": "throat", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "voice, larynx", "dagbani": "kukoli" }, { "english": "the 'neck', collar of a garment", "dagbani": "nyiŋgol" }, { "english": "oil runs as far as to spread to the collar of his robe", "dagbani": "kpam zo hal ti tɛl’ o binyɛrigu nyiŋgol’ la (PSA 133)" }, { "english": "rheumatism of the neck", "dagbani": "nyiŋgɔsima" }, { "english": "marks on the neck for purposes of beauty, natural rings on the neck", "dagbani": "nyiŋgɔsima" }, { "english": "to abominate, have a feeling of disgust caused by filth or horror", "dagbani": "nyiri" }, { "english": "He has seen filth and has a feeling of disgust.", "dagbani": "O nya daɣiri ka o niŋgbuŋ nyirita." }, { "english": "vagina", "dagbani": "nyiriga" }, { "english": "expose oneself, make bare one's vagina or anus", "dagbani": "kpaai nyiriga" }, { "english": "anus", "dagbani": "nyiriga" }, { "english": "My neighbour insulted me because of my red anus and what about yours?", "dagbani": "N kpee tu ma nyiri' ʒiɛm, ka nyini din’ la?" }, { "english": "A woman with slim buttocks has her beads around her waist and nobody can take them from her.", "dagbani": "Nyir’ kɔɣulana mali o limli so bi deera." }, { "english": "tight vagina", "dagbani": "puuni" }, { "english": "Dawadawa cures stomach (? womb-)pains and muliŋme", "dagbani": "Doo tibiri puuni doro mini muliŋme (puuni mini nyiriga ni yuma)." }, { "english": "bottom-hole, anus", "dagbani": "gbinvɔli" }, { "english": "arse hole", "dagbani": "MP" }, { "english": "anus", "dagbani": "nyirivɔɣu" }, { "english": "vagina", "dagbani": "muliŋme" }, { "english": "stomach pains", "dagbani": "doro" }, { "english": "sores in the belly and anus/womb and vagina", "dagbani": "mini muliŋme" }, { "english": "an edible root like a potato", "dagbani": "nyiriginli" }, { "english": "tiny, very small", "dagbani": "nyiriŋga" }, { "english": "a small child", "dagbani": "binnyiriŋga" }, { "english": "small thing/s", "dagbani": "bin' nyiriŋga/bin' nyirinsi" }, { "english": "the rectum, anus", "dagbani": "nyirivɔɣu" }, { "english": "Piles gruel or enema can cause it to become an abscess in the anus.", "dagbani": "Sapibo “kookoo” bee gbinchibili ni tooi mali a d→ nyɛla bingoo, ka be nyirivɔɣuni." }, { "english": "If you put your hand in the anus of the Muslim prayer leader, you will one day put your hand in the anus of a Muezzin and he will", "dagbani": "A yi timdi limam nyirivɔɣu ni a ni ti tim landana nyirivɔɣu ni ka o mol' a" }, { "english": "broadcast it to others.", "dagbani": "A yi kuriya n-lihiri a kpee nyirivɔɣu, so ŋun yi be a nyaaŋa o ku lan kurim." }, { "english": "If you bend down to look at your neighbour’s anus and someone is behind you, he/she won’t have to bend down to look at yours!", "dagbani": "shinii nyirivɔɣu ‘mobile cinema’." }, { "english": "Note: ??? nyiriga.", "dagbani": "nyirivɔnyɛbira." }, { "english": "a sodomist", "dagbani": "nyirivɔnyɛbira" }, { "english": "bite off", "dagbani": "nyii" }, { "english": "to stink, smell offensively", "dagbani": "nyo" }, { "english": "Pl: nyɔni", "dagbani": "nyo" }, { "english": "If your armpit smells, you don’t open it and show it to people.", "dagbani": "A bɔɣupuuni yi nyo, a bi yaari li wuhiri nirba." }, { "english": "it stank and hatched maggots.", "dagbani": "di daa nyɔni wɔɣi zunzuya" }, { "english": "I filled your nostrils with the stench of your camps.", "dagbani": "chɛ ka yi sansan’ ni nyo luɣiluɣi kpɛri ya" }, { "english": "their bodies don't smell of.", "dagbani": "bɛ niŋgbuna daa bi nyo nyɔhi" }, { "english": "smoke", "dagbani": "nyo vum" }, { "english": "to smell sweet", "dagbani": "nyo vum" }, { "english": "callocation", "dagbani": "nyo vum" }, { "english": "similar", "dagbani": "fihi" }, { "english": "to burn with fire", "dagbani": "nyo" }, { "english": "to burn with fire (plural)", "dagbani": "nyɔra" }, { "english": "to burn with fire (plural)", "dagbani": "nyɔbu" }, { "english": "If someone sets fire to the bush, he should apologise to his Lord God.", "dagbani": "Dinzuɣu di yi niŋ ka nira nyo mɔɣu, ŋun bom gaafara o Duuma Naawuni sani" }, { "english": "A lighted cigarette can set fire to the bush.", "dagbani": "Shigaari buɣim ni tooi nyo mɔɣu" }, { "english": "burnt offering", "dagbani": "zaŋdi nyɔri buɣim" }, { "english": "make lye-water", "dagbani": "nyo bɔchaa" }, { "english": "burn (material and filter water through the ashes to make) lye-water", "dagbani": "Paɣaba mali di dari mini guŋgun’ wɔɣisi n-nyɔri bochaa n-duɣiri chibo." }, { "english": "Women use its wood and kapok-pod shells and burn them into lye to make soap.", "dagbani": "Paɣaba mali di dari mini guŋgun’ wɔɣisi n-nyɔri bochaa n-duɣiri chibo." }, { "english": "to light a fire or lamp", "dagbani": "nyo" }, { "english": "You will light a lantern to look for me, but", "dagbani": "A ni ti nyo firila m-bo n shee, m-bo ma je." }, { "english": "you will search in vain.", "dagbani": "o ku nyo firila kolikol’ o yiŋ’ zaa m-bo li ni nimmoo" }, { "english": "she just lit a lamp and thoroughly swept her whole house in a serious search for it.", "dagbani": "Nira ŋun nyo o zabiri, ŋuna n-wumdi di kaliŋ." }, { "english": "It is the one who burns her/his hair who smells it.", "dagbani": "A firla nyomi." }, { "english": "Your light is on.", "dagbani": "A ʒi di nyɔbu." }, { "english": "You don’t know how to light it.", "dagbani": "Di nyɔrila di toli." }, { "english": "in cooking", "dagbani": "nyooi" }, { "english": "burn, scorch sth./sb.", "dagbani": "nyooi" }, { "english": "catch fire, set fire to", "dagbani": "wɔbigi, taai" }, { "english": "breast (joint of meat)", "dagbani": "nyɔbɔɣili" }, { "english": "shrub", "dagbani": "nyɔdali" }, { "english": "the Daniellia Oliveri tree which has fallen half-way but remains standing", "dagbani": "nyɔdali" }, { "english": "to hit the mark (in shooting)", "dagbani": "nyɔɣi" }, { "english": "arrows will not hit them.", "dagbani": "piɛma ku nyɔɣi ba" }, { "english": "somebody shot an arrow and hit the King of Israel.", "dagbani": "piɛm ka di chaŋ ti nyɔɣi Izraɛl Naa" }, { "english": "the striking of arrows whose points have been set on fire.", "dagbani": "noya ni mali buɣim la nyɔɣibu" }, { "english": "If the lion doesn’t want its hide to be spoiled.", "dagbani": "Gbuŋgburugu gbaŋ yi bi lo saɣimbu, piɛm nyɔɣirila o zuɣu ni." }, { "english": "then an arrow pierces its head.", "dagbani": "Tua turi zuɣu ka jambɔŋ nyɔɣi o wula." }, { "english": "It is because of the fruits (pods) of the baobab tree that the club hits its branches.", "dagbani": "Tua turi zuɣu ka jambɔŋ nyɔɣi o wula. It is because of the fruits (pods) of the baobab tree that the club hits its branches. " }, { "english": "to carry in the arms (as a small child).", "dagbani": "Biliɛɣu ŋun viɛlli ni zooi nyɔɣiriba." }, { "english": "A baby that is beautiful/good will get many people to hold her/him in their arms.", "dagbani": "Biliɛɣu ŋun viɛlli ni zooi nyɔɣiriba." }, { "english": "'catch' a disease.", "dagbani": "gbibi." }, { "english": "Biliɛɣu suŋ ku kɔŋ gbibira.", "dagbani": "" }, { "english": "The debts of Paramountcy ('Yaa Naa') matters are attached to the one who is ululating.", "dagbani": "Yani sama nyɔɣirila kpalim kpaliŋga." }, { "english": "When they (potters) are going to make these vessels, they get clay and use a broken pot and pound it into the clay so that it holds together well.", "dagbani": "Bɛ yi yɛn mɛ nɛma ŋɔ, bɛ bɔrila yaɣiri, m-bo duɣu ŋmaŋ n-to li gari yaɣiri maa ni, ka di nyɔɣi tab’ vɛnyɛliŋga." }, { "english": "intestine", "dagbani": "nyɔɣu" }, { "english": "cut up the ram and wash its intestines", "dagbani": "ŋmahi piɛlaa maa, ka paɣ’ o nyɔri" }, { "english": "A stranger desires the intestines of the fowl.", "dagbani": "Sana kɔrɛ be no’ nyɔri ni." }, { "english": "Joab stabbed him in the belly with the sword and his insides spilled out and he died.", "dagbani": "Jɔab zaŋ takɔbi maa kuh’ o pul’ ni, ka o nyɔri daa yina ka o kpi" }, { "english": "the chest (part of the body)", "dagbani": "nyɔɣu" }, { "english": "the chests", "dagbani": "nyɔri" }, { "english": "The breastplate will be on Aaron's chest.", "dagbani": "di ti pa Aduna nyɔɣu zuɣu it" }, { "english": "The Kariga chief’s talisman is put on his own chest.", "dagbani": "Kari’ naa sabili di pala o nyɔɣu zuɣu." }, { "english": "his (statue's) chest and arms were silver.", "dagbani": "o nyɔɣu min’ o bɔɣiri nyɛ anzinfa" }, { "english": "The chest bone breaks the heart.", "dagbani": "Wɔbilaa nyɔɣu ku dani." }, { "english": "You cannot carry the chest of the male elephant. ", "dagbani": "Nyɔɣu din yɛlima ni deei bɔbili (bɔbiri)." }, { "english": "A broad chest can receive many troubles (many clothes)", "dagbani": "Nyɔ’ muɣili sola gbali kabili." }, { "english": "Lit: pound ones chest. Anabi maa n-kul ŋme nyɔɣu n-tɔɣisi yɛtɔɣa maa the prophet just said the word out of his own arrogance. [DEU 182]", "dagbani": "ŋme nyɔɣu ‘boast, brag, 'bluff'’" }, { "english": "boasting", "dagbani": "nyɔɣu ŋmebu" }, { "english": "resist, stand against", "dagbani": "zaŋ nyɔɣu yo" }, { "english": "Nobody will be able to resist you.", "dagbani": "So ti ku tooi zaŋ o nyɔɣu yɔn ya." }, { "english": "If God supports us, who on earth will be able to oppose us?", "dagbani": "Naawuni yi ʒe ti nyaaŋa, ŋuni n-lee nyɛ ŋun nintoo zaŋ o nyɔɣu yo ti?" }, { "english": "we will confront each other on the plain.", "dagbani": "ti mini ba ti zaŋ ti nyɔri yo taba bɔpiɛligu ni" }, { "english": "You cannot carry the chest of the male elephant.", "dagbani": "Wɔbilaa nyɔɣu ku dani." }, { "english": "just as the breast of the wave offering and the right thigh are yours.", "dagbani": "kaman bɛ ni zaŋ biŋkɔbigu nyɔɣu polo mali bɛ ni zaŋdi sara shɛli gahiri zuɣusaa mini nudirigu gbalipaɣa ni nyɛ yi dini shɛm la" }, { "english": "fumes", "dagbani": "nyɔgbuligu" }, { "english": "smoke", "dagbani": "nyɔhi" }, { "english": "Tobacco smoke is poisonous to ingest and is very harmful to the smoker.", "dagbani": "Taba nyɔhi nyɛla dimma lɔɣu ka mali barina pam n-ti ban nyuri li." }, { "english": "smoke comes out of his nostrils.", "dagbani": "nyɔhi yir’ o nyɛvoya ni" }, { "english": "As smoke drifts off in strands (??)", "dagbani": "Nyɔhi ni tuɣiri chani shɛm la" }, { "english": "white smoke", "dagbani": "nyɔ' piɛligu" }, { "english": "smoky", "dagbani": "guliguli" }, { "english": "fire", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "smoke and flame.", "dagbani": "nyɔhi ni buɣim niɛm" }, { "english": "to smell an odour", "dagbani": "nyɔhim" }, { "english": "Don’t scratch your anus and then smell your hand.", "dagbani": "Di kɔrita a nyirivɔɣu m-mali nyɔhinda." }, { "english": "to hint", "dagbani": "nyɔhim" }, { "english": "to consult together", "dagbani": "zaŋ nyɔhim taba" }, { "english": "The elders of the chief have consulted together.", "dagbani": "Nayili kpamba maa zaŋ nyɔhim taba." }, { "english": "collarbone, clavicle", "dagbani": "nyɔkɔbili" }, { "english": "tip, butt, end of branch, stick", "dagbani": "nyoli" }, { "english": "The carrying-poles were very long, and if someone stood in the Holy Place and looked, he could see the ends of them.", "dagbani": "dapuhi maa daa waɣ’ pam, ka so daa\nyi ʒe luɣ’ kasi shee maa ka lihi, o ni tooi nya di nyoya ni." }, { "english": "he touched the meat with the tip of the staff he was holding.", "dagbani": "o nuu ni nyol’ ni shihi nimdi maa" }, { "english": "from the tip of one wing of a cherub to the tip of his other wing.", "dagbani": "chɛrub kpiŋkpan’ yini nyol’ ni zaŋ ti kpa o kpiŋkpan’ din’ la nyol’ ni" }, { "english": "prune (tips of branches)", "dagbani": "wɔhi nyoya bahi" }, { "english": "I won't prune its shoots.", "dagbani": "N ku wahi di nyoya ni bahi" }, { "english": "Sour grapes.", "dagbani": "bini, bɛn balisi je ni nyaɣisi nyee." }, { "english": "Those who keep looking at what is on the tip of a branch can’t get it and then they scorn it.", "dagbani": "Lit: Those who keep looking at what is on the tip of a\nbranch can’t get it and then they scorn it.." }, { "english": "stern, back end of boat", "dagbani": "ŋariŋ nyoli" }, { "english": "Jesus was lying down at the stern of the boat.", "dagbani": "Yisa daa do\nŋariŋ maa nyol’ ni" }, { "english": "the Lord cut off Israel's head and tail.", "dagbani": "Yawɛ daa ŋmaai Izraɛl\nzuɣu ni o nyoli" }, { "english": "a quarry, stone-pit", "dagbani": "nyolimbɔɣa" }, { "english": "purchased timber and dressed stone for the repair of the temple of the LORD", "dagbani": "bɛ daa da dari mini nyolimbɔɣa shɛli bɛ ni yɛn zaŋ mali Yawɛ jɛmbu duu maa" }, { "english": "a pebble, stone", "dagbani": "nyoliŋga" }, { "english": "rocks and stones were just lying about everywhere.", "dagbani": "tampima mini nyolin kuɣa kuli do la luɣilikam" }, { "english": "You take smooth stones from there and worship them as gods.", "dagbani": "Yi lan pihiri nimaani nyolinsi n-leeri buɣa jɛmdi li" }, { "english": "bra, brassiere", "dagbani": "nyolɔra" }, { "english": "colobus-fur hat", "dagbani": "kurigu" }, { "english": "shirt", "dagbani": "ŋmaansuliga" }, { "english": "cauris", "dagbani": "laɣipiɛliga" }, { "english": "country cloth", "dagbani": "nti pahi Dagban' chinchini" }, { "english": "The clothes they wear to dance it are: shirt, colobus-fur hat, bra, cauris and also 'country cloth'.", "dagbani": "Suturi' shɛŋa bɛ ni mali wɔri li n-nyɛ: kurigu, ŋmaansuliga, nyolɔra, laɣipiɛliga, nti pahi Dagban' chinchini." }, { "english": "'breastpiece'", "dagbani": "nyolɔrigu" }, { "english": "garments", "dagbani": "binyɛr’" }, { "english": "These are the garments they are to make: a breastpiece, an ephod, a robe, a woven tunic, a turban and a sash.", "dagbani": "Nyolɔrigu mini binyɛribil’ din yɛri pari zuɣusaa ni alichɛbba ni bɛ ni wuɣi zabba shɛli ni bantabiga ni shɛlɔrigu." }, { "english": "girdle around the breast", "dagbani": "nyolɔrigu" }, { "english": "they girded their breasts with golden girdles.", "dagbani": "zaŋ salima nyolɔra n-lo bɛ nyɔri " }, { "english": "song", "dagbani": "nyom" }, { "english": "the scent of anything", "dagbani": "nyoma" }, { "english": "to smell sth., detect a smell", "dagbani": "wum nyom" }, { "english": "they have noses, but they cannot smell", "dagbani": "Bɛ mali nyɛhi, amaa di bi wumdi nyom" }, { "english": "like a sacrifice of which the smell is pleasant to God", "dagbani": "kaman sara shɛli din nyom viɛli ŋun’ Naawuni san’ la" }, { "english": "stench, stink", "dagbani": "nyoma" }, { "english": "The place where he stands to", "dagbani": "O ni ʒɛ luɣu' shɛli nyuri li maa zaa yɛn deei la shigaari nyom" }, { "english": "smoke will take on the smell of tobacco.", "dagbani": "Ti yi damdi yɔɣuni m-miri ti biɛhigu shee, di nyom tooi ʒiri dɔriti na." }, { "english": "If we squat in the bush near our living area, the stink can bring diseases.", "dagbani": "Miri ka a yaai a bɔɣu ni ka bɛ wum di nyom." }, { "english": "Don't wash your dirty linen in public.", "dagbani": "Tulaalɛ viɛlli nyom ku be bɛ sani, naɣila nyom biɛɣu." }, { "english": "perfume, but rather a bad smell.", "dagbani": "Bɛn kpa vihigu ni kpa nyom." }, { "english": "If you inquire thoroughly, you will find a scent.", "dagbani": "Bɛn kpa vihigu ni kpa nyom." }, { "english": "lime", "dagbani": "nyomsili" }, { "english": "asthma", "dagbani": "nyomuɣili" }, { "english": "pulmonary congestion", "dagbani": "nyomuɣili" }, { "english": "Coughing, pulmonary congestion and hoarseness.", "dagbani": "Kɔhiŋgu, nyɔmuɣili ni lɔŋshiliŋ." }, { "english": "catarrh", "dagbani": "fiɛɣufiɛɣu" }, { "english": "wheeziness", "dagbani": "fiɛfiɛ" }, { "english": "stink", "dagbani": "nyɔni" }, { "english": "the water of the river-channels will stink.", "dagbani": "mɔɣili maa kosoya ni kom ni nyɔni" }, { "english": "What is it that stinks like excrement?", "dagbani": "Bɔ n lee nyɔni ka bindi ŋɔ." }, { "english": "If something becomes rotten, it will stink.", "dagbani": "Di yi ti pooi, di ni nyɔni." }, { "english": "It stinks awfully.", "dagbani": "Di nyɔni luɣiluɣi." }, { "english": "stink in X's nostrils", "dagbani": "nyɔni X nyee" }, { "english": "until it", "dagbani": "hal ka di ti yiri yi nyɛhi ni, ka nyɔni yi nyee" }, { "english": "comes out of your nostrils and you loathe it", "dagbani": "N/A" }, { "english": "to be fed up with, sick of, enraged, \"raise a row\"", "dagbani": "nyee nyɔni" }, { "english": "X is fed up", "dagbani": "X nyee nyɔni" }, { "english": "With such nagging Delilah prodded Samson day after day, and kept on at him until he was tired to death.", "dagbani": "Ka Dilaila daa kul zaŋ di yɛla kaɣili Samsin biɛɣ’ kam, ka kul mal’ li dol’ o hal ka o nyee ti nyɔni pam di zuɣu" }, { "english": "A nyee yi'", "dagbani": "A nyee yi" }, { "english": "If you become fed up with someone, you should be careful of what you say or do.", "dagbani": "nyɔni, nyin’ gbaam’ amaŋa." }, { "english": "The blacksmith is not fed up with the anvil.", "dagbani": "Machɛla nyee bi nyɔndi saviɣu." }, { "english": "make X fed up", "dagbani": "X nyee" }, { "english": "'You have wearied the Lord with your words. “How have we wearied him?”", "dagbani": "Yi chɛ ka yi yɛtɔɣa nyɔni Yawɛ nyee. Amaa ka yi bɔhira, “ Wula ka ti lee chɛ ka o nyee nyɔni?”" }, { "english": "It bored him.", "dagbani": "O nyee." }, { "english": "Don't go to your neighbour's house too often, otherwise the neighbour will become weary of you and hate you.", "dagbani": "Di chani a ʒiʒiinikpee yiŋa waawaayili, di yi pa lala, o nyee ni ti nyɔni a, ka o ku lan bɔr’ a." }, { "english": "You have made Pharaoh seriously fed up with us.", "dagbani": "Yi chɛ ka Firawuna min’ o kpamba nyee nyɔni ti nyooni biɛɣu." }, { "english": "That was where I began to get fed up.", "dagbani": "Nimaani ka n nyee daa piligi ba nyɔnibu." }, { "english": "up with them.", "dagbani": "nyɔnyɔngu" }, { "english": "up with them.", "dagbani": "nyɛnyɔnigu" }, { "english": "boredom", "dagbani": "nyɔnyɔngu" }, { "english": "boredom [abstract noun]", "dagbani": "nyɔni" }, { "english": "forest", "dagbani": "nyɔŋ" }, { "english": "(I) entered into its forest which is very dark.", "dagbani": "kpe di nyɔŋ din zibisi pam puuni" }, { "english": "They will bring the fine trees of the Lebanon forest, that is pine and juniper and cypress wood.", "dagbani": "Bɛ ni zaŋ Lɛbanɔn nyɔŋ puuni ti’ viɛla din nyɛ paain mini junipa ni sipirɛs dari n-kana" }, { "english": "the Temple Mount will become a forest of trees.", "dagbani": "jɛmbu duu zol’ la ti leei tihi nyɔŋ" }, { "english": "forest of the South", "dagbani": "nyɔŋ" }, { "english": "Southern Ghana", "dagbani": "nyɔŋ" }, { "english": "bare chest", "dagbani": "nyɔŋinli" }, { "english": "a vole", "dagbani": "nyɔŋli" }, { "english": "gain", "dagbani": "nyɔri" }, { "english": "and not that they should have a lifestyle which is unproductive", "dagbani": "ka pa ni bɛ mali biɛhigu shɛli din ka nyɔri" }, { "english": "Patience is profitable, but it is difficult to practice it", "dagbani": "Suɣulo mali nyɔri, di malibu n-to" }, { "english": "to gain", "dagbani": "nyɔri" }, { "english": "make profit", "dagbani": "nyɔri" }, { "english": "the earth gets the benefit of your work", "dagbani": "tiŋgbani diri a tuma nyɔri" }, { "english": "profit", "dagbani": "nyɔri" }, { "english": "we will go ... and trade and make a profit", "dagbani": "ti ni chaŋ ... n-wolindi nyari nyɔri la" }, { "english": "when they trade and get some profit they won't enjoy the benefit of it", "dagbani": "bɛ ni wolim nya nyɔ’ shɛl’ la, bɛ ku di di nyaɣisim" }, { "english": "I could have got interest in addition to my principal", "dagbani": "n naan ku nya nyɔri pahi n laɣidaya maa zuɣu" }, { "english": "(they) flatter others for their own advantage", "dagbani": "bɛ zaŋ naŋgban’ malisim yɛtɔɣa ni be di niriba zuɣu nyɔri" }, { "english": "the business of buying goods and selling them promptly for little profit", "dagbani": "da m-paai nyɔri" }, { "english": "guts", "dagbani": "nyɔri" }, { "english": "See main entry: nyɔɣu.", "dagbani": "nyɔri" }, { "english": "chest-protector, shield", "dagbani": "nyɔtaɣirigu" }, { "english": "chest-protector, shield", "dagbani": "nyɔtarigu" }, { "english": "shields", "dagbani": "nyɔtaɣirisi" }, { "english": "shield", "dagbani": "nyɔtaɣira" }, { "english": "shields", "dagbani": "nyɔtarisi" }, { "english": "And the one who carried his shield went in front of him.", "dagbani": "Ka ŋun ʒir’o nyɔtaɣirigu be o tooni" }, { "english": "He also put shields and spears in all the cities.", "dagbani": "O daa lan zaŋ nyɔtaɣirisi mini kpana n-niŋ tinsi maa zaa ni" }, { "english": "righteousness your breastplates.", "dagbani": "zaŋ nyɔtaɣira ka di ni na" }, { "english": "he will not come into it with shields.", "dagbani": "o ku" }, { "english": "Galikua", "dagbani": "galikua" }, { "english": "shields.", "dagbani": "lɔɣibuya, gbɔɣino" }, { "english": "Note: bintaɣirigu.", "dagbani": "Note: bintaɣirigu" }, { "english": "Note: under tadzi nyɔɣu; taɣi.", "dagbani": "Note: under tadzi nyɔɣu; taɣi" }, { "english": "shield", "dagbani": "nyɔtarigu" }, { "english": "tree", "dagbani": "nyoo" }, { "english": "Daniellia Olivera (Irv)", "dagbani": "nyoo" }, { "english": "(they) strike root like the poplar.", "dagbani": "Bɛ ni ti ba nyaɣa kaman nyoo la." }, { "english": "tip", "dagbani": "nyoo" }, { "english": "to burn, scorch sth./sb. Note: as a burn injury, not consume in fire", "dagbani": "nyooi" }, { "english": "their speech is like fire and burns people.", "dagbani": "bɛ yɛtɔɣa ŋmanila buɣim nyoori" }, { "english": "There is a fire in the room, and whom is it going to burn?", "dagbani": "Buɣim be duu ka di nyoori ŋuni?" }, { "english": "Excessive bush-burning also brings about drought, food-shortage or hungry times.", "dagbani": "Mɔ'nyoori biɛɣu maa gba lan tahiri sanzali ni bindiri' pooli bee finafali na." }, { "english": "bee finafali na.", "dagbani": "Excessive bush-burning also brings about drought, food-shortage or hungry times." }, { "english": "Di biɛri pam!", "dagbani": "It is very painful!" }, { "english": "Di nyooi yi suhuri.", "dagbani": "It burns your hearts!" }, { "english": "Yuŋ nyoorila n kɔb’ tuɣa ni", "dagbani": "'Night pierces my bones'." }, { "english": "to drink", "dagbani": "nyu" }, { "english": "Please give me a drink of water.", "dagbani": "N suhir’ a, tim ma kom ka n nyu." }, { "english": "get drunk", "dagbani": "buɣi/kuli" }, { "english": "celebrate the end of Ramadhan", "dagbani": "nyu kom" }, { "english": "to drink concoctions believed to induce intelligence", "dagbani": "nyu fahim" }, { "english": "to pretend to be drunk", "dagbani": "nyu paaŋa dam" }, { "english": "to boast", "dagbani": "nyu bara" }, { "english": "‘get drunk’", "dagbani": "kul yɛrimi" }, { "english": "The customer always complains that the price is too high, but then he goes off and brags (about the bargain he got).", "dagbani": "nyuri bara." }, { "english": "I say to the boastful \"Don't you boast!\"", "dagbani": "N yɛli barinyuriba, “ Di nyuriya bara.”" }, { "english": "to defy", "dagbani": "nyu fahiru" }, { "english": "smoke tobacco, cigarette, pipe, cannabis", "dagbani": "nyu taba, shigaari, tabaduɣu, vari" }, { "english": "Tobacco smoke is poisonous to ingest and", "dagbani": "Taba nyɔhi nyɛla dimma lɔɣu ka mali barina pam n-ti ban nyuri li." }, { "english": "followed", "dagbani": "biɛli" }, { "english": "accompany", "dagbani": "biɛli" }, { "english": "Ten people followed him here.", "dagbani": "Niriba pia daa biɛl' o na" }, { "english": "They escorted the corpse.", "dagbani": "Bɛ daa biɛli kum maa" }, { "english": "they escorted him to the ship.", "dagbani": "bɛ daa biɛl’ o tahi ŋariŋ gbini" }, { "english": "The names of those in his party were as follows:-.", "dagbani": "Bam biɛl'o o gɔrim maa yuya mbɔŋɔ:-" }, { "english": "accompany the cat (to the toilet) in the bush.", "dagbani": "Nyaandol’ shɛb’ bɛn daa beeni" }, { "english": "The Followers who Accompanied Jesus to the Towns.", "dagbani": "Yisa tinsi ni" }, { "english": "show sb. the way.", "dagbani": "zali soli" }, { "english": "see sb. off, set sb. on his way (when he is leaving).", "dagbani": "Yiɣisim’ ka m biɛl’ a zali soli." }, { "english": "Get up, and I'll see you off.", "dagbani": "Yiɣisim’ ka m biɛl’ a zali soli." }, { "english": "infinitesimal quantity, a very little.", "dagbani": "biɛlifu" }, { "english": "emphasised by repetition.", "dagbani": "Yi niŋdi puri atam pampam kpuɣibu" }, { "english": "You hope to harvest plenty from your farms but collect very little.", "dagbani": "tahima, amaa ka ti kpuɣiri la biɛlifu" }, { "english": "population", "dagbani": "biɛligu" }, { "english": "until your population grows to be sufficient to control the whole country.", "dagbani": "hal ka yi daadam biɛligu ti nabi n-su tiŋgbɔŋ maa zaa" }, { "english": "the time of the census.", "dagbani": "daadam biɛligu yuya sabbu saha" }, { "english": "nineteenth and last day of Damba", "dagbani": "Biɛlikulisi·dali" }, { "english": "seniormost sib, eldest brother", "dagbani": "biɛlikpɛma" }, { "english": "Job's sons and daughters were at their seniormost brother's house.", "dagbani": "Ayuba bidibisi maa min’ o bipuɣinsi maa daa ti be bɛ biɛlikpɛm’ yiŋa" }, { "english": "seed", "dagbani": "biɛlim" }, { "english": "Things which grow in the earth and have seeds, and trees whose fruits have pips, of all sorts, grow!", "dagbani": "Binyɛra din bindi tiŋgban’ ni ka mali biɛlim mini tihi din wala mali kpila balibu kam zaa, bilimiya." }, { "english": "element (in science)", "dagbani": "biɛlim" }, { "english": "eyeball, iris, pupil", "dagbani": "nimbil'biɛlim" }, { "english": "Keep me as the apple of the eye.", "dagbani": "Gbibi ma kaman nimbil’ biɛlim la." }, { "english": "to plaster", "dagbani": "biɛlim" }, { "english": "blade of", "dagbani": "biɛlim" }, { "english": "all the Israelites had to go to the Philistines to sharpen their ploughshares and adze blades and axe-blades.", "dagbani": "Izraɛlnim’ zaa daa lee chani Filistianim’ maa sani nti tɛhiri bɛ naɣikɔra kubiɛlima mini bɛ lɛbiɛlima ni kpambiɛlima" }, { "english": "Philistines to get their ploughs, hoes, axes, and sickles sharpened.", "dagbani": "Philistines to get their ploughs, hoes, axes, and sickles sharpened'. [1SA 130] kubiɛim; kpambiɛlim; lɛbiɛlim." }, { "english": "seed of ...", "dagbani": "zabiliga tibiɛl’ shɛli nir’ ni zaŋ biri" }, { "english": "mustard tree-seed", "dagbani": "gari tibiɛlinli" }, { "english": "someone will sow, and it is smaller than every (other) seed.", "dagbani": "kam la a 'mustard' tree-seed someone will sow, and it is smaller than every (other) seed.\n[MRK 4:31]" }, { "english": "The Parable of the 'Mustard' seed", "dagbani": "Zabiliga tibiɛlim yɛla ŋahili" }, { "english": "seed", "dagbani": "biɛlli" }, { "english": "unless a grain-seed goes into the ground and rots", "dagbani": "faashee kabiɛlli kpe tiŋgban’ ni pooi" }, { "english": "those, them", "dagbani": "bɛm" }, { "english": "my companions", "dagbani": "m mini bɛm doli" }, { "english": "is very harmful to the smoker.", "dagbani": "Ŋun pilindi duu ku nyu tabaduɣu." }, { "english": "People who live in glass houses don't throw stones.", "dagbani": "People who live in glass\nhouses don't throw stones." }, { "english": "The man roofing a hut with grass will not be smoking a pipe.", "dagbani": "Lit: The man roofing a hut with grass will not be smoking a pipe.." }, { "english": "suck an orange", "dagbani": "nyu leemu" }, { "english": "to visit a fetish and drink fetish concoction so that it will rid me of evil-doing (such as witchcraft)", "dagbani": "nyu buɣili" }, { "english": "to be initiated as a diviner", "dagbani": "nyu koligu" }, { "english": "consume the (fertility of", "dagbani": "nyu tam" }, { "english": "the) soil", "dagbani": "Bɔzuɣu ka nir’ ni chɛ li zali ka di kul nyuri tam yoli?" }, { "english": "Why should it go on using up the soil?", "dagbani": "Bɔzuɣu ka nir’ ni chɛ li zali ka di kul nyuri tam yoli?" }, { "english": "the tip of a gourd", "dagbani": "nyua" }, { "english": "yam seed", "dagbani": "nyubirili" }, { "english": "The yam that reaches the yam mound is seed yam.", "dagbani": "Nyu’ shɛli din paai pindili ni din nyɛ nyubirili." }, { "english": "the umbilical cord", "dagbani": "nyuɣu" }, { "english": "umbilical cords", "dagbani": "nyuri" }, { "english": "cut the umbilical cord of X", "dagbani": "ŋma X nyuɣu" }, { "english": "If a girl is born, they won't cut the child's cord until they have put aside some money, which is for the cutting of the cord.", "dagbani": "Bɛ yi dɔɣi paɣa, bɛ ku ŋma bii nyuɣu naɣla bɛ bɔ la liɣri sɔŋ, liɣir' ŋɔ sɔŋbu ŋɔ n-nyɛ nyuɣu ŋmabu maa." }, { "english": "nyukpaa", "dagbani": "Similar" }, { "english": "a large, protruding navel, umbilical hernia", "dagbani": "nyukpaa" }, { "english": "If a child is born with a large navel, they call the circumciser to make navel-marks. The large size of the navel ...", "dagbani": "Bɛ yi dɔɣi bia ka o nyuɣu galisi, bɛ booni la wanzam na ka o ti chihi nyuɣu maa. Nyuɣu maa galisim maa ..." }, { "english": "green yam-vines", "dagbani": "nyugbuŋ" }, { "english": "a multi-head yam seed", "dagbani": "nyugbuŋ" }, { "english": "to aid sb. to drink, give a drink, water animals", "dagbani": "nyuhi" }, { "english": "Pl; nyuhira", "dagbani": "nyuhira" }, { "english": "If your enemy is hungry, feed him; if he is thirsty, give him something to drink.", "dagbani": "Kum yi wum a dima, nyin’ dihim’ o; ka konyuri yi wum o, nyin’ nyuhim’ o" }, { "english": "don't let anyone give your baby bathwater to drink when bathing it.", "dagbani": "miri ka a chɛ ka so zaŋ kɔsurim n nyuhi a bilɛɣu saha shɛli o ni sur’o kɔm" }, { "english": "Pl; nyuhira", "dagbani": "nyuhira" }, { "english": "If you are giving water to a lazy man’s goat, the goat is still the lazy man’s goat.", "dagbani": "nyɛla o bua." }, { "english": "to initiate sb. as a diviner", "dagbani": "nyuhi koligu" }, { "english": "make/give to eat", "dagbani": "dihi" }, { "english": "to force sb. to drink", "dagbani": "nyu" }, { "english": "to dish out heavy gruel rice from the cooking pot", "dagbani": "nyu" }, { "english": "to drench, soak", "dagbani": "nyu" }, { "english": "Water cannot soak (into) it.", "dagbani": "Kom ku tooi nyuhi li." }, { "english": "to emit, give out, ooze out", "dagbani": "nyuhi" }, { "english": "Its feathers emit grease.", "dagbani": "O kɔbri nyuhila kpam." }, { "english": "mashed yam", "dagbani": "nyujɛbiɛrigu" }, { "english": "the dry coils of yam vines", "dagbani": "nyukaluŋ" }, { "english": "a yam-barn", "dagbani": "nyukɔɣu" }, { "english": "yam-market", "dagbani": "nyukɔhigu" }, { "english": "a yam ('dry' yam, not freshly-dug)", "dagbani": "nyukuuni" }, { "english": "fresh yam", "dagbani": "nyumahili" }, { "english": "navel", "dagbani": "nyukpaa" }, { "english": "marks/scarification around the navel.", "dagbani": "Nyukpahi nyɛla dolo n-ti bihi." }, { "english": "yam vines", "dagbani": "nyukpuŋ" }, { "english": "jealousy, envy", "dagbani": "nyuli" }, { "english": "to be jealous of; to envy", "dagbani": "zabi nyuli" }, { "english": "if you have envying which comes from malice and selfish thoughts in your hearts", "dagbani": "yi yi mali nyuli zabbu din yiri\nputɔɣu ni na mini diribarilim tɛha yi suhuri ni" }, { "english": "I was jealous of the proud", "dagbani": "n daa yi zabirila karimbaannim’ nyuli" }, { "english": "The hairs on one's head should not be envious of one another", "dagbani": "Zabiri kul ku zabi nyuli" }, { "english": "look upon X with jealousy", "dagbani": "nyuli zabbu lihigu" }, { "english": "Why do you look jealously at the mountain God wants as his residing place?", "dagbani": "biɛhigu shee ŋɔ nyuli zabbu lihigu?" }, { "english": "yam", "dagbani": "nyuli" }, { "english": "yams", "dagbani": "nyuya" }, { "english": "The celebration of the (first-) yam eating festival is of long standing in Dagbong.", "dagbani": "Nyuli dibu chuɣu puhibu nyɛla binshɛli din yuui Dagbɔŋ." }, { "english": "They celebrate it to praise God for helping them so that the yams do well.", "dagbani": "Bɛ puhirili mi paɣri Naawuni o ni sɔŋ ba ka nyuya maa niŋ viɛnyɛla zuɣu." }, { "english": "It is by coaxing (deceiving) that one gets a bite of a child’s yam.", "dagbani": "Nyiir’ o nyuli." }, { "english": "The man will pay attentions to the woman's people, with money and kola and guineafowl, and also yams and so on, until they are pleased with his correct behaviour.", "dagbani": "Doo ŋɔ jɛmdi la paɣa ŋɔ niriba ni liɣiri mini guli ni kpini nti pahi nyuya ni di balibu hal ka bɛ nini ti tiɣ’ o nirilim" }, { "english": "'No-Knife' roasted a yam and her fingernails were the first to complain.", "dagbani": "" }, { "english": "fragrant plant", "dagbani": "nyulinyua" }, { "english": "Variant: nyulinnyua", "dagbani": "nyulinyua" }, { "english": "Plural: nyulinyuu", "dagbani": "nyulinyua" }, { "english": "Plural: nyulinyuhi", "dagbani": "nyulinyua" }, { "english": "yam", "dagbani": "nyumahili" }, { "english": "Plural: nyumaha", "dagbani": "nyumahili" }, { "english": "tip of a yam", "dagbani": "nyunyoli" }, { "english": "standard wholesale-lot of yam", "dagbani": "nyuŋmani" }, { "english": "yam peel/skin", "dagbani": "nyupɔɣiri" }, { "english": "yam stick", "dagbani": "nyusaɣu" }, { "english": "The water yam also wants a stick to support its vines.", "dagbani": "Nyuwɔɣu gba bɔri nyusaɣu." }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nyusoli" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "nyusoya" }, { "english": "roasted yam slices", "dagbani": "nyushɛlima" }, { "english": "soil good for a yam farm", "dagbani": "nyutam" }, { "english": "a yam farm", "dagbani": "nyutam" }, { "english": "cut borderline of a yam field through grass", "dagbani": "chibi nyutam" }, { "english": "He's clearing the bush for his yam field.", "dagbani": "O pahirla o nyutam." }, { "english": "yam [cultivar], white wateryam", "dagbani": "nyuwɔɣipiɛlli" }, { "english": "long white yam", "dagbani": "nyuwɔɣipiɛlli" }, { "english": "nyuwɔɣipiɛlli", "dagbani": "nyuwɔɣpiɛla" }, { "english": "water yam", "dagbani": "nyuwɔɣu" }, { "english": "water yam", "dagbani": "nawɔɣu." }, { "english": "water yams", "dagbani": "nyuwari" }, { "english": "The water yam also wants a stick to support its vines.", "dagbani": "Nyuwɔɣu gba bɔri nyusaɣu." }, { "english": "If you buy a water yam and pay for it, it is because of laabakǤ (best-quality yam).", "dagbani": "A yi da nyuwɔɣu ka yo,laabakɔ zuɣu." }, { "english": "to evaporate, dry up (water).", "dagbani": "v. to evaporate, dry up (water)." }, { "english": "And the water dried up completely.", "dagbani": "Ka kom maa nyuui zaa. And the water dried up completely." }, { "english": "the water started to dry", "dagbani": "kom maa daa gbaai nyuubu biɛlabiɛla" }, { "english": "little by little", "dagbani": "kaman wuuni" }, { "english": "up moisture", "dagbani": "saha tulim" }, { "english": "as the heat of the dry season dries up", "dagbani": "ni nyuuri mahili shɛm la" }, { "english": "their women miscarry, and their breasts are dry", "dagbani": "bɛ paɣiba zaŋdi bahira, ka bɛ biha nyuui" }, { "english": "to lose flesh, cause to lose flesh", "dagbani": "dɔro din nyuuri" }, { "english": "a wasting disease", "dagbani": "niriba" }, { "english": "they, them, their [third person pronoun, inanimate, plural, neutral]", "dagbani": "ŋa" }, { "english": "they, them, their [third person pronoun, inanimate, plural, neutral]", "dagbani": "ŋani" }, { "english": "‘the/stalk.CA' go/hit.AS ‘chief-custodian’s.comp.hut’", "dagbani": "Pini kunila ŋa lana yili." }, { "english": "Gifts go back to their owner's house.", "dagbani": "Dagban tinsi maa daa pun beni, amaa Tindaanim n-daa lee su" }, { "english": "The towns of Dagbong were already there, but the Earthpriests controlled them.", "dagbani": "Ti ku tooi baŋ ŋun dini galisi bee m-pɔra faashee ti kali ŋa mi." }, { "english": "We can't know which is larger or smaller unless we count them.", "dagbani": "Niriba ban kore be yɛli shɛŋa din be bukubihi ŋɔ gba ni tooi karim ŋa kamaŋ bɛ ni" }, { "english": "Someone who is interested in something which is in these booklets can read them as he or she has read other books.", "dagbani": "puŋ karindi buku shɛŋa sham." }, { "english": "to elbow one's way", "dagbani": "ŋaɣisi" }, { "english": "And he came and elbowed his way into the crowd.", "dagbani": "K’o kana nti ŋaɣsi kpe zama maa ni." }, { "english": "She went round behind him and forced her way through the people to touch his clothing.", "dagbani": "O ... daa gil’ o nyaaŋa nti ŋaɣisi kpe salo maa ni nti shihi o binyɛrigu" }, { "english": "to wedge into (as into wood)", "dagbani": "ŋaɣisi" }, { "english": "to utter a proverb", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "Dagbaŋ elders used to utter proverbs.", "dagbani": "Dagbaŋ kpamb’ ŋahiri bɛ ŋaha" }, { "english": "I will put an end to this proverb—they will not use it as a proverb in Israel any longer.", "dagbani": "N ni kpihim ŋahili maa ka bɛ ku lan ŋahi li Izraɛl tiŋgbɔŋ ni yaha." }, { "english": "Proverb", "dagbani": "ŋahili" }, { "english": "Israel", "dagbani": "Izraɛl" }, { "english": "end", "dagbani": "kpihim" }, { "english": "finish", "dagbani": "yaha" }, { "english": "The Dagomba elders say in their proverbs that \"Guŋkaa bi mi ni biri kpam nyaɣsa\".", "dagbani": "Guŋkaa nyaɣsim zuɣu chɛ ka Dagbamba ŋahiri di ŋahili ni “Guŋkaa bi mi ni biri kpam nyaɣsa”." }, { "english": "Kapok-soup doesn't know that rosella stew is tasty.", "dagbani": "No Dagbani translation provided in text." }, { "english": "And (he) told them parables, saying ...", "dagbani": "Ka (o) ŋahi ba ŋaha yɛli ..." }, { "english": "Jesus' Use of Parables.", "dagbani": "Yisa ŋaha ŋahibu" }, { "english": "I want to set you a riddle.", "dagbani": "M bɔri ni n ŋahi ya la ŋahili" }, { "english": "to quarter a dead animal", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "Pl: they quartered the ram.", "dagbani": "bɛ daa ŋahi piɛlaa maa" }, { "english": "to break branches, leaves of a tree", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "Pl: they tore off fig-tree leaves and sewed them (together) and wore them as loincloths.", "dagbani": "bɛ daa ŋahi fiig tia vari she n-zaŋ" }, { "english": "Break off leaves of trees and we will celebrate the festival day.", "dagbani": "Ŋahimiya tihi vari ka ti di chuɣu puhibu dari" }, { "english": "Pl: they tore off fig-tree leaves and sewed them (together) and wore them as loincloths.", "dagbani": "shɛb’ mi ŋahiri mɔɣu ni tiwula din" }, { "english": "some others broke of tree-branches which had leaves", "dagbani": "Guŋ yi ti ŋmɛlim, di wula tooi ŋahiri luri duri zuɣu di yi ʒɛ m-miri li." }, { "english": "If a kapok tree gets big, its branches can break off and fall on rooms if they are near it.", "dagbani": "Ka buɣim maa taai bɛ kawaan’ puri maa n-di bɛ ni pun ŋahi luɣ’ shɛŋa" }, { "english": "and the fire caught in their cornfields and burned up where they had already harvested and where they had not yet harvested.", "dagbani": "Ka buɣim maa taai bɛ kawaan’ puri maa n-di bɛ ni pun ŋahi luɣ’ shɛŋa mini bɛ ni na bi ŋahi shɛŋa" }, { "english": "at the time of the corn-harvest.", "dagbani": "kawana ŋahibu saha" }, { "english": "to erode, wear away a channel, make a rut.", "dagbani": "5" }, { "english": "uncle, mother's brother", "dagbani": "ŋahiba" }, { "english": "Jacob saw his uncle Laban's daughter Rachel.", "dagbani": "Yaakubu ni daa nya o ŋahiba Leeban bipuɣiŋga Rechɛl" }, { "english": "Abimelek, Gideon's son, went to Shechem to his maternal uncles and all his mother's clansmen.", "dagbani": "Abimilɛk Gidiɔn bia la daa ti chaŋ Shɛkɛm o ŋahinim’ min’ o ma daŋ niriba zaa sani" }, { "english": "The Dagombas can take a father's sister's child or a mother's brother's child to give to a 'clan-wife' (?)", "dagbani": "n-tir’ o dɔɣiripaɣa." }, { "english": "The uncle of one prince is the uncle of all the princes. ", "dagbani": "Nabia yino ŋahaba nyɛla nabihi zaa ŋahaba." }, { "english": "a natural mark on the skin", "dagbani": "ŋahiba" }, { "english": "break, be broken, erode", "dagbani": "ŋahigi" }, { "english": "If your jawbone gets broken and someone tells you to hold it until he brings something to tie it, you say you will leave it.", "dagbani": "A yɛno yi yɛn ŋahigi ka so yɛl' a na che ka o tabi mal' a ka a yɛli ni a n-zaŋ bahi." }, { "english": "a proverb", "dagbani": "ŋahili" }, { "english": "Your maxims are proverbs of ashes.", "dagbani": "Yi yɛlimaŋli yɛtɔɣa nyɛla tampiligim ŋaha" }, { "english": "The one who understands proverbs is a quarrelsome person.", "dagbani": "Ŋun baŋ ŋahili ŋuni nyɛ vubɔra." }, { "english": "Because of the tastiness of kapok-leaf-soup the Dagomba have a proverb about it \"Kapok-soup doesn't know that rosella stew is tasty.\"", "dagbani": "Guŋkaa nyaɣisim zuɣu chɛ ka Dagbamba ŋahiri di ŋahili ni “Guŋkaa bi mi ni biri kpam nyaɣisa”." }, { "english": "parable", "dagbani": "ŋaha" }, { "english": "And (he) told them parables, saying ...", "dagbani": "Ka (o) ŋahi ba ŋaha yɛli" }, { "english": "Jesus spoke all these things to the crowd in parables; he did not say anything to them without using a parable.", "dagbani": "Yisa daa yɛli salo maa dimbɔŋɔnim’ zaa la ŋaha puuni , hal o daa bi wuhiri ba shɛli ka pa ni yɛtɔɣ’ ŋaha puuni." }, { "english": "without using a parable.", "dagbani": "??" }, { "english": "I want to set you a riddle.", "dagbani": "M bɔri ni n ŋahi ya la ŋahili" }, { "english": "I speak to him openly, not in riddles.", "dagbani": "n tɔɣisir’ o yɛtɔɣa ka di do palɔni, ka pa ni ŋaha puuni" }, { "english": "understanding proverbs and parables and riddles.", "dagbani": "baŋdi ŋaha mini yɛliŋmahima din nyɛ yɛnnim’ yɛtɔɣa mini bɛ saliŋlɔha" }, { "english": "a proverbial saying", "dagbani": "yeltɔɣ' ŋahili" }, { "english": "Don't you understand this parable?", "dagbani": "Yi bi baŋ yɛtɔɣ’ ŋahili ŋɔŋbinni?" }, { "english": "How then will you understand any parable?", "dagbani": "Ka wula ka yi lee yɛn tooi baŋ yɛtɔɣ’ ŋahi’ shɛŋa din kpalim la gbinni?" }, { "english": "everything is said in parables", "dagbani": "yɛtɔɣ’ ŋaha puuni ka o wuhiri ba binshɛɣukam" }, { "english": "a teller of proverbs/parables", "dagbani": "ŋahiŋahira" }, { "english": "Anyone who uses proverbs is a quarrelsome person.", "dagbani": "Ŋahiŋahara kam nyɛla vubɔrili." }, { "english": "nephew, sister's child", "dagbani": "ŋahiŋga" }, { "english": "Paul's nephew heard what they were plotting.", "dagbani": "Pool ŋahiŋga daa wum bɛ ni to jina gbaai shɛm maa" }, { "english": "hardening-solution for floors and walls, burnish, glaze", "dagbani": "ŋam" }, { "english": "red dye made by boiling dawadawa pods with the wood and bark of certain trees", "dagbani": "ŋam" }, { "english": "Dawadawa pods are also used to soak to make red dye to sprinkle courtyards and room(-floor)s when they have finished compacting the gravel.", "dagbani": "Do’ sandi gba nyɛ la bɛ ni mali shɛli n-lɔhiri ŋam m-mihiri dundɔna mini duri bɛ yi ti ŋmɛ ziɣa naai." }, { "english": "to be covered with blood (as from an accident or a fight)", "dagbani": "ŋam" }, { "english": "covered with blood", "dagbani": "ŋam zim" }, { "english": "all the warriors' bloodstained uniforms", "dagbani": "tɔbbihi ... binyɛra din ŋam ʒim zaa" }, { "english": "to cover, smear (e.g. blood does) 'to soil with blood, to make bloody'", "dagbani": "ŋam" }, { "english": "Their blood and fat will stain the Lord's sword.", "dagbani": "Bɛ ʒim mini bɛ kpam ni ti ŋam Yawɛ takɔb’ maa" }, { "english": "hippopotamus", "dagbani": "ŋamli" }, { "english": "hippopotamus (Pl: hippopotamuses)", "dagbani": "ŋama" }, { "english": "In olden days some people said Behemoth is the hippopotamus.", "dagbani": "Kurimbuni ha shɛb’ daa yɛliya ni Bɛhɛmɔt nyɛla ŋamli" }, { "english": "However deep the swish pit is, it cannot hold a hippopotamus.", "dagbani": "Tandɔɣu din zilima ku zali ŋamli." }, { "english": "The upland Bosc's monitor lizard that comes to stay in the swamp for a long time will turn into a hippopotamus.", "dagbani": "baa ni leei ŋamli." }, { "english": "a male hippopotamus.", "dagbani": "ŋandaa" }, { "english": "an itch, rash, temporary irritation of the skin, 'freckle'", "dagbani": "ŋamli" }, { "english": "Leprosy attacks you, but you say that it is a skin rash.", "dagbani": "Kɔŋa kpɛr’ a ka a yɛli ni ŋamli." }, { "english": "tree [sp.] with a light bark; used for making ŋam.", "dagbani": "ŋampoo" }, { "english": "liquid [sp.]", "dagbani": "ŋamzim" }, { "english": "powder", "dagbani": "Ȣim" }, { "english": "they, them, their [third person pronoun, inanimate, plural, emphatic/contrastive]", "dagbani": "ŋana" }, { "english": "very early", "dagbani": "ŋaraŋara" }, { "english": "very early in the morning", "dagbani": "asibaasi ŋaraŋara" }, { "english": "from the crack of dawn till the stars came out at night", "dagbani": "asibaasi ŋaraŋara saha zaŋ hal ti paai yuŋ saŋmarisi peebu saha" }, { "english": "to fill up a hole", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "Fill all the valleys.", "dagbani": "Ŋarimiya yiliŋ kam" }, { "english": "'fill a pothole'", "dagbani": "nintɔfuɣifuɣi" }, { "english": "foaming spittle blocks his mouth.", "dagbani": "ŋariti o noli" }, { "english": "to plug.", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "If I should stop up the watercourses of the sky and rain no longer falls.", "dagbani": "N yi ti ŋari zuɣusaa kosoya ka saa bi lan mira" }, { "english": "block ones ears.", "dagbani": "ŋari tiba" }, { "english": "they just made a terrible row and stopped up their ears.", "dagbani": "bɛ dii mɔhiri vuri, ka ŋari bɛ tiba" }, { "english": "stop the mouth.", "dagbani": "ŋari noli" }, { "english": "A hundred guns cannot close the mouths of ten guns.", "dagbani": "ŋariti malifa pia noli." }, { "english": "Accepting a bribe makes people blind so they obstruct the cause of the innocent.", "dagbani": "birapu deebu zomdila niriba nina ka bɛ ŋariti bɛn mali yɛlimaŋli." }, { "english": "to groan", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "to groan", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "to cheat", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "to defraud", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "to exploit somebody", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "a curse will fall on someone who deceives me (God) and people", "dagbani": "Noli ni di ninvuɣ’ so ŋun ŋariti m mini niriba" }, { "english": "he tricked me", "dagbani": "O taɣi n yɔri la siɣimsiɣim bupia" }, { "english": "fraud", "dagbani": "ŋaribu" }, { "english": "virgin land.", "dagbani": "ŋariga" }, { "english": "exploitation.", "dagbani": "ŋariga" }, { "english": "deceit.", "dagbani": "ŋarigu" }, { "english": "groaning.", "dagbani": "ŋarigu" }, { "english": "deceit, \"exploitation\"", "dagbani": "ŋarili" }, { "english": "We will cheat by making the grain-measuring calabash small.", "dagbani": "Ti ni doli ŋarili soli n-filim kaŋmɛri ŋmani" }, { "english": "it is just full", "dagbani": "nahiŋgu mini ŋarili kul be di ni" }, { "english": "of oppression and fraud'. [PSA 55:11]", "dagbani": "Yawɛ ŋun nyɛ ti Naawuni ŋɔ bi bɔri ŋaribu bee gaŋbu bee yi bɔri ni niriba tiri ya birapu 'the Lord our God does not tolerate fraud or partiality or the taking of bribes'. [2CH 19:7]" }, { "english": "a sailor, helmsperson", "dagbani": "ŋarinduhira" }, { "english": "ships' passengers and sailors and all whose trade comes by sea.", "dagbani": "ŋarinduhiriba ni bɛn zaa wolima yiri teeku ni na" }, { "english": "boat-passenger", "dagbani": "ŋarinkpɛra" }, { "english": "ships' passengers and sailors and all whose trade comes by sea.", "dagbani": "ŋarinkpɛriba ni ŋarinduhiriba ni bɛn zaa wolima yiri teeku ni na" }, { "english": "black berry", "dagbani": "ŋarinli" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "canoe, boat, ship", "dagbani": "ŋariŋ" }, { "english": "Look out some cypress timbers which are strong and make a boat.", "dagbani": "Bom’ sipirɛs dari din mali kpiɔŋ mali ŋariŋ" }, { "english": "The hole in the boat is what causes it to sink.", "dagbani": "Ŋariŋ ni dalinli n-shimda." }, { "english": "If your enemy is paddling the canoe, try hard to learn how to swim.", "dagbani": "A yibala duhiri ŋarɔŋ, lɔm ania m-bɔhim kɔ'duɣili" }, { "english": "ships and crewmen who were experienced at sea.", "dagbani": "tumtumdiba bɛn mili teeku" }, { "english": "His coastland will be an anchorage for big ships.", "dagbani": "O kulinoli ni ti nyɛla ŋariŋ’ kara zaashee." }, { "english": "Jesus was lying down at the stern of the boat.", "dagbani": "Yisa daa do ŋariŋ maa nyol’ ni" }, { "english": "tree", "dagbani": "ŋarima" }, { "english": "'black berry tree'", "dagbani": "ŋariŋga" }, { "english": "Vitex Cienkowskii ~ doniana", "dagbani": "ŋariŋga" }, { "english": "Vitex leaves also, are added to the bark to make ink.", "dagbani": "Ŋariŋga vari maa gba nti pahi di ti pɔɣiri duɣiri tadabo." }, { "english": "This ink is what mallams use to dip a pen in and write.", "dagbani": "Tadabo nyɛ la afanim ni mali alikalimi n-suɣiri binshɛli sabiri la." }, { "english": "Its fruits are eaten.", "dagbani": "(Vitex) Di wala dirimi (ŋarima), ka di vari mi duɣiri ʒiɛri." }, { "english": "Its fruits are eaten", "dagbani": "Ŋariŋga yi kul yɛn suui di suuri la zaa" }, { "english": "and its leaves are cooked in soup", "dagbani": "ka a nya ni ka tɛhi ni di kuumi" }, { "english": "When a vitex tree is going to lose all its leaves you would think it was dying.", "dagbani": "Di wala dirimi (ŋarima), ka di vari mi duɣiri ʒiɛri." }, { "english": "‘blackberries’", "dagbani": "ŋarinli/ŋarima" }, { "english": "a shipbuilder", "dagbani": "ŋariŋmaana" }, { "english": "shipbuilders", "dagbani": "ŋariŋmaaniba" }, { "english": "and your shipbuilders and your merchants", "dagbani": "ni a ŋariŋmaaniba ni a dagudariba" }, { "english": "an oar, paddle", "dagbani": "ŋariŋtuurigu" }, { "english": "All who handle the oars will abandon their ships.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn daa gbibi ŋariŋtuurisi daa yi bɛ ŋarima ni na" }, { "english": "paddle", "dagbani": "ŋarɔŋpee" }, { "english": "a paddle, oar", "dagbani": "ŋarɔŋpɔɣu" }, { "english": "slightly bright", "dagbani": "ŋaa" }, { "english": "slightly bright", "dagbani": "ŋaa" }, { "english": "to mix", "dagbani": "ŋɛri" }, { "english": "bare", "dagbani": "'ŋinli" }, { "english": "so, in this manner, thus", "dagbani": "ŋ-ŋɔ" }, { "english": "you must do like this:", "dagbani": "yin’ niŋmiya ŋ-ŋɔ" }, { "english": "they stored their bags (of fertilizer) like this:", "dagbani": "(bɛ) kahi ŋa kpalansi maa kamani ŋ-ŋɔ" }, { "english": "Why did I not die...? ... then I would lie in peace.", "dagbani": "Bɔ n-niŋ ka n daa bi kpi...? ... ŋ-ŋɔ n di domi baalim" }, { "english": "This is what he said about the tribe of Judah:", "dagbani": "daa yɛli zaŋ kpa Juda zuliya polo" }, { "english": "Some people shouted one thing and some another.", "dagbani": "shɛb’ daa tahiri yɛra, ŋŋɔ nyɛla ŋŋɔ; ka bɛn’ la mi yɛra, ŋŋɔ nyɛla ŋŋɔ;" }, { "english": "It can be like this, those people's food doesn't have this sufficient quantity of iodine.", "dagbani": "Di ni tooi nyɛla ŋ-ŋɔ, lala niriba bindira ni ka ayodin bi yaɣi lala." }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "So when you know that it has reached this amount, take it to the weaver to weave the cloth.", "dagbani": "kpalua ka o wuɣi chinchini." }, { "english": "by this time", "dagbani": "pumpɔŋɔ" }, { "english": "by now he will have hidden in some hole.", "dagbani": "ŋ-ŋɔ o sɔɣi vol’ shɛl’ ni" }, { "english": "if we hadn't stayed sitting around, we would have already gone and come back twice by now.", "dagbani": "ŋ-ŋɔ ti di pun chaŋ pahi buyi ka labina" }, { "english": "Excuse me ... [interjection used to secure attention, so as to say sth.; its meaning is, “Excuse me, I mean to say”].", "dagbani": "ŋŋɔiya disc." }, { "english": "this, these, the", "dagbani": "ŋɔ" }, { "english": "That is how the universe was created.", "dagbani": "dunia ŋɔ binshɛɣukam zaa shɛm m-bala." }, { "english": "Give me the people and keep the goods for yourself.", "dagbani": "Zaŋm’ niriba ŋɔ ti ma, amaa ka mali nɛma ŋɔ zaa." }, { "english": "This particular one", "dagbani": "ŋɔ lee ŋɔ" }, { "english": "That place, thither, there", "dagbani": "ŋɔ (ha~sa)" }, { "english": "Don't his sisters live here in this town?", "dagbani": "Pa ti min’ o tizɔpaɣiba zaa n-laɣim be ya ŋɔ ŋɔ?" }, { "english": "all his sisters join and live in this place thus.", "dagbani": "ŋɔ na (ŋɔna) / kpe ŋɔ" }, { "english": "Here comes that dreamer!", "dagbani": "Zahin’ zahinda la n-kani ŋɔ na." }, { "english": "Adam's genealogy is written here:", "dagbani": "Adam zuliya yuya n-sab’ kpe ŋɔ" }, { "english": "O --- (marks a vocative)", "dagbani": "ŋɔ" }, { "english": "You-people who deceive folk, why ... ?", "dagbani": "Yinim’ bɛn yɔhindi niriba ŋɔ, wula ... ?" }, { "english": "Get out! Get out! Murderer! Criminal!", "dagbani": "Wara, wara, nyin’ ninvuɣ’ kur’ ŋɔ, nyin’ ninvuɣ’ yoli ŋɔ." }, { "english": "Get thee behind me, Satan!", "dagbani": "Sintana ŋɔ! Garimi n nyaaŋa!" }, { "english": "The chameleon insults the snail saying: “Look at your crooked mouth.” and the snail says: “What about your mouth?”", "dagbani": "Gumachuɣu turi gingalayɔɣu ni o naŋgbaŋ ŋmaliŋ ka gingalayɔɣu mi yɛli, ka nyin’ zuɣu mɔɣlim ŋɔ." }, { "english": "oblong head?", "dagbani": "Nyin’ ŋun nyɛ paɣ’ yoli ŋun bi zani tuhi bia ŋɔ." }, { "english": "to pull out sth. (usually in large quantities)", "dagbani": "ŋo" }, { "english": "(of grass or millet) to grow and develop the joints", "dagbani": "ŋo" }, { "english": "to cure meat", "dagbani": "ŋo" }, { "english": "to smoke fish", "dagbani": "ŋo" }, { "english": "animal", "dagbani": "ŋɔɣu" }, { "english": "animals", "dagbani": "ŋɔri" }, { "english": "animal (of the weasel family)", "dagbani": "jackal : Canis adustus" }, { "english": "Your prophets are like jackals among the ruins of Israel.", "dagbani": "ŋɔri m-be Izraɛl dikilijina ni." }, { "english": "if even a fox climbs on it he would push it over!", "dagbani": "hal ŋɔɣu yi du n-tam di zuɣu, o ni daai li luhi!" }, { "english": "Foxes have holes.", "dagbani": "Ŋɔri malila voya" }, { "english": "fox", "dagbani": "MP nyǤŋŋu" }, { "english": "bamboo", "dagbani": "ŋɔɣu" }, { "english": "bamboo", "dagbani": "ŋowu" }, { "english": "Bad people draw their swords.", "dagbani": "Ninvuɣ’ biɛri ŋɔhi bɛ takɔbiri" }, { "english": "to draw (as sword)", "dagbani": "ŋɔhi" }, { "english": "to remove from bunch/bundle", "dagbani": "ŋɔhi" }, { "english": "to be tired, weak, old", "dagbani": "ŋɔhigi" }, { "english": "to be absent from", "dagbani": "ŋɔhigi" }, { "english": "(of the soil or ground) to become soft (as a result of rainfall)", "dagbani": "ŋɔhigi" }, { "english": "to come up (of phlegm), (of the throat) to produce phlegm", "dagbani": "ŋɔhigi" }, { "english": "to extract, pull out of a bundle", "dagbani": "ŋɔhim" }, { "english": "pull out some stalks for her from the bundles and leave them for her to pick up", "dagbani": "ŋɔhimiya kasana di bɔba maa ni sɔŋ ka o gahim di" }, { "english": "sterile (of animals)", "dagbani": "ŋoli" }, { "english": "sterile (of humans)", "dagbani": "ŋolim" }, { "english": "sterile/useless (metaphorically)", "dagbani": "ŋoli" }, { "english": "you want someone to prove to you that faith which doesn't do works is sterile faith?", "dagbani": "yoli" }, { "english": "See:", "dagbani": "ŋoo" }, { "english": "Sim:", "dagbani": "ŋolim" }, { "english": "to slip away, go off quietly", "dagbani": "ŋoli" }, { "english": "he slipped away through the crowd and went off up a mountain.", "dagbani": "o daa ŋoli yi bɛ sunsuuni n-chaŋ ti du zo’ shɛli zuɣu" }, { "english": "to be excessively fat (of sterile animals)", "dagbani": "ŋolim" }, { "english": "to become sterile, infertile", "dagbani": "ŋolim" }, { "english": "the cow has become barren", "dagbani": "nahu maa ŋolim mi" }, { "english": "this very", "dagbani": "ŋoliŋɔ" }, { "english": "to draw water", "dagbani": "ŋɔŋ" }, { "english": "you went on foot to draw water to water it like a vegetable garden.", "dagbani": "yi chanila yi naba zuɣu ti ŋɔŋ kom na ti yɔɣi li kaman ʒiɛvari puu la" }, { "english": "all the sheep gather first, and then they remove the stone", "dagbani": "piɛri maa zaa laɣimmina pɔi ka bɛ naanyi paai kuɣili maa kɔbiliga maa noli, ka ti ŋɔŋ kom maa ti ba" }, { "english": "from the mouth of the well and we can draw water for them.", "dagbani": "Nira ŋun ni ŋɔŋ kom pali siŋa ka lahi zaŋ" }, { "english": "Will someone fill a water pot with water and at the same time use a stick with shit on it to stir it?", "dagbani": "bindibiga n-timdi di ni damda?" }, { "english": "they will be breaking firewood and drawing water for all the Israelites.", "dagbani": "bɛ lee kabiri dari ka ŋɔŋdi kom tiri Izraɛlnim’ zaa" }, { "english": "grasscutter, 'cutting grass', cane rat (large rodent)", "dagbani": "ŋɔŋli" }, { "english": "Those are camels, hares and grasscutters.", "dagbani": "Bɛna n-nyɛ laakuma mini soonsi ni ŋɔŋa" }, { "english": "a male grasscutter", "dagbani": "ŋɔŋshilaa" }, { "english": "shrub [sp.] the leaves of which are used as medicine for diarrhœa", "dagbani": "ŋɔŋsuri" }, { "english": "ŋɔra", "dagbani": "smoked, dried (meat or fish)" }, { "english": "piɛ’ ŋɔra anu", "dagbani": "five roasted sheep" }, { "english": "to knead", "dagbani": "ŋɔrita." }, { "english": "she kneaded some flour and made bread.", "dagbani": "o niŋ zim ŋɔri mali bɔrɔbɔro" }, { "english": "yeast which a woman measures into three calabashes of bread-flour and mixes and kneads it and puts it to stand, and it all sours and rises.", "dagbani": "shɛli paɣ’ ni yi zahim bɔrobɔro zim ŋmani buta n-zaŋ li gari di ni ŋɔri zali, ka di zaa ti mii piri la" }, { "english": "smoking", "dagbani": "ŋɔri" }, { "english": "bamboo", "dagbani": "ŋɔrigu" }, { "english": "musical bow", "dagbani": "jǫnjili" }, { "english": "bamboo (Pl)", "dagbani": "ŋɔra" }, { "english": "sterile (of humans), barren childless", "dagbani": "ŋoo" }, { "english": "Beggar's can't be choosers - Lit: A barren woman doesn’t insult an ugly child.", "dagbani": "Paɣaŋoo bi turi bia biɛɣu." }, { "english": "four that never say, ‘Enough!’: the grave, the barren womb,...", "dagbani": "di dalirinim’ ni tooi nyɛla paɣ’ yi niŋdi zina; paɣa maa yi nyɛ paɣ’ ŋoo" }, { "english": "See:", "dagbani": "Sim:" }, { "english": "sn ", "dagbani": "Note:" }, { "english": "ŋoo.", "dagbani": "ŋoli." }, { "english": "to pull sth. out, unsheath/draw a sword, extract (as a thorn or splinter)", "dagbani": "ŋooi" }, { "english": "He drew his sword.", "dagbani": "O ŋoog' o takobi." }, { "english": "He pulled out the arrow.", "dagbani": "O ŋooi piɛm." }, { "english": "If an arrow has not yet entered (deeply), it is not difficult to pull it out.", "dagbani": "Piɛm yi na bi kpe, di ŋoobu bi to." }, { "english": "A fool quoting a wise saying reminds you of a drunk trying to", "dagbani": "Jɛrigu yi ŋahi ŋahili, di ŋmanila nir’ ni nyu dam kuli ka bɔri ni o ŋooi goo o nuu ni la." }, { "english": "pick a thorn out of his hand.", "dagbani": "yi ŋooi baŋsim bɔhimbu dunoli saafɛbia" }, { "english": "you have taken away the key to knowledge.", "dagbani": "Naa goo zaŋdi ŋoorila tarima." }, { "english": "It is the poor person who removes the thorn that is in the chief’s foot.", "dagbani": "darigi ŋooi" }, { "english": "pull out, extract", "dagbani": "darigi ŋooi" }, { "english": "and tugged the Philistine man's", "dagbani": "ka darigi ŋooi ŋun'Filistia doo maa maŋmaŋ' takɔbi di tɔɣu ni" }, { "english": "own sword", "dagbani": "ŋooi" }, { "english": "pull a rafter out", "dagbani": "bɛn’ darigim’" }, { "english": "house", "dagbani": "yiŋ’" }, { "english": "they should", "dagbani": "n-zaŋ" }, { "english": "set it up", "dagbani": "li sa" }, { "english": "hang him on it", "dagbani": "o yil li" }, { "english": "similar", "dagbani": "Sim:" }, { "english": "part of", "dagbani": "Cpart: su." }, { "english": "I, the Lord", "dagbani": "man’ Yawɛ" }, { "english": "have drawn my sword", "dagbani": "n-shiri ŋooi" }, { "english": "and", "dagbani": "ni" }, { "english": "put it away", "dagbani": "yaha" }, { "english": "that I will not", "dagbani": "ka ku lan" }, { "english": "Mult: multiple", "dagbani": "Mult:" }, { "english": "that I will not put it away.", "dagbani": "ŋɔhi." }, { "english": "to come out, slip off.", "dagbani": "ŋmaai" }, { "english": "if he lifts an axe to cut down a tree and the axehead comes off.", "dagbani": "o ti yaai kpaŋ ni o ŋmaai tia luhi, ka kpan'zuɣu ŋooi" }, { "english": "to draw water from a hole.", "dagbani": "ŋo" }, { "english": "to draw water from a hole.", "dagbani": "ŋɔŋ" }, { "english": "to draw water from a hole.", "dagbani": "too" }, { "english": "to draw water from a hole.", "dagbani": "siɣi" }, { "english": "to be soft, weak, faint", "dagbani": "ŋooi" }, { "english": "God has made my heart faint.", "dagbani": "Naawuni n-chɛ ka n suhu ŋooi" }, { "english": "A single-minded person is patient concerning his/her disappointed trust.", "dagbani": "Suhuyini n-ŋoori naanigoo." }, { "english": "Night pierces my bones.", "dagbani": "Yuŋ nyoorila n kɔb’ tuɣa ni" }, { "english": "X is afraid / frightened", "dagbani": "suhu ŋooi" }, { "english": "to chew, masticate", "dagbani": "ŋubi" }, { "english": "like a garment chewed to pieces by insects.", "dagbani": "ŋmani lɛla ni yi ŋubi chahi situra shɛli" }, { "english": "They will all wear out/die like a garment. Moths will chew them all.", "dagbani": "Bɛ zaa ni kpi kaman siturili la. Lɛla ni ŋub’ ba zaa." }, { "english": "to incite", "dagbani": "ŋubi niŋ tibli ni" }, { "english": "bite", "dagbani": "dim" }, { "english": "eatable, chewing-", "dagbani": "ŋubira" }, { "english": "to eat things that require chewing or mastication (meat, bread, rice, yam...), graze (animals do)", "dagbani": "zaŋla dari" }, { "english": "I took half of the wood and made a fire and roasted bread and meat on the coals and ate.", "dagbani": "maa pirigili mali buɣim n-zaŋ bɔrɔbɔro mini nimdi she di buɣimsala ni ŋubi" }, { "english": "you may pluck ears to rub in your hands", "dagbani": "ŋubi" }, { "english": "If you cure a monkey’s toothache, it uses it to eat your corn.", "dagbani": "A yi tibi jaŋa nyinvɔɣu, o malimi n-ŋubiri a kariwana." }, { "english": "we had meat to 'chew', and ate any food we wanted", "dagbani": "ti daa nyari nimdi ŋubira, ka diri bindira ti yubu" }, { "english": "to destroy the soul of (said to be the work of witches).", "dagbani": "5" }, { "english": "an eater, devourer", "dagbani": "ŋubira" }, { "english": "Nira yi niŋ kuɣa gari o kaŋubira puuni, o jira n-yɛn baɣi.", "dagbani": "It is your own jaws that will become tired if you mix stones with your millet." }, { "english": "Don't bite off more", "dagbani": "A bi ŋmari a nim’ ŋubira." }, { "english": "than you can chew.", "dagbani": "Nahu yi gɔri shɛli ni ka o mɔ’ ŋubira be." }, { "english": "The cow roams wherever it finds grass to eat.", "dagbani": "Biŋkɔbiri mɔŋubira kuuya" }, { "english": "The pastures have dried up.", "dagbani": "Biŋkɔbiri mɔŋubira kuuya" }, { "english": "to irritate, itch", "dagbani": "ŋubiti" }, { "english": "The irritation (?) of the eye by these organisms keeps making the child rub his eyes.", "dagbani": "Dama bin-yɛrisi ŋɔ nini ŋubitibu maa zuɣu chɛrimi ka bia maa ntaɣindi o nimbihi" }, { "english": "If this happens it can itch and irritate or bleed.", "dagbani": "Di yi niŋ lala di tooi zaŋɣisirimi ka ŋubitira bee n yiri ʒim." }, { "english": "wickedness", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "badness", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "cantankerousness", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "My neighbour sees me and laughs happily, but inside his/her heart is full of wickedness.", "dagbani": "N kpee nya ma lari kasikasi ka biɛm pali puuni." }, { "english": "Wickedness is enjoyable, but avoiding the house where one needs to pass is the problem.", "dagbani": "Biɛm niŋbu nyaɣisa yili gari lɔɣila zuɣu." }, { "english": "malice", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "He has malicious designs.", "dagbani": "O mali ashiloni biɛm" }, { "english": "Because of what may happen in the future don’t ill-treat someone who lives with you.", "dagbani": "dahinshɛli zuɣu." }, { "english": "Forgetfulness is like wickedness; a strong person is like a fool.", "dagbani": "Tamsim ŋmani biɛm, yaalana ŋmani jɛrigu." }, { "english": "His temper is bad.", "dagbani": "O biɛm bi viɛla" }, { "english": "Don't let miserly thoughts enter your heart.", "dagbani": "Miriya ka yi ti zaŋ biɛm tɛha kpɛhi yi suhu ni" }, { "english": "The man is stingy.", "dagbani": "Doo maa mali biɛm" }, { "english": "The man is stingy.", "dagbani": "Doo maa mali biɛm." }, { "english": "the man was a fool and very tight-fisted.", "dagbani": "doo maa ŋun daa nyɛ jɛrigu ka mali biɛm pam" }, { "english": "The small salinsaa ant that is greedy will go home with empty hands (with nothing).", "dagbani": "Salinsaa ŋun mali biɛm ni kuli ni nuzaŋa." }, { "english": "Don't have greedy thoughts in your hearts.", "dagbani": "Miriya ka yi ti zaŋ biɛm tɛha kpɛhi yi suhu ni" }, { "english": "a miser", "dagbani": "biɛmlana" }, { "english": "The stingy person likes to hear 'Yes, take this.'", "dagbani": "Biɛmlana yuri ii." }, { "english": "The greedy person doesn’t know that the one knocking on his door has already eaten to his/her satisfaction.", "dagbani": "Biɛmlana ʒi ni ŋun kpahiri o pooni maa ŋun pun di n-tiɣi." }, { "english": "cantankerous person. one who is motivated by malice or stinginess or ill will.", "dagbani": "biɛmlana" }, { "english": "broth", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "pools", "dagbani": "biɛma" }, { "english": "themselves", "dagbani": "bɛmaŋmaŋa" }, { "english": "those cows", "dagbani": "naɣ’ bɛmbala maa" }, { "english": "those", "dagbani": "bɛmbala" }, { "english": "those", "dagbani": "bɛmbɔŋɔ" }, { "english": "All those are the tribes of Israel.", "dagbani": "Bɛmbɔŋɔ zaa n-nyɛ Izraɛl zuliya" }, { "english": "The Lord hasn't chosen this fellow either.", "dagbani": "Yawɛ bi pii bɛmbɔŋɔ ni so." }, { "english": "All these people were still living by faith when they died.", "dagbani": "Bɛmbɔŋɔnim’ zaa daa kpila nyɛda niŋbu puuni" }, { "english": "this fellow either.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ ... shɛb’ mi" }, { "english": "The Lord hasn't chosen any of these fellows.", "dagbani": "bɛmbɔŋɔnim’ ... bɛn’ la" }, { "english": "some people ... others ... the latter ... the former.", "dagbani": "bɛmbɔŋɔnim’ ... bɛn’ la" }, { "english": "those who, when they, if they, as they ...", "dagbani": "bɛn" }, { "english": "those who could go to war.", "dagbani": "bɛn ni tooi chaŋ tɔbu ni" }, { "english": "Those who are whispering together (plotting privately) and laughing know what it is all about.", "dagbani": "Bɛn gbimisi ka lara bɛn’ mi bɛ yɛlli." }, { "english": "they", "dagbani": "bɛn’" }, { "english": "they be", "dagbani": "Ba nyɛ la zoomba bɛn vɔri bɛ taba." }, { "english": "they", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "blind leaders of the blind. And if the blind lead the blind, both shall fall into the ditch.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ ... shɛb’ mi ... bɛmbɔŋɔnim’ ..." }, { "english": "as for them [emphatic/contrastive third person plural pronoun]", "dagbani": "kpahimmi" }, { "english": "look at ... people who have peace, they will have descendants to come after them. But as for the sinners, they will totally come to perdition.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn mali suhudoo, bɛ ni mali zuliya bɛn dol’ bɛ nyaaŋa. Amaa alahichinim’ bɛn’ ni ti bahi yoli zaa" }, { "english": "'[neutral, subect/possessive]'; '[neutral, object]'; '[relative]'", "dagbani": "bɛ; ba5; ban ban" }, { "english": "[contrastive]", "dagbani": "bana" }, { "english": "[sing.]", "dagbani": "ŋun" }, { "english": "[2nd. person]", "dagbani": "yin" }, { "english": "to groan, sigh, grunt, growl", "dagbani": "ŋuhi" }, { "english": "they come to roam around the city growling like dogs.", "dagbani": "bɛ kanimina ti chani gindi tiŋ’ puuni ŋ-ŋuhiri kaman bahi la" }, { "english": "Even the roaring of a hundred lions together cannot sound like thunder.", "dagbani": "Gbuɣima laɣim kɔbiga ŋuhiri ku ŋmani saa." }, { "english": "The cat takes the bone while the dog growls.", "dagbani": "Jɛŋkuno zaŋ kɔbili ka baa ŋuhira." }, { "english": "Listen to the groans of the prisoners.", "dagbani": "wum sarikanim’ ŋuhibu" }, { "english": "we groan with a feeling of oppression.", "dagbani": "ti kul ŋuhirimi ni suhubɔhibo" }, { "english": "to bark at X", "dagbani": "ŋuhi X" }, { "english": "not a dog will bark at any man or animal.", "dagbani": "baa bi yɛn ŋuhi bɛ biŋkɔbigu gba bee daadam" }, { "english": "all those who are sighing and groaning over the forbidden things they have done.", "dagbani": "bɛn zaa siɣinda ka ŋuhira bɛ ni tumdi din chihiri shɛŋa zaa" }, { "english": "When she arrives she washes her hands in clean water and press on the pregnant woman's pubes so that she groans.", "dagbani": "yi kana, o paɣiri la o nuhi ko’ viɛlli ka zaŋ taɣi paɣpuulan maa tooni ka chɛ ka o ŋuhira." }, { "english": "if she (woman in labour) 'groans' for a long time - like two days - and the child's ?? has not showed.", "dagbani": "o yi ŋuhi yuui kaman daba-ayi ka bia maa daalama bi wuhi" }, { "english": "to lament, grumble", "dagbani": "N wum bɛ ŋuhibu." }, { "english": "I heard their lament.", "dagbani": "N wum bɛ ŋuhibu." }, { "english": "to make a loud noise", "dagbani": "Bɛ kul ŋuhiri dɔl taba." }, { "english": "They fire off their guns in turn.", "dagbani": "Bɛ kul ŋuhiri dɔl taba." }, { "english": "The bass-drums started booming.", "dagbani": "Gungɔna gbaai ŋuhibu." }, { "english": "to rot", "dagbani": "ŋuhum" }, { "english": "to rot", "dagbani": "ŋuhum" }, { "english": "undergo decay by putrefaction", "dagbani": "ŋuhum" }, { "english": "grumble", "dagbani": "ŋum" }, { "english": "At that time the Israelites were grumbling at their elders.", "dagbani": "Di saha ka Izraɛlnim’\nmaa daa ŋumdi bɛ kparima ni n-niŋdi bɛ kpamba maa." }, { "english": "cheek", "dagbani": "kpariŋ" }, { "english": "complain", "dagbani": "fabili" }, { "english": "is addressed to superior, hoping for redress/help", "dagbani": "n-fabili" }, { "english": "is", "dagbani": "n-ŋum" }, { "english": "to fellow-juniors, expressing feelings but not expecting any improvement", "dagbani": "feei, gaɣi, nuhi" }, { "english": "growl, roar", "dagbani": "gbuɣim" }, { "english": "a young lion saw him and was roaring", "dagbani": "polli nya o ŋumda" }, { "english": "(God) roars in his throat", "dagbani": "o ŋum o lɔŋ ni" }, { "english": "cow lows", "dagbani": "nuhu ŋum" }, { "english": "So how is it that I hear sheep bleating and cows lowing?", "dagbani": "Ka di chaŋ wula ka n wumdi piɛri kumsi mini niɣi ŋumbu?" }, { "english": "whispering", "dagbani": "ŋumaŋuma" }, { "english": "Only a rumour of it has reached our ears.", "dagbani": "Ti tiba daa wum di ŋumaŋuma." }, { "english": "rumours that wars will break out.", "dagbani": "ŋumaŋuma ni tɔb’ shɛŋa na yɛn tuhi" }, { "english": "to whisper", "dagbani": "ŋumsi" }, { "english": "murmuring", "dagbani": "ŋumaŋuma" }, { "english": "grumbling", "dagbani": "ŋumaŋuma" }, { "english": "I have heard the complaints that the Israelites are bringing against me.", "dagbani": "N wum ŋumaŋuma shɛli Izraɛlnim’ maa ni ŋumdi niŋdi ma maa." }, { "english": "They are complaining.", "dagbani": "Bɛ yɛri ŋumaŋuma ku gbaai ma." }, { "english": "about me, but they cannot catch me.", "dagbani": "N dimnim’ kul sɔɣirimi yɛri ŋumaŋuma n-jɛndiri ma" }, { "english": "My enemies are constantly spreading hostile gossip about me.", "dagbani": "\n4 • gossiping." }, { "english": "I have heard a rumour.", "dagbani": "N wum ŋumaŋuma." }, { "english": "rumour", "dagbani": "Syn: baachali, tikum." }, { "english": "this person, this here one (person)", "dagbani": "ŋumbɔŋɔ" }, { "english": "these people", "dagbani": "bɛmbɔŋɔ" }, { "english": "Let this one's wedding celebration finish first.", "dagbani": "Chɛ ka ŋumbɔŋɔ amiliya dakulo ŋɔ naai pɔi" }, { "english": "and as for this fellow, how will it turn out for him?", "dagbani": "ka ŋumbɔŋɔ mi yɛla lee nyɛla wula?" }, { "english": "This is the one I spoke about.", "dagbani": "Ŋumbɔŋɔ n-nyɛ n ni daa yɛli so yɛla" }, { "english": "The Lord hasn't chosen this fellow either.", "dagbani": "Yawɛ bi pii ŋumbɔŋɔ gba." }, { "english": "The Lord hasn't chosen any of these fellows.", "dagbani": "Yawɛ bi pii bɛmbɔŋɔ ni so." }, { "english": "to whisper", "dagbani": "ŋumsi" }, { "english": "what you whisper secretly in a room, they will go round everywhere proclaiming it.", "dagbani": "yi ni sɔɣ’ ŋumsi shɛli duu puuni, bɛ ni mol’ li gili luɣili kam" }, { "english": "he/she who, when he/she ..., if he/she ..., as he/she...", "dagbani": "ŋun" }, { "english": "he/she, as for him/her", "dagbani": "ŋun" }, { "english": "he/she, as for him/her (plural)", "dagbani": "bɛn" }, { "english": "a king who called his servants", "dagbani": "na’ so ŋun daa bol’ o yiŋbihi na" }, { "english": "But the one who had received 1000 pounds, he stood up ...", "dagbani": "Amaa ka ŋun mi daa deei pɔŋ’ tuhili la ŋun’ daa yiɣisi zani ..." }, { "english": "he/she, as for him/her.", "dagbani": "Amaa" }, { "english": "But the one who had received 1000 pounds, he stood up", "dagbani": "ka\nŋun mi daa deei pɔŋ’ tuhili la ŋun’ daa yiɣisi zani" }, { "english": "he.", "dagbani": "ŋun" }, { "english": "he who.", "dagbani": "ŋun" }, { "english": "he/she", "dagbani": "ŋuna" }, { "english": "he's the one", "dagbani": "ŋuna m-bala" }, { "english": "one ... the other", "dagbani": "yini/yino ... ŋun'la" }, { "english": "Whether the blind person is asleep or awake -- he/she knows.", "dagbani": "Zom’ gbihiya bee o ne ŋuna m-mi." }, { "english": "He will just hate one and love the other.", "dagbani": "O kul ni zaɣisila yino ka yuri ŋun’ la bee n-tibigi yino n-jɛm o, ka ʒiɛm ŋun’ la." }, { "english": "They are coming.", "dagbani": "Bɛna n-kani ŋɔ na." }, { "english": "He/She is coming.", "dagbani": "ŋuni n-kani ŋɔ na." }, { "english": "as for NP, ...", "dagbani": "NP ŋuna, ..." }, { "english": "amaa a mabia ŋun be yi ʒilɛl’ ni ŋuna, di simdi ni a ku san’ shɛli din be a min’ o sunsuuni.", "dagbani": "You may collect what a foreigner owes you, but as for your fellow-countryman, you should cancel any debt between you." }, { "english": "Tantee wuɣ’ gballi ka gbuŋgbaŋ ŋuna?", "dagbani": "The short tantee grass is used for making a mat, but what about the tall elephant grass?" }, { "english": "he/she must, he (she) should, let him/her.", "dagbani": "yi ni" }, { "english": "he should take it.", "dagbani": "ŋun mali liɣiri kolibila, ŋun’ kpuɣim’ li" }, { "english": "who?", "dagbani": "ŋuni" }, { "english": "Who is that?", "dagbani": "Ŋuni n-lee bala?" }, { "english": "So who can have done this?", "dagbani": "Ka ŋuni n-lee tum tuuni ŋɔ?" }, { "english": "to hide", "dagbani": "ŋuni" }, { "english": "If you see your old friend and hide, you will also hide from your new friend.", "dagbani": "A yi nya a sim-kuro ka ŋuni a ni ŋuni a sim-palo gba." }, { "english": "he ran away to hide in a hollow kapok tree.", "dagbani": "o di zo nti ŋunila gunyɔɣu ni" }, { "english": "and hide under the stone-pile.", "dagbani": "nti ŋuni kuɣa din duhiya la lɔŋni" }, { "english": "A day will come when an elephant hides under a shrub.", "dagbani": "tutuɣu ni." }, { "english": "to sit on eggs (as bird).", "dagbani": "noon’ so ŋun ŋuni o ni bi nyɛ gal’ shɛŋa zuɣu n-wɔɣi li" }, { "english": "a bird that broods eggs it hasn't laid and hatches them.", "dagbani": "ŋun ŋuni o ni bi nyɛ gal’ shɛŋa zuɣu n-wɔɣi li" }, { "english": "The tiny tintiringa bird lays its egg and a big bird will not collect it and brood it.", "dagbani": "Tintiringa nye o galli, zuŋguluŋ mi ku deei ŋuni." }, { "english": "remove a broody hen from its eggs.", "dagbani": "ŋunigi" }, { "english": "to stoop down", "dagbani": "sɔɣi" }, { "english": "Note: \"settle down, bend down\"", "dagbani": "KO" }, { "english": "n-sɔɣi ŋuniya mal’ li (piɛma)/ tɔri ninvuɣ’ so ŋun ka taali;", "dagbani": "They shoot them (arrows) from ambush at the innocent man;" }, { "english": "Note: ?? basic meaning 'squat, duck down', this yields 'hide' ?", "dagbani": "kaman yi ni yɛn niŋ dikili ŋmaŋ bee kikara" }, { "english": "din kab’ ŋuniya m-bɔri ni di lu shɛm la as you would do to a cracked wall or partitions that break and lean(?), wanting to fall.", "dagbani": "[PSA 62:3]" }, { "english": "he/she who ...", "dagbani": "ŋuni" }, { "english": "[neutral]", "dagbani": "o" }, { "english": "[emphatic]", "dagbani": "ŋuna" }, { "english": "to remove a broody hen from its eggs", "dagbani": "ŋunigi" }, { "english": "(of a person) arrest without difficulty", "dagbani": "ŋunigi" }, { "english": "stoop", "dagbani": "ŋuniya" }, { "english": "whoever", "dagbani": "ŋunkam" }, { "english": "everyone who", "dagbani": "ŋunkam" }, { "english": "Anyone who touches the mountain shall be put to death.", "dagbani": "ŋunkam ti shihi zoli maa, bɛn’ kum’ o" }, { "english": "Whoever despises his chance puts him/herself into trouble.", "dagbani": "Ŋunkam ʒiɛm o daalɔbu kpɛrila ganyina ni" }, { "english": "After this announcement until the day of the wedding, anyone who has cause or impediment to the marriage should come out and announce the problem.", "dagbani": "vi. After this announcement until the day of the wedding, anyone who has cause or impediment to the marriage\nshould come out and announce the problem." }, { "english": "Anyone who wants can apprentice himself to a barber-surgeon.", "dagbani": "ŋunkam bɔri li ni tooi doli wɔnzam ka o wuhi o\nanyone who wants can apprentice himself to a barber-surgeon." }, { "english": "Everyone who has HIV in his body will eventually contract AIDS.", "dagbani": "ŋunkam mali HIV o niŋgbuna ni\nni bahi gbaai AIDS doro." }, { "english": "to break (of glass or crockery)", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "it is not right that you should take its meat outside or break a bone of it.", "dagbani": "di bi simdi ni yi zaŋ di nimdi yi sambanni bee n-ŋma di kɔbili" }, { "english": "he threw the slabs down the mountain and they broke.", "dagbani": "bahi zoli maa gbini ka di ŋma" }, { "english": "it fractured his skull.", "dagbani": "di ŋma o zuɣuŋmɔŋ" }, { "english": "If you are carrying", "dagbani": "A yi ʒiri yuli ka di ti ŋma, a bi lan zɔri ko’ yɔra." }, { "english": "a water pot and it breaks, you no longer fear water running down on you.", "dagbani": "Zom’ yi ti ŋma ŋmani ŋmani lana n-ŋma li." }, { "english": "If a blind person breaks a calabash, it’s the owner who breaks it (he should have taken it out of the blind person’s way).", "dagbani": "Di doliya 'bɛ yɛliya', 'bɛ yɛliya' ŋmari tiŋa." }, { "english": "Don’t follow rumours; rumours can destroy a town. Lit: don't follow 'they say' ....", "dagbani": "Di doliya 'bɛ yɛliya', 'bɛ yɛliya' ŋmari tiŋa." }, { "english": "to make change (of money)", "dagbani": "ŋma biɛhigu" }, { "english": "cause a rupture in relations between people", "dagbani": "niriba ‘" }, { "english": "be confused, emotionally 'shattered'", "dagbani": "yɛm(a) ŋma" }, { "english": "I am overcome by sorrow.", "dagbani": "Suhugarigu chɛmi ka n yɛma ŋma" }, { "english": "Egypt's gods see him and tremble, and the Egyptians are weak from fear.", "dagbani": "Ijipti wuna nya o ka bɛ ni’ sɔhira, ka Ijiptinim’ yɛma ŋma" }, { "english": "Why are you crying and breaking my heart?", "dagbani": "ŋ-ŋmahiri n yɛma?" }, { "english": "\"to respond quickly to an event\"", "dagbani": "ŋma sakpuɣili" }, { "english": "form blocks, bricks in a mould", "dagbani": "ŋma bilichiisi" }, { "english": "Come on, let's make some bricks and fire them.", "dagbani": "Kamiya na ka ti ŋma bilichiisi n-nyo li buɣim" }, { "english": "dedicate", "dagbani": "ŋma n ti" }, { "english": "to cross/waylay sb.", "dagbani": "ŋma noli" }, { "english": "write letter, legal document", "dagbani": "ŋma gbɔŋ" }, { "english": "they lodged an accusation against the people of Judah and Jerusalem", "dagbani": "Judanim’ mini Jɛrusalɛmnima" }, { "english": "to clear land for a farm", "dagbani": "ŋma puu" }, { "english": "compose a song", "dagbani": "ŋma yilli" }, { "english": "the person God chose and he composed sweet songs", "dagbani": "Naawuni ni pii ninvuɣ’ so ka o ŋma yil’ nyaɣisa ... la" }, { "english": "behead X", "dagbani": "ŋma X zuɣu" }, { "english": "Pharaoh will have them come and take you out to behead you.", "dagbani": "zuɣu Pharaoh will have them come and take you out to behead you." }, { "english": "to out-run X", "dagbani": "zo n-ŋma X zuɣu" }, { "english": "The two of them were both running hard, and the other disciple outran Peter and got to the tomb first.", "dagbani": "Bɛ niriba ayi maa daa kul zɔrimi, ka nyaandol’ ŋun’ maa daa zo ŋ-ŋma Pita zuɣu n-daŋ siliga gbini" }, { "english": "cut the umbilical cord of X", "dagbani": "ŋma X nyuɣu" }, { "english": "They will need a woman, they will take the child’s umbilical cord, and they will bring it before me.", "dagbani": "Bɛ yi dɔɣi paɣa, bɛ ku ŋma bii nyuɣu naɣla bɛ bɔ la" }, { "english": "If they give birth to a girl, they won't cut the cord until they have deposited some money.", "dagbani": "liɣri sɔŋ" }, { "english": "to trick X to know a secret", "dagbani": "ŋma X puuni" }, { "english": "to burst", "dagbani": "kabisi" }, { "english": "break sth. to pieces", "dagbani": "kabisi" }, { "english": "to cut a tree, hack, fell", "dagbani": "ŋma dari/dakuɣiri" }, { "english": "to cut firewood, fell timber", "dagbani": "ŋma dari" }, { "english": "a person and his/her mate goes to bush to cut wood.", "dagbani": "nir’ mini o kpee chaŋla mɔɣu ni ni bɛ ti ŋma dari" }, { "english": "cut firewood, fell timber", "dagbani": "m-mi dakuɣiri" }, { "english": "there is no one amongst us who is familiar with lumbering operations.", "dagbani": "ŋmabu" }, { "english": "Nobody sits on the branch of a tree and then cuts it off.", "dagbani": "Nira bi ʒi tiwulli zuɣu ka ŋmari li." }, { "english": "to lie, tell lies", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "to tell lies", "dagbani": "ŋma ʒiri" }, { "english": "Because you were not there an old man can tell lies to the children but not if you were there.", "dagbani": "A daa ka ni zuɣu ka niŋkurugu mali ŋmari bihi ʒiri, pa ni a daa be ni." }, { "english": "tell a lie about X", "dagbani": "ŋma ʒiri m-pa X" }, { "english": "Because it is a lie that you are telling about Ishmael.", "dagbani": "dama ʒiri ka a ŋma m-pa Ishimail maa" }, { "english": "falsely accuse X", "dagbani": "ŋma X tiŋŋmaŋ" }, { "english": "It is because of this hope that the Jews are accusing me.", "dagbani": "Yɛhudianim’ ŋmari ma tiŋŋmaŋ maa." }, { "english": "to hold under the arm", "dagbani": "ŋmabi" }, { "english": "Your sons in their arms.", "dagbani": "bɛ ni ti zaŋ yi bidibisi maa ŋmab’ bɛ bɔɣuri ni na" }, { "english": "You hold someone and cuddle them in your arms.", "dagbani": "A gbaai so n ŋmabi a bɔɣu ni" }, { "english": "to steal (idiomatic)", "dagbani": "ŋmabi" }, { "english": "‘-- on head’", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "to steal", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "ŋmabira", "dagbani": "Nact" }, { "english": "to aid another to lift a load onto his head while the helper is himself carrying a load", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "a pilferer, thief.", "dagbani": "ŋmabira" }, { "english": "plaintain (plural)", "dagbani": "ŋmabiriba" }, { "english": "to make rope.", "dagbani": "ŋmaɣi" }, { "english": "He tricked me.", "dagbani": "O ŋmaɣi ma mi." }, { "english": "to dodge, swerve, sidestep.", "dagbani": "ŋmaɣi" }, { "english": "to trick.", "dagbani": "ŋmaɣi" }, { "english": "twist", "dagbani": "ŋMA/E" }, { "english": "big, huge", "dagbani": "ŋmaɣinli" }, { "english": "tear", "dagbani": "ŋmaɣu" }, { "english": "to cut into pieces, cut up", "dagbani": "ŋmahi" }, { "english": "Jacob went and cut branches of three different types of tree.", "dagbani": "Yaakubu daa chaŋ ti ŋmahi tihi balibu dib’ ata wula" }, { "english": "cut up the ram and wash its intestines.", "dagbani": "ŋmahi piɛlaa maa, ka paɣ’ o nyɔri" }, { "english": "discourage X", "dagbani": "ŋmahi X yɛma" }, { "english": "Why are you crying and weakening my resolve?", "dagbani": "yɛma? [ACT 21:13]" }, { "english": "to slice", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "to cut, break, 'cut' many things", "dagbani": "Unit: ŋma; ŋmahi anfooni/foto ‘take photos, draw pictures’" }, { "english": "they took time to collect the data and take photographs/draw pictures", "dagbani": "bɛ ni zaŋ dahima shɛli n laɣisi lahabaya ka ŋmahi anfooni" }, { "english": "They took the", "dagbani": "Bɛna n-ŋmahi foto shɛŋa dim be kalanda ŋɔ ni maa." }, { "english": "photos which are in this calendar.", "dagbani": "ŋmahibu baŋda ‘designer’" }, { "english": "who are designers of all sorts of artefacts.", "dagbani": "bɛn yɛn nyɛ binyɛra balibu kam ŋmahibu baŋdiba" }, { "english": "to cause to 'cut'.", "dagbani": "Caus: ŋma" }, { "english": "to frighten X.", "dagbani": "ŋmahi X yɛm" }, { "english": "to massage with the hands", "dagbani": "ŋmahim" }, { "english": "to squeeze, crush", "dagbani": "ŋmahim" }, { "english": "as twisting the nose produces blood", "dagbani": "nir’ ni yi ŋmahim nyee pam ka ʒim yirina shɛm" }, { "english": "If a man is castrated", "dagbani": "Bɛ ni ŋmahim do’ so lana bee bɛ ni ŋmaai do’ so yoli" }, { "english": "to strangle, throttle", "dagbani": "ŋmahim (kukoli) (ku1)" }, { "english": "to compare, make or remark on a similarity", "dagbani": "ŋmahim" }, { "english": "Let us make a human being to resemble ourself, and he will be like how we are.", "dagbani": "Chɛliya ka ti nam ninsala ŋ-ŋmahindi timaŋa, ka o be kaman ti ni be shɛm ŋɔ" }, { "english": "measure, compare", "dagbani": "ŋmani, ŋmali, buɣisi" }, { "english": "what can a person compare with God or what can he find to resemble him?", "dagbani": "bɔ ka nir’ lee yɛn zaŋ Naawuni ŋmahindi bee bɔ ka nir’ lee yɛn zaŋ o buɣisi?" }, { "english": "proverbs", "dagbani": "ŋmahima" }, { "english": "statue, idol", "dagbani": "biŋŋmahindili" }, { "english": "similar, resembling", "dagbani": "ŋmahindili" }, { "english": "a resemblance, image, sth. similar/comparable", "dagbani": "ŋmahinli" }, { "english": "a resemblance, image, sth. similar/comparable (plural)", "dagbani": "ŋmahima" }, { "english": "Adam foreshadows the man who was to come.", "dagbani": "Adam daa nyɛla ŋun daa ti yɛn kana la ŋmahinli." }, { "english": "they decorated the walls and depicted cherubs and images of palmtrees and blossoming flowers on them.", "dagbani": "bɛ mali ... dukpina ka ŋme chɛrubnim’ kɔtomsi mini abie tihi ni tipuma din yirigi ŋmahima pa di zuɣu" }, { "english": "proverbs and similes which are words of the wise, and their riddles.", "dagbani": "yɛtɔɣa mini bɛ saliŋlɔha" }, { "english": "A good sample shows one the correct type of medicine to be obtained.", "dagbani": "Yɛli ŋmahinli n-diri tim." }, { "english": "For instance: a boy sees a girl and thinks she is very pretty.", "dagbani": "Bidibiga nyari la bipuɣinga ka tɛhi ni o viɛli pam." }, { "english": "an example", "dagbani": "ŋmahinli" }, { "english": "My life is an example, 'portent' to many people.", "dagbani": "M biɛhigu nyɛla ŋmahinli niriba pam sani" }, { "english": "outline, delineation, appearance.", "dagbani": "ŋmahiŋgbana" }, { "english": "outline, delineation, appearance.", "dagbani": "ŋmahingbana" }, { "english": "outline, delineation, appearance.", "dagbani": "ŋmahimgmana" }, { "english": "they had breastplates with the appearance of fire, and .... sapphire, and sulphur.", "dagbani": "ba daa malila nyɔtaɣrisi din ŋmahiŋgbana daa be kaman buɣim mini ... safaya la ni chilibi" }, { "english": "I couldn't tell what its appearance/shape was like.", "dagbani": "n daa bi tooi baŋ di ŋmahingbana ni nyɛ shɛm" }, { "english": "a resemblance, something comparable.", "dagbani": "ŋmali" }, { "english": "Pl: semblances, things comparable", "dagbani": "ŋmaya" }, { "english": "Israel's incomparable God.", "dagbani": "Izraɛl Naawuni ŋun ka ŋmali" }, { "english": "a sample.", "dagbani": "ŋmali" }, { "english": "a type.", "dagbani": "ŋmali" }, { "english": "a skin-rash, 'ringworm'", "dagbani": "ŋmali" }, { "english": "to turn", "dagbani": "ŋmaligi" }, { "english": "if Satan is chasing Satan away, that means that he is turning and fighting himself.", "dagbani": "Sintana yi kariti Sintana bahira, o ŋmaligimi tuhir' omaŋa m-bala" }, { "english": "It is not good that the child should have to bend or lower his", "dagbani": "Di bi simdi ka bia ŋmaligi bee n silim o nyingoli tiŋ ni o mɔɣi." }, { "english": "neck to suck.", "dagbani": "tuhi." }, { "english": "they just went straight ahead and did not turn.", "dagbani": "bɛ kul tuhimi chani tooni ka bi ŋmaligira" }, { "english": "abandon, turn away from", "dagbani": "ŋmaligi ka che" }, { "english": "they did not depart from any of the regulations the king had laid down.", "dagbani": "Bɛ daa bi ŋmaligi ka chɛ naa ni daa zali zaligu shɛŋa" }, { "english": "distort one's mouth (pout ?)", "dagbani": "ŋmaligi noli" }, { "english": "If you want to look beautiful, do", "dagbani": "Bɔri viɛlim ku ŋmaligi noli" }, { "english": "not make your mouth crooked.", "dagbani": "birigi." }, { "english": "to return, turn/go back.", "dagbani": "ŋmaligi nyaaŋa" }, { "english": "turn back", "dagbani": "ŋmaligi" }, { "english": "let their insults turn back and fall on their own heads.", "dagbani": "chɛ ka bɛ daansarisi maa ŋmaligi lu bɛ zuɣu" }, { "english": "Jordan River turned back on its course.", "dagbani": "Jɔɔdɛn Mɔɣili ŋmaligi lab’ di nyaaŋa" }, { "english": "turned its back", "dagbani": "ŋmaligi biri" }, { "english": "the business of fetching and selling water by women", "dagbani": "ŋmaligili" }, { "english": "crooked (shape)", "dagbani": "ŋmaliŋ" }, { "english": "The pot calling the kettle black.", "dagbani": "Gumachuɣu turi gingalayɔɣu ni o naŋgbaŋ ŋmaliŋ ka gingalayɔɣu mi yɛli, ka nyin’ zuɣu mɔɣlim ŋɔ." }, { "english": "weakening", "dagbani": "ŋmalli" }, { "english": "late afternoon, between one and four o'clock p.m", "dagbani": "wuntaŋ'ŋmalli" }, { "english": "late in the afternoon, David got up from his nap.", "dagbani": "Dauda daa ti yiɣis’ o garo zuɣu wuntaŋ’ ŋmalli saha" }, { "english": "they tried to backfire it from late evening until night.", "dagbani": "bɛ daa yi kparisi li la zawun' ŋmalli n-ti paai yuŋ thry" }, { "english": "the Mampruli language", "dagbani": "Ŋmampilli" }, { "english": "a Mamprusi person", "dagbani": "Ŋmampiriga" }, { "english": "the three sons of Naa Gbewaa whose descendants were the Dagomba, the Mamprusi and the Nanumba", "dagbani": "Naa Gbewaa bihi ata bɛn zuliya nyɛ Dagbamba, Ŋmamprisi ni Nanumba la" }, { "english": "Tɔhigu chiefship belongs to Mamprusis", "dagbani": "Tɔhigu zuliya n-nyɛ Ŋmampurisi" }, { "english": "Shitobu chiefship belongs to Dagombas", "dagbani": "Shitobu zuliya n-nyɛ Dagbamba" }, { "english": "and Ŋmantambo chiefship belongs to Nanumbas", "dagbani": "ka Ŋmantambo zuliya mi nyɛ Nanumba" }, { "english": "Mamprusi land", "dagbani": "Ŋmampirigu" }, { "english": "the (Paramount) Chief of Mampurugu, NaYiri", "dagbani": "Ŋmampirigu Lana" }, { "english": "Because of this the NaYiri gave the (Paramount-)chieftaincy (of Dagbong) to Zanjina.", "dagbani": "Ŋɔ maa zuɣu ka Ŋmampirigu Lana daa zaŋ Nam maa ti Zanjina" }, { "english": "coral bead", "dagbani": "ŋmanamiga" }, { "english": "a small calabash", "dagbani": "ŋmanbuɣubila" }, { "english": "a calabash covering another of the same size; one set of the two calabashes", "dagbani": "ŋmanbuɣupiligiŋga" }, { "english": "stackable calabashes", "dagbani": "ŋmantaɣilima" }, { "english": "a broken calabash, calabash shard", "dagbani": "ŋmanchɛɣu" }, { "english": "shrub [sp.] small shrub, which is used for treating kadziligu", "dagbani": "ŋmanchee" }, { "english": "calabash shard", "dagbani": "ŋmanchee" }, { "english": "a small calabash ladle used for porridge", "dagbani": "ŋmangbaa" }, { "english": "pigeon, dove (domestic, or general)", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "pigeons, doves", "dagbani": "ŋmana" }, { "english": "the dove pecked off a fresh olive leaf and held it in its beak.", "dagbani": "ŋmani maa daa ŋmaai olivi tia vamahili n-gbab’ o noli" }, { "english": "God's Holy Spirit came from above like a dove.", "dagbani": "Naawuni Shia Kasi yi zuɣusaa na kamanŋmani la" }, { "english": "dove", "dagbani": "ŋmanʒee" }, { "english": "pigeons, doves (wild/forest)", "dagbani": "ŋmaŋkɔhiriba" }, { "english": "calabash bowl", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "calabash bowls", "dagbani": "ŋmana" }, { "english": "If a blind person breaks a calabash, it’s the owner who breaks it (he should have taken it out of the blind person’s way).", "dagbani": "Zom’ yi ti ŋma ŋmani ŋmani lana n-ŋma li." }, { "english": "you eat together in one (calabash-)dish.", "dagbani": "yi laɣim diri ŋman’ yini ni" }, { "english": "If anger is eating and gives you something, have", "dagbani": "Suli yi di ka ti a, a mi nyin’ zaŋmi suɣulo n-viɛhi ŋmani." }, { "english": "patience and clean the bowl with your fingers (devour it completely).", "dagbani": "Mɔab nyɛla n kopaɣiri' ŋmani" }, { "english": "Moab is my washbasin.", "dagbani": "Moab is my washbasin. Lit: ... washing-water calabash." }, { "english": "We will cheat by making the grain-measuring calabash small.", "dagbani": "Ti ni doli ŋarili soli n-filim kaŋmɛri ŋmani" }, { "english": "The place where they allow the goat to go is where it breaks calabashes.", "dagbani": "Bɛ ni yuri bua shɛli ni ka o ŋmari ŋmana." }, { "english": "prepare gifts for a wife's first birth", "dagbani": "Abu ba o paɣa ŋmani." }, { "english": "the preparation includes the provision of food ingredients, bedding, soap and other bathing materials", "dagbani": "Note: \"the preparation includes the provision of food ingredients, bedding, soap and other bathing materials\" (IM)" }, { "english": "Abu has prepared towards his wife's bringing forth her first child.", "dagbani": "Abu ba o paɣa ŋmani." }, { "english": "enamel measuring-bowl", "dagbani": "kuruwa" }, { "english": "wooden bowl", "dagbani": "kpandili" }, { "english": "bowl (general, clay-~)", "dagbani": "laa" }, { "english": "brass bowl, big metal bowl", "dagbani": "tahili" }, { "english": "t.z. bowl", "dagbani": "saɣidirilaa" }, { "english": "calabash utensil (generic)", "dagbani": "ŋmana" }, { "english": "a standard wholesale-lot of some merchandise, such as kola or yam", "dagbani": "yi" }, { "english": "[in plural] property, luggage, belongings, 'traps'", "dagbani": "ŋmana" }, { "english": "to remove a woman's property from the matrimonial home (after a divorce)", "dagbani": "suui ŋmana" }, { "english": "to resemble, be like.", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "and human beings who are on this earth are like ants.", "dagbani": "ka ninsalinim’ bɛn be dunia ŋɔ ni ŋmanila salinsahi" }, { "english": "They are like children sitting in the market.", "dagbani": "Bɛ ŋmanila bihi bɛn ʒi daa ni" }, { "english": "we who are like clay pots.", "dagbani": "tinim’ bɛn ŋmani yaɣiri duɣiri ŋɔ" }, { "english": "resemblance", "dagbani": "ŋmali" }, { "english": "to compare", "dagbani": "ŋmahim" }, { "english": "compare, measure", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "like, as", "dagbani": "kaman" }, { "english": "medicinal plant, containing a white fluid", "dagbani": "ŋmanmabihili" }, { "english": "like my mother's or calabash mother's breast", "dagbani": "ŋma-n-ŋma; or ŋman•n•ma" }, { "english": "medicinal plant, containing a white fluid", "dagbani": "ŋmanmabihili" }, { "english": "colobus", "dagbani": "ŋmansuliga" }, { "english": "a set of calabashes (usually in pairs); one is always slightly bigger than the other. The smaller one is put inside the bigger one.", "dagbani": "ŋmantaɣilima" }, { "english": "pair of equal calabashes", "dagbani": "ŋmanbuɣupiligiŋga" }, { "english": "calabash", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "set of calabashes", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "plant", "dagbani": "ŋmanzuɣulaa" }, { "english": "plants", "dagbani": "ŋmanzuɣulahi" }, { "english": "'ringworm'", "dagbani": "ŋmali" }, { "english": "skull", "dagbani": "zudzulaa" }, { "english": "skulls", "dagbani": "zudzuŋmaŋ" }, { "english": "dove", "dagbani": "naɣipiɛrisi" }, { "english": "'Even egrets know when it is time to", "dagbani": "Hal naɣipiɛrisi mi bɛ yiŋ’ labbu saha." }, { "english": "return", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "doves, swallows, and small birds know when it is time to migrate.", "dagbani": "ʒee" }, { "english": "broken", "dagbani": "'ŋmaŋ" }, { "english": "as you would do to a cracked wall or partitions that break and lean(?), wanting to fall.", "dagbani": "kaman yi ni yɛn niŋ dikili ŋmaŋ bee kikara din kab’ ŋuniya m-bɔri ni di lu shɛm la" }, { "english": "Broken Pot.", "dagbani": "Duɣu ŋmaŋ" }, { "english": "When they (potters) are going to make these vessels, they get clay and use a", "dagbani": "Bɛ yi yɛn mɛ nɛma ŋɔ, bɛ bɔrila yaɣiri, m-bo duɣu ŋmaŋ n-to li gari yaɣiri maa ni, ka di nyɔɣi tab’ vɛnyɛliŋga" }, { "english": "broken pot and pound it into the clay so that it holds together well.", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "See", "dagbani": "chɛɣu" }, { "english": "Sim", "dagbani": "chihuŋ" }, { "english": "clay", "dagbani": "kabili" }, { "english": "a calabash dipper", "dagbani": "ŋmaŋgbaa" }, { "english": "dove-sellers", "dagbani": "ŋmaŋkɔhiriba" }, { "english": "the tables of the money-changers and the seats of the dealers in pigeons", "dagbani": "daari laɣitaɣiriba teebuya mini ŋmaŋkɔhiriba kuɣisi luhira" }, { "english": "moon", "dagbani": "ŋmariga" }, { "english": "a month", "dagbani": "ŋmariga" }, { "english": "a star", "dagbani": "ŋmariga" }, { "english": "the morning star", "dagbani": "ŋmariga" }, { "english": "The foolish adulterer saw the morning star and thought it was daybreak.", "dagbani": "Dagɔr’ jɛrigu nya ŋmariga m-mi ni biɛɣu." }, { "english": "a calabash dipper.", "dagbani": "ŋmariga" }, { "english": "'morning-star'.", "dagbani": "ŋmarigɔŋ" }, { "english": "mould, mold [Am.] frame for making bricks/blocks.", "dagbani": "ŋmarigu" }, { "english": "short, cut-short", "dagbani": "'ŋmaa" }, { "english": "small cloud", "dagbani": "Sawoli' ŋmaa" }, { "english": "their trousers and their short garments and long garments.", "dagbani": "bɛ kpalansi mini bɛ binyɛr’ ŋmahi ni binyɛr’ waɣila" }, { "english": "won’t bring the rainy season.", "dagbani": "miri ku sheei shɛɣu" }, { "english": "The cow with its tail cut off was the first to climb to the top of the hill and the other cows with tails have.", "dagbani": "Naɣ’ zu’ ŋmaa daŋ daboli zuɣu ka naɣ’ maŋli kɔŋ dooshee" }, { "english": "no place to lie.", "dagbani": "Ŋun ka yoli bi zaɣisi yɔŋmaa." }, { "english": "The man who has no penis will not reject a short penis.", "dagbani": "waɣinli." }, { "english": "low, short (not tall)", "dagbani": "bɛ daa me goon’ ŋmaa zali du’ bila kam tooni" }, { "english": "they built a low wall standing in front of each small room.", "dagbani": "bɛ daa me goon’ ŋmaa zali du’ bila kam tooni" }, { "english": "They built low walls all around God's temple.", "dagbani": "Bɛ daa mɛla goon’ ŋmahi gili Naawuni jɛmbu duu maa" }, { "english": "a piece of", "dagbani": "ŋmaa" }, { "english": "A fisherman’s child cries for a slice of yam, but not for a piece of fish.", "dagbani": "Kulipal’ bia kumdila nyu-ŋmaa zuɣu, pa ni ziŋjilli ŋun zuɣu." }, { "english": "to fell a tree", "dagbani": "ŋmaai" }, { "english": "to cut off, saw off", "dagbani": "ŋmaai" }, { "english": "Cut it off!", "dagbani": "Ŋmaam li bahi!" }, { "english": "the dove pecked off a fresh olive leaf and held it in its beak.", "dagbani": "ŋmani maa daa ŋmaai olivi tia vamahili n-gbab’ o noli" }, { "english": "'did not give'", "dagbani": "Naawuni mi daa bi ŋmaai di tiŋgbɔŋ maa hal napɔŋ yaabu yim zuɣu ti o" }, { "english": "portion (esp. t.z., fufu)", "dagbani": "ŋmaai" }, { "english": "The lazy person puts his hand in the dish but hasn't the energy to break off some food to put in his mouth.", "dagbani": "Vinyaɣilan’ n-zaŋd’ o nuu timdi laa ni hal ka bi bɔri ni o ŋmaai bindirigu ti kpar’ o noli ni." }, { "english": "When you cook the food for the household first separate the child's portion and then add pepper (to the rest) for the family to eat.", "dagbani": "Di yi niŋ ka a duɣiri yili maa zaa bindirigu nyin daŋ mi ŋmaai bia maa bindirigu pɔi ka naai niŋ nanzuu niŋ ka yili maa zaa naai di." }, { "english": "It ceased coming out.", "dagbani": "Di ŋmaai yibu na." }, { "english": "to weep", "dagbani": "ŋmaai nyee" }, { "english": "to take a picture, 'snap' sb.", "dagbani": "ŋmaai fɔto" }, { "english": "bi", "dagbani": "ŋmaara a spring whose water never fails [ISA 58:11]" }, { "english": " ŋmaai X jia ‘cut X short’.", "dagbani": "ŋ-ŋmaai li jiya to cut it short [ROM 98]" }, { "english": " ŋmaai bihili ‘wean, be weaned’.", "dagbani": "bia maa daa ti zooi, ka bɛ ŋmaag'o bihili the child grew up and was weaned" }, { "english": "bia ŋun ŋmaai bihili ni ti zaŋ o nuu tim bahiga voli ni a child who has been weaned will put his hand in an adder's burrow [ISA 11:8]", "dagbani": " noli ŋmaai ‘no longer have (food/drink)’." }, { "english": "weep for the sweet wine", "dagbani": "kummiya wain nyaɣisili la zuɣu" }, { "english": "because you won't have any to drink", "dagbani": "dama yi noli ŋmaala di nyubu maa" }, { "english": "decide a legal case, settle an argument", "dagbani": "ŋmaai yɛtɔɣa, naŋgbankpeeni" }, { "english": "If there should be a case of manslaughter and its resolution is too difficult for you", "dagbani": "Ninvuɣ' kubo yɛtɔɣ' shɛli yi ti beni, ka di ŋmaabu to yi sani" }, { "english": "the lot puts an end to disputes.", "dagbani": "zuŋguliŋmaarigu" }, { "english": "end", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "disputes", "dagbani": "ŋmahi" }, { "english": "small bird which follows monkeys", "dagbani": "ŋmaanchee" }, { "english": "small birds which follow monkeys", "dagbani": "ŋmaanchɛhi" }, { "english": "bird which resembles a parrot and destroys corn cobs", "dagbani": "ŋmaanchee" }, { "english": "a disease of the neck for children", "dagbani": "ŋmaandoli" }, { "english": "aphrodisiac medicine; translates 'mandrake' a herb (root)", "dagbani": "ŋmaankpihiga" }, { "english": "footnote call it a 'tia'. Rubin daa ti chaŋ mɔɣu ni alikama chɛbu saha ti bo ŋmaankpihiga na ti", "dagbani": "ŋmaankpihiga" }, { "english": "footnote", "dagbani": "tia" }, { "english": "at the time of the wheat harvest when Reuben was out in the open country he found some mandrakes and brought them to Leah his mother.", "dagbani": "Rubin daa ti chaŋ mɔɣu ni alikama chɛbu saha ti bo ŋmaankpihiga na ti o ma Liya" }, { "english": "black colobus monkey", "dagbani": "ŋmaansuliga" }, { "english": "Black and White (Geoffroy's) Colobus: Colobus vellerosus", "dagbani": "ŋmaansuliga" }, { "english": "a hat made of colobus-fur", "dagbani": "ŋmaaŋa" }, { "english": "The costume they wear to dance this dance (Baamaaya) is 'whiskers', jingles, skirt and colobus-fur hat.", "dagbani": "Situri' shɛŋa bɛ ni mali wari waa ŋɔ n-nyɛ: lɔm, chaɣila, mukuru mini ŋmaansuliga." }, { "english": "colobus skin(-hat)", "dagbani": "ŋmansuliga gbaŋ" }, { "english": "red monkey, patas", "dagbani": "ŋmaaŋa" }, { "english": "monkeys", "dagbani": "ŋmaansi" }, { "english": "If you haven’t seen how the monkey climbs a tree, you won’t see how it comes down one.", "dagbani": "A yi bi nya ŋmaaŋa tia dubu a ku lan nya o sheebu na." }, { "english": "What was the monkey eating before discovering the ebony tree fruit?", "dagbani": "Bɔ ka ŋmaaŋa daa lee dira nti paai gaya?" }, { "english": "The monkey sleeps in the tree because", "dagbani": "Kiŋkansi zuɣu ka ŋmaaŋa gbɛri tia zuɣu." }, { "english": "fear of violence", "dagbani": "jaŋa" }, { "english": "a disease of the ribs for children", "dagbani": "ŋman" }, { "english": "a male patas monkey", "dagbani": "ŋmaandɔɣu" }, { "english": "The male monkey likes figs, but it fears the ways of the dog.", "dagbani": "Ŋmandɔɣu bɔri sinsaba ka mi zɔri baa bɔbili." }, { "english": "berries [sp.] (edible)", "dagbani": "ŋmaaŋa sinsabiga" }, { "english": "monkey-grape tree", "dagbani": "sinsabiga" }, { "english": "tree [sp.], aphrodisiac, 'mandrake'", "dagbani": "ŋmaaŋkpihiga" }, { "english": "'monkey akee-apple'", "dagbani": "ŋmaankpihiga" }, { "english": "During wheat harvest, Reuben went out into the fields and found some mandrake plants, which he brought to his mother Leah.", "dagbani": "Rubin daa ti chaŋ mɔɣu ni alikama chɛbu saha ti bo ŋmaankpihiga na ti ti o ma Liya" }, { "english": "In the old days they thought that the tree was something that brought offspring or birth.", "dagbani": "bidɔɣiligu na. Dinzuɣu di daa leei tab’ bɔbu tim." }, { "english": "to hit, strike, beat.", "dagbani": "ŋme" }, { "english": "I killed a young man who struck me.", "dagbani": "N kula nachimbil’ so ŋun ŋme ma." }, { "english": "Dawadawa pods are also what they use to make varnish to burnish courtyards and floors ('rooms') when they have finished pounding the gravel.", "dagbani": "Do’ sandi gba nyɛ la bɛ ni mali shɛli n-lɔhiri ŋam m-mihiri dundɔna mini duri bɛ yi ti ŋmɛ ziɣa naai." }, { "english": "The club", "dagbani": "Doli dini ŋme yiŋa di bi ŋmɛri mɔɣu ni." }, { "english": "be impatient, eager to ...", "dagbani": "ŋmɛ ni ..." }, { "english": "they (horses) were impatient to go and inspect the earth.", "dagbani": "bɛ (wɔri) ni daa kul ŋmɛrimi ni bɛ kaai gili dunia ŋɔ" }, { "english": "to shoot a gun, cannon", "dagbani": "ŋme malifa, agba" }, { "english": "It’s hard to make yam mounds, but labaakɔ yams are tasty.", "dagbani": "Pini kɔbu to ka labaako mi nyaɣisa." }, { "english": "to leave a track, imprint", "dagbani": "ŋme bɔbili" }, { "english": "He leaves a shining track on top of the water behind him.", "dagbani": "O ŋmɛri bɔbili din nyaɣisira pari kom zuɣu o nyaaŋa." }, { "english": "to knock X down (especially in a fight)", "dagbani": "ŋme X luhi" }, { "english": "He easily hit down the huge man.", "dagbani": "O ŋme wɔɣirili maa luhi chɔɣimata." }, { "english": "they have hit my people and thumped them and made them fall", "dagbani": "bɛ ŋme n niriba ... kurili luhi" }, { "english": "to devastate", "dagbani": "ŋme wurim" }, { "english": "to ring (a bell, iron)", "dagbani": "ŋme" }, { "english": "to ring somebody up, 'call' [Am.]", "dagbani": "ŋme mia" }, { "english": "play (drum, fiddle)", "dagbani": "ŋme" }, { "english": "I will play a fiddle with ten strings to praise you", "dagbani": "N ni ŋme mɔɣilo din mali mihi pia paɣ'a" }, { "english": "to beat the war alarm", "dagbani": "ŋme fanfantua" }, { "english": "to perform the chant of the oral", "dagbani": "ŋme sambanluŋa" }, { "english": "to play the mourning music of grandchildren", "dagbani": "ŋme yaawum" }, { "english": "The faces of the projecting walls were decorated with palm trees.", "dagbani": "bɛ daa ŋmɛnŋme abie tihi pa di dukpina maa zuɣu" }, { "english": "to complain, utter a cry", "dagbani": "ŋme kuŋa" }, { "english": "to cut, build a (new)", "dagbani": "ŋme solɔɣu" }, { "english": "road", "dagbani": "solɔɣu" }, { "english": "They will cut a road from the land of Egypt to the land of Assyria.", "dagbani": "bɛ ni ti ŋme solɔɣu yi Ijipti tiŋgbɔŋ ni kuli Asiria tiŋgbɔŋ ni." }, { "english": "We will cheat by making the", "dagbani": "Ti ni doli ŋarili soli n-filim kaŋmɛri ŋmani" }, { "english": "they", "dagbani": "bɛna" }, { "english": "They took the photos which are in this calendar.", "dagbani": "Bɛna n-ŋmahi foto shɛŋa dim be kalanda ŋɔ ni maa." }, { "english": "It is them that I beat.", "dagbani": "Bɛna ka m bu maa." }, { "english": "Those who are whispering together (plotting privately) and laughing know what it is all about.", "dagbani": "Bɛn gbimisi ka lara bɛn’ mi bɛ yɛlli." }, { "english": "They killed him.", "dagbani": "Bɛna n ku o." }, { "english": "You punished the other nations except them.", "dagbani": "zuliyanim’ maa tibili, amaa ka chɛ bɛna." }, { "english": "They are the ones who snatch orphans from their mothers' breasts.", "dagbani": "Bɛna n-nyɛ bɛn darigiri gbabigiri kpibisi bɛ manim’ biha ni" }, { "english": "some ... the others", "dagbani": "shɛba ... bɛn' la" }, { "english": "some people shouted one thing and some another.", "dagbani": "shɛb’ daa tahiri yɛra, ŋŋɔ nyɛla ŋŋɔ; ka bɛn’ la mi yɛra, ŋŋɔ nyɛla ŋŋɔ;" }, { "english": "When Jesus, Peter, James and John reached the other disciples.", "dagbani": "ni Jɔn daa ti paai Yisa nyaandolib’ bɛn’ la sani" }, { "english": "They are coming", "dagbani": "Bɛna n-kani ŋɔ na" }, { "english": "He/She is coming", "dagbani": "ŋuna" }, { "english": "as for us, the Lord is our God.", "dagbani": "Amaa tinim’ bɛna, Yawɛ n-nyɛ ti Naawuni" }, { "english": "for us, the Lord is our God.", "dagbani": "for us, the Lord is our God. [2CH 13:10]" }, { "english": "existence.", "dagbani": "biɛnibu" }, { "english": "all those who ... Chɛ ka bɛnkam zaa jɛmd’ a suhuri paligi", "dagbani": "bɛnkam" }, { "english": "May all who praise you be joyful.", "dagbani": "[PSA 70:4]" }, { "english": "everyone who heard his word would have faith because of him.", "dagbani": "bɛnkam zaa wum o yɛligu niŋ yɛda o zuɣu" }, { "english": "' bɛn; kam.", "dagbani": "'biɛnli" }, { "english": "brave", "dagbani": "bibiɛnli" }, { "english": "dawn", "dagbani": "biɛnoli" }, { "english": "tree (Burkea africana)", "dagbani": "bɛnzaŋa" }, { "english": "pool, lake", "dagbani": "biɛŋ" }, { "english": "pool, lake (variant)", "dagbani": "biɔŋ" }, { "english": "you led water down into the lower pool", "dagbani": "yi daa taɣi kom sɔŋ di biɛŋ din be tiŋli la ni" }, { "english": "every pond and all their watercourses.", "dagbani": "A yi bi kaai biɔŋ kuŋ, a ku kaai biɔŋ mahali (mahili)" }, { "english": "If you haven't visited a pond when it's empty, you won't visit it when it has water in it.", "dagbani": "yi daa gbi kɔbɔɣili sɔŋ ... ni beeŋ' kurili la ni kom zɔri na" }, { "english": "you dug a reservoir in the ground so that the water of the old pool would run into it.", "dagbani": "Jakpiŋkpiŋ’ (Jakpuŋkpuŋ’) lɔɣiri biɛma." }, { "english": "puffer fish sneaks secretly along the ponds.", "dagbani": "jakpiŋkpiŋ" }, { "english": "'well, spring'", "dagbani": "biliga" }, { "english": "'water-source'", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "'town waterhole'", "dagbani": "kulibɔŋ, loko" }, { "english": "'dam, big river'", "dagbani": "mɔɣili" }, { "english": "The river is full and its tributaries are also full; the stream should not be angry.", "dagbani": "Mɔɣili paliya ka o biɛma pali, kulibɔŋ di jɛri suli." }, { "english": "A river beats a pond.", "dagbani": "Mɔɣili di biɛŋ." }, { "english": "'tributary'", "dagbani": "bimbali" }, { "english": "'water-channel'", "dagbani": "kosoli" }, { "english": "'watercourses'", "dagbani": "kɔ'purima" }, { "english": "morning-star", "dagbani": "biɛŋmariga" }, { "english": "You morning-star who shone brightly.", "dagbani": "Nyin’ biɛŋmariga ŋun ne pam ŋɔ" }, { "english": "Let its morning stars become dark.", "dagbani": "Chɛ ka di biɛŋmarisi leei zibisim" }, { "english": "calf of the leg", "dagbani": "biɛpuɣili" }, { "english": "placenta", "dagbani": "biɛri" }, { "english": "grain-measuring calabash small.", "dagbani": "ŋme kari." }, { "english": "overthrow", "dagbani": "ŋme kari" }, { "english": "indulge in empty boasting", "dagbani": "ŋmɛ kafuɣila" }, { "english": "Something that involves no struggle is empty boasting.", "dagbani": "Bini din ka vali ni n-ŋmɛri kafuɣila." }, { "english": "to dispute, to argue", "dagbani": "ŋme naŋgbaŋkpeeni" }, { "english": "pace out (measure a distance)", "dagbani": "ŋme napɔŋ" }, { "english": "boast", "dagbani": "ŋme nyɔɣu" }, { "english": "pound ones chest", "dagbani": "nyɔɣu ŋmebu" }, { "english": "boasting", "dagbani": "nyɔɣu ŋmebu" }, { "english": "relax", "dagbani": "ŋme pɔhim" }, { "english": "decide; take counsel", "dagbani": "ŋme gbanjɔŋ" }, { "english": "to auction sth., hold an auction", "dagbani": "ŋme gbanjɔŋ" }, { "english": "(of women) to make a public vow to refrain from the practice of witchcraft (the vow is administered by state Elders and Muslim teachers)", "dagbani": "ŋme sabili" }, { "english": "make war on X", "dagbani": "ŋme X tɔbu" }, { "english": "(he) put them in the hands of the kings of the Philistines and Moabites and they made war on", "dagbani": "o daa zaŋ ba niŋ Filistianim’ mini Mɔabnim’ nanim’ nuu ni, ka bɛ daa ŋme ba tɔbu" }, { "english": "to carry out a raid", "dagbani": "ŋme womwom" }, { "english": "Yahaya Kasuli carried out a lot of raids.", "dagbani": "Yahaya Kasuli daa ŋmɛri womwom pam." }, { "english": "a foot (as measure of length)", "dagbani": "nuu ŋmɛbu" }, { "english": "Women whose height does not reach four feet.", "dagbani": "Paɣa shɛb’ bɛn waɣilim bi paai nuu ŋmɛbu bunahi" }, { "english": "He shoots a gun, cannon.", "dagbani": "O ŋme malifa/agba" }, { "english": "He pounds his chest.", "dagbani": "O ŋme nyɔɣu" }, { "english": "He makes yam-mounds (by hoeing-up).", "dagbani": "O ŋme pina" }, { "english": "They cut, build a (new) road.", "dagbani": "Bɛ ŋme solɔɣu" }, { "english": "She makes shea butter.", "dagbani": "O ŋme kpam" }, { "english": "He makes war on X.", "dagbani": "O ŋme X tɔbu" }, { "english": "They carry out a raid.", "dagbani": "Bɛ ŋme womwom" }, { "english": "He knocks X down (especially in a fight).", "dagbani": "O ŋme X luhi" }, { "english": "She makes shea butter.", "dagbani": "O ŋme X wurim" }, { "english": "They carry out a raid.", "dagbani": "O ŋme X luhi." }, { "english": "He knocks X down (especially in a fight).", "dagbani": "O ŋme X wurim." }, { "english": "He devastates X.", "dagbani": "O ŋme X kari." }, { "english": "He overthrows X.", "dagbani": "O ŋme bɔbili." }, { "english": "He leaves a track, imprint.", "dagbani": "O ŋme napɔŋ." }, { "english": "He paces out (measures a distance).", "dagbani": "O ŋme chi." }, { "english": "He measures out grain (with a bowl).", "dagbani": "Bɛ ŋme gbanjɔŋ." }, { "english": "They auction sth., hold an auction.", "dagbani": "O ŋme X mia." }, { "english": "He rings X up, ‘calls' [Am.] X", "dagbani": "O ŋme kuŋa." }, { "english": "They auction sth., hold an auction.", "dagbani": "O ŋme X mia." }, { "english": "He rings X up, 'calls' [Am.]", "dagbani": "O ŋme kuŋa." }, { "english": "He complains, utters a cry.", "dagbani": "Bɛ ŋme fanfantua." }, { "english": "They beat the war-alarm.", "dagbani": "Bɛ ŋme sambanluŋa." }, { "english": "They perform the chant of the oral history.", "dagbani": "Bɛ ŋme yaawum." }, { "english": "They play the mourning music of grandchildren.", "dagbani": "O ŋme anfoni." }, { "english": "He takes a photograph.", "dagbani": "Bɛ ŋme naŋgbaŋkpeeni." }, { "english": "They dispute, argue.", "dagbani": "O ŋme nyɔɣu." }, { "english": "boast [Gh. Eng. 'bluff']", "dagbani": "nyɔɣu ŋmebu." }, { "english": "boasting", "dagbani": "O ŋme pɔhim." }, { "english": "boast [Gh. Eng. ‘bluff’]", "dagbani": "nyɔɣu ŋmebu." }, { "english": "boasting", "dagbani": "O ŋme pɔhim." }, { "english": "He relaxes.", "dagbani": "O ŋme saawara." }, { "english": "He decides, takes counsel.", "dagbani": "O ŋmɛ ni ..." }, { "english": "He is impatient, eager to ....", "dagbani": "O ŋme sabili." }, { "english": "to make a vow publicly to refrain from doing sth..", "dagbani": "O ŋme sabili." }, { "english": "She makes a public vow to refrain from the practice of witchcraft", "dagbani": "the vow is administered by state Elders and Muslim teachers." }, { "english": "to twist, screw sth. up [literal sense]", "dagbani": "ŋmɛli" }, { "english": "make two braided chains of pure gold, like a rope, and attach the chains to the settings of the jewels", "dagbani": "zaŋ salima alali m-mali zologunim’ ayi n-ŋmɛl’ li kaman gabisi la n-zaŋ li ga kuɣa maa ni yɛn taɣili binshɛŋa ni maa" }, { "english": "all twisted up, carefully braided", "dagbani": "ŋmɛliŋmɛli" }, { "english": "Make two braided chains of pure gold, like a rope, and attach the settings of the jewels", "dagbani": "Zaŋmiya tampiɛl’ viɛlli din ŋmɛliŋmɛli tantolima pia m-mali m biɛhigu shee" }, { "english": "the tabernacle with ten curtains of finely twisted linen.", "dagbani": "wuɣi" }, { "english": "to strangle.", "dagbani": "yi yi bi niŋ lala, dindina yin’ ŋmɛlimiya kab’ o nyiŋgoli" }, { "english": "if you won't do that, then you must strangle it and break its neck.", "dagbani": "Chɛ ka maligumaana zaŋ o ka sara maligu bimbini gbinna nti ŋmɛli ŋmaag’ o zuɣu" }, { "english": "to become fat", "dagbani": "ŋmɛlim" }, { "english": "you have fed yourselves and become fat like animals that are waiting for the day of their slaughter.", "dagbani": "Yi dihi yimaŋa ŋ-ŋmɛlim kaman biŋkɔbiri bɛn ʒe n-guli bɛ kɔrigibu dali" }, { "english": "You got fat, swelled up and stuffed your throat.", "dagbani": "A ŋmɛlimya piri m-muɣi lɔŋ." }, { "english": "If a kapok tree gets big, its branches can break off and fall on.", "dagbani": "Guŋ yi ti ŋmɛlim, di wula tooi ŋahiri luri duri zuɣu di yi ʒɛ m-miri li." }, { "english": "rooms if they are near it.", "dagbani": "Bindiri shɛŋa din ŋmɛlindi niŋgbuna." }, { "english": "Pigeon-peas, beans, soybeans, groundnuts, eggs, meat, fish and milk.", "dagbani": "Adua, tuya, salaŋtuya, sima, gala, nimdi, zahim ni bihim." }, { "english": "Proteins (foods which build up the body):", "dagbani": "Bee yi bara di ku tooi paai gbalkpini." }, { "english": "Even if the calf", "dagbani": "Bee na ʒi n-karigi gari gbalpini." }, { "english": "of the leg is big, it cannot become as big as the thigh.", "dagbani": "barilim, jinjini, 'kpabili, tibigi;" }, { "english": "three variants of the same proverb", "dagbani": "barilim, jinjini, 'kpabili, tibigi;" }, { "english": "to become powerful.", "dagbani": "" }, { "english": "nyuui", "dagbani": "nyuui (sn 2)" }, { "english": "a plover (bird). ?? Forbes’s plover: Charadrius forbesi.", "dagbani": "ŋmɛlinŋmee" }, { "english": "a thin, long-legged person.", "dagbani": "ŋmɛlinŋmee" }, { "english": "flower", "dagbani": "ŋmɛliŋmee" }, { "english": "to press against the palm", "dagbani": "ŋmɛm" }, { "english": "to rub out grain in palm", "dagbani": "ŋmɛm" }, { "english": "you may pluck ears to rub in your hands", "dagbani": "a ni tooi zaŋ a nuu ŋmɛm kazuɣuri maa ŋubi" }, { "english": "His disciples began to pick the ears of corn, rub them in their hands, and eat the grain.", "dagbani": "o nyaandoliba maa piligi kabisiri chi ŋmɛmdi bɛ nuhi ni ŋubira" }, { "english": "mugger, armed robber", "dagbani": "ŋmɛnditoli" }, { "english": "robbers", "dagbani": "ŋmɛnditoya" }, { "english": "poverty will come on you like a bandit and scarcity like an armed man.", "dagbani": "fara lu a zuɣu kaman ŋmɛnditol’ la, ka fakari lu a zuɣu kaman tɔbbia" }, { "english": "robbers attacked him on the road.", "dagbani": "ŋmɛnditoya lir’ o soli maa ni" }, { "english": "thief", "dagbani": "nayiɣa" }, { "english": "thief", "dagbani": "tayiɣa" }, { "english": "one with 'itchy palms'", "dagbani": "numaha" }, { "english": "Who handed Jacob over to become loot, and Israel to the plunderers?", "dagbani": "Ŋuni n-lee zaŋ Yaakubu ti neendiriba ka zaŋ Izraɛlnim’ ti ŋmɛnditoya?" }, { "english": "He shoots a gun, cannon.", "dagbani": "O ŋme malifa/agba" }, { "english": "He pounds his chest.", "dagbani": "O ŋme nyɔɣu." }, { "english": "He shoots a gun, cannon.", "dagbani": "O ŋme pina." }, { "english": "‘He makes yam-mounds (by hoeing-up).’", "dagbani": "Bɛ ŋme solɔɣu." }, { "english": "‘They cut, build a (new) road.’", "dagbani": "O ŋme kpam3." }, { "english": "‘She makes shea butter.’", "dagbani": "O ŋme X tɔbu." }, { "english": "‘He makes war on X.’", "dagbani": "Bɛ ŋme womwom." }, { "english": "‘They carry out a raid.’", "dagbani": "O ŋme X luhi." }, { "english": "‘He knocks X down (especially in a fight).’", "dagbani": "O ŋme X wurim." }, { "english": "‘He devastates X.’", "dagbani": "O ŋme X kari." }, { "english": "‘He overthrows X.’", "dagbani": "O ŋme bɔbili." }, { "english": "‘He leaves a track, imprint.’", "dagbani": "O ŋme napɔŋ." }, { "english": "‘He paces out (measures a distance).’ ‘a foot (as measure of length).", "dagbani": "O ŋme chi." }, { "english": "He paces out (measures a distance).", "dagbani": "nuu ŋmɛbu" }, { "english": "a foot (as measure of length).", "dagbani": "O ŋme chi." }, { "english": "He measures out grain (with a bowl).", "dagbani": "Bɛ ŋme gbanjɔŋ." }, { "english": "They auction sth., hold an auction.", "dagbani": "O ŋme X mia." }, { "english": "He rings X up, ‘calls' [Am.]’ X", "dagbani": "O ŋme kuŋa." }, { "english": "He complains, utters a cry.", "dagbani": "Bɛ ŋme fanfantua." }, { "english": "They beat the war-alarm.", "dagbani": "Bɛ ŋme sambanluŋa." }, { "english": "They perform the chant of the oral history.", "dagbani": "Bɛ ŋme yaawum." }, { "english": "They play the mourning music of grandchildren.", "dagbani": "O ŋme anfoni." }, { "english": "They play the mourning music of grandchildren.", "dagbani": "O ŋme anfoni." }, { "english": "He takes a photograph.", "dagbani": "Bɛ ŋme naŋgbaŋkpeeni." }, { "english": "They dispute, argue.", "dagbani": "O ŋme nyɔɣu." }, { "english": "boast [Gh. Eng. ‘bluff’", "dagbani": "[nyɔɣu ŋmebu." }, { "english": "boasting", "dagbani": "O ŋme pɔhim." }, { "english": "He relaxes.", "dagbani": "O ŋme saawara." }, { "english": "He decides, takes counsel.", "dagbani": "O ŋmɛ ni." }, { "english": "He is impatient, eager to ....", "dagbani": "O ŋme sabili." }, { "english": "to make a vow publicly to refrain from doing sth.", "dagbani": "O ŋme sabili." }, { "english": "'to make a vow publicly to refrain from doing sth..'", "dagbani": "O ŋme sabili." }, { "english": "'She makes a public vow to refrain from the practice of witchcraft'", "dagbani": "(the vow is administered by state Elders and Muslim teachers)." }, { "english": "a beating, a good hiding", "dagbani": "ŋmɛri" }, { "english": "Every addition is acceptable; no one ever refuses an additional thing unless it is a beating.", "dagbani": "Pahigu ka pa ni ŋmɛri, so n-ʒi n-zaɣisi." }, { "english": "to be dislocated, put out of joint, sprained", "dagbani": "ŋmirigi" }, { "english": "the hollow of his thigh was dislocated as they wrestled.", "dagbani": "o sakpuɣu maa ŋmirigi bɛ ni daa vari saha shɛli" }, { "english": "people's legs will not be incapacitated, but rather be healthy.", "dagbani": "napɔmbarinim’ naba ku ŋmirigi, amaa ka lee ni malila alaafee lame" }, { "english": "to mash, 'smash'", "dagbani": "ŋmirim" }, { "english": "'flour mixed with oil'.", "dagbani": "zim shɛli bɛ ni niŋ kpam ŋmiri" }, { "english": "a tear of tissues due to childbirth", "dagbani": "ŋmɔɣu" }, { "english": "large calabash", "dagbani": "ŋmɔŋ" }, { "english": "to foam", "dagbani": "ŋmuɣim" }, { "english": "though the sea's waters roar and foam.", "dagbani": "hal teeku kogbana yi vuri ka ŋmuɣinda" }, { "english": "to wriggle, writhe, \"twist the body like a snake\" (IM).", "dagbani": "ŋmuɣim" }, { "english": "grumbling", "dagbani": "ŋmumaŋmuma" }, { "english": "My enemy sees me and smiles nicely, but there is grumbling in his heart.", "dagbani": "N dima nya ma lari kasikasi ka o puuni nyɛ ŋmuma ŋmuma." }, { "english": "secret(ly)", "dagbani": "ŋmuŋmuni" }, { "english": "to rub, massage", "dagbani": "ŋmuri" }, { "english": "to wring, twist-and-squeeze", "dagbani": "ŋmuri" }, { "english": "to sprain, fracture", "dagbani": "ŋmurigi" }, { "english": "to do light washing of clothes", "dagbani": "ŋmurigi" }, { "english": "he/she, him/her, his/her", "dagbani": "ɔ" }, { "english": "he ran off and sat under a terminalia tree.", "dagbani": "o daa zo nti ʒini kɔrili gbinni" }, { "english": "If an elephant goes to your farm in the evening, it is shy because if it goes in the afternoon, what are you going to do to it?", "dagbani": "Wɔbigu yi kpe a puu ni yuŋ, o zɔrila vi, dama o yi kpe wuntaŋ ni bɔ ka a yɛn niŋ?" }, { "english": "she conceived and bore him a son", "dagbani": "o daa niŋ pua n-dɔɣi bidibiga" }, { "english": "If a lame person is sitting in a tree, others have lifted him up and put him there.", "dagbani": "Wabili yi ti tam tia zuɣu, bɛ duhi o mi." }, { "english": "But as Warthog showed them where the water was he said that no one should eat him.", "dagbani": "Amaa Dee ŋun ni daa wuhi ba kom maa shee la zuɣu ni so miri ka o ti ŋubi o." }, { "english": "they watched him, and a cloud hid him from their sight.", "dagbani": "bɛ kul lihir’ o hal ka sagbani ti lim o" }, { "english": "everyone who heard his word would have faith because of him.", "dagbani": "bɛnkam zaa wum o yɛligu niŋ yɛda o zuɣu" }, { "english": "Yaa na’ sɔ n-daa pii o bi’ yino", "dagbani": "A certain Yaa-Naa chose one of his sons." }, { "english": "an office", "dagbani": "ɔfis" }, { "english": "an officer", "dagbani": "ɔfisa" }, { "english": "officers", "dagbani": "ɔfisanima" }, { "english": "Golly!", "dagbani": "oho" }, { "english": "So what?", "dagbani": "ohoronio" }, { "english": "I don’t care!”, “come what may”, “be warned", "dagbani": "ohoo" }, { "english": "Really.", "dagbani": "oki" }, { "english": "oak", "dagbani": "oki" }, { "english": "the sound of the Lord's voice makes the oak trees lash around.", "dagbani": "Yawɛ kukoli vuri chɛri ka oki tihi laani ginda" }, { "english": "I will make cedar trees and acacias and myrtles and olive trees and cypress and oak and ebony trees abound in the bush.", "dagbani": "N ni chɛ ka sida tihi mini akasia tihi ni mitil tihi ni olivi tihi ni sipirɛs ni oki tihi ni gahi ti galisi mɔɣu ni" }, { "english": "cedar", "dagbani": "sida" }, { "english": "‘cedar’", "dagbani": "popila" }, { "english": "olive", "dagbani": "olivi" }, { "english": "olive-tree", "dagbani": "olivi tia" }, { "english": "leaf", "dagbani": "vamahili" }, { "english": "the dove pecked a fresh olive-tree leaf and held it in its beak.", "dagbani": "n-gbab’ o noli ni ŋmani maa daa ŋmaai olivi tia vamahili ni" }, { "english": "You should do the same with your wine-tree farms and olive-tree farms.", "dagbani": "Di simdi ni yi niŋ yi wain tihi puri mini olivi tihi puri gba lala." }, { "english": "He will also bless", "dagbani": "O ni lan niŋ alibarika" }, { "english": "with your children and your farms", "dagbani": "niŋ yi bihi mini yi puri" }, { "english": "and your wine-tree", "dagbani": "atam ni ni yi chi ni yi wain tihi" }, { "english": "and your olive farms", "dagbani": "ni ni yi olivi kpam ni" }, { "english": "omega", "dagbani": "Omɛga" }, { "english": "I am Alpha and Omega, and that means the beginning and the end.", "dagbani": "N nyɛla Alfa mini Omega. Di gbinni nyɛla, n nyɛ piligu ni bahigu." }, { "english": "onyx, a type of jewel", "dagbani": "ɔniɣisi" }, { "english": "onyx stones", "dagbani": "ɔniɣisi kuɣa" }, { "english": "onycha", "dagbani": "ɔnika" }, { "english": "Take fragrant spices--gum resin, onycha and galbanum -- and pure frankincense", "dagbani": "Bom’ tulaale shɛŋa din nyom viɛla, ka nyɛ bɛ ni booni shɛŋa stakti mini ɔnika ni galibanom ni tulaale zim shɛli bɛ ni booni firanki tulaale la alali din nyom viɛla" }, { "english": "fingernail", "dagbani": "ονυξ" }, { "english": "a response to a call (by children)", "dagbani": "oo" }, { "english": "well", "dagbani": "ooho" }, { "english": "really", "dagbani": "ooho" }, { "english": "an expression of astonishment", "dagbani": "ooho" }, { "english": "Well, (so) the chief is coming.", "dagbani": "Ooho, naa kanna." }, { "english": "Really?!", "dagbani": "Ooho!" }, { "english": "That's who stole the fowl.", "dagbani": "Ŋun daa zu noo la." }, { "english": "to be upon, on top of.", "dagbani": "pa" }, { "english": "said of things which lie flat", "dagbani": "Note:" }, { "english": "a big stone was on the mouth of it (the well).", "dagbani": "kuɣ’ yɛlinli daa pa di noli zuɣu" }, { "english": "The Kariga chief’s talisman is put on his own chest.", "dagbani": "Kari’ naa sabili di pala o nyɔɣu zuɣu." }, { "english": "to put on top of.", "dagbani": "Caus: pahi." }, { "english": "You didn’t pluck a leaf to put on my head.", "dagbani": "A bi kabigi vɔɣu pa n zuɣu." }, { "english": "He put earth on it.", "dagbani": "tankpɔɣu m-pa di zuɣu." }, { "english": "They engraved pictures of reptiles ... on the wall all round.", "dagbani": "kɔtomsi pa gooni maa zuɣu gili." }, { "english": "Arrogant people have made up lies about me.", "dagbani": "Karimbaannim' kul ŋmarila ʒiri pari ma." }, { "english": "If a man is going to lend his neighbour something, he should not take his upper or lower grindstone and deposit it before he makes the loan, because if he does this it is a life that he receives and deposits as a pledge-giving.", "dagbani": "yi yɛn zaŋ binshɛli paŋ o kpee, ŋun di deeg’ o nɛli bee o nɛkaŋ’ sɔŋ pɔi ka naanyi paŋ o li, dama o yi niŋ lala, nyɛvili ka o deei sɔŋ talima pabu ni maa." }, { "english": "Serial: ŋma ʒiri m-pa X ‘tell a lie about X’.", "dagbani": "dama ʒiri ka a" }, { "english": "because it is a lie that you are telling about Ishmael.", "dagbani": "ŋma m-pa Ishimail maa" }, { "english": "write on", "dagbani": "sabi pa" }, { "english": "choose a piece of wood and write 'Judah's and the Israelites' on it.", "dagbani": "piimi dapaɣili sabi, ‘Juda dini ni Izraɛlnim’ dini’ m-pa di zuɣu" }, { "english": "X and Y are in agreement.", "dagbani": "noli pa taba" }, { "english": "Do two walk together unless they have agreed to do so?", "dagbani": "Niriba ayi noya yi bi pa taba, bɛ ni tooi laɣim doli?" }, { "english": "to pledge", "dagbani": "talima" }, { "english": "give his life as a ransom", "dagbani": "zaŋ o nyɛvili m-pa talima" }, { "english": "to succeed, come next after, plant in succession", "dagbani": "naŋgban’ yini" }, { "english": "The eldest got married and died without having children, so he left his widow to his brother", "dagbani": "bikpɛm’ sani ti kpuɣi paɣa, ka bi zaŋ o dɔɣi bihi ka kpi, ka ŋun pa o zuɣu kpuɣ’ o pakoli maa" }, { "english": "It is because of", "dagbani": "Zawurugu zuɣu ka mani zaŋ m bɔɣu pari buŋgu" }, { "english": "(the itching that I get from) the husks of millet that I plant sesame in succession on my yam farm.", "dagbani": "Bɛndaa chani daa, ŋun n daa pa o ma zuɣu." }, { "english": "When they were going to market he was next to his mother.", "dagbani": "A yi paai Savelugu, Pɔŋ Tamale m-paya." }, { "english": "When you reach Savelugu, Pong-Tamale is next.", "dagbani": " daŋ/be tooni ... pa ... doli nyaaŋa ‘come first, ... be next ... come last’." }, { "english": "'first, the advance guard; next, the seven priests blowing the seven trumpets; then, the priests carrying the Lord's Covenant Box; and finally, the rearguard'.", "dagbani": "maligumaaniba ayopɔin bɛn gbibi piɛla’ yila kikah’ ayopɔin m-pe tababiri pa bɛ zuɣu; ka maligumaaniba bɛn ʒiri Yawɛ Daalikauli Adaka la paya, ka tɔbbi’ shɛb’ bɛn lan gbibi bidibbina doli bɛ nyaaŋa." }, { "english": "be united", "dagbani": "nɔya pa taba" }, { "english": "mouths put next to each other", "dagbani": "nɔya pa taba" }, { "english": "precede", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "to nickname, give an extra name", "dagbani": "pa yupaa" }, { "english": "give a nickname", "dagbani": "pa yupaa" }, { "english": "Simon, the one Jesus gave the nickname of 'Peter'", "dagbani": "Saimɔn, Yisa ni daa pa so yupaa Pita la" }, { "english": "symbolic name of that city is Sodom, or Egypt.", "dagbani": "nir’ yi di wahala la o ni nyɛ Kristiɛn zuɣu, ŋun’ ...\npaɣimila Naawuni bɛ ni zaŋ Masia yuli pa o yupaa la zuɣu." }, { "english": "if someone suffers because he is a Christian, he ...\nshould praise God that they have given him the name of Christ as a nickname.", "dagbani": "[REV 11:8] nir’ yi di wahala la o ni nyɛ Kristiɛn zuɣu, ŋun’ ...\npaɣimila Naawuni bɛ ni zaŋ Masia yuli pa o yupaa la zuɣu." }, { "english": "if someone suffers because he is a Christian, he ...\nshould praise God that they have given him the name of Christ as a nickname.", "dagbani": "[1PE 4:16] pahi paai; pani;\nzupali; zuɣulaampaa." }, { "english": "I am not a prophet or the son of a prophet.", "dagbani": "M pala anabi, m mi pala anabi bia." }, { "english": "And as for His commandments, they are not difficult.", "dagbani": "Ka o zaligunim’ maa mi pala yɛlimuɣisira." }, { "english": "\"Being summoned or invited is not an indication of love for you.\"", "dagbani": "'Bɛ boon' a' pa la 'bɛ yur' a mi'." }, { "english": "for a long time", "dagbani": "pa zuŋo pa soha" }, { "english": "not today not tomorrow", "dagbani": "di pa la amii" }, { "english": "'without doubt'", "dagbani": "di yi pa" }, { "english": "'otherwise (if it is not so')'", "dagbani": "laal" }, { "english": "Give me strength again, otherwise I will die.", "dagbani": "Tim’ ma yaa yaha, di yi pa lala n ni kpi" }, { "english": "they would certainly kill Paul, otherwise they would not eat or drink.", "dagbani": "shee bɛ ku Pool ni di yi pa lala bɛ ku di bee n-nyu" }, { "english": "you must repent, otherwise you also will come to a bad end.", "dagbani": "shee yi niŋ tuuba, di yi pa lala yi zaa gba ni ti bahi yoli" }, { "english": "I will not eat until I have told you what I have to say.", "dagbani": "din tahi ma na, n ku di bindirigu maa." }, { "english": "descendants.", "dagbani": "A ni lo ni a me jɛmbu duu ...maa, di viɛla." }, { "english": "As you have planned to build a temple..., that is good. But in spite of that, it is not you who will build my temple.", "dagbani": "Amaa di zaa yoli, pa nyini n-yɛn me n jɛmbu duu maa" }, { "english": "And not only this.", "dagbani": "Ka pa dimbɔŋɔ kɔŋko." }, { "english": "Had it not been for you he would have been set free.", "dagbani": "Pa ni a zuɣu be bi nan ku che o" }, { "english": "Because you were not there an old man can tell lies to the children but not if you were there.", "dagbani": "daa kani zuɣu ka ninkurugu ŋmari ʒiri bihi sani pa ni a daa beni." }, { "english": "so no one will be able to lift up his hand or move his foot ... unless you give him permission.", "dagbani": "so ku tooi kpuɣ’ o nuu zuɣusaa bee n-vuug’ o napɔŋ ..., ka pa ni nyini m-bah’ o noli" }, { "english": "if this", "dagbani": "pipia ŋɔ yi ku miligi n zuɣu ka pa ni n nyu li mi, nyin’ chɛ ka a yubu n-niŋ" }, { "english": "cup won't pass on from me unless I drink it, let your will be done.", "dagbani": "Bɛ wuhirila zom’ binshɛɣukam pa ni wari." }, { "english": "They teach the blind person everything, but not about the cold.", "dagbani": "bia maa bɛ yɛn di shɛlikam ka pani chira-ayɔbu nyaaŋa" }, { "english": "the child won't eat anything before the sixth month.", "dagbani": "and it is not six months' back. Ti ni tooi tibi dɔro ŋɔ ka pani ashibiti ni" }, { "english": "Can we cure this disease apart from at the hospital?", "dagbani": "Ti ni tooi tibi dɔro ŋɔ ka pani ashibiti ni?" }, { "english": "perhaps", "dagbani": "di pa sheli" }, { "english": "although it may be that you will see suffering", "dagbani": "hal di pa shɛli yi ni yɛn nya wahala" }, { "english": "no problem, it doesn't matter", "dagbani": "di pa taali" }, { "english": "apart from", "dagbani": "pa ni" }, { "english": "what else remains apart from his taking over my kingship?", "dagbani": "bɔ n-lee lan kpalim ka pa ni n nam ŋɔ ka o yɛn deei?" }, { "english": "just now, finally", "dagbani": "yipa" }, { "english": "just now (past)", "dagbani": "pa" }, { "english": "just now (past)", "dagbani": "yipa" }, { "english": "to faint", "dagbani": "pabigi" }, { "english": "be tired, weak, near the point of death", "dagbani": "pabigi" }, { "english": "Jonah was affected by the sun and nearly fainting.", "dagbani": "wutaŋ’ kpe Jona hal ka o ti yɛn pabigi" }, { "english": "prostitutes", "dagbani": "pagɔra" }, { "english": "prostitution", "dagbani": "pagɔrigu" }, { "english": "promiscuous, adulterous woman", "dagbani": "pagɔrili" }, { "english": "Go and marry a promiscuous woman and beget children of promiscuity.", "dagbani": "Cham’ ti kpuɣi pagɔrili n-dɔɣi pagɔrili bihi." }, { "english": "a promiscuous woman", "dagbani": "pagɔra" }, { "english": "beget children of promiscuity", "dagbani": "bipuga niŋ jɛmbu duu pagɔrili" }, { "english": "prostitute", "dagbani": "pagɔrili" }, { "english": "shrine prostitute", "dagbani": "dagɔrili" }, { "english": "your son who wasted your wealth on prostitutes has come home", "dagbani": "a bi’ so ŋun zaŋ a buni chaŋ ti nahi pagɔra ŋɔ lee ti kuna" }, { "english": "The foolish prostitute sees the moonlight and throws away (forgets) the reed used for lighting a lamp and says that when the moon disappears she will look for the reed.", "dagbani": "Pagɔr’ jɛrigu nya ŋmariga ka bahi (tam) murijiŋa ni goli yi ti lu o ni bɔri di shee." }, { "english": "prostitution", "dagbani": "pagɔrilim" }, { "english": "prostitution, adultery", "dagbani": "pagɔrisigu" }, { "english": "When she carried on her prostitution openly and exposed her nakedness.", "dagbani": "O ni daa yi zahira tumdi o pagɔrisigu tuma, ka yihiri maŋ’ fini shɛm maa" }, { "english": "All Nineveh's matters are like harlotry.", "dagbani": "Ninive yɛla ŋɔ zaa ŋmanila pagɔri' tuma" }, { "english": "practice prostitution, adultery", "dagbani": "pagɔrisigu" }, { "english": "Tamar who is your son's widow has prostituted herself.", "dagbani": "Tama ŋun nyɛ a bia pakol’ la gɔr’ la pagɔrigu" }, { "english": "whoever divorces his wife and it is not because of her sexual immorality.", "dagbani": "ŋunkam yih’ o paɣa ka di pala pagɔrisigu gɔbu zuɣu" }, { "english": "a woman", "dagbani": "paɣa" }, { "english": "paɣa", "dagbani": "Pl: paɣiba" }, { "english": "paɣaba", "dagbani": "Variant: paɣaba" }, { "english": "Paɣa yi dɔɣi biya, bɛ kpalindi la kpaliŋga.", "dagbani": "When a woman gives birth, they cry it in public." }, { "english": "Kpaliŋgi ŋɔ puuni ka bɛ baŋdi ni bii maa nyɛla paɣa bee doo.", "dagbani": "The cry makes it clear if the child is a girl or a boy." }, { "english": "Paɣa yi bɔbi bɔbiga n zaŋ gbiligi o tapaɣa di wuhirimi ni o nyɛla ninchini lana", "dagbani": "if a woman wears a headscarf that covers her cheeks, it shows that she is disrespectful." }, { "english": "His mother was a woman from Beersheba.", "dagbani": "O ma daa nyɛla Bɛrishiiba paɣa." }, { "english": "If you see a woman who lacks dawadawa 'maggi' and she is going around a kapok tree, you should know that she is looking for kapok 'maggi'.", "dagbani": "A yi ti nya ka paɣa ŋun ka kpaligu nyɛlindi guŋa nyin’ baŋmi ni kantɔŋ ka o bɔra." }, { "english": "a wife or brother's wife", "dagbani": "Yaa Naa mali paɣaba hali n-ti miri kɔbiga." }, { "english": "They remain under the car's roof when it rains but ...", "dagbani": "Bɛ galisim ŋɔ zuɣu daa min chɛ ka ..." }, { "english": "to marry; to take a wife", "dagbani": "kpuɣi paɣa" }, { "english": "He married 18 wives and had 60 concubines.", "dagbani": "O daa kpuɣila paɣiba pisaayika, ka daa mali mamanim’ pihiyɔbu." }, { "english": "she is married", "dagbani": "o nyɛla do’ so paɣa" }, { "english": "a female (especially in discussing sex of a baby)", "dagbani": "paɣa" }, { "english": "When a woman gives birth, they cry it in public. The cry makes it clear if the child is a girl or a boy.", "dagbani": "Paɣa yi dɔɣi biya, bɛ kpalindi la kpaliŋga. Kpaliŋgi ŋɔ puuni ka bɛ baŋdi ni bii maa nyɛla paɣa bee doo." }, { "english": "The midwife will check the baby's", "dagbani": "paɣidɔɣisotɔɣinda ŋɔ yɛn yuli la bia maa tooni ka kpalim kpaliŋga." }, { "english": "but", "dagbani": "Ka" }, { "english": "the midwife will check the baby's sex", "dagbani": "O yi nyɛ la doo buta, ka o mi yi nyɛ la paɣa bunahi." }, { "english": "genitals", "dagbani": "niba" }, { "english": "ululate", "dagbani": "kpem" }, { "english": "If it is a boy, three times, if a girl, four.", "dagbani": "A daa nam ba la doo mini paɣa." }, { "english": "He created them male and female.", "dagbani": "O daa nam ba la doo mini paɣa." }, { "english": "napaɣa; paɣipuulana; pakurigu; Dagbampaɣa; saapaɣa.", "dagbani": "KP27" }, { "english": "womanhood, femininity.", "dagbani": "paɣitali" }, { "english": "venereal(ly), woman's sex.", "dagbani": "paɣitali" }, { "english": "But he didn't 'know' her sexually until she had her first child.", "dagbani": "Amaa o daa bi baŋ o ni paɣitali hal ka o ti dɔɣ’ o paɣisar’ dɔɣim" }, { "english": "I'm having a period.", "dagbani": "paɣitali biɛhigu ni ka m be" }, { "english": "also?", "dagbani": "Niŋmi siɣa ʒim yi ti yira" }, { "english": "Be careful if there is any flow of blood", "dagbani": "Kaman a paɣitali nyabu polo bee a nyee yi ti kabira." }, { "english": "For instance, in menstruation or you have a nose-bleed.", "dagbani": "paɣitali dɔro ni daa mali paɣ’ so a woman who had a gynæcological disease." }, { "english": "husbands ('people with wives'), married men.", "dagbani": "paɣanima" }, { "english": "A handsome bachelor enters the market and husbands become angry. ", "dagbani": "Dako’ viɛliga kpe daa ni ka paɣanim’ jɛri suya." }, { "english": "a male especially a boy, who is very much attached to women", "dagbani": "paɣabalɛliga" }, { "english": "a male especially a boy, who is very much attached to women", "dagbani": "paɣabalɛliga" }, { "english": "husbands", "dagbani": "paɣanima" }, { "english": "wife", "dagbani": "paɣa" }, { "english": "the relationship between paternal and maternal cousins", "dagbani": "paɣabia" }, { "english": "the son of a princess", "dagbani": "paɣabia" }, { "english": "a fiancée", "dagbani": "paɣabila" }, { "english": "a lily", "dagbani": "paɣaviɛligakushihikom" }, { "english": "a lily (variant: paɣiviɛligakushihikom)", "dagbani": "paɣaviɛligakushihikom" }, { "english": "'beautiful maiden won't touch water' Amaryllis belladonna.", "dagbani": "paɣaviɛligakushihikom" }, { "english": "Consider how the lilies grow.", "dagbani": "Yulimiya paɣiviɛligakushihikom ni zoori shɛm" }, { "english": "to wash anything", "dagbani": "paɣi" }, { "english": "as a person will wash a bowl and wipe its inside clean", "dagbani": "kaman nir’ ni yi paɣi laa n-nyahi neei di puuni" }, { "english": "Let them bring a little water so you can wash your feet", "dagbani": "Chɛliya ka bɛ niŋ kom biɛla tin ya na ka yi paɣi yi naba" }, { "english": "Use soap to wash your hands", "dagbani": "Paɣimi a nuhi mini binshɛɣukam a ni mali niŋdi a nina ni viɛnyɛla ni chibo" }, { "english": "everything that you touch your eyes with very well.", "dagbani": "di to pam ni a tooi paɣi lala kɔlibanim" }, { "english": "it is very difficult for you to wash the inside of those bottles so that it comes out really clean.", "dagbani": "maa puuni ka di yi viɛnyɛla" }, { "english": "like someone who refines silver.", "dagbani": "kaman ninvuɣ’ so ŋun paɣiri neeri anzinfa la" }, { "english": "someone who refines silver.", "dagbani": "Pa bɛ ni paɣiri anzinfa shɛm" }, { "english": "la I purify you all. Not as they purify silver.", "dagbani": " paɣi kom ‘to make ablution’; su ‘bath, bathe’; Nact: paɣipaɣira; Ninst: paɣiriga. paɣiriga; kɔpaɣirim; paɣipaɣira." }, { "english": "to praise", "dagbani": "paɣi" }, { "english": "All people of the world, sing songs of joy to the Lord!", "dagbani": "Dunia salinim’ zaa, yilimiya suhupiɛlli yila paɣi Yawɛ!" }, { "english": "The celebration of the (first-) yam eating festival is of long standing in Dagbong. They celebrate it to praise God for helping them so that the yams do well.", "dagbani": "Nyuli dibu chuɣu puhibu nyɛla binshɛli din yuui Dagbɔŋ. Bɛ puhirili mi paɣri Naawuni o ni sɔŋ ba ka nyuya maa niŋ viɛnyɛla zuɣu." }, { "english": "I sing praise to you before the gods.", "dagbani": "N ni yili yila paɣ’ a wuna sani." }, { "english": "The unlucky person works hard till he nearly dies, but will not receive praise.", "dagbani": "Ŋun ka zuɣu tum’ kpira ku nya paɣibu." }, { "english": "The lizard says that if it jumps down from above and falls to the ground, it will praise itself if no one else does so.", "dagbani": "Bandɔɣu ni o yi yi saazuɣu n-chaɣisi lu tiŋ’ na, so yi bi paɣi o, ŋun’ ni paɣi omaŋa." }, { "english": "He died.", "dagbani": "O paɣi Naawuni." }, { "english": "to thank", "dagbani": "paɣiya" }, { "english": "to be pleased with", "dagbani": "paɣiya" }, { "english": "I am pleased that you know me, God.", "dagbani": "M paɣiya ni yi baŋ man’ Naawuni" }, { "english": "do you want Gideon's seventy sons to rule over you, or would you prefer one of his sons to rule you?", "dagbani": "yuya ni Gidiɔn bidibisi pisopɔin la zaa n-sun ya bee yi paɣiya ni o bidib’ yino n-sun ya?" }, { "english": "prefer A to B", "dagbani": "paɣi A gari B" }, { "english": "I am pleased that I know God's words are better than precious metal", "dagbani": "m paɣiya ni n nyɛ Naawuni jɛmbu duu dunogula n-gari m be ninvuɣ’ biɛri yinsi" }, { "english": "would rather be a doorman in God's Temple than live in bad people's houses.", "dagbani": "bɛ ni ti paɣi kum gari" }, { "english": "they would rather die than live.", "dagbani": "biɛhigu" }, { "english": "If only, would that ...", "dagbani": "m paɣi ka ..." }, { "english": "I wish I had died.", "dagbani": "M paɣiya ka n daa kpi" }, { "english": "(they) wished that they could go back to Egypt.", "dagbani": "(bɛ) daa paɣila Ijipti labbu bɛ suhuri ni" }, { "english": "to set a fowl", "dagbani": "paɣi" }, { "english": "to shut sb. up in a room", "dagbani": "paɣi" }, { "english": "bride price", "dagbani": "paɣibɔriliɣiri" }, { "english": "he should pay the whole bride-price", "dagbani": "di simdi ka o yo paɣ’ maa paɣibɔr’ liɣiri zaa" }, { "english": "The King doesn't want any bride-price from you.", "dagbani": "Naa bi bɔri paɣibɔr’ liɣiri a sani" }, { "english": "neonate, woman who has just given birth", "dagbani": "paɣidɔɣisa" }, { "english": "neonate, woman who has just given birth", "dagbani": "paɣidɔɣiso" }, { "english": "post-partum status", "dagbani": "paɣidɔɣisɔtali" }, { "english": "the woman will be purified from her post-partum impurity", "dagbani": "paɣa maa ni yi o paɣidɔɣisɔtali daɣiri maa ni" }, { "english": "the day for Mary's purification arrived", "dagbani": "Mariama paɣidɔɣisɔtali daɣiri ni yibu dali daa ti paai" }, { "english": "midwife", "dagbani": "paɣidɔɣisotɔɣinda" }, { "english": "Paɣ'yi helped the midwife and they chatted before she handled it.", "dagbani": "Paɣ'yi walsira paɣidɔɣisotɔɣinda ka bɛ yɛn zaŋ na ka o ti dɔɣisi o" }, { "english": "When a woman is in labour, they will bring a midwife to help her deliver.", "dagbani": "paɣidɔɣisotɔɣinda daa" }, { "english": "the midwife tied a red cord on his arm.", "dagbani": "paɣidɔɣisotɔɣinda ŋɔ yɛn yuli la bia maa tooni ka kpalim kpaliŋga." }, { "english": "the midwife will check the baby's genitals and ululate.", "dagbani": "O yi nyɛ la doo buta, ka o mi yi nyɛ la paɣa bunahi." }, { "english": "If it is a boy, three times, if a girl, four.", "dagbani": "Syn: dɔɣisira." }, { "english": "tuberculosis, consumption", "dagbani": "paɣikɔhiŋgu" }, { "english": "an old lady, elderly woman (polite).", "dagbani": "paɣikpɛma" }, { "english": "Old ladies can do this work, because it is sedentary.", "dagbani": "Paɣkpamba mi n-ni tooi tum lala tuuni ŋɔ, dama ndi nyɛ la ʒinahigu tuma." }, { "english": "a drying-rack, \"bark of a tree (or sth. similar) with deep depth hung above a fire place in a room to keep pepper, salt, &c.", "dagbani": "paɣilari" }, { "english": "fog, mist", "dagbani": "paɣili" }, { "english": "he went down into a pit and killed a lion on a day when it was foggy.", "dagbani": "(o daa) siɣi bɔɣili ni ti ku gbuɣinli paɣili ni daa kpe dahin shɛli la" }, { "english": "a mist which rises and in a short time it goes away again.", "dagbani": "paɣili din yi kpe, ka di bi yuui ka di lan yi la" }, { "english": "Immediately mist and darkness came over", "dagbani": "Ka paɣili mini zibisim dii kana ti to o, ka o go m-bɔhindi gindi bɔri so ni o vo o." }, { "english": "him, and he groped about, seeking someone to lead him by the hand.", "dagbani": "[ACT 13:11]" }, { "english": "black magic believed to make a person who has it invisible to others", "dagbani": "(IM)" }, { "english": "a scab", "dagbani": "paɣili" }, { "english": "a scar", "dagbani": "paɣili" }, { "english": "Sticks and stones may break my bones but words can never hurt me.", "dagbani": "Nyaanzum ku pani paɣili." }, { "english": "Speaking behind someone’s back cannot make a scar.", "dagbani": "Nyaanzum ku pani paɣili." }, { "english": "an old woman", "dagbani": "paɣinyaŋkurugu" }, { "english": "old women", "dagbani": "paɣinyaŋkura" }, { "english": "a jealous woman", "dagbani": "paɣinyulilana" }, { "english": "jealous women", "dagbani": "paɣinyulinima" }, { "english": "barren woman, childless woman", "dagbani": "paɣiŋoo" }, { "english": "barren women, childless women", "dagbani": "paɣiŋɔhi" }, { "english": "Sara was barren, she had no child.", "dagbani": "Zarai daa lee nyɛ paɣiŋoo; o daa ka bia but" }, { "english": "He gives the childless woman", "dagbani": "O tiri paɣiŋoo bihi, / ka zaŋd’ o leeri bihi ma" }, { "english": "children", "dagbani": "bia" }, { "english": "and takes her to become the mother of children.", "dagbani": "Ɛlizabɛt daa nyɛla paɣiŋoo" }, { "english": "they had no child because Elizabeth was barren.", "dagbani": "bɛ daa ka bia, dama Ɛlizabɛt daa nyɛla" }, { "english": "a washerwoman, woman doing laundry.", "dagbani": "paɣipaɣira Pl: paɣipaɣiriba" }, { "english": "virgin.", "dagbani": "paɣipali Pl: paɣipaya" }, { "english": "virginity", "dagbani": "paɣipalitali" }, { "english": "virginity", "dagbani": "paɣipiɛlitali" }, { "english": "a virgin", "dagbani": "paɣipiɛliga" }, { "english": "a virgin (plural)", "dagbani": "paɣipiɛlisi" }, { "english": "young woman who has not yet brought forth", "dagbani": "paɣipiɛliga" }, { "english": "young woman who has not yet brought forth", "dagbani": "paɣisarili" }, { "english": "a virgin", "dagbani": "paɣipali" }, { "english": "white woman (probably a Christian invention)", "dagbani": "paɣipali" }, { "english": "young boy", "dagbani": "nachimpolli" }, { "english": "neither reared sons nor brought up daughters", "dagbani": "mi na ʒi n-wumsi nachimpola bee paɣipiɛlisi" }, { "english": "virginity", "dagbani": "paɣipiɛlitali" }, { "english": "so that I can go with my friends to wander in the mountains and grieve that I must die a virgin", "dagbani": "mini n tab’ du zoya zuɣu n-fabili n ni yɛn kpi ni m paɣipiɛlital’ ŋɔ zuɣu" }, { "english": "a woman given in marriage, wife by arranged marriage", "dagbani": "paɣipini" }, { "english": "the King of Egypt will 'give him his daughter in marriage'", "dagbani": "Ijipti naa ni ti zaŋ o bipuɣiŋga n-ti o paɣipini" }, { "english": "customary thanks in the form of a cock and kolanuts provided by a person who is given a woman for marriage in appreciation", "dagbani": "paɣipuhigu" }, { "english": "pregnant women", "dagbani": "paɣipuhinima" }, { "english": "pregnancy", "dagbani": "paɣipuli" }, { "english": "Pregnancy And Its Care.", "dagbani": "PAƔIPULI MINI DI YULIBU." }, { "english": "a pregnant woman", "dagbani": "paɣipulana" }, { "english": "A pregnant woman can miscarry or give birth to a deaf or dumb baby.", "dagbani": "Paɣapuulana maa ni tooi dɔɣi bikpiŋ bee n-dɔɣ’o nyɛ tikpura lana bee birigu" }, { "english": "If men are fighting and they happen to hit a pregnant woman and she miscarries.", "dagbani": "nti zaŋ ŋme paɣ’ puulana, ka paɣ’ puulan’ maa zaŋ bahi" }, { "english": "They will have no more children, there will be no pregnant woman, their women won't get pregnant.", "dagbani": "Bɛ ti ku lan dɔɣi bihi, paɣipuulan’ ti ku lan beni, bɛ paɣiba ti ku lan zali puhi." }, { "english": "The child lay across and the pregnant woman could not deliver.", "dagbani": "Bia maa pulimi ka paɣapuulana maa kɔŋ dɔɣibu." }, { "english": "bark", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "curved dagger", "dagbani": "paɣiriga" }, { "english": "washing-implement, something to wash with", "dagbani": "paɣiriga" }, { "english": "You must keep your face-cloth and razor separate by themselves.", "dagbani": "Di tuya ni a waligi a nyin paɣiriga mini a leeza kpali di kɔ" }, { "english": "young woman", "dagbani": "paɣisaribila" }, { "english": "If a man marries a young woman.", "dagbani": "Doo yi kpuɣi paɣisaribila n-zaŋ no niŋ o paɣa" }, { "english": "Young men and maidens, old men and children, all praise him!", "dagbani": "Nachimba mini paɣisara ni ninkura ni bihi zaa, paɣimiy’ o!" }, { "english": "thirst will exhaust strong youths and young women.", "dagbani": "konyuri ni ti wum gbarigi nachimbihi kpɛma mini paɣisaribihi kpɛma" }, { "english": "The Chief's wives also go to the market and see a pretty girl, and take her home and give her to the Chief and she also becomes a Chief's wife.", "dagbani": "Napaɣiba gba daa yi kpe daa ni nti nya paɣisaribil’ viɛlli, bɛ gbaar’ o mi kuli n-ti ti Naa, k’ o gba leei Napaɣa." }, { "english": "birth of woman's first child", "dagbani": "paɣisaridɔɣim" }, { "english": "woman's firstborn", "dagbani": "paɣisaridɔɣim" }, { "english": "she gave birth to a son, her firstborn. She wrapped him in swaddling clothes, and laid him in a manger", "dagbani": "o daa dɔɣ’ o paɣisar’ dɔɣim bidibiga n-zaŋ chinchini pil’ o sɔŋ wɔrimɔri piɛɣu ni" }, { "english": "a maiden, damsel", "dagbani": "paɣisarili" }, { "english": "a maiden, damsel", "dagbani": "paɣisariga" }, { "english": "maidens, damsels", "dagbani": "paɣisara" }, { "english": "a nubile girl, unmarried or not yet having had a child", "dagbani": "paɣisarili" }, { "english": "heifer", "dagbani": "nadzisaa" }, { "english": "Let's call the young woman here and find out.", "dagbani": "Chɛ ka ti boli paɣisarili maa na nti bɔh’ o nya." }, { "english": "firstborn", "dagbani": "paɣisar’ dɔɣim" }, { "english": "boy", "dagbani": "bidibiga" }, { "english": "boys", "dagbani": "bidibsi" }, { "english": "girls", "dagbani": "bipuɣinsi" }, { "english": "girl not having brought forth birthing", "dagbani": "dɔɣim bidibiga" }, { "english": "behaviour, lifestyle", "dagbani": "biɛri" }, { "english": "Leave your useless ways.", "dagbani": "Chɛliya yi biɛri yoli" }, { "english": "you have become a model for all believers in Macedonia and in Achaia", "dagbani": "yii leei bɛn mali biɛr’ suŋ yɛdaniŋdiba bɛn zaa be Masidɔnia mini Akaia la sani" }, { "english": "gentleness", "dagbani": "biɛribaalimtali" }, { "english": "do your best to have holiness and ... gentleness", "dagbani": "kpaŋ amaŋa m-malila biɛr’ kasi mini ... biɛribaalimtali" }, { "english": "holiness", "dagbani": "nirilim" }, { "english": "goodness", "dagbani": "biɛrisuntali" }, { "english": "He should use his goodness to demonstrate how his actions are, in humble good sense.", "dagbani": "Di simdi ni o zaŋ o biɛrisuŋtali n-wuh’ o tuma ni nyɛ shɛm tarintali yɛm" }, { "english": "uprightness", "dagbani": "biɛritibitali" }, { "english": "You loved my father David greatly, because he followed you with", "dagbani": "A daa yur’ a dabili m ba Dauda pam, o ni daa dol’ a ni ʒiɛyimtali mini wuntitali ni biɛritibitali o suhu ni la zuɣu" }, { "english": "badness", "dagbani": "biɛribiɛtali" }, { "english": "repent of your wickedness", "dagbani": "niŋm’ tuuba a biɛribiɛtali ŋɔ zuɣu" }, { "english": "peaceableness, having a quiet, unassertive lifestyle", "dagbani": "biɛribaalimtali" }, { "english": "do your best to have a holy life", "dagbani": "biɛr’ kasi mini wuntitali ni yɛda ni yurilim ni ania niŋbu ni biɛribaalimtali" }, { "english": "with righteousness faith, love, application and gentleness.", "dagbani": "baalintali" }, { "english": "badness, wickedness", "dagbani": "biɛribiɛtali" }, { "english": "repent of your wickedness", "dagbani": "niŋm’ tuuba a biɛribiɛtali ŋɔ zuɣu" }, { "english": "sin", "dagbani": "alahichi" }, { "english": "avenger", "dagbani": "biɛribɔhira" }, { "english": "to silence the foe and the avenger", "dagbani": "A chɛ ka a dimnim’ mini ŋun nyɛ biɛribɔhira la fo bɛ noya" }, { "english": "to overboil, overcook something", "dagbani": "biɛrigi" }, { "english": "pain", "dagbani": "biɛrigu" }, { "english": "Backache ('Waist pains') can cause a person to become hunch-backed", "dagbani": "Shee biɛrigu ni nam guriga" }, { "english": "holiness of life", "dagbani": "biɛrikasitali" }, { "english": "we share in his holiness", "dagbani": "ti min’ o laɣim mal’ o biɛrikasitali" }, { "english": "beryl, a type of jewel", "dagbani": "bɛril" }, { "english": "illness, pain", "dagbani": "biɛrim" }, { "english": "they don't experience pain; and their body is healthy", "dagbani": "bɛ bi nyari biɛrim; ka bɛ niŋgbuna mal’ alaafee" }, { "english": "an important person, 'big' person", "dagbani": "biɛrisini" }, { "english": "goodness, good behaviour", "dagbani": "biɛrisuntali" }, { "english": "He should show his works by good conduct with wisdom’s gentleness.", "dagbani": "Di simdi ni o zaŋ o biɛrisuŋtali n-wuh’ o tuma ni nyɛ shɛm tarintali yɛm puuni." }, { "english": "good behaviour", "dagbani": "biɛrisuŋ" }, { "english": "his statutes which I give you this day for your good", "dagbani": "o zaligu shɛŋa n ni zaani ya zuŋɔ dabisili ŋɔ yimaŋmaŋ’ biɛrisuŋ zuɣu'" }, { "english": "The reasons for giving gifts to a new mother are patience and good character", "dagbani": "Daliri shɛŋa din tiri dɔɣiripaɣ’ pini n-nyɛ suɣlo ni biɛrisuŋ" }, { "english": "It (this book) will help you to", "dagbani": "Di (buku ŋɔ) ni sɔŋ a ka a be biɛrisuŋ di yi niŋ ka HIV mini AIDS doro gbaag’ a" }, { "english": "biɛri-4; 'suŋ.", "dagbani": "'suŋ" }, { "english": "virgin", "dagbani": "bisariŋga, bipuɣiŋga, paɣisaribila, paɣipiɛliga" }, { "english": "maidenhood", "dagbani": "paɣisarilim" }, { "english": "virginity", "dagbani": "paɣisarilim" }, { "english": "young-womanhood", "dagbani": "paɣisarilim" }, { "english": "You are like a woman who married a man as her first husband and has been divorced.", "dagbani": "A ŋmanila paɣ’ so ŋun kuli dooyili o paɣisarilim ni ka bɛ ti zaɣis’ o." }, { "english": "young manhood", "dagbani": "nachimbilim" }, { "english": "fashionable dress", "dagbani": "paɣisarilim" }, { "english": "young ladies' adornments", "dagbani": "paɣisarilim" }, { "english": "Our grandmother used to adore paɣisarilim and then wore it to the Sunday service", "dagbani": "N daa zaŋ yɛ’ viɛla dih’ a paɣisarilim, ka zaŋ bansi piri a" }, { "english": "I got fine clothes and arrayed you fashionably, and put bangles on your arms.", "dagbani": "nuhi ni" }, { "english": "to make equal, rival", "dagbani": "paɣisi" }, { "english": "he had spoken of God as his Father, thereby making himself equal with God", "dagbani": "o yɛliya ni Naawuni n-nyɛ o Ba, ka di wuhi ni o zaŋ omaŋ’ paɣisi Naawuni" }, { "english": "the Egyptians came to do the same and they were drowned", "dagbani": "Ijiptinim’ daa kana ti paɣisi ba niŋ lala ka kom di ba" }, { "english": "a man's first-wed wife", "dagbani": "paɣitaa" }, { "english": "senior wife of a chief", "dagbani": "paani" }, { "english": "lily", "dagbani": "paɣiviɛligakushihikom" }, { "english": "women without any responsibility for a husband or a child", "dagbani": "paɣiwayini" }, { "english": "women without any responsibility for a husband or a child (plural)", "dagbani": "paɣiwayina" }, { "english": "divorced woman", "dagbani": "paɣiyihiŋ" }, { "english": "divorced woman (plural)", "dagbani": "paɣiyihima" }, { "english": "whoever marries a divorced woman also commits adultery", "dagbani": "ŋunkam mi kpuɣ’ paɣiyihiŋ maa gba niŋ zina" }, { "english": "woman without a husband, a spinster or a divorced woman", "dagbani": "paɣizilinli" }, { "english": "running-spider, solifuge", "dagbani": "paɣizɔritantulim" }, { "english": "types of spider", "dagbani": "kpatinariga, kusumbuli" }, { "english": "to add, give in addition", "dagbani": "pahi" }, { "english": "he told them to take (the fish) and share it out to (the people) as well (as the bread they already had).", "dagbani": "(o) yɛli ba ni bɛ zaŋm’ li tari ba pahi" }, { "english": "Foods which increase strength: cassava, yams, plantain, rice, millet, maize, sweet potato and bread.", "dagbani": "banchi, nyuya, bɔrade, shinkaafa, za, kawana, wulijo ni boroboro" }, { "english": "Every addition is acceptable; no one ever refuses an additional thing unless it is a beating.", "dagbani": "n-zaɣisi." }, { "english": "Din n-nyɛ: dala, dawulo, lunsi, nti pahi yuhi. These are: long drums, gong-gong, hourglass drums and also flutes.", "dagbani": "Din n-nyɛ: dala, dawulo, lunsi, nti pahi yuhi." }, { "english": "Join me, and we will exalt the Lord.", "dagbani": "Pahimiya n zuɣu ka ti tibigi Yawɛ" }, { "english": "naŋgban’ malisim. I'm not going to flatter anyone or sweet-talk them.", "dagbani": "naŋgban’ malisim." }, { "english": "reduce", "dagbani": "filim" }, { "english": "When the years are many, you are to increase the price, and when the years are few, you are to decrease the price.", "dagbani": "Yuma maa yi galisi, nyin’ pahimi liɣiri, ka yuma maa yi bi galisi, nyin’ filimmi liɣiri maa" }, { "english": "to increase in number, quantity", "dagbani": "pa" }, { "english": "their hatred towards him increased yet", "dagbani": "bɛ jɛlinsi zaŋ chaŋ o sani maan pahi" }, { "english": "more.", "dagbani": "pahi." }, { "english": "Hyæna put on iron shoes to get more strength.", "dagbani": "Kunduŋ piri kurugu namda ka yaa maan pahi." }, { "english": "again.", "dagbani": "pahi" }, { "english": "he looks for additional workers to bring in the harvest.", "dagbani": "o bo tuntumdiba m-pahi ka bɛ kpuɣi puu atam maa na" }, { "english": "His followers had a few small fish as well.", "dagbani": "O nyaandoliba maa daa mali zim’ bihi biɛla pahi" }, { "english": "if a man who has taken a legal wife sets out to marry another wife.", "dagbani": "doo ŋun kpuɣi paɣ’ kootu puuni yi lan doli so’ shɛli n-kpuɣi paɣ’ m-pahi" }, { "english": "I have already revealed your name to them, and will reveal it yet further.", "dagbani": "M pun kahig’ a yuli wuhi ba, ka ni lan kahigi li wuhi ba pahi" }, { "english": "the angel came back a second time and touched him.", "dagbani": "malaika maa daa ti lan labina pahi napɔŋ buyi nti shih’ o" }, { "english": "apart from", "dagbani": "naɣi pahi" }, { "english": "How did I treat you differently from the other churches except that I didn't impose my problems on you?", "dagbani": "Bɔ ka n niŋ ya ka di be di ko ni cheechi shɛŋa din kpalim la n-naɣ’ pahila n ni bi zaŋ n yɛla doli ya la?" }, { "english": "adultery with a pregnant woman", "dagbani": "puli pahibu" }, { "english": "and another thing/point/topic", "dagbani": "din pahi" }, { "english": "Another thing is:", "dagbani": "Din pahi n-nyɛ:" }, { "english": "Second Book", "dagbani": "Litaafi dim pah'ayi" }, { "english": "jacinth", "dagbani": "pahi piniyini nyɛ jɛsint" }, { "english": "the eleventh was jacinth", "dagbani": "din pahi piniyini nyɛ jɛsint" }, { "english": "Note: also with napǤŋ ...", "dagbani": "Napɔŋ din pahir' ayopɔin maa ni" }, { "english": "... do it up to seven times.", "dagbani": "... niŋ lala hal ti paai siɣimsiɣim buyopɔin." }, { "english": "to clear weeds with a hoe", "dagbani": "pahi" }, { "english": "Pl", "dagbani": "pahira" }, { "english": "He’s clearing the bush for his yam field.", "dagbani": "O pahirla o nyutam." }, { "english": "You cleared a place for it (tree) and its roots took firm hold.", "dagbani": "A daa pahi gili di zaashee ka di nyaɣa ba tiŋa." }, { "english": "weeding", "dagbani": "mɔri pahibu" }, { "english": "weed with kushia", "dagbani": "do" }, { "english": "uproot", "dagbani": "sibi" }, { "english": "level", "dagbani": "pasi" }, { "english": "to skim, take floating material on water or liquid", "dagbani": "pahi" }, { "english": "See", "dagbani": "pasi" }, { "english": "butterfly", "dagbani": "kahimpiɛɣu" }, { "english": "a packet", "dagbani": "pakati" }, { "english": "suitor of a widow", "dagbani": "pakɔbɔra" }, { "english": "a widow", "dagbani": "pakoli" }, { "english": "A widow wouldn't agree to marry a man with the same name as her former husband.", "dagbani": "Pakoli bi saɣiri kuni doo ŋun nyɛ o yidan’kuro maa tɔɣima." }, { "english": "His junior brother should marry his widow.", "dagbani": "o tizo ŋun’ kpuɣim’ o pakoli maa" }, { "english": "The LORD watches over the alien and sustains the fatherless and the widow.", "dagbani": "Yawɛ guli saamba, ka gbibi pakoya mini kpibisi." }, { "english": "They kill widows.", "dagbani": "Bɛ kuri pakoya mini saamba, ka kuri kpibisi" }, { "english": "and aliens, and kill orphans.", "dagbani": "pakoli chinchini" }, { "english": "white clothes as worn by a widow for mourning", "dagbani": "pakolim" }, { "english": "The widow who has not bathed (ritually).", "dagbani": "Pako’ so ŋum bi su kom" }, { "english": "widower", "dagbani": "dakoli" }, { "english": "widowhood", "dagbani": "pakolim" }, { "english": "Go home to your father's house and stay in your widowed state until my son Shelah grows up.", "dagbani": "Kulim’ a ba yiŋ’ ti ʒini pakolim hal ka m bia Shɛla ti zooi." }, { "english": "she had remained as a widow until she was 84.", "dagbani": "daa ʒini pakolim ni mi hal ka o yuma ti paai pihiniinaanahi" }, { "english": "From that moment her widowhood is cancelled and none will call the woman a widow again.", "dagbani": "Di saha pakolim kpiya, ka so ku lam boli paɣa maa pakoli." }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "pakolzandee" }, { "english": "pakolzandee (plural)", "dagbani": "pakolzandɛhi" }, { "english": "kuli kuliga", "dagbani": "kulikuliga" }, { "english": "a man who performs the cleansing ceremony on widows", "dagbani": "pakɔpaliga" }, { "english": "Variants: pakurugu.", "dagbani": "pakurigu" }, { "english": "Pl: pakura.", "dagbani": "pakurugu" }, { "english": "an old woman.", "dagbani": "pakurigu" }, { "english": "They are talking to an old woman about her witchcraft and she is saying that the thunder is making noise.", "dagbani": "Bɛ yɛri pakurugu sɔɣu yɛla ka o yɛli ni saa kumda." }, { "english": "The old woman’s (witch’s) little pot – be careful when you scrape it out!", "dagbani": "Pakurigu duɣubila, viɛhim ka mira." }, { "english": "And some people think it is witches' ('old women's') work or the person has eaten ants.", "dagbani": "salinsahi." }, { "english": "A thief is first kind to you and then steals from you and a witch is also first kind to you and then kills you.", "dagbani": "Nayiɣa niŋdila nambɔɣu ni o zu a, ka pakurugu gba niŋdi nambɔɣu ni o ku a." }, { "english": "shrub [sp.] prickly shrub, bearing three-pronged thorns", "dagbani": "pakurigunyindaa" }, { "english": "first-born daughter", "dagbani": "pakpɔŋ" }, { "english": "highway", "dagbani": "palda" }, { "english": "to fill sth. up (go/be in it so that it is full).", "dagbani": "pali" }, { "english": "Be fruitful and multiply and fill the earth.", "dagbani": "Dɔɣimiya ka wɔɣi n-nab’ pali teeku mini dunia." }, { "english": "The knowledge of the Lord will fill the world like the water fills the sea.", "dagbani": "Yawɛ baŋsim ni ti pali dunia ŋɔ ni kaman kom ni pali teeku shɛm la" }, { "english": "to wash something with another thing, put stuff in to make it full", "dagbani": "to wash sth. with sth. put stuff in to make it full. Niŋmiya kom pali koyuya anahi Fill four water-pots with water." }, { "english": "he showed me ripe fruit filling a basket", "dagbani": "o daa wuhi ma la tiwal’ moma ni pali piɛ’ shɛli" }, { "english": "X and Y see each other face-to-face", "dagbani": " X mini Y nini pali taba" }, { "english": "they will see each other face-to-face", "dagbani": "o min’ o nina pali taba" }, { "english": "each other face-to-face.", "dagbani": "ŋman’ yini yi ti pali, ka yi vuui li zali kpaŋa" }, { "english": "when one calabash is full, move it to one side.", "dagbani": "ŋman’ yini yi ti pali, ka yi vuui li zali kpaŋa [JER 32:4]\nhali di nu-kurigu pali gba" }, { "english": "even a handful of it (bath-water).", "dagbani": "hali di nu-kurigu pali gba [Bihili MǤdzisibu 3.013]" }, { "english": "X (container) is full of Y (contents).", "dagbani": "X pali Y" }, { "english": "until this my house is full of people.", "dagbani": "hal ka n yil’ ŋɔ ti pali niriba [LUK 143]" }, { "english": "running over, overflowing", "dagbani": "puuri bahira" }, { "english": "your carts overflow with abundance", "dagbani": "a naɣikɔra tɔriko lɔɣu pali bindira hal ti puuri bahira" }, { "english": "Lit: your plough-oxen cart 'wood' (box container for load) is full of food to overflow away.", "dagbani": "[(10) PSA 65:11]" }, { "english": "my cup runneth over", "dagbani": "m pipia pali hal ti puuri bahira" }, { "english": "brimfull, to be full", "dagbani": "pu, tim3; Syn: marimari, mama" }, { "english": "the year has become full", "dagbani": "yuuni pali" }, { "english": "If he makes a promise he keeps it.", "dagbani": "O yi lo alikauli, o paani li mi." }, { "english": "'no proof of the girl's virginity can be found'.", "dagbani": "shɛli kani din wuhiri ni paɣisarili maa daa nyɛla ŋun pali" }, { "english": "the girl is one who is really (a virgin).", "dagbani": "Lit" }, { "english": "be fulfilled", "dagbani": "niŋ pali" }, { "english": "the Lord decided to make what he had had Jeremiah say", "dagbani": "Yawɛ daa lo ni o chɛ ka o ni daa chɛ ka Jɛrimia yɛli shɛm la niŋ pali" }, { "english": "come true", "dagbani": "di paliya" }, { "english": "(of a maiden) to be a virgin at the time of marriage", "dagbani": "golipalli; paɣipali" }, { "english": "to cleanse, wipe a surface/the body with a soft cloth", "dagbani": "pali" }, { "english": "a gutter", "dagbani": "palibɔɣili" }, { "english": "a little bit of room", "dagbani": "palichee" }, { "english": "major street, highway", "dagbani": "palidaa" }, { "english": "major street, highway", "dagbani": "paldaa" }, { "english": "Take note of the highway.", "dagbani": "Kpahimmiya paldaa la viɛnyɛliŋga" }, { "english": "Judah's towns and the streets of Jerusalem which have become ruins.", "dagbani": "Juda fɔntinsi mini Jɛrusalɛm pal’ dahi din leei dabari" }, { "english": "major street, highway", "dagbani": "palidahi" }, { "english": "major street, highway", "dagbani": "pali' dahi" }, { "english": "major street, highway", "dagbani": "palli" }, { "english": "major street, highway", "dagbani": "sɔlɔɣu" }, { "english": "major street, highway", "dagbani": "palli" }, { "english": "road (generic), path, track", "dagbani": "'laa" }, { "english": "tree [sp.] used to make liniment. Securidaca longepedunculata 'violet tree'", "dagbani": "paliga" }, { "english": "the underpart of an animal", "dagbani": "paliga" }, { "english": "new (moon). 'filled-moon', full-length month - when new moon appears on 30th day", "dagbani": "paliga" }, { "english": "new moon", "dagbani": "gol’ paliga" }, { "english": "half-moon", "dagbani": "golichaɣu" }, { "english": "premature new moon", "dagbani": "golikabli" }, { "english": "full moon", "dagbani": "golimuni" }, { "english": "to whiten, be/make/become white", "dagbani": "paligi" }, { "english": "They wore clothes which were startlingly white.", "dagbani": "Bɛ da a ye la binyɛra dim paligi paratɛte" }, { "english": "to be delighted at something; to be pleased", "dagbani": "paligi suhu" }, { "english": "make happy", "dagbani": "paligi X suhu" }, { "english": "This pleased him very much and he and his people celebrate an annual festival as a", "dagbani": "Di daa paligi o suhu pam ka o mini o niriba puhiri chuɣu n teeri lala dabsili maa yɛla yuuni kam." }, { "english": "memorial", "dagbani": "niŋsim" }, { "english": "that day", "dagbani": "ŋɔ daa" }, { "english": "Chief", "dagbani": "Naa" }, { "english": "had done", "dagbani": "niŋsim" }, { "english": "did not please", "dagbani": "suhu paligi" }, { "english": "X is happy", "dagbani": "X suhu paligi" }, { "english": "it makes you be happy", "dagbani": "di chɛ ka yi suhuri ti paligi" }, { "english": "when the Chief was feeling pleased one day", "dagbani": "Naa suhi ti paligi dahinshɛli" }, { "english": "of my fall.", "dagbani": "paligi daaŋa" }, { "english": " paligi daaŋa 'yo warm the home'. Lit: whiten the hearth.", "dagbani": "paligi daaŋa 'yo warm the home'" }, { "english": "Note: ? idiomatic sense \"house-warming\" ?", "dagbani": "idiomatic sense house-warming" }, { "english": "recent(ly), just taken place, contemporaneous, only just, within a short time", "dagbani": "palim" }, { "english": "space", "dagbani": "paliti" }, { "english": "a totally open space, exposed area", "dagbani": "paliyaɣu" }, { "english": "a totally open space, exposed area", "dagbani": "payaɣu" }, { "english": "exposed places, posting them by families.", "dagbani": "n-zali gooni maa nyaaŋa palɔni naɣilima ni mini paliyari ni" }, { "english": "a displaced person, \"Dagomba living in southern Ghana\", unidentified/unreliable person.", "dagbani": "paliyaɣu" }, { "english": "street", "dagbani": "palli" }, { "english": "highway", "dagbani": "palli" }, { "english": "big road", "dagbani": "palli" }, { "english": "Pl (plural): streets", "dagbani": "pala" }, { "english": "Pl (plural): streets", "dagbani": "pal'" }, { "english": "I will just pass through along the main road.", "dagbani": "n kul yɛn dolila palli gari" }, { "english": "You make a broad path for my feet.", "dagbani": "A mali pal’ yɛlinli ti n naba" }, { "english": "palli synonym: path, ", "dagbani": "palidaa" }, { "english": "palli synonym: ", "dagbani": "sɔlɔɣu" }, { "english": "new", "dagbani": "palli" }, { "english": "young", "dagbani": "pǤlli" }, { "english": "new disease", "dagbani": "dǤr' pǤlli" }, { "english": "new", "dagbani": "pala" }, { "english": "the glory of this new Temple will be more than the glory of the old", "dagbani": "jɛmbu du’ palli ŋɔ jilima ni gari jɛmbu du’ kurili la jilima" }, { "english": "AIDS is a disease newly in existence and people don't yet know about it.", "dagbani": "AIDS nyɛla dor’ palli ka be ka niriba na bi baŋ li" }, { "english": "How can young people manage ... ?", "dagbani": "Wula ka bipala lee yɛn niŋ ... ?" }, { "english": "young", "dagbani": "palli" }, { "english": "pallturo·shɛli", "dagbani": "a petrol filling station, 'gas station' [Am.] From: (Eng.) Note: “petrol” + “Shell”" }, { "english": "palo", "dagbani": "space, room (for ...)" }, { "english": "paliti", "dagbani": "space, room (for ...) (plural)" }, { "english": "palo", "dagbani": "way" }, { "english": "Palo pɔri ni bɛ zaa tooi laɣim be.", "dagbani": "there was no room for them to live together." }, { "english": "Palo palo ku nam yoli, bilibili ni nam palo.", "dagbani": "If you don’t fight for a space you will not find any; fighting for a space will create a space. " }, { "english": "find any", "dagbani": "palo ni" }, { "english": "fighting for a space will create a space. ", "dagbani": "palo ni" }, { "english": "way", "dagbani": "palo ni" }, { "english": "open space, the open, public.", "dagbani": "palo ni" }, { "english": "I stationed some of the people behind the lowest points of the wall at the exposed places, posting them by families.", "dagbani": "daa pii niriba maa zuliyazuliya n-zali gooni maa nyaaŋa palɔni naɣilima ni mini paliyari ni" }, { "english": "The chameleon changes its colour to what is seen in the open, but not to what is in the dark.", "dagbani": "Gumachuɣu pɔrisilila din be palo ni ka din be zimsim ni." }, { "english": "I speak to him openly, not in riddles.", "dagbani": "n tɔɣisir’ o yɛtɔɣa ka di do palɔni, ka pa ni ŋaha puuni" }, { "english": "their buttocks are exposed.", "dagbani": "bɛ gbina do palo ni" }, { "english": "The place where the dead are and the fire of judgement just lie open to the Lord.", "dagbani": "chiyaama buɣim kul dola palɔni Yawɛ" }, { "english": "to become public", "dagbani": "yi palo" }, { "english": "The evil deed that comes out into the open cannot be hidden again.", "dagbani": "Bimbiɛɣu ku yi palo ka lan sɔɣi." }, { "english": "though they once had lands of their own.", "dagbani": "hal bɛ ni daa kul deei tiŋgbani paliti n-leei bɛ din’ la zaa yoli." }, { "english": "new [used of a person]", "dagbani": "palo" }, { "english": "the new chief", "dagbani": "naa palo" }, { "english": "a new king came to power in Egypt", "dagbani": "na’ palo daa ti di Ijipti" }, { "english": "If you see your old friend and hide, you will also hide from your new friend.", "dagbani": "A yi nya a sim' kuro ka ŋuni a ni ŋuni a sim' palo gba." }, { "english": "When the night comes the widow girds", "dagbani": "Yuŋ yi ti paai, pakoli ŋɔ sɔri la Dagbani chinchimaŋli n-kpe dooni ka o mini o yidaam' palo maa ti baŋ taba." }, { "english": "herself with a Dagomba homespun cloth and goes in to lie down, and she and her new husband know each other.", "dagbani": "nia yara niŋ dali fam palli ŋun ni bihi dibgu." }, { "english": "young", "dagbani": "foɣu" }, { "english": "toad", "dagbani": "paloli" }, { "english": "in space", "dagbani": "paloni" }, { "english": "to dress the hair, plait, braid", "dagbani": "pam" }, { "english": "Don't let your adornment be external, like hair-braiding.", "dagbani": "Di chɛliya ka yimaŋ’ malibu bela paloni kaman zabiri pambu" }, { "english": "to weave mats", "dagbani": "pam" }, { "english": "to plait rope", "dagbani": "pam" }, { "english": "abundant(ly)", "dagbani": "pam" }, { "english": "If your daughter is ugly, you do not demand an expensive dowry.", "dagbani": "A bia yi bi viɛla a bi bɔri diɛmbuni pam." }, { "english": "Jonathan loved David very much.", "dagbani": "Jɔnatan daa yuri David yɛla pam." }, { "english": "Even if your horse can run very fast, you don’t chase birds with it.", "dagbani": "A wɔhu yi tooi zɔri pam, a bi mal’ o kariti noonsi." }, { "english": "it is very difficult for you", "dagbani": "di to pam ni a tooi paɣi lala kɔlibanim maa puuni ka di yi viɛnyɛla" }, { "english": "to wash the inside of those bottles so that it comes out really clean.", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu." }, { "english": "many.", "dagbani": "Dɔri balibu-balibu pam gba tooi gbahiri niriba shinshɛri ko’ daɣiri maa zuɣu." }, { "english": "loudly.", "dagbani": "pampam." }, { "english": "they raised their voice and shouted loudly and the wall of the town broke and fell down.", "dagbani": "bɛ daa duhila bɛ yee tahiri pampam, ka tiŋ’ maa goondaa maa dii kabi ti lu tiŋa." }, { "english": "a lot, plenty, very much.", "dagbani": "biɛlabiɛla" }, { "english": "You sow a lot, but only get to harvest a little.", "dagbani": "Yi biriti pampam, amaa ka ti chɛrila biɛlabiɛla." }, { "english": "Some collected a great amount and some collected only very little.", "dagbani": "Shɛb’ daa pihi pampam, ka shɛb’ mi pihi biɛlabiɛla." }, { "english": "ought to drink plenty of water.", "dagbani": "O zuɣu yi yaara pampam" }, { "english": "If she has a severe headache.", "dagbani": "pam" }, { "english": "cricket", "dagbani": "pandachirga" }, { "english": "vagina, vulva", "dagbani": "pani" }, { "english": "You like the vagina and yet you fear the pubic (vulva’s) hair.", "dagbani": "A lee bɔri pani ka zɔri pan’ kɔbiri." }, { "english": "I will not give you a wife and also teach you how to have sex with her.", "dagbani": "Man’ ku ti a paɣa ka lan wuhiri a pani nyɛbili." }, { "english": "to be on top, stay\nup, float, be/do in addition/plenty, come next.", "dagbani": "pani" }, { "english": "The men of Jericho built the\nadjoining section.", "dagbani": "Jɛrikɔnim’ daa me m-pani o zuɣu" }, { "english": "It could happen\nthat all the people who ought to be there when it is registered are not together.", "dagbani": "Di ni tooi niŋ ka bɛn tu ni bɛ beni ka di sabi maa zaa bi pani taba" }, { "english": "If your friend is a monkey, your throwing-stick will not stay up in a tree.", "dagbani": "doli ku pani tia zuɣu." }, { "english": "Speaking behind someone’s back cannot make a scar on his or her back.", "dagbani": "Nyaanzum ku pani paɣili." }, { "english": "A cloud had already come down to be over it.", "dagbani": "sagbani pun sirigi na ti pani di zuɣu" }, { "english": "You uncovered your bow, you called for many arrows.", "dagbani": "A guri a tɔbu, ka zali zaligu, ka piɛma pani di zuɣu." }, { "english": "not", "dagbani": "pani" }, { "english": "a woman's pubic hair", "dagbani": "pankɔbiri" }, { "english": "alarum", "dagbani": "fanpantua" }, { "english": "a ferry, 'pontoon'", "dagbani": "pantuu" }, { "english": "to lend", "dagbani": "paŋ" }, { "english": "(habitually) take their money and lend to people", "dagbani": "Doo yi yɛn zaŋ binshɛli paŋ o kpee, ŋun di\ndeeg’ o nɛli bee o nɛkaŋ’ sɔŋ pɔi ka naanyi paŋ o li, dama o yi niŋ lala, nyɛvili ka o deei sɔŋ talima pabu ni\nmaa." }, { "english": "pledge-giving", "dagbani": "bɛn bɔri ni bɛ paŋ yi bina" }, { "english": "those who want to borrow your things, you lend (them to) them", "dagbani": "yin’ paŋmiya ba" }, { "english": "forgive (lit. 'leave (and) lend')", "dagbani": "che paŋ" }, { "english": "We confess our sins to you and you forgive us.", "dagbani": "Ti daalahichi galisiya nyaŋ ti namaa ka a chɛ li paŋ ti" }, { "english": "Confession of sin and forgiveness.", "dagbani": "Alahachi kahigi wuhi mini taali chɛ m-paŋ" }, { "english": "People who truly repent receive forgiveness of their sins.", "dagbani": "Nirib' ban niŋ tuuba yɛlimaŋli nyari bɛ dahilahichi taali che-m-paŋ." }, { "english": "A Parable about Forgiveness of Offence.", "dagbani": "Taali chɛ m-paŋ yɛla ŋahili" }, { "english": "Lit: lend me a year.", "dagbani": "paŋmi ma yuuni" }, { "english": "if someone borrows an animal from his neighbour.", "dagbani": "so yi paŋ biŋkɔbigu o kpee sani" }, { "english": "those who want to borrow your things, you lend (them to) them", "dagbani": "bɔri ni bɛ paŋ yi bina, yin’ paŋmiya ba" }, { "english": "to decompose", "dagbani": "v." }, { "english": "a plate, tray, cover of large enamel bowl", "dagbani": "parante" }, { "english": "successively, one after another", "dagbani": "parapara" }, { "english": "They shouted at the child one after another.", "dagbani": "Ka bɛ tahi bia maa zuɣu parapara." }, { "english": "snap! crackle! pop!", "dagbani": "parapara id." }, { "english": "sound made by corn which is being roasted", "dagbani": "parapara id. (IM)" }, { "english": "Pshaw!", "dagbani": "parapito excl. " }, { "english": "expression of contempt", "dagbani": "parapito excl. " }, { "english": "Watch it!", "dagbani": "parapito excl. " }, { "english": "immaculate white", "dagbani": "paratɛtɛ" }, { "english": "immaculate white", "dagbani": "paratɛte" }, { "english": "immaculate white", "dagbani": "faratɛtɛ" }, { "english": "They wore clothes which were startlingly white.", "dagbani": "Bɛ da a ye la binyɛra dim paligi paratɛte" }, { "english": "from the waist upwards it was just blindingly white.", "dagbani": "shee maa zaŋ du zuɣusaa polo mi daa kul piɛli paratɛtɛ" }, { "english": "a swelling in the groin", "dagbani": "parawa Pl: parawanima" }, { "english": "to scratch the ground (with nails or claws)", "dagbani": "pari Pl: parita" }, { "english": "If fowls are scratching the ground and you don’t stop them, they will dig up your ancestors’ bones.", "dagbani": "Nɔhi yi parita ka a bi shihi ba, ni kurigi a yaannim’ kɔba." }, { "english": "to scatter", "dagbani": "pari yaɣi" }, { "english": "scratch, an itching place / a door (of animals)", "dagbani": "kɔri" }, { "english": "extraordinary", "dagbani": "pariga" }, { "english": "to push or turn something on the ground with the hand", "dagbani": "parigi" }, { "english": "to remove from the ground by scratching", "dagbani": "parigi" }, { "english": "to cause to fail.", "dagbani": "parigi" }, { "english": "to fail to do.", "dagbani": "parigi" }, { "english": "their calculations fail them.", "dagbani": "bɛ laasabu parigi" }, { "english": "Synonym: to cause to fail.", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "Synonym: to fail to do.", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "flat.", "dagbani": "'parilani" }, { "english": "Use pure gold to make a 'medallion'.", "dagbani": "Zaŋmi salima alali mali bimparilani" }, { "english": "stone 'tablets' of the Law'.", "dagbani": "kuɣ'parilana" }, { "english": "he spread gold on the stone tablets.", "dagbani": "o daa zaŋ alikauli kuɣ’ parilana ayi ti o" }, { "english": "he gave him the two 'tablets' of the promise.", "dagbani": "bɔrɔbɔro parilaambihi piɛri tab’ maani sara tir’ o" }, { "english": "'shewbread' - small flat loaves of bread which are lined up as an offering to Him.", "dagbani": "'paripaa, 'pasi, 'pati. 'paripaa." }, { "english": "The child returned immediately.", "dagbani": "Bia maa parim labi na." }, { "english": "Frequent selling earns money.", "dagbani": "Kɔhi parim n-nyari liɣiri." }, { "english": "Repeated striking kills the snake.", "dagbani": "Ŋmɛ-m-parim n kuri wahu." }, { "english": "'to pant'. n ni kuhi pam kaman paɣ’ ŋun wolisiri ni o dɔɣi.", "dagbani": "Serial: vuhi parim ‘to pant’. n ni kuhi pam kaman paɣ’ ŋun wolisiri ni o dɔɣi." }, { "english": "I will cry aloud like a woman in labour. I will pant.", "dagbani": "N ni vuhi parim." }, { "english": "stringed instrument [type].", "dagbani": "pariŋga" }, { "english": "flat.", "dagbani": "'paripaa" }, { "english": "to touch sb. with the fingers to call attention to sth.", "dagbani": "parisi" }, { "english": "If death touches you secretly, you will hide from it and push it away.", "dagbani": "Kum yi sɔɣi paris’ a, a mi sɔɣirimi daag’ o bahi sa." }, { "english": "medicinal grass used for horses.", "dagbani": "paruŋnutali" }, { "english": "grass [sp.] medicinal grass used for horses", "dagbani": "paruŋnutali" }, { "english": "level", "dagbani": "pasi" }, { "english": "My feet stand in a level place.", "dagbani": "N naba kul ʒiɛla luɣ’ pasi shee" }, { "english": "a pastor, minister, Church leader", "dagbani": "pasita" }, { "english": "some pastors", "dagbani": "pastanima" }, { "english": "(he) chose some to be pastors.", "dagbani": "(o) pii shɛb’ leei pastanima" }, { "english": "coin, a penny (or halfpenny?)", "dagbani": "pasua" }, { "english": "fertilizer", "dagbani": "pataraza" }, { "english": "curtain, cloth wall", "dagbani": "pateesa" }, { "english": "rings on the edge of one curtain.", "dagbani": "di simdi ka di ti mali pateesanim’ din wɔɣilim nyɛ mita pisinaayi" }, { "english": "it should have hangings of 22 metres' length hanging on it.", "dagbani": "nyil’ li" }, { "english": "used for 'curtains, hangings' in the Bible in Exodus and Numbers but elsewhere used for 'tent(-cloth)'.", "dagbani": "Note: used for \"curtains, hangings\" in the Bible in Exodus and Numbers but elsewhere used for \"tent(-cloth)\"." }, { "english": "Their tents", "dagbani": "LEV 4:6 tantolinli Deemiya bɛ suɣa mini bɛ biŋkɔbbaligu ni bɛ pateesanima ni bɛ nɛma zaa." }, { "english": "their flocks will be taken; their shelters will be carried off with all their goods.", "dagbani": "zaŋ pateesa" }, { "english": "he hung up the curtain to conceal the covenant box.", "dagbani": "yili liri alikauli adaka maa" }, { "english": "the cloth that hung in the middle of God's worship room.", "dagbani": "chinchin’ shɛli din daa yili Naawuni jɛmbu duu sunsuuni la" }, { "english": "Note: ?? alleged to be \"partition\"", "dagbani": "pati" }, { "english": "flat", "dagbani": "pati" }, { "english": "carelessly, loosely", "dagbani": "patipati" }, { "english": "Moses speaks loosely.", "dagbani": "Musa yɛrila patipati." }, { "english": "flat and wet (ground)", "dagbani": "patipati" }, { "english": "petrol [Brit., Gh.], gasoline [Am.]", "dagbani": "paturo" }, { "english": "senseless, without limit, uninvited", "dagbani": "pau" }, { "english": "speak/talk/work senselessly, without limit, uninvited", "dagbani": "yɛli/tɔɣisi/tum pau" }, { "english": "an avocado (-pear)", "dagbani": "paya" }, { "english": "an avocado (-pear)", "dagbani": "paya" }, { "english": "put on", "dagbani": "pa" }, { "english": "different forms; separate sets, distinctive forms", "dagbani": "payapaya" }, { "english": "a pan", "dagbani": "payin" }, { "english": "paid work", "dagbani": "paa" }, { "english": "hire someone", "dagbani": "bu so paa" }, { "english": "They hired some labourers.", "dagbani": "Bɛ daa bu tumtumdiba paa." }, { "english": "It is more than twice the money you would use to hire paid workers.", "dagbani": "di gari a ni di yɛn zaŋ laɣ’ shɛli bu padiriba paa ʒii buyi." }, { "english": "The hired hand, who is not the shepherd and does not own the sheep.", "dagbani": "ŋun pa piɛgula ka mi bi su piɛri ka nyɛla bɛ ni bu so paa ka o guli ba." }, { "english": "hired labourer", "dagbani": "padira" }, { "english": "hired labourers", "dagbani": "padiriba" }, { "english": "employee", "dagbani": "tuntumda" }, { "english": "he will be with you like an employee or a worker and work for you.", "dagbani": "o ni bela a sani kaman padira bee tuntumda n-tumd’ a tuma" }, { "english": "A man planted a vineyard and rented it to some farmers to look after.", "dagbani": "Do’ so n-daa sa wain tihi n-zaŋ li niŋ padiriba nuu ni ni bɛ lihiri li" }, { "english": "it is more than twice the money you", "dagbani": "di gari a ni di yɛn zaŋ laɣ’ shɛli bu padiriba paa ʒii buyi" }, { "english": "to hire paid workers", "dagbani": "tumalana" }, { "english": "employer, one who hires", "dagbani": "paalana" }, { "english": "a holiday, 'vacation,' [Am.]", "dagbani": "paabi" }, { "english": "a pouch, pocket, 'packet'", "dagbani": "paachi" }, { "english": "a park", "dagbani": "paachi" }, { "english": "a paddle", "dagbani": "paadiri" }, { "english": "to arrive, arrive at, reach", "dagbani": "paai" }, { "english": "paag'", "dagbani": "Variant: paai" }, { "english": "reach here", "dagbani": "paag'" }, { "english": "the two angels went on and reached Sodom in the evening.", "dagbani": "malaikanima ayi maa daa mali ti paai Sɔdom zaawun’ yuŋ" }, { "english": "no danger could reach him. [DEU 33:12]", "dagbani": "barina ku tooi paag’ o" }, { "english": "Philip hurried up to him.", "dagbani": "guui paag’ o sani Philip." }, { "english": "the time has arrived; ... see, the one who has betrayed me has arrived.", "dagbani": "saha maa paaya; ... nyamiya, ŋun yi n nyaaŋ’ maa paana." }, { "english": "up as far as (time or place)", "dagbani": "hal ti paai." }, { "english": "the Israelites started from Michmash and killed the Philistines", "dagbani": "Izraɛlnim’ daa zanila Mikimash n-ku Filistianim’ maa lala." }, { "english": "Philistine", "dagbani": "Filistia" }, { "english": "destination", "dagbani": "paabu shee" }, { "english": "be very much; too much", "dagbani": "paai tariga" }, { "english": "welcome!", "dagbani": "ni a paabu na" }, { "english": "When Jesus came back, all the people went out to welcome him.", "dagbani": "Yisa ni daa ti labina, salo maa zaa daa yiɣisimi m-puh’ o ni o paabu na" }, { "english": "to attain, reach, become equal to (in size or status)", "dagbani": "8:40" }, { "english": "to lift off the top", "dagbani": "paai" }, { "english": "to remove", "dagbani": "paai" }, { "english": "Remove your veil and put it aside.", "dagbani": "Paam’ a sariga sɔŋ" }, { "english": "all the sheep gather first, and then they remove the stone from the mouth of the well and we can draw water for them.", "dagbani": "piɛri maa zaa laɣimmina pɔi ka bɛ naanyi paai kuɣili maa kɔbiliga maa noli, ka ti ŋɔŋ kom maa ti ba" }, { "english": "pine", "dagbani": "paain" }, { "english": "to park (a vehicle)", "dagbani": "paaki" }, { "english": "to park (a vehicle)", "dagbani": "v." }, { "english": "an earwig", "dagbani": "paandɔchirigu" }, { "english": "The earwig ('cricket's-brother-in-law') lives with the real cricket, but the cricket doesn’t like him.", "dagbani": "Pandɔchiriga mini paaŋa m-be, ka paaŋa je o." }, { "english": "the senior wife of a chief or title holder", "dagbani": "paani" }, { "english": "senior wives of chiefs or title holders", "dagbani": "paannima" }, { "english": "At that time his Queen was sitting beside him.", "dagbani": "Di saha o paani daa ʒimi baɣ’ o." }, { "english": "your (senior) wife stands at your righthand side.", "dagbani": "a paani ʒe a nudirigu polo" }, { "english": "a needle for sewing sacks", "dagbani": "paania" }, { "english": "needles for sewing sacks", "dagbani": "paansi" }, { "english": "bread", "dagbani": "paanu" }, { "english": "bread", "dagbani": "bɔrɔbɔro" }, { "english": "a large cricket", "dagbani": "paaŋa" }, { "english": "crickets", "dagbani": "paansi" }, { "english": "The earwig ('cricket's-brother-in-law') lives with the real cricket, but the cricket doesn’t like him.", "dagbani": "Pandɔchiriga mini paaŋa m-be, ka paaŋa je o." }, { "english": "you can eat these: ... the cricket and things like that.", "dagbani": "yin’ tooi ŋub’ bɛna, ... paaŋa min’ o balibu zaa." }, { "english": "to pretend to be drunk", "dagbani": "nyu paaŋa dam" }, { "english": "The belly of the", "dagbani": "Naaninye puli luŋaluŋa ku ŋmani paaŋa." }, { "english": "naaninye is soft and cannot be like that of a real cricket.", "dagbani": "nouniye nyɛ yeliga ni yiya tolo ni bɛ biɛbu ni gbalaa" }, { "english": "paandɔchirigu.", "dagbani": "Di: paandɔchirigu" }, { "english": "pass (in football)", "dagbani": "paasi" }, { "english": "holidays for school children or students", "dagbani": "paasi" }, { "english": "party (political)", "dagbani": "paati" }, { "english": "to establish a political party", "dagbani": "kpa paati" }, { "english": "politics", "dagbani": "paati paati" }, { "english": "pe", "dagbani": "piɛ" }, { "english": "pe", "dagbani": "pɛ" }, { "english": "pe", "dagbani": "pie" }, { "english": "sheep", "dagbani": "piǫ" }, { "english": "sheep (plural)", "dagbani": "piɛra" }, { "english": "to escort, accompany.", "dagbani": "piɛla" }, { "english": "They went together.", "dagbani": "Bɛ piɛla taba." }, { "english": "stand in line, fall in line.", "dagbani": "piɛla" }, { "english": "the rims were covered with eyes all around.", "dagbani": "nimbihi daa pie di fiilinim’ ni ti tuui (wheels)" }, { "english": "warriors in marshalled ranks.", "dagbani": "tɔbbihi bɛn piɛ tab’ ʒiɛya" }, { "english": "'Stand in line!'", "dagbani": "Piɛmiya fooli!" }, { "english": "be lined up with each other", "dagbani": "pe taba" }, { "english": "'shewbread' - small flat loaves of bread which are lined up as an offering to Him.", "dagbani": "bɔrɔbɔro kpil’ piyayi" }, { "english": "put them down in two rows.", "dagbani": "a zaŋ li sɔŋ pie taba kulis’ ayi twelve rounds of bread" }, { "english": "'as they ride on their horses; they come like men in battle formation'.", "dagbani": "Bɛ barila yuri m-pie taba kaman tɔbbihi ni chani tɔbu ni shɛm la" }, { "english": "they took some nice stones and", "dagbani": "bɛ daa zaŋ kuɣ’ viɛla shɛŋa pie taba kulis’ anahi" }, { "english": "uprightness, 'having a straight lifestyle'", "dagbani": "biɛritibitali" }, { "english": "You loved my father David greatly, because he followed you with faithfulness, righteousness and uprightness of heart.", "dagbani": "A daa yur’ a dabili m ba Dauda pam, o ni daa dol’ a ni ʒiɛyimtali mini wuntitali ni biɛritibitali o suhu ni la zuɣu" }, { "english": "muddy", "dagbani": "biɛtibiɛti" }, { "english": "muddy", "dagbani": "batibati" }, { "english": "or", "dagbani": "bee" }, { "english": "the meaning of 'Adam' is \"people\" or \"humanity\".", "dagbani": "Adam gbinni nyɛla daadam bee ninsalinima" }, { "english": "to see whether the Lord had let him be successful in his journey or not.", "dagbani": "n-lihir’ o ni o nya Yawɛ chɛ ka o dila nasara o chandi maa ni bee" }, { "english": "Is the Lord with ... or?", "dagbani": "Amii Yawɛ be ti sani bee o kani?" }, { "english": "us or not?", "dagbani": "Ka bee wun’ so m-beni n-ni tooi yihi ya n nuu ni?" }, { "english": "'Then what god will be able to rescue you from my hand?'", "dagbani": "(DAN 3:15)" }, { "english": "..., or (what)?", "dagbani": "..., bee( bɔ)?" }, { "english": "neither, or ... not", "dagbani": "..., wala, balante" }, { "english": "lower leg", "dagbani": "bee" }, { "english": "Their legs were just straight.", "dagbani": "Bɛ biɛhi daa kul tuhimi" }, { "english": "I will not sell sheabutter and allow my legs to remain white.", "dagbani": "N ku kɔhiri kpam ka m biɛhi lan piɛla." }, { "english": "A leg is not anxious about dancing.", "dagbani": "Bee bi jiɣitiri waa zuɣu." }, { "english": "calf of leg", "dagbani": "bee" }, { "english": "cut across", "dagbani": "bee" }, { "english": "to cut straight line (through grass or leather)", "dagbani": "beei" }, { "english": "to cut, mark a (boundary-) line", "dagbani": "beei chɛriga" }, { "english": "You should mark a line round the mountain and don't let anyone cross over it.", "dagbani": "Di simdi ka a daa beei chɛriga gili zoli maa, ka di chɛ ka so baai yaɣ’ li" }, { "english": "to bridge a stream", "dagbani": "beei" }, { "english": "to seal up", "dagbani": "beei" }, { "english": "to bridge a stream", "dagbani": "baai" }, { "english": "to seal up", "dagbani": "??" }, { "english": "shin-bone", "dagbani": "biɛnkɔbili" }, { "english": "shin-bones", "dagbani": "biɛnkɔba" }, { "english": "mature", "dagbani": "bii" }, { "english": "not", "dagbani": "bi" }, { "english": "he did not have intercourse with her.", "dagbani": "o daa bi baŋ o ni paɣitali" }, { "english": "Even if your dog runs fast, you don’t chase elephants with it.", "dagbani": "A baa yi zɔra, a bi mal’ o kariti wɔbiri." }, { "english": "this that Chief Gbewaa had done did not please Yentori.", "dagbani": "Naa Gbewaa niŋsim ŋɔ daa bi paligi Yɛntɔri." }, { "english": "child, person of young age", "dagbani": "bia" }, { "english": "They are like children sitting in the market.", "dagbani": "Bɛ ŋmanila bihi bɛn ʒi daa ni" }, { "english": "have a baby, 'bring forth'", "dagbani": "dɔɣi bia" }, { "english": "And Saul's daughter Michal never had a baby.", "dagbani": "Ka Sool bipuɣiŋga Mikal maa daa bi dɔɣi bia hal ni o nyɛvili tariga." }, { "english": "a child (N) years old", "dagbani": "yuun' (N) bia" }, { "english": "his only daughter who was about 12", "dagbani": "o bipuɣimbil’ gaŋa ŋun daa nyɛ kaman yuun’ pinaayi bia" }, { "english": "David made this lament for Saul and his son Jonathan.", "dagbani": "Dauda daa fabili fabila ŋɔ Sool min’ o bia Jɔnatan zuɣu" }, { "english": "laddie/lassie (address-term for a young person)", "dagbani": "m bia" }, { "english": "'God bless you, son!'", "dagbani": "'M bia, Naawuni niŋm’ alibarika niŋ a ni!'" }, { "english": "junior brother", "dagbani": "m ba" }, { "english": "own mother's children, full siblings", "dagbani": "mapuuni bihi" }, { "english": "you take offence at your own brothers", "dagbani": "zaŋdi yimaŋmaŋ’ mapuuni bihi taali" }, { "english": "young, junior person (not an elder)", "dagbani": "bihi zaŋ tabili ninkura" }, { "english": "all the people, from young to old", "dagbani": "niriba maa zaa, bihi zaŋ tabili ninkura" }, { "english": "lined them up in four rows.", "dagbani": "piɛ kuɣa" }, { "english": "to put in place the stones for the game of wǤli", "dagbani": "tiɣisi, tuɣi" }, { "english": "a queue", "dagbani": "foli" }, { "english": "arranged.", "dagbani": "piɛ" }, { "english": "to dig out (groundnuts, etc.)", "dagbani": "pe" }, { "english": "If God gives the squirrel the ability, it will harvest enough groundnuts for itself to eat and have some left over to sell to the cat.", "dagbani": "Naawuni yi ti sashiriga yiko, o ni piɛ sima ŋubi ka guui kɔhi jɛŋkuno zuɣu." }, { "english": "I got rid of him (somebody boring).", "dagbani": "M piɛ-o-mi" }, { "english": "dig", "dagbani": "piɛ" }, { "english": "milk (a cow)", "dagbani": "pe" }, { "english": "pl.", "dagbani": "pi" }, { "english": "to milk (a cow)", "dagbani": "pe" }, { "english": "to milk", "dagbani": "pe bihim" }, { "english": "sheep", "dagbani": "piɛ'" }, { "english": "other", "dagbani": "pe4" }, { "english": "other", "dagbani": "pe4" }, { "english": "to blow a wind instrument", "dagbani": "pe5" }, { "english": "blow a fanfare", "dagbani": "m-pe5 tababiri" }, { "english": "seven priests who held rams' horn trumpets blew a fanfare", "dagbani": "maligumaaniba ayopɔin bɛn gbibi piɛla’ yila kikah’ ayopɔin m-pie tababiri" }, { "english": "utter, complete (falsehood)", "dagbani": "pɛb" }, { "english": "utter falsehood, complete lies", "dagbani": "ʒiri pɛb" }, { "english": "to blow a wind instrument", "dagbani": "piɛbi" }, { "english": "Blow the trumpet on the new moon day.", "dagbani": "Piɛbimiya kikaa goli palli dali" }, { "english": "people who play whistles and sing songs.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn piɛbiri yuhi yiini yila" }, { "english": "If your neighbour tells you to blow air in his nose for him, you do not take it and use it as a flute to blow on.", "dagbani": "A kpee yi yɛli a ni a pɔbisi o nyee n-ti o a bi zaŋdi li lɛbiri yua m-piɛbira." }, { "english": "flute", "dagbani": "kalamboo" }, { "english": "Blow the trumpet on the new moon day.", "dagbani": "Piɛbimiya kikaa goli palli dali" }, { "english": "Strum fiddles and blow whistles to praise him.", "dagbani": "Ŋmɛmiya goonjinim’ ka piɛbi yuhi paɣ’ o." }, { "english": "drink soup", "dagbani": "piɛbiri buɣa maligu nimdi bim" }, { "english": "sacrifices", "dagbani": "piɛbi" }, { "english": "drink soup", "dagbani": "ʒiɛri" }, { "english": "You have drunk my soup and are you also going to eat my steamed corn flour?", "dagbani": "A piɛbi n ʒiɛri ka lan zaŋ n yɛma ŋubi?" }, { "english": "If you are eating where you have not been invited, you don't tell that person that he/she is drinking all the soup.", "dagbani": "A yi buhimdi so saɣim n-dira nyin' miri ka yɛli ni o piɛbiri ʒiɛri." }, { "english": "eat t.z. 'dry' (without soup)", "dagbani": "ga sagali" }, { "english": "he/she is drinking all the soup.", "dagbani": "ga sagali ‘eat t.z. 'dry' (without soup)" }, { "english": "lambs", "dagbani": "piɛbihi" }, { "english": "a blower, player of wind instrument", "dagbani": "piɛbira" }, { "english": "no one will again hear the sound of harp players, or horn, oboe and trumpet players in it", "dagbani": "mini bana ni alijeeta piɛbiriba ni kika' piɛbiriba damli a ni" }, { "english": "person who has a voice affected by a goitre comes out and speaks a trumpet blower hears and runs away.", "dagbani": "piɛbi" }, { "english": "musician, player of percussion", "dagbani": "ŋmeera" }, { "english": "an escort", "dagbani": "piɛbu" }, { "english": "the followers of a chief", "dagbani": "piɛbu" }, { "english": "a shepherd", "dagbani": "piɛgula" }, { "english": "the hired hand, who is not the shepherd and does not own the sheep", "dagbani": "ŋun pa piɛgula ka mi bi su piɛri ka nyɛla bɛ ni bu so paa ka o guli ba" }, { "english": "I am the good shepherd", "dagbani": "n-nyɛ piɛgul’ suŋ" }, { "english": "we and our ancestors have been shepherds", "dagbani": "Tinim’ ... mini ti yaannim’ nyɛla piɛguliba" }, { "english": "shepherding, the work of a shepherd", "dagbani": "piɛgulibo" }, { "english": "I brought you from keeping sheep in the bush", "dagbani": "Mani n-daa yih’ a mɔɣu ni piɛgulibo ni na" }, { "english": "a sheep; (fig.) a fool", "dagbani": "piɛɣu" }, { "english": "Ovis aries", "dagbani": "piɛɣu" }, { "english": "every firstborn male donkey, you must take a sheep to stand in its place", "dagbani": "buŋdibbil’ tuuli kam, yin’ zaŋmiya piɛɣu zal’ o zaani" }, { "english": "Hyænas and sheep will lie down together", "dagbani": "Kunduna mini piɛri ni ti laɣim doya" }, { "english": "sheep bleats", "dagbani": "piɛɣu kum" }, { "english": "So how is it that I hear sheep bleating and cows lowing?", "dagbani": "chaŋ wula ka n wumdi piɛri kumsi mini niɣi ŋumbu?" }, { "english": "A goat cannot call a sheep its mother.", "dagbani": "Bua ku tooi boli (booni) piɛɣu o ma." }, { "english": "If a Gurunsi sheep doesn’t know anything, it knows the one who bought it.", "dagbani": "ʒi shɛli amaa o leei mi ŋun da o." }, { "english": "lamb", "dagbani": "piɛbila" }, { "english": "ram", "dagbani": "piɛlaa" }, { "english": "ewe", "dagbani": "piɛnyaŋ" }, { "english": "male lamb", "dagbani": "piɛlabila" }, { "english": "lamb", "dagbani": "piɛbila" }, { "english": "ram", "dagbani": "piɛlaa" }, { "english": "ewe", "dagbani": "piɛnyaŋ" }, { "english": "male lamb", "dagbani": "piɛlabila" }, { "english": "a lamb", "dagbani": "piɛbila" }, { "english": "lambs", "dagbani": "piɛbihi" }, { "english": "If a calf is born, or a lamb or kid, it should be with its mother seven days.", "dagbani": "Bɛ yi dɔɣi naɣibila bee piɛbila bee bubila, di simdi ka o be o ma sani n-niŋ dab’ ayopɔin [LEV 227]" }, { "english": "every year he had to send ... lambs to the king of Israel.", "dagbani": "di daa kpala talahi ni o tahiri piɛbihi ... yuuni kam nti tiri Izraɛl naa [2KI 3:4]" }, { "english": "ram", "dagbani": "piɛlaa" }, { "english": "male lamb", "dagbani": "piɛlabila" }, { "english": "ram, male sheep", "dagbani": "piɛlaa" }, { "english": "rams", "dagbani": "piɛlahi" }, { "english": "Ibrahimma daa ... lihi n-nya piɛlaa ka o ʒiɛya, ka o yila shɛbi tiwula ni", "dagbani": "Abraham ... looked and saw a ram standing with its horns tangled in tree-branches." }, { "english": "mountains skipped about like rams.", "dagbani": "nyiɣiri jɛmdi kaman piɛlahi la" }, { "english": "seven priests who held rams' horn trumpets blew a fanfare.", "dagbani": "maligumaaniba ayopɔin bɛn\ngbibi piɛla’ yila kikah’ ayopɔin m-pe tababiri" }, { "english": "If fire is burning a ram, you don’t ask about its beard.", "dagbani": "Buɣim dira piɛlaa bɛ ku bɔhi o lom yɛla." }, { "english": "Two rams cannot drink water from one bucket; their horns will get entangled with one another.", "dagbani": "Piɛ’ lahi ayi ku tooi nyu kom bukati yiŋga ni, bɛ yila ni kpari taba." }, { "english": "God had his angel take a white ram and set it before him.", "dagbani": "Naawuni chɛ ka malaaika zaŋ piɛlaa piɛlli na ti zali o tooni" }, { "english": "If people tell you that fire has burned the rams, will you still ask where their skins are?", "dagbani": "buɣim di piɛlahi a lan bɔhi ni bɛ gbana lee be ya?" }, { "english": "and 200 ewes and 20 rams", "dagbani": "ni piɛnyama kɔbisiyi mini piɛlahi pisi" }, { "english": "a male lamb", "dagbani": "piɛlabila" }, { "english": "male lambs", "dagbani": "piɛlabihi." }, { "english": "He also got one male calf and one ram and one yearling male lamb and made a sacrifice.", "dagbani": "O daa lan bo naɣilabil’ yino mini piɛla’ yino ni yuun’ yini piɛlabil’ yino mali sara" }, { "english": "(you must) take 2 male lambs which have reached one year (old) and make a peace offering.", "dagbani": "zaŋ piɛlabihi ayi bɛn paai yuun’ yini m-mali suhudoo sara" }, { "english": "ewe lamb", "dagbani": "piɛsabila" }, { "english": "ewe", "dagbani": "piɛnyaŋ" }, { "english": "female sheep", "dagbani": "piɛnyaŋ" }, { "english": "he should bring a ewe without blemish", "dagbani": "ŋun’ zaŋmi piɛnyaŋ ŋun ka dalinli na" }, { "english": "ram", "dagbani": "piɛlaa" }, { "english": "young female", "dagbani": "piɛsaa" }, { "english": "and 200 ewes and 20 rams", "dagbani": "ni piɛnyama kɔbisiyi mini piɛlahi pisi" }, { "english": "a young female sheep, ewe lamb", "dagbani": "piɛsaa" }, { "english": "poor man's ewe lamb", "dagbani": "piɛsaa la na" }, { "english": "ewe lamb, small female sheep", "dagbani": "piɛsabila" }, { "english": "one ewe lamb", "dagbani": "piɛsabil’" }, { "english": "basket", "dagbani": "piɛɣu" }, { "english": "baskets", "dagbani": "piɛri" }, { "english": "the basket", "dagbani": "piɛɣu maa" }, { "english": "the basket had a lid", "dagbani": "Piɛɣu maa daa malila liŋa." }, { "english": "as I watched, the lid was raised", "dagbani": "Ka n daa kul lihiri hal ti nya ka di liŋ'maa wuɣi zuɣusaa" }, { "english": "he showed me ripe fruit filling a basket", "dagbani": "o daa wuhi ma la tiwal’ moma ni pali piɛ’ shɛli" }, { "english": "A calabash cannot cover what fills a basket.", "dagbani": "N suui ʒitibis’ shɛŋa din yi tam yi bɔɣisapima zuɣu la" }, { "english": "I unloaded the heavy burdens that were on your shoulders and took you away from carrying basket-loads.", "dagbani": "ka yihi ya piɛri ʒiya la ʒibu ni" }, { "english": "long basket for kolanuts", "dagbani": "gbaɣa" }, { "english": "small, fancy", "dagbani": "kɔtɔnsi" }, { "english": "for grain", "dagbani": "kunchuŋ, kambɔŋ, kpachaɣu, pupuru" }, { "english": "hamper, with cover", "dagbani": "leefe" }, { "english": "'canoe-shaped'", "dagbani": "wuɣipilli" }, { "english": "to peel sth.", "dagbani": "piɛhi" }, { "english": "You can wash them (fruits), peel them and squeeze out the juice, and mix it well so that the child can swallow it.", "dagbani": "A ni tooi paɣi li, ka piɛhi li n-kahim di kom maa, ka tɛli zaa ka bia ni tooi vali." }, { "english": "to be scruffy.", "dagbani": "piɛhi" }, { "english": "to consult a soothsayer", "dagbani": "piɛhi" }, { "english": "The person who knows how to investigate well is the one who is a good diviner.", "dagbani": "Baɣ’ piɛhi n-nyɛ baɣa." }, { "english": "FraFra potato", "dagbani": "piɛhili" }, { "english": "thin and scruffy", "dagbani": "'piɛhiŋ" }, { "english": "a lean and scruffy dog", "dagbani": "ba' piɛhiŋ" }, { "english": "wool", "dagbani": "piɛkɔbiri" }, { "english": "the worm will devour them like wool", "dagbani": "Zunzuya ni di ba kaman piɛkɔbiri la." }, { "english": "sheep-seller", "dagbani": "piɛkɔhira" }, { "english": "men selling cattle, sheep and doves", "dagbani": "naɣikɔhiriba mini piɛkɔhiriba ni ŋmaŋkɔhiriba be di puuni" }, { "english": "a shepherd-boy", "dagbani": "piɛkpara" }, { "english": "It’s white.", "dagbani": "Di piɛlimi." }, { "english": "Even the moon is not (really) white to him.", "dagbani": "Hal goli bi piɛli o sani gba" }, { "english": "They are white like Europeans.", "dagbani": "Bɛ piɛlimi ka Silmiisi ni piɛl’ shɛm." }, { "english": "the hairs in it are not white.", "dagbani": "di ni kɔbiri bi piɛla" }, { "english": "you will", "dagbani": "a ni nya ka ninkari puuni tonto piɛla, piɛla" }, { "english": "see that the inside of the eyelids breaks out all white.", "dagbani": "N ku kɔhiri kpam ka m biɛhi lan piɛla." }, { "english": "I will not sell sheanut oil and allow my legs to remain white.", "dagbani": " suhu piɛla ‘be happy’. ti suhuri piɛli ti wahala dibu puuni we are happy (even) in our suffering." }, { "english": "(be happy)", "dagbani": "suhu piɛla" }, { "english": "we are happy (even) in our suffering.", "dagbani": "ti suhuri piɛli ti wahala dibu puuni" }, { "english": "(get white)", "dagbani": "paligi" }, { "english": "white", "dagbani": "'piɛlli, 'piɛliga, 'piɛligu" }, { "english": "from", "dagbani": "shee maa zaŋ" }, { "english": "moon shines, is bright", "dagbani": "goli piɛla" }, { "english": "the moon will not shine", "dagbani": "goli ti ku piɛla" }, { "english": "Whenever the moon is shining, the cripples become anxious to go for a walk.", "dagbani": "Goli yi ti piɛla gbarigu nin’ moorila chandi zuɣu." }, { "english": "very pure white", "dagbani": "piɛla kaman goli" }, { "english": "Lit: be white like the moon", "dagbani": "Max: piɛla kaman goli" }, { "english": "his garment was white as snow", "dagbani": "o binyɛrigu piɛli kaman gol’ la" }, { "english": "Read", "dagbani": "Naden" }, { "english": "Three cheers for the red, white and black.", "dagbani": "in Dakubu/Osam [eds.] Studies in the Languages of the Volta Basin III [Legon : University of Ghana Linguistics Department] pp. 173-192." }, { "english": "See", "dagbani": "piɛlli; 'piɛligu; piɛlim; suhupiɛlli; paligi." }, { "english": "to direct sb. (to do sth.)", "dagbani": "piɛli" }, { "english": "Pl", "dagbani": "peena" }, { "english": "You run with the hare and hold the hounds.", "dagbani": "A nyɛla piɛli tɔha ka piɛli nahu." }, { "english": "Lit: You are the type of person who directs the hunter how to hunt for the bush cow and also directs the bush cow how to flee from the hunter.", "dagbani": "A nyɛla piɛli tɔha ka piɛli nahu." }, { "english": "I will again set your enemy who will defeat you onto you.", "dagbani": "Y’. n ni lan piɛli yi dim’ ŋun ni nyaŋ ya bahi yi zuɣu" }, { "english": "If it is the Lord who has set you to hunt me.", "dagbani": "Di yi nyɛla Yawɛ m-piɛl' a bahi n zuɣu ŋɔ" }, { "english": "(cry uttered to do this)", "dagbani": "shi" }, { "english": "be.white", "dagbani": "piɛli" }, { "english": "a community hunt", "dagbani": "piɛli" }, { "english": "(fig.) to go in search (at night) for prostitutes", "dagbani": "piɛli" }, { "english": "to go on a hunt", "dagbani": "go piɛli" }, { "english": "If any Israelite or any foreigner living in the community hunts an animal or a bird.", "dagbani": "Izraɛl ninvuɣ’ so bee saan’ shɛb’ bɛn be yi sani ninvuɣ’ so yi go piɛli gbaai biŋkɔbigu bee nooŋa" }, { "english": "white", "dagbani": "piɛliga" }, { "english": "Even if a white chick is drunk, it will", "dagbani": "Nobili' piɛliga nyu dam kuli ku mo wubiga." }, { "english": "white.", "dagbani": "piɛligu" }, { "english": "see", "dagbani": "piǫliga" }, { "english": "white smoke.", "dagbani": "nyɔ' piɛligu" }, { "english": "cowri", "dagbani": "laɣi' piɛligu" }, { "english": "a coin", "dagbani": "ladzifu" }, { "english": "be white", "dagbani": "piɛla" }, { "english": "piɛligu", "dagbani": "piɛliga" }, { "english": "piɛlim", "dagbani": "Nabstr" }, { "english": "paratɛtɛ", "dagbani": "Max" }, { "english": "bɔpiɛligu", "dagbani": "See" }, { "english": "kɔhimpiɛligu", "dagbani": "See" }, { "english": "piɛla", "dagbani": "See" }, { "english": "piɛlli", "dagbani": "piɛliga" }, { "english": "lying flat", "dagbani": "piɛm" }, { "english": "to lie flat", "dagbani": "doni piɛlli" }, { "english": "to lie flat [verb]", "dagbani": "talisi" }, { "english": "on the back", "dagbani": "yɛliga" }, { "english": "an arrow", "dagbani": "piɛma" }, { "english": "somebody shot an arrow and hit the King of Israel.", "dagbani": "do’ so daa to piɛm ka di chaŋ ti nyɔɣi Izraɛl Naa" }, { "english": "arrows whose points have been set on fire.", "dagbani": "piɛma din noya ni mali buɣim la" }, { "english": "He lived in the bush and became a", "dagbani": "O daa bela mɔɣu ni n-daa ti leei tɔha ŋun mi piɛm tɔbu viɛnyɛliŋga." }, { "english": "hunter who was an expert with the bow.", "dagbani": "o mini o tɔbbihi kuli diri dari m-mali bɛ kpana mini suhi ni takɔbiri ni piɛma" }, { "english": "he and his warriors proudly held their spears, cutlasses, swords and arrows.", "dagbani": "Piɛm yi na bi kpe, di ŋoobu bi to." }, { "english": "If an arrow has not yet entered (deeply), it is not difficult to pull it out.", "dagbani": "Naa niŋ nyam ka o vooi piɛm ni o to" }, { "english": "The tortoise has been shot by an arrow; it is someone who knows the tortoise that shot it.", "dagbani": "Kpakpili deei piɛm o nimbaŋda n-to." }, { "english": "they could use right hand or left to shoot arrows or sling stones.", "dagbani": "daa naan tooi zaŋ bɛ nudiriti bee bɛ nuzahi n-to piɛma bee n-labi kuɣilɔna" }, { "english": "a bow", "dagbani": "tɔbu" }, { "english": "a quiver", "dagbani": "lɔɣu" }, { "english": "awl", "dagbani": "piɛmkpaa" }, { "english": "pension", "dagbani": "pɛnsa" }, { "english": "pencil", "dagbani": "piɛnsili" }, { "english": "paint, whitewash", "dagbani": "pɛnta" }, { "english": "a painter", "dagbani": "pɛntapɛnta" }, { "english": "to paint", "dagbani": "pɛnti" }, { "english": "he paints it with red paint", "dagbani": "o zaŋ pɛnta ʒee pɛnti li" }, { "english": "archers", "dagbani": "piɛntɔriba" }, { "english": "mashed yam", "dagbani": "piɛtɛpiɛtɛ" }, { "english": "tasteless", "dagbani": "pɛti" }, { "english": "shorts (under-shorts), underpants, panties, knickers", "dagbani": "piɛto" }, { "english": "(men’s) underpants, boxer-shorts, Y-fronts / (women’s) knickers, panties", "dagbani": "[Brit.] piɛto" }, { "english": "(men’s) underwear, (under-)shorts (women’s) underwear, panties", "dagbani": "[Am.] piɛto" }, { "english": "such a kind of person", "dagbani": "Ŋuna n-yeeri nanim kpariti, ka sooni ba" }, { "english": "He takes off kings' shirts and dresses them in underpants.", "dagbani": "piɛtɔnima." }, { "english": "to have sb. in front of one.", "dagbani": "peei" }, { "english": "to place sb. in the lead.", "dagbani": "peei" }, { "english": "let someone else lead", "dagbani": "peei bahi tooni" }, { "english": "brighten (the moon does)", "dagbani": "peei" }, { "english": "Pl: peera", "dagbani": "peei" }, { "english": "If the moon has made the house of a child bright, an adult goes there to play with the child.", "dagbani": "Goli yi peei bia yiŋa, kpɛma chanimi ka bɛ ti diɛm." }, { "english": "brighten (similar verbs): to shine/flash", "dagbani": "fɔhi, ne, neei, nyaɣisi, nyɛlisi, nyeei" }, { "english": "shiny (similar adj. or adv.)", "dagbani": "nyɛlisirili, piɣipiɣi, wuliwuli" }, { "english": "to come out, appear (stars)", "dagbani": "peei" }, { "english": "crack of dawn till the stars came out at night.", "dagbani": "saŋmarisi gba ni zaɣisi peebu" }, { "english": "the stars also refuse to shine.", "dagbani": "nyeei." }, { "english": "He speaks to the sun and it does not shine; he seals off the light of the stars.", "dagbani": "Ŋuna n-zaani wuntaŋa ka o bi nyeera, ŋuna n-chɛ ka saŋmarisi bi peera." }, { "english": "peenkpaa", "dagbani": "See main entry: peeŋkpaa." }, { "english": "peentɔra", "dagbani": "peentɔra Pl: peentɔriba." }, { "english": "an archer.", "dagbani": "Di chɛliya ka peentɔra nya soli to piɛm" }, { "english": "string his bow.", "dagbani": "Kɛdar peentɔriba bɛn nyɛ tɔbutuhiriba la ni ti kpalimla biɛla." }, { "english": "Very few will be left of the military archers of Keda.", "dagbani": "Kɛdar peentɔriba bɛn nyɛ tɔbutuhiriba la ni ti kpalimla biɛla." }, { "english": "genet", "dagbani": "peenyua" }, { "english": "assigned(?) arrows", "dagbani": "peenzala" }, { "english": "I will use food-shortage as my appointed(?) arrows to shoot you.", "dagbani": "N yi ti zaŋ bindiripooli din nyɛ m peenzala la to a" }, { "english": "sheanuts", "dagbani": "peeŋkpaa" }, { "english": "marlinspike", "dagbani": "kpiiŋkpaa" }, { "english": "spiker", "dagbani": "peenkpaa" }, { "english": "awl", "dagbani": "piɛnkpaa" }, { "english": "strip corn", "dagbani": "zaŋ" }, { "english": "make a hole", "dagbani": "chib’" }, { "english": "ear", "dagbani": "tibili" }, { "english": "ox-goad", "dagbani": "naɣikɔra" }, { "english": "the door", "dagbani": "tabili" }, { "english": "hole through", "dagbani": "tibili dunoli" }, { "english": "pierce", "dagbani": "zaŋ" }, { "english": "you shall take an awl", "dagbani": "nyin’ bom’ peeŋkpaa n-zaŋ o tibili tabili dunoli" }, { "english": "use a spiker to make a hole in his ear.", "dagbani": "zaŋ peenkpaa chib’ o tibili voli" }, { "english": "ox-goad", "dagbani": "naɣikɔra peeŋkpaa" }, { "english": "screwdiver", "dagbani": "naɣikɔra peeŋkpaa" }, { "english": "shorts", "dagbani": "peeto" }, { "english": "to bury something", "dagbani": "pi" }, { "english": "bury an object or an animal", "dagbani": "pi sth." }, { "english": "bury a human", "dagbani": "sǤdzi" }, { "english": "he killed the Egyptian and hid him in the sand", "dagbani": "daa ŋme n-ku Ijipti doo maa n-zaŋ o pi bihigu ni" }, { "english": "I took it and buried it in the ground in my tent", "dagbani": "kpuɣ’ li n-zaŋ li ti pi tiŋa n suɣili ni" }, { "english": "a man came and saw it", "dagbani": "do’ so kana nti nya li ka daai tam pi li" }, { "english": "pushed some soil over it.", "dagbani": "Bɛn laɣim pi tama bɛn kurigiri li." }, { "english": "Those who were together in burying shea nuts go together to dig them up.", "dagbani": "Bɛn laɣim pi tama bɛn kurigiri li." }, { "english": "flat-roof(ed room)", "dagbani": "pia" }, { "english": "they went up and spread a sleeping-mat on the flat roof for Saul.", "dagbani": "bɛ daa zaŋ bindoo n-du pii zuɣu ti yɛrigi sɔŋ Sool" }, { "english": "Pii nyɛla du’ shɛli din du pam ka nyɛ du’ fahirili.", "dagbani": "pii is a very tall room and is a level (?) room." }, { "english": "Go around Zion and count its 'towers'.", "dagbani": "Chamiya gili Ziɔn zaa, ka kaliya di pihi la" }, { "english": "they went up to the very top of the 'tower'.", "dagbani": "du pii maa kpaakpaanyom ni ha" }, { "english": "Nine is not far away from ten.", "dagbani": "Awei bi wɔɣa ni pia." }, { "english": "A hundred guns cannot close the mouths of ten guns.", "dagbani": "Malifa kɔbiga bi ŋariti malifa pia noli." }, { "english": "Number", "dagbani": "pia" }, { "english": "For the sake of the ten righteous people I will not destroy the town.", "dagbani": "Naa Damba din’ wari la damba goli biɛɣu pia ni ayopɔin dali." }, { "english": "This King's Damba is danced on the 17th. of Damba month.", "dagbani": "Naa Damba din’ wari la damba goli biɛɣu pia ni ayopɔin dali." }, { "english": "a tithe", "dagbani": "pii puuni zaɣ’ yini(yini)" }, { "english": "Abraham took one from every", "dagbani": "Ibram daa zaŋ binshɛɣukam zaa pia puuni zaɣ’ yiniyini yihi Mɛlikizɛdɛk zaka" }, { "english": "ten items and gave a tithe to Melchizedek.", "dagbani": "pi/fi Melchizedek gbiena i yari." }, { "english": "thin.", "dagbani": "pib" }, { "english": "You are thin and I am thin as a skeleton.", "dagbani": "A be pib’ ka m be wab’." }, { "english": "to overflow", "dagbani": "pibigi" }, { "english": "'In the first month of one year, the time when the River Jordan overflowed its banks.'", "dagbani": "Saha shɛli Jɔɔdɛn Mɔɣili ni daa kpe hal ti pibigi gol’ so ŋun daŋ tooni puuni la" }, { "english": "raffia work-basket of various colours", "dagbani": "pibirigu" }, { "english": "flash! [ideophone for flashing]", "dagbani": "piɣipiɣi" }, { "english": "Not all that glitters is gold.", "dagbani": "Piɣipiɣi pala salima." }, { "english": "flashing swords and glittering spears!", "dagbani": "takɔbi chɛri piɣibpiɣib, ka kpana nyaɣisira." }, { "english": "[adj. or adv.] shiny", "dagbani": "nyɛlisirili, piɣipiɣi, wuliwuli" }, { "english": "slightly visible", "dagbani": "pihapiha" }, { "english": "It was slightly visible when he set off.", "dagbani": "Di bela pihapiha ka o yi soli." }, { "english": "to select", "dagbani": "pihi" }, { "english": "to pick up", "dagbani": "pihi" }, { "english": "Some collected a great amount and some collected only very little.", "dagbani": "Shɛb’ daa pihi pampam, ka shɛb’ mi pihi biɛlabiɛla." }, { "english": "The grasshopper says that it hates the one who picks it up and throws it to the fowls.", "dagbani": "Sakɔɣu yɛliya ni o je ŋun pihiri o m-bahiri noo polo." }, { "english": "casting lots", "dagbani": "sɔŋ lihi" }, { "english": "Casting the lot puts an end to disputes.", "dagbani": "Kuɣa pihi sɔŋ lihi nya nyɛla din ŋmaari naŋgbankpeeni" }, { "english": "someone who will use lots to determine your boundaries.", "dagbani": "ninvuɣ’ so ŋun ni pihi kuɣa sɔŋ lihi nya yi tintariga" }, { "english": "People cast lots to learn what will happen.", "dagbani": "Ninsalinim’ pihiri kuɣa sɔŋda ni bɛ baŋ din beni" }, { "english": "People cast lots to learn what will happen.", "dagbani": "baŋ din beni" }, { "english": "to discover a lost article.", "dagbani": "so binshɛli yi bɔrigi" }, { "english": "if somebody's thing is lost and he picks it up and tells a lie about it.", "dagbani": "ka o pihi li ka ŋma ʒiri zaŋ chaŋ di polo" }, { "english": "A human being will reject something and God will find it and make it valuable.", "dagbani": "Ninsala ni zaɣisi shɛli ka Naawuni pihi maana." }, { "english": "The person who found something lost should not laugh, and the one who lost something should not cry.", "dagbani": "Ŋun pihi bi lara, ŋun bahimi bi kumda." }, { "english": "If you don't lose you won't find.", "dagbani": "A yi bi bahi a ku pihi." }, { "english": "you brush off the dust from your feet.", "dagbani": "yin’ pihimiya yi napɔna taŋkpaɣu bahi" }, { "english": "it (fire) burns and", "dagbani": "di di m-pihi zaa wuliwuli ka chɛ tiŋgban’ nɛli" }, { "english": "sweeps through everywhere and leaves bare ground.", "dagbani": "Tabilakpihi dagaŋa bɛn kpa ni pihi yɛbiyɛbi." }, { "english": "Those who remove the wasp’s nest have to keep brushing off the wasps.", "dagbani": "Pihi tibili." }, { "english": "to have nothing to do with", "dagbani": "pihi tibili" }, { "english": "to incur trouble for oneself", "dagbani": "pihi yɛlli" }, { "english": "wipe off", "dagbani": "nyɛhi" }, { "english": "to cause to fail", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "to fail to do", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "to neglect", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "to postpone", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "If you make a vow to the Lord your God, do not be slow to pay it.", "dagbani": "Yi yi po pɔri ni yi niŋ shɛli ti Yawɛ ŋun nyɛ yi Naawuni ŋɔ, yin’ di pihigi di palibu" }, { "english": "If they publicise it like", "dagbani": "Bɛ yi moli molo ŋɔ hal ti paai chira ata ka amiliya ŋɔ bi niŋ, shee bɛ pihigi li ka naan lan labi nyaaŋa m-bɔ dabisi' palli yaha." }, { "english": "Caveat", "dagbani": "keeviyat" }, { "english": "this but after three months the marriage hasn't come on, they have to cancel it and go back (to the beginning of the procedure) and set a new date.", "dagbani": "yi yina ka doo mini paɣa maa na bi kpuɣi taba, di na pihigirimi, ka kootu kpe di vihigu ni." }, { "english": "to shake sth. off.", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "They shake me off like a grasshopper.", "dagbani": "Bɛ pihigi ma mi bahi kaman sakɔɣu la." }, { "english": "He will not suffer thy foot to be moved.", "dagbani": "O ku chɛ ka a napɔŋ pihigi" }, { "english": "He was climbing when his hand lost grip.", "dagbani": "O durimi ka o nuu pihigi." }, { "english": "to slip, move involuntarily, (of the feet and hands) to lose grip during climbing", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "a stink, the smell of decay in persons after death.", "dagbani": "pihim" }, { "english": "forty.", "dagbani": "pihinahi" }, { "english": "It rained for 40 days.", "dagbani": "Saa daa mi la biɛɣu pihinahi." }, { "english": "In all these forty years.", "dagbani": "Yuun’ pihinahi ŋɔ zaa puuni" }, { "english": "eighty", "dagbani": "pihinii" }, { "english": "About 287 years ago (about 1713) a battle between the Gonja and the Dagomba took place there.", "dagbani": "Kaman zuŋɔ yuun’ kɔbsiyi ni pihinii ni ayɔpɔin laasabu m-bɔŋɔ (kaman 1713) ka Zabaɣisi mini Dagbamba daa tuhi nimaani." }, { "english": "Moses was 80 years old.", "dagbani": "Musa yuma daa nyɛla yuun’ pihinii." }, { "english": "fifty", "dagbani": "pihinu" }, { "english": "halfpenny", "dagbani": "pihinu" }, { "english": "thirty", "dagbani": "pihita" }, { "english": "And if you should find 30 righteous there?", "dagbani": "Ka a yi ti nyala wuntizɔriba pihita nimaani?" }, { "english": "ninety", "dagbani": "pihiwai" }, { "english": "90% of breastmilk is water.", "dagbani": "Kaman’ kɔm vaabu kɔbga puuni, pihiwei ŋɔ zaa nyɛla din be bihim ni." }, { "english": "sixty", "dagbani": "pihiyobu" }, { "english": "60 shekels are one mina.", "dagbani": "Shɛkal pihiyobu n-yɛn nyɛ mina zaɣ’ yini." }, { "english": "seventy", "dagbani": "pihiyɔpɔin" }, { "english": "a pillar, column, buttress", "dagbani": "pila" }, { "english": "each side of one pilaster/jamb was\ntwo metres.", "dagbani": "pila yini yaɣili kam nyɛ mita ayi" }, { "english": "The height of each pillar was 8", "dagbani": "Pilanim’ maa zaɣ’ yini kam wɔɣilim daa nyɛla mita anii" }, { "english": "Each row contained 15 pillars.", "dagbani": "Kuliga kam daa malila pilanim’ pinaanu." }, { "english": "to entirely cover (e.g. ~ oneself entirely with a cloth)", "dagbani": "pili Naawuni biɛhigu shee maa" }, { "english": "it with something.", "dagbani": "pili liri" }, { "english": "cover over", "dagbani": "pili n-lir'" }, { "english": "Prophet Moses used a cloth to cover his face.", "dagbani": "Anabi Musa ŋun daa zaŋ chinchini pili n-lir’ o ninni" }, { "english": "to cover with a lid.", "dagbani": "pili" }, { "english": "No one lights a lamp and covers it with a lid.", "dagbani": "Nira bi juuri firla n-zaŋdi bin liŋa m-pindi li." }, { "english": "to roof a building.", "dagbani": "ŋun pilindi" }, { "english": "People who live in glass houses don't throw stones.", "dagbani": "duuku nyu tabaduɣu" }, { "english": "The man roofing a hut with grass will not be smoking a pipe.", "dagbani": "" }, { "english": "to put on a hat or a cap.", "dagbani": "ZUƔUPILISI" }, { "english": "How Headgear is Worn in Dagbong.", "dagbani": "PILIBU NI PILI SHƐM DAGBƆŊ" }, { "english": "If a person wears a hat in Dagbong it shows that he is an adult.", "dagbani": "Nira yi ti pili zuɣupiligu Dagbɔŋ di wuhirimi ni o saɣi nira." }, { "english": "put on your helmets.", "dagbani": "Pilimiya kuriti zuɣupila" }, { "english": "put on waist (pants, skirt)", "dagbani": "gani" }, { "english": "put on extremities (ring, socks)", "dagbani": "piri" }, { "english": "put on waist (pants, skirt)", "dagbani": "so" }, { "english": "put on upper body (shirt...)", "dagbani": "ye" }, { "english": "to overturn", "dagbani": "lɛb pili" }, { "english": "I will overturn chariots and their drivers.", "dagbani": "N ni lɛb’ chɛchɛbunsi mini bɛn mal’ li chani pili" }, { "english": "he turns them (mountains) upside down.", "dagbani": "o lɛbiri li (zoya) pilina" }, { "english": "God will cause Niniveh to be overthrown.", "dagbani": "Naawuni chɛ ka Ninive lɛb’ pili" }, { "english": "to lie face-down", "dagbani": "Cpart: piligi ‘uncover’. chinchinpindigu." }, { "english": "to begin, start", "dagbani": "pili" }, { "english": "The speech in their mouths starts with foolishness and its end is spite and madness.", "dagbani": "Bɛ noya ni yɛtɔɣa piinimi ni jɛritali, ka naari ni putɔɣu ni yinyari." }, { "english": "The son of Naa Gbewaa who started the Sunsong chieftaincy was called", "dagbani": "Naa Gbewaa bia ŋun daa pili Sunsɔŋ Nam yuli m-booni Buɣiyɛligu." }, { "english": "Begin at my sanctuary.", "dagbani": "Pilimiya n jɛmbu duu la shee" }, { "english": "At the beginning his words are folly; at the end they are wicked madness.", "dagbani": "Bɛ noya ni yɛtɔɣa piinimi ni jɛritali, ka naari ni putɔɣu ni yinyari." }, { "english": "pass through", "dagbani": "pili" }, { "english": "When they draw the bow and shoot them it goes right through their body. And the arrowhead goes through their gallbladder.", "dagbani": "Ka di nangban’ dirili maa pili yi bɛ binsom ni they are shot through with a bronze arrow. When they draw the bow and shoot them it goes right through their body. An the arrowhead goes through their gallbladder." }, { "english": "Abner took the head part of his spear", "dagbani": "Abinɛr daa zaŋ o kpani zuɣu polo to o pul’ ni ka di pili yi o yaaŋa zuɣu" }, { "english": "to begin", "dagbani": "piligi" }, { "english": "a very heavy rain started to fall.", "dagbani": "sa’ kurili dii piligi mibu" }, { "english": "they began to slaughter their animals that had diseases and people were buying.", "dagbani": "bɛ gba ... piligimi kɔriti bɛ binkɔb’ shɛb’ ban gbahi dɔriti ka niriba dara" }, { "english": "we had started to build the wall again.", "dagbani": "gooni maa" }, { "english": "to uncover, take off hat", "dagbani": "piligi" }, { "english": "the 24 elders removed their royal hats", "dagbani": "kpamba pisinaanahi maa ... piligi be nam zuɣupilisi" }, { "english": "Noah uncovered the thing that covered the boat", "dagbani": "Nuhu daa piligi binshɛli din pili ŋariŋ maa" }, { "english": "a strong wind which un-roofs houses, schools and stores in an unprecedented way", "dagbani": "pɔhim kpiɔŋ din piligiri yiya mini shikuriti ni feera duri ka di ka buɣisibu" }, { "english": "expose", "dagbani": "m-piligi" }, { "english": "Jesus Exposes the Pharisees' hypocrisy.", "dagbani": "Yisa to m-piligi zaligubaŋdiba bilikɔnsi tuma" }, { "english": "cover", "dagbani": "pili" }, { "english": "the beginning, a beginning, start", "dagbani": "piligu" }, { "english": "People forget their origins.", "dagbani": "Bɛ tam bɛ piligu." }, { "english": "in ancient times, at the beginning", "dagbani": "piligu ni" }, { "english": "IN the beginning God created the heavens and the earth.", "dagbani": "Piligu ni, Naawuni daa namla zuɣusaa mini dunia." }, { "english": "from his beginning to his end", "dagbani": "o piligu ni hal ni o bahigu ni" }, { "english": "When the fruit bat’s wife ululates we", "dagbani": "Zɔŋ paɣa kpaliŋga, chɛli di piligu ka ti nya di bahigu." }, { "english": "the beginning", "dagbani": "piligu" }, { "english": "end result", "dagbani": "naabu" }, { "english": "I, the LORD, was there at the beginning, and I, the LORD, will be there at the end.", "dagbani": "Man’ Yawɛ n-daa beni piligu ni, ka ni lan beni naabu ni." }, { "english": "The Beginning of the Dagomba, Mamprusi, Nanumba and Mossi.", "dagbani": "DAGBAMBA, ŊMAMPIRISI, NANUMBA NI MOHI PILIGU" }, { "english": "MP", "dagbani": "m-piili" }, { "english": "but pili is not used in whole Bible, where piligu occurs 149 times", "dagbani": "piiligu" }, { "english": "speedily", "dagbani": "pilili" }, { "english": "to whisk, stir with rotary motion", "dagbani": "pilim" }, { "english": "Pl: pilimda. Variant: pinda. to turn over (soil)", "dagbani": "pilim" }, { "english": "If patience hoes up the first side of a ridge, truth will cover it.", "dagbani": "Suɣulo yi wɔriti vuɣisi, yɛlimaŋli m-pilimdi li." }, { "english": "A liar is hoeing up the first side of the ridges on his farm, but truth follows the turning them back.", "dagbani": "Ʒiri wɔriti vuɣisi ka yɛlimaŋli doli pinda." }, { "english": "flint knife", "dagbani": "piliŋ" }, { "english": "Use flint knives to circumcise the Israelites.", "dagbani": "Zaŋm’ chɛribo kuɣa mali pilima n-guni Izraɛlnima" }, { "english": "their horses' hoofs are like flint", "dagbani": "Bɛ yuri takarifiɛma ŋmanila pilima" }, { "english": "razor", "dagbani": "piliŋ" }, { "english": "Your tongue is like a razor.", "dagbani": "A zilinli ŋmanila piliŋ." }, { "english": "knife that is blest will become a razor.", "dagbani": "Bɛ yi zaŋ leeza bee piliŋ n-pini bee n-ŋmaai ŋun mali HIV ka bi tam li ka zaŋ li n-pini bee n-ŋmaai so, HIV maa ni tooi loogi dilana." }, { "english": "If they shave or cut an HIV carrier with a blade or razor and carelessly use it to shave or cut someone else, HIV can infect that person.", "dagbani": "Bɛ yi zaŋ leeza bee piliŋ n-pini bee n-ŋmaai ŋun mali HIV ka bi tam li ka zaŋ li n-pini bee n-ŋmaai so, HIV maa ni tooi loogi dilana." }, { "english": "razorblade", "dagbani": "pini" }, { "english": "devious, \"not straightforward in conduct, dubious\"", "dagbani": "piliŋpiliŋ" }, { "english": "to begin", "dagbani": "pilisi" }, { "english": "to dilute", "dagbani": "pilisi" }, { "english": "wine of the wrath of God, which is poured out without mixture into the cup of his indignation", "dagbani": "Naawuni suhuyiɣisili wain shɛli o ni booi n-niŋ o suhuyiɣisili pipii ni ka binshɛli bi pilisi" }, { "english": "to make X unable to make a choice", "dagbani": "pilisi X ninni" }, { "english": "to embroider, elaborate upon a story", "dagbani": "pilisi" }, { "english": "razor", "dagbani": "piluŋ" }, { "english": "sorry", "dagbani": "alasikaro" }, { "english": "health, welfare", "dagbani": "alaafee" }, { "english": "they don't experience pain; and their body is healthy.", "dagbani": "nyari biɛrim; ka bɛ niŋgbuna mal’ alaafee" }, { "english": "The healthy don't need a doctor, but rather the sick.", "dagbani": "Bɛn mal’ alaafee bi bɔri dɔɣite naɣila bɛn biɛra." }, { "english": "This will enable both the child and the mother to be healthy.", "dagbani": "Lala maa chɛrimi ka bia maa mini o ma zaa mali alaafee." }, { "english": "You should go to see a doctor (experienced health worker) whenever you are sick.", "dagbani": "Alaafee tuuntumdi baŋda saha shɛli kam a yi ti biɛra." }, { "english": "health-centre, hospital, clinic", "dagbani": "alaafee yili" }, { "english": "health-workers", "dagbani": "alaafee yilinima" }, { "english": "Healthworkers and 'counsellors' can help you to overcome despair.", "dagbani": "Alaafee yilinima ni ‘kawunsilanim’ ni tooi sɔŋ a ka a nyaŋ tahima yihibu." }, { "english": "a healthy person", "dagbani": "alaafeelana" }, { "english": "Food is tasty in the mouth of a healthy person.", "dagbani": "Bindirigu nyaɣisil’ alaafeelana nol’ ni." }, { "english": "The body-temperature of a health person is 37 degrees celsius.", "dagbani": "Alaafeelana niŋgbuna tulum nyɛla sɛlsius digrii 37." }, { "english": "The healthy person no longer needs medicine.", "dagbani": "Alaafeelana bi lan bɔri tim." }, { "english": "pineapple", "dagbani": "alaafee" }, { "english": "last Wednesday in the month", "dagbani": "alaakali" }, { "english": "a cry of distress, lament", "dagbani": "alaali" }, { "english": "to lament", "dagbani": "niŋ alaali" }, { "english": "a cry of distress, lament", "dagbani": "alaali" }, { "english": "to lament", "dagbani": "niŋ alaali" }, { "english": "See main entry: alama. sign.", "dagbani": "alaama" }, { "english": "See main entry: Alamihi. Thursday.", "dagbani": "Alaamiisi" }, { "english": "See main entry: alama. omen.", "dagbani": "alaamo" }, { "english": "a disgraceful act.", "dagbani": "alebo" }, { "english": "sth. very little, inadequate.", "dagbani": "alebo" }, { "english": "See main entry: alijeeta. shawm.", "dagbani": "alegeeta" }, { "english": "an omen, (sign of) fortune/fate.", "dagbani": "alɛhi" }, { "english": "bad omen, bad misfortune, bad intention", "dagbani": "alɛhi biɛɣu" }, { "english": "good omen, good fortune, good intention", "dagbani": "alɛhi suŋ" }, { "english": "sign.", "dagbani": "alama" }, { "english": "omen.", "dagbani": "alaha" }, { "english": "omen.", "dagbani": "aŋko" }, { "english": "evil thoughts/intentions", "dagbani": "alɛhibiɛri" }, { "english": "a person with evil thoughts/intentions", "dagbani": "alɛhibiɛrilana" }, { "english": "doubt, in a state of ~, doubtful", "dagbani": "alɛhitama" }, { "english": "His survival is doubtful.", "dagbani": "O galibu nyɛ la alɛhitma." }, { "english": "palm-oil, palm kernel oil", "dagbani": "naleji" }, { "english": "palm-oil, palm kernel oil", "dagbani": "aleeji" }, { "english": "palm-oil, palm kernel oil", "dagbani": "alleeɣi" }, { "english": "Assemblies of God church", "dagbani": "aleluyani" }, { "english": "spinach", "dagbani": "aleefo" }, { "english": "plane, aeroplane [Br.], airplane [Am.]", "dagbani": "aleepile" }, { "english": "The airplane’s tire has a puncture; it is the concern of those in the air!", "dagbani": "Alɛple niŋ pɔncha zuɣusaanim’ yɛla m-bala!" }, { "english": "airport", "dagbani": "alepile-paachi" }, { "english": "an airport", "dagbani": "alepile-paachi" }, { "english": "candy, toffee, taffy [Am.] honey cooked until hard, cut in pieces and sold as a sweet.", "dagbani": "aleewa" }, { "english": "‘sweeties’ - 'girls dressed up in their best clothes'", "dagbani": "aleewa nima" }, { "english": "The greatest among you must be your servant.", "dagbani": "Ŋun nyɛ wɔɣirili yi ni, ŋun’ zaŋm’ omaŋa n-leei yi zaa ha bia." }, { "english": "gift, present", "dagbani": "bia" }, { "english": "festival presents", "dagbani": "chuɣu bia/chuɣu bihi" }, { "english": "present brought back from a shopping trip", "dagbani": "daa bia" }, { "english": "festival present/s", "dagbani": "bia/chuɣu bihi" }, { "english": "present brought back from a shopping trip", "dagbani": "daa bia" }, { "english": "kneecap", "dagbani": "dumbia" }, { "english": "doorstep", "dagbani": "dundɔbia" }, { "english": "mallet used for beating cloth on a burili", "dagbani": "buribia" }, { "english": "eardrum", "dagbani": "tibibia" }, { "english": "small piece of diviner's equipment", "dagbani": "baɣibia" }, { "english": "die, dice (part of 'ludo' set)", "dagbani": "ludubia" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "biyaɣiligu" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "Dagbambia" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "sambanbia" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "tibibia" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "tindanbia" }, { "english": "sonship, status of being a child.", "dagbani": "bitali" }, { "english": "Their status as children of God does not come from their being brought forth by human beings.", "dagbani": "Bɛ Naawuni bitali maa mi bi yila ninsalinim’ ni dɔɣi ba la ni na" }, { "english": "a specific child in the family, youngest child (if not otherwise specified)", "dagbani": "biasani" }, { "english": "Are all your sons here?", "dagbani": "A bidibisi maa zaa n-be kpe ŋɔ?" }, { "english": "There remains the youngest ...", "dagbani": "Di kpalimla biasani ..." }, { "english": "the elder son will serve the younger.", "dagbani": "bikpɛm’ ni ti jɛm bia sani" }, { "english": "there were seven sons and the eldest son took a wife.", "dagbani": "bih’ ayopɔin n-daa be ti ni, ka bikpɛm’ sani ti kpuɣi paɣa" }, { "english": "his eldest son was Amnon.", "dagbani": "sani n-daa nyɛ Amnɔn." }, { "english": "These were the names of his two daughters: Merab the elder and Michal the younger.", "dagbani": "o bipuɣins’ ayi mi yuya daa booni Mɛrab, ŋuna n-daa nyɛ o bipuɣin’ kpɛma, ka biasani mi yuli booni Mikal." }, { "english": "a brave man", "dagbani": "bibiɛnli" }, { "english": "to seize, pounce upon", "dagbani": "bibi" }, { "english": "to accept with delight", "dagbani": "bibi" }, { "english": "pilferer, rascal", "dagbani": "bibiee" }, { "english": "An evil person’s belly has become bloated and those who pray to God for his death are more than a hundred.", "dagbani": "Bibee puli piriya ka bɛn suhi Naawuni ni o kpi gari kɔbiga." }, { "english": "injustice, wickedness", "dagbani": "bibiɛlim" }, { "english": "that would have been shameful, a sin to be judged", "dagbani": "lala naan nyɛla zaɣ’ biɛtitali di naan nyɛla bibiɛlim tuuni" }, { "english": "mischief, naughtiness", "dagbani": "bibiɛtali" }, { "english": "mischief, naughtiness", "dagbani": "bibilim" }, { "english": "to seize, catch, pounce upon", "dagbani": "bibigi" }, { "english": "to accept with delight", "dagbani": "bibigi" }, { "english": "restraint", "dagbani": "gooi" }, { "english": "razor", "dagbani": "piluŋ" }, { "english": "a furrow between the ridges on a farm", "dagbani": "pimpaŋa" }, { "english": "the furrows on my farm", "dagbani": "m puu ni pimpama" }, { "english": "gifts", "dagbani": "pina" }, { "english": "gifts", "dagbani": "pina" }, { "english": "fourteen", "dagbani": "pinaanahi" }, { "english": "it is possible that a woman can be in labour for 12 or 14 hours", "dagbani": "Di yi niŋ ka paɣa walisi m-paai hawa pinaanyi pinaanahi" }, { "english": "In the evening of the fourteenth day of the first month", "dagbani": "Gol’ tuuli maa biɛɣ’ pinaanahi dali zaawuni" }, { "english": "fifteen", "dagbani": "pinaanu" }, { "english": "They should both be in the place where the wedding will take place for fifteen days before the announcement is made.", "dagbani": "Di simdi ni bɛ zaa laɣim tin’ shɛli ni bɛ ni yɛn kpuɣi tab’ maa m-paai biɛɣ’ pinaanu pɔi ka molo maa naanyi moli." }, { "english": "on the fifteenth day of the month it is the Passover festival.", "dagbani": "goli maa biɛɣ’ pinaanu dali mi nyɛla Bɔrɔbɔro Din ka Dabindi Chuɣu" }, { "english": "thirteen", "dagbani": "pinaata" }, { "english": "He was the one to whom the Lord spoke in the thirteenth year of the reign of Josiah son of Amon King of Judah.", "dagbani": "Ŋuna ka Yawɛ daa tɔɣisi yɛtɔɣa Juda naa Amɔn bia Jɔsia nam dibu yuun’ pinaata saha la." }, { "english": "twelve", "dagbani": "pinaayi" }, { "english": "all twelve sides", "dagbani": "niŋgbuŋ luɣili pinaayi zaa" }, { "english": "'complete; all twelve sides'", "dagbani": "niŋgbuŋ luɣili pinaayi zaa" }, { "english": "all my inmost being, praises his name", "dagbani": "paɣir’ o yuli" }, { "english": "May God himself, the God of peace, make you holy through and through", "dagbani": "Ti Duuma Naawuni ŋun tiri ti suhudoo la malimi yi luɣili pinaayi zaa ka di be kasi" }, { "english": "sixteen", "dagbani": "pinaayɔbu" }, { "english": "seventeen", "dagbani": "pinaayopɔin" }, { "english": "the total was 16 people.", "dagbani": "bɛ zaa kalinli daa nyɛ ninvuɣ’ pinaayɔbu" }, { "english": "As for the King's Damba, it is danced on the seventeenth day.", "dagbani": "Naa Damba din’ wari la Damba goli biɛɣu pinaayopɔin dali." }, { "english": "Jacob spent seventeen years in Egypt.", "dagbani": "Yaakubu daa niŋla yuun’ pinaayopɔin Ijipti tiŋgbɔŋ maa ni" }, { "english": "a children's game [type]", "dagbani": "pindimmaatimaati" }, { "english": "dog-paddle", "dagbani": "pindimpindim" }, { "english": "a present, gift", "dagbani": "pini" }, { "english": "gifts", "dagbani": "pina" }, { "english": "If you are going to give a gift to an ungrateful person, let a gossiper be around and then give it to him/her.", "dagbani": "A yi yɛn ti gutulu pini, nyin’ chɛ ka tikumlana ʒia ka a ti o." }, { "english": "The wages for the work of an employee are not a gift.", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun tumdi tuma yɔri pala pini, amaa di nyɛla o tuma yɔri" }, { "english": "gift, but the pay for his work. [ROM 4:4]", "dagbani": "Naawuni ni ti ti pin’ kɔŋkɔb’ shɛŋa la zuɣu" }, { "english": "Because of the different gifts God gives us. [ROM 12:6]", "dagbani": "Dɔɣiripaɣ’ pini ŋɔ nyaaŋa, sandaani mini paɣ’ puhigu n-tuɣiya." }, { "english": "After these gifts to the new mother, the next step is establishing family harmony and the greeting of the wife.", "dagbani": "bɛ tariti liɣri nti pahi pina balibu kam" }, { "english": "they share out money and add all sorts of gifts.", "dagbani": "Ganviligu tim bi'" }, { "english": "There's no such thing as a free lunch.", "dagbani": "diri pini (yoli)." }, { "english": "Lit: The medicine from Ganviligu is not free.", "dagbani": "diri pini (yoli)." }, { "english": "donate, give gifts", "dagbani": "ti6 pini" }, { "english": "he gave gifts to humanity.", "dagbani": "(o) daa zaŋ pina ti ninsalinima" }, { "english": "donation, gift giving", "dagbani": "pini tibu" }, { "english": "pay", "dagbani": "yɔri" }, { "english": "a yam-mound, yam-heap", "dagbani": "pini" }, { "english": "pl: pina", "dagbani": "Variant: pindili" }, { "english": "The yam seeds that are piled up near the yam mounds before planting are easily forgotten.", "dagbani": "Nyubira gbini pini bi yaɣisiri tambu." }, { "english": "The yam that reaches the yam mound is seed yam.", "dagbani": "Nyu’ shɛli din paai pindili ni din nyɛ nyubirili." }, { "english": "make yam-mounds (by hoeing-up)", "dagbani": " ko/ŋme pina" }, { "english": "It’s hard to make yam mounds, but labaakɔ", "dagbani": "Pini kɔbu to ka labaako mi nyaɣisa." }, { "english": "yams are tasty. ", "dagbani": "Zuŋɔ bihi bɛ kɔri pina pam, ka bɛ poya lan doli ŋmɛri wurindi li." }, { "english": "The children of today raise many yam mounds, but their 'hernias' follow to hit and knock them down. [.]", "dagbani": "Nira ku ʒiri baa ka ŋmɛri jaŋ’ pina." }, { "english": "A man cannot be carrying a dog and helping a monkey to make yam mounds at the same time. ", "dagbani": "vuɣa." }, { "english": "pini Pl: pina.", "dagbani": "n. mount, riding horses (?) Note: ?? error for “mound” pini (TN)" }, { "english": "mount, riding horses (?)", "dagbani": "pini" }, { "english": "mound", "dagbani": "pini" }, { "english": "to shave.", "dagbani": "pini" }, { "english": "the one who is to be purified should wash his clothes and shave all the hair of his head. [LEV 14:8]", "dagbani": "ŋun yɛn yi daɣiri ni maa paɣ’ o nɛma, ka pini o zabiri zaa" }, { "english": "if I am shaved, my strength will leave me. [JDG 16:17]", "dagbani": "n yi pini, n kpiɔŋ maa ni yi n ni" }, { "english": "If they shave or cut an HIV carrier with a blade or razor and carelessly use it to shave or cut someone else, HIV can infect that person.", "dagbani": "tam li ka zaŋ li n-pini bee n-ŋmaai so, HIV maa ni tooi loogi dilana." }, { "english": "I will make you wear bark-cloth round your waists and shave your heads.", "dagbani": "N ni chɛ ka yi so buri, ka pini zuɣukpina." }, { "english": "'outdooring' of a child', child's head-shaving.", "dagbani": "bia zuɣu pinibu" }, { "english": "mould", "dagbani": "pini" }, { "english": "lofty, huge", "dagbani": "'pini" }, { "english": "eleven", "dagbani": "piniyini" }, { "english": "gizzard", "dagbani": "pinli" }, { "english": "a pickaxe, pick", "dagbani": "piŋgaasi" }, { "english": "a drinking calabash with a lid, a cup", "dagbani": "pipia" }, { "english": "pipii", "dagbani": "Pl:" }, { "english": "pipihi", "dagbani": "Pl:" }, { "english": "We will not offer water to an elder in our hands; it must be in a calabash.", "dagbani": "Nuu kom ku zuhi kpɛma; naɣila pipia ni." }, { "english": "The Cup that Went Missing and was Buried (in the sack of grain).", "dagbani": "Pipi’ shɛli din yiɣi ka firi" }, { "english": "wine of the wrath of God, which is poured out without mixture into the cup of his indignation.", "dagbani": "booi n-niŋ o suhuyiɣisili pipii ni ka binshɛli bi pilisi" }, { "english": "if this cup won't pass on from me unless I drink it, let your will be done.", "dagbani": "pipia ŋɔ yi ku miligi n zuɣu ka pa ni n nyu li mi, nyin’ chɛ ka a yubu n-niŋ" }, { "english": "three cups shaped like almond flowers", "dagbani": "pipih’ ata, ka di ŋmani alimɔnd pum male" }, { "english": "calabash cup with a lid, magic goblet", "dagbani": "pipiɣu" }, { "english": "an indecisive person", "dagbani": "pipililana" }, { "english": "A person who finds it hard to choose struggles for animal droppings. ", "dagbani": "Nin’ pipililana ʒiɛrila bim’ bina." }, { "english": "It is the dog of the person who doesn’t know how to choose that catches a hedgehog. ", "dagbani": "Nin’ pipililana baa gbaarila yuɣimpini." }, { "english": "to iron, press (clothes)", "dagbani": "pirasi" }, { "english": "to share out, distribute", "dagbani": "piri" }, { "english": "shared out their land to the tribes of Israel", "dagbani": "o daa piri bɛ tiŋgbɔŋ ti Izraɛl zuliya" }, { "english": "He has shared out our farms and given shares to those who captured us.", "dagbani": "O piripiri ti puri tari bɛn gbahi ti maa." }, { "english": "to make/execute a will", "dagbani": "piri fali" }, { "english": "You should make your will.", "dagbani": "Di tuya ka a mali bɛ fali piribu shili." }, { "english": "prepare the division of their inheritance", "dagbani": "piribu shili" }, { "english": "to put on, wear (sth. fitting extremities - ring, shoes, bangle, etc.)", "dagbani": "piri" }, { "english": "Kum likes wearing ring.", "dagbani": "Kum namda sokam ni piri." }, { "english": "Everyone will wear the sandals of death.", "dagbani": "Mbusim be paɣ’ shɛb’ bɛn shɛri kana piriti nuchɛhi kam" }, { "english": "You women are doomed! You sew magic wristbands for everyone.", "dagbani": "Nuzaa piri baŋa nudirigu zuɣu." }, { "english": "The left arm wears a bracelet because of the strength of the right arm.", "dagbani": "Bua kurili mia yi piri a, a kuhirila bua kurili kuhigu." }, { "english": "If you are tied with an old goat’s rope, you cry an old goat’s cry.", "dagbani": "A yi tooi" }, { "english": "ring", "dagbani": "piri" }, { "english": "put on", "dagbani": "piri" }, { "english": "dress", "dagbani": "pirig'" }, { "english": "extremities (ring, shoes, bangle, etc.)", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "put on the condom properly", "dagbani": "maa viɛnyɛla If you can put on the condom properly." }, { "english": "put on waist (pants, skirt)", "dagbani": "gani" }, { "english": "put on upper body (shirt...)", "dagbani": "ye" }, { "english": "remove ring &c., undress", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "condom", "dagbani": "piri" }, { "english": "Pharaoh removed his ring and put it on Joseph.", "dagbani": "n-zaŋ li piri Yisifu" }, { "english": "I will throw a net over them.", "dagbani": "N ni labi laŋ’ piri ba" }, { "english": "put on wear sandal", "dagbani": "piri namda" }, { "english": "Everyone will wear the sandals of death.", "dagbani": "Kum namda sokam ni piri." }, { "english": "to swell up, rise (as dough)", "dagbani": "piri" }, { "english": "This little bit of yeast makes the whole batch of dough rise.", "dagbani": "Dabindi biɛla ŋŋɔ n-chɛri ka bɔrɔbɔro ʒiŋŋɔritili zaa pirita." }, { "english": "yeast which a woman measures into three calabashes of bread-flour and mixes and kneads it and puts it to stand, and it all sours and rises.", "dagbani": "dabind’ shɛli paɣ’ ni yi zahim bɔrobɔro zim ŋmani buta n-zaŋ li gari di ni ŋɔri zali, ka di zaa ti mii piri la" }, { "english": "You got fat, swelled up and stuffed your throat.", "dagbani": "ŋmɛlimya piri m-muɣi lɔŋ." }, { "english": "An evil person’s belly has become bloated and those who pray to God for his death are more than a hundred.", "dagbani": "Bibee puli piriya ka bɛn suhi Naawuni ni o kpi gari kɔbiga." }, { "english": "If someone is puffed up, someone else has deceived him.", "dagbani": "So yi piri so n-yɔhim o." }, { "english": "aunt, father's sister", "dagbani": "piriba" }, { "english": "aunt, father's sister (plural)", "dagbani": "pirinima" }, { "english": "a father's sister's child", "dagbani": "piriba bii" }, { "english": "a mother's brother's child", "dagbani": "ŋahiba bia" }, { "english": "the Dagombas can take a father's sister's child", "dagbani": "Dagbamba tooi gbaari nir' piriba bii" }, { "english": "or a mother's brother's child", "dagbani": "bee o ŋahiba bia" }, { "english": "to give to a clan-wife (?)", "dagbani": "n-tir' o dɔɣiripaɣa" }, { "english": "whenever Chief Gbewaa's grandchildren saw their Aunt Yentori's children they would joke with them", "dagbani": "Gbewaa Yaansi daa yi ti nya bɛ piriba Yɛntɔri bihi bɛ diɛmdi ba la dachɛhili" }, { "english": "aunt", "dagbani": "piriba" }, { "english": "mother's brother", "dagbani": "ŋahiba" }, { "english": "father's junior brother", "dagbani": "bapira" }, { "english": "mother's junior sister", "dagbani": "mapira" }, { "english": "father's senior brother", "dagbani": "bakpɛma" }, { "english": "wide, spacious.", "dagbani": "pirigapaa" }, { "english": "to divide.", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "You divided the sea in two and let your people go on dry land and cross.", "dagbani": "A daa pirigi teeku buyi ka chɛ ka a niriba doli tiŋgban’ kuŋ zuɣu du" }, { "english": "Let there be a firmament in the midst of the waters, and let it divide the waters from the waters.", "dagbani": "Foliŋga, niŋmi kom ŋɔ sunsuuni m-pirigi kom maa buyi!" }, { "english": "I divided them into two sections.", "dagbani": "pirigi ba gbilligbilli ʒii buyi" }, { "english": "'Good fences make good neighbours.'", "dagbani": "m-pirigiri tinsi." }, { "english": "Those who know each other separate their lands from one another.", "dagbani": "Bɛ daa yi mooni la taba n-yiri na, n-ti pirigiri mɔɣu maa bɔŋ bɔŋ n-nyora ka di ku tahi saɣiŋgu na." }, { "english": "If they called to each other and came out to make a systematic division of the bush for firing, this would not cause destruction.", "dagbani": "Bɛ daa yi mooni la taba n-yiri na, n-ti pirigiri mɔɣu maa bɔŋ bɔŋ n-nyora ka di ku tahi saɣiŋgu na." }, { "english": "demarcate", "dagbani": "pirigi tarisi" }, { "english": "would not cause destruction.", "dagbani": "pirigi tarisi" }, { "english": "demarcate", "dagbani": "pirigili" }, { "english": "to share", "dagbani": "pirigiri" }, { "english": "Their widows weren't getting (anything) when they shared out some foodstuffs.", "dagbani": "Bɛ pakoya ni daa bi nyari bɛ ni pirigiri bindir’ shɛŋa" }, { "english": "tell my senior brother to let us share our father's inheritance with each other.", "dagbani": "yɛlimi m biɛli ni o chɛ ka ti pirigi ti ba fali ti taba" }, { "english": "to take off (clothes), undress.", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "take off your shoes.", "dagbani": "pirigim a namda maa a naba ni" }, { "english": "Take off your sacking loincloth and your sandals.", "dagbani": "Pirigim’ a buɣu ŋɔ min’ a namda ŋɔ" }, { "english": "he exposed himself.", "dagbani": "o pirigiya ka chɛ o zaɣim" }, { "english": "to strip, 'remove all ones clothes like a mad person'", "dagbani": "pirigi bahi" }, { "english": "If you see a person stripping off and throwing away his/her good clothes, don't ask him/her for the reason.", "dagbani": "neen' viɛla bahira, nyin' di bɔhi o ni bɔ lee tahi li." }, { "english": "to depose a chief", "dagbani": "pirigi nam" }, { "english": "\"to make public the fact of the pregnancy of a maiden\"", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "put on ring, shoes", "dagbani": "piri" }, { "english": "Pharaoh removed his ring and put it on Joseph.", "dagbani": "Firawuna daa pirig’ o nuu ni nintu’ ... n-zaŋ li piri Yisifu" }, { "english": "to have fungus, rust, mould", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "to have fungus, rust, mould.", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "a half, part, division.", "dagbani": "pirigili" }, { "english": "Moses caught half the blood in a bowl and set it aside.", "dagbani": "Musa daa taɣi ʒim maa pirigili niŋ taha ni zali." }, { "english": "the rain actually did not (even) drizzle down on the land for three whole years and a half.", "dagbani": "saa maa daa shiri bi tɔɣisi lu tiŋgbani zuɣu yuun’ muna ata ni pirigili." }, { "english": "its width was 2.5 kilometres.", "dagbani": "ayi ni pirigili" }, { "english": "the wall was built up ... as far as half its height.", "dagbani": "hal ti paai di dubu pirigili" }, { "english": "He placed a rope in his mouth, and he prepared to hang himself.", "dagbani": "Yɛlimi ŋun kpaɣ’a tuma ni maa, ka o filim hawa shɛŋa o ni t’ a ni a tumdi maa" }, { "english": "Speak to the person who made you redundant (?) so that he will reduce the hours you have to work, like half a day.", "dagbani": "Kaman dabisili pirigili. Amaa baŋmi ka dama dimbu saha maa yi yaɣi hawa ni pirigili saha, nyin mira ka a lahi chihi li bee m mɔɣisi li." }, { "english": "But be careful because if the time of the bite is more than an hour and a half you must no longer cut it or suck it.", "dagbani": "Waɣisimli biɛla, kaman hawa pirigili saha." }, { "english": "Slacken it (tourniquet) a little, (after) about half an hour.", "dagbani": "bɛ pirigili kuli nyɛla bɛn kɔŋdi bɛ nyɛvuya" }, { "english": "half of them (snakebite victims) lose their lives.", "dagbani": "Pirigimiya bi’ neɔŋ maa buyi n-zaŋ o pirigili ti yino, ka zaŋ o pirigili din’ la n-ti ŋun’ la mi." }, { "english": "Divide the live child in two and give half to one and half to the other.", "dagbani": "Caus: pirigi." }, { "english": "to one and half to the other.", "dagbani": "[1KI 35]" }, { "english": "a black magical power said to dispel the spirits of a dead person which constitute danger to a living person", "dagbani": "[IM]" }, { "english": "pirigi", "dagbani": "Refer: pirigi" }, { "english": "to exchange, substitute.", "dagbani": "pirim" }, { "english": "Be careful not to prevent (the baby's) suckling frequently to give it water or feed it something which is not milk.", "dagbani": "Miri ka a pirim o waa-waayili mɔɣibu zuɣu n nyuh’o kɔm bee n dih’o binshɛli ka pa bihim maa kɔŋko." }, { "english": "A white fowl will not change (the colour of) its feathers because of meeting a hawk.", "dagbani": "Noombil’ piɛlli ku pirim suligu zuɣu n-taɣiri kɔbigu." }, { "english": "You should not see the truth that the hyena has and instead give it to the goat just because it is staying in your house.", "dagbani": "yɛlimaŋli ka pirim bua be yiŋ’ zuɣu zaŋ yɛlimaŋli n-ti o." }, { "english": "Dagomba choose rather to avoid spending money and not send a snake-bite victim to Hospital.", "dagbani": "ti Dagbamba na min pirim laɣi dibo zuɣu, ka zaɣisi waɣi bari zaŋ chaŋ Ashibiti ni we" }, { "english": "to take sb. by surprise, collide with sb. (Pl: pirinda)", "dagbani": "pirim" }, { "english": "to take sb. by surprise, collide with sb.", "dagbani": "pirim" }, { "english": "policewoman.", "dagbani": "pirimpaɣa See main entry: piriŋga." }, { "english": "grass [sp.] tall grass used for gbala mats.", "dagbani": "pirimpiɛligu" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "yihim" }, { "english": "pirinkpaŋ", "dagbani": "piriŋkpaŋ" }, { "english": "grass", "dagbani": "piriŋ" }, { "english": "grass that matures into reeds", "dagbani": "pirima" }, { "english": "nephew, brother's child, niece", "dagbani": "piriŋga" }, { "english": "a woman's brother's daughter", "dagbani": "pirinsi" }, { "english": "policeman", "dagbani": "piriŋga" }, { "english": "some policemen", "dagbani": "pirinsi" }, { "english": "policewoman", "dagbani": "pirimpaɣa" }, { "english": "grass (Imperata cylindrica, spear grass)", "dagbani": "piriŋkpaŋ" }, { "english": "Have you ever known spear-grass to bear fig tree fruits?", "dagbani": "Yi na mi n-nya ka ... pirinkpaŋ wali fiig tia wala?" }, { "english": "his enemy came and planted weed-seeds", "dagbani": "o dim’ chaŋ ti zaŋ piriŋkpana biɛlim biri" }, { "english": "Piles come out proudly where there is no spear grass", "dagbani": "Piriŋkpaŋ ni ka shɛli ni ka sapibo surigiri bara." }, { "english": "types of grass", "dagbani": "puluŋkpaŋ" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "piriŋ" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "baŋlari" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "chimli" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "gumachuɣuzuli" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "gbiŋgbaŋ" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kɔrinchi" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kulikaɣili" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kulikarili" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kulimɔri" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kunduŋpiɛm" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kpaaŋwundigu" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kpiŋkpaŋgɔŋ" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "laŋgirindoo" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "naɣipuri" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "naɣiyɛm" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "narigbuŋgbaŋ" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "pirimpiɛligu" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "tantee" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "dabiga" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "gbiriga" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "kaɣalom" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "kɔnyurili" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "kpamvɔɣu" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "naɣiyihim" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "suiin" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "wɔrikariwana" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "wɔrimɔri" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "yihim" }, { "english": "a currency note, 'bill' [Am.]", "dagbani": "piripa" }, { "english": "to increase, rise (of water level), become worse (of sickness)", "dagbani": "pirisi" }, { "english": "eighteen", "dagbani": "pisaayika" }, { "english": "eighteen", "dagbani": "pishaayika" }, { "english": "he married 18 wives.", "dagbani": "O daa kpuɣila paɣiba pisaayika" }, { "english": "twenty", "dagbani": "pisi" }, { "english": "I've been in your house a full twenty years.", "dagbani": "Yuun’ pisi zaa ka m be a yiŋa." }, { "english": "be saltless, flavourless", "dagbani": "piti" }, { "english": "If the salt have lost his savour", "dagbani": "Yalim me yi ti niŋ piti" }, { "english": "Tasteless plus tasteless; neither is better than the other.", "dagbani": "Piti paai piti, shɛli bi so." }, { "english": "Can a person eat food which is tasteless unless there is salt in it?", "dagbani": "Nir’ ni tooi di bindir’ shɛli din be piti ka pa ni yalim be di ni?" }, { "english": "everyone begins with giving", "dagbani": "sokam daŋdila wain viɛlli tibu pɔi ... ka bɛ naanyi zaŋdi wain piti na" }, { "english": "everyone begins with giving good wine ... and afterwards bring in poor wine.", "dagbani": "sokam daŋdila wain viɛlli tibu pɔi ... ka bɛ naanyi zaŋdi wain piti na" }, { "english": "to dog, keep close behind", "dagbani": "piya" }, { "english": "pinnacle", "dagbani": "piyoli" }, { "english": "tower", "dagbani": "piyoli" }, { "english": "turret", "dagbani": "piyoli" }, { "english": "to choose (from several), select, pick out, vote", "dagbani": "pii" }, { "english": "Before the creation of the world", "dagbani": "m-piig'o mi pɔi" }, { "english": "He had been chosen by God before the creation of the world", "dagbani": "Naawuni daa pun daŋ m-piig'o mi pɔi, ka naanyi ti nam dunia ŋɔ" }, { "english": "God had already previously chosen him before, and then created the world", "dagbani": "Lit: God had already previously chosen him before, and then created the world" }, { "english": "It is advisable that you choose capable people who are well and fear", "dagbani": "Di simdi ni a lan pii asanza niriba bɛn mali alaafee ka zɔri Naawuni" }, { "english": "God.", "dagbani": "Babila ŋun be puɣiriga ka bɛ piir’o." }, { "english": "The puppy that is fat and healthy is the one that is chosen.", "dagbani": "Yaa na’ sɔ n-daa pii o bi’ yino ni o cham yɔɣu ni ti kuri valisi na ka o diri bim." }, { "english": "A certain Paramount Chief selected one of his sons to go to the bush and kill game and bring it so that he could eat broth.", "dagbani": "So bi piiri maligumaaniba zuɣulantali mini di jilima o tolitoli 'No one chooses for himself ('takes upon" }, { "english": "the honour of being a high priest", "dagbani": "Bua yino gbali bilisi ka pii." }, { "english": "People keep turning over the thighs of a slaughtered goat before they select the one that they want to buy.", "dagbani": "the thighs of a slaughtered goat before" }, { "english": "to pick sth. up", "dagbani": "pii" }, { "english": "Our relationship is not like the a jingle that I", "dagbani": "M mini a biɛhigu pala yilinga ka m pii waa ni." }, { "english": "pick up at the dancing place.", "dagbani": "Nubil’ yini ku pii kuɣili." }, { "english": "One finger cannot pick up a stone.", "dagbani": "piibupiibu." }, { "english": "better, improved", "dagbani": "pii" }, { "english": "His sickness is a little better.", "dagbani": "O doro maa niŋ o pii." }, { "english": "too long, without limit, unending", "dagbani": "pii" }, { "english": "to speak/talk lengthily, interminably", "dagbani": "tɔɣisi/yɛli pii" }, { "english": "election, general election", "dagbani": "piibupiibu" }, { "english": "choosing-choosing", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "they elected Matthias.", "dagbani": "daa niŋ piibupiibu m-piila Mataias" }, { "english": "a presiding magistrate", "dagbani": "piijam" }, { "english": "begin", "dagbani": "piili" }, { "english": "a presiding magistrate", "dagbani": "piijam" }, { "english": "begin", "dagbani": "piili" }, { "english": "a genet, bush genet", "dagbani": "piinyuwa" }, { "english": "plaster", "dagbani": "plasta" }, { "english": "plasters", "dagbani": "plastanima" }, { "english": "Use plasters or clean rags to wrap your wounds or sores.", "dagbani": "Zaŋmiya plastanima bee binchɛri viɛla n pɔbiri yi dansi bee yuma" }, { "english": "to swear", "dagbani": "po" }, { "english": "to swear an oath", "dagbani": "po pɔri" }, { "english": "King Zedekiah swore an oath to Jeremiah secretly.", "dagbani": "Naa Zɛdikia daa po pɔri ashilo ni Jɛrimia sani" }, { "english": "I have sworn an oath and will abide by it.", "dagbani": "M pola pɔri ka ʒe di nyaaŋa" }, { "english": "Those who are responsible for the man and woman also swear an oath that their", "dagbani": "Bɛn su doo maa mini paɣa maa gba ni pɔ pɔri n-wuhi ni bɛ bihi maa doli kali soli n-kpuɣi taba" }, { "english": "children have followed the traditional way and married.", "dagbani": "A yi bi luhi, a bi pɔri a ba." }, { "english": "If you haven't thrown someone down on the ground, you don't swear by your father.", "dagbani": "Di po dunia ŋɔ, dama di nyɛ la Naawuni napɔntamdigu" }, { "english": "Don't swear by this world, because it is God's footstool.", "dagbani": "ka zaŋd’ o yuli pɔri pɔri" }, { "english": "and use his name in swearing oaths.", "dagbani": " po buɣili ‘\"swear by'" }, { "english": "he must do what he had vowed to do.", "dagbani": "shee ka o niŋ o ni po n-dalim yɛl’ shɛli maa" }, { "english": "to make roots or herbs ferment", "dagbani": "po" }, { "english": "roots or herbs ferment (plural)", "dagbani": "pɔri" }, { "english": "to wrap sth. up, enfold, overshadow.", "dagbani": "pɔbi" }, { "english": "he wrapped his garment round his face.", "dagbani": "o daa zaŋla o binyɛrigu pɔb’ o nina" }, { "english": "An old man wrapped in a cloak is coming out.", "dagbani": "Do’ kurili n-zaŋ kparibu pɔb’ omaŋa n-yirina." }, { "english": "Use plasters or clean rags to wrap your wounds or sores.", "dagbani": "Zaŋmiya plastanima bee binchɛri viɛla n pɔbiri yi dansi bee yuma" }, { "english": "wounds and welts and open sores, not cleansed or bandaged", "dagbani": "bee m-pɔbi" }, { "english": "The cherubim spread their wings over the place of the ark.", "dagbani": "chɛrubnim’ maa daa teei bɛ kpiŋkpama pɔbi alikauli adaka maa zaashee maa" }, { "english": "they cover their mouths with their hands", "dagbani": "bɛ zaŋ bɛ nuhi pɔbi bɛ noya" }, { "english": "(I will) take skin and cover you (dry bones).", "dagbani": "n ni zaŋ gbɔŋ pɔbi ya" }, { "english": "unwrap", "dagbani": "pɔbigi" }, { "english": "to shut (as a book)", "dagbani": "pɔbigi" }, { "english": "to shut (as a book)", "dagbani": "A yi wuhi a paɣa ni o pɔbim' o nina ka a nyɛbi o, so ti nti nyɛbi o ka o tɛhi ni nyini" }, { "english": "to close (as the eyes)", "dagbani": "A yi wuhi a paɣa ni o pɔbim' o nina ka a nyɛbi o, so ti nti nyɛbi o ka o tɛhi ni nyini" }, { "english": "I could not close my eyes.", "dagbani": "n nini kɔŋ pɔbbu" }, { "english": "Two eyes cannot look into a (narrow neck) bottle at the same time; you just close one and look with the other one.", "dagbani": "Nimbihi ayi ku tooi lihi koliba ni, a kuli ni pɔbila yini ka zaŋ yini lihi." }, { "english": "the blink of an eye (instant of time)", "dagbani": "nini pɔbbu ni neebu" }, { "english": "In the blink of an eye the Lord ... will let thunder ... come and rescue you.", "dagbani": "Nini pɔbbu ni neebu ka Yawɛ ... ni chɛ ka saa tahibu ... kana nti fa a bahi." }, { "english": "to swoop (bird of prey)", "dagbani": "pɔbi" }, { "english": "The hawk swooped and struck the chick.", "dagbani": "Suliga maa pɔbina n-ti to nɔbila ma." }, { "english": "to unwrap", "dagbani": "pɔbigi" }, { "english": "(fig.) improve in health", "dagbani": "pɔbigi" }, { "english": "to become unruffled after it has been hatched (of a chick)", "dagbani": "pɔbigi" }, { "english": "to swoop", "dagbani": "pɔbili" }, { "english": "he will swoop down like an eagle.", "dagbani": "o ni pɔbili na kaman tɔrili" }, { "english": "to blow out through the mouth", "dagbani": "pɔbisi" }, { "english": "I blew them out like blowing out and extinguishing the wick of a lamp.", "dagbani": "N daa pɔbisi ba mi bahi kaman bɛ ni pɔbisiri kpihiri firila mia buɣim shɛm la." }, { "english": "a wind which will blow away the rubbish from things.", "dagbani": "din ni pɔbisi binyɛra saɣiri chaŋ" }, { "english": "If your", "dagbani": "A kpee yi yɛli a ni a pɔbisi o nyee n-ti o a bi zaŋdi li lɛbiri yua m-piɛbira." }, { "english": "blow air in his nose for him", "dagbani": "pɔbisir’ li mi bahi" }, { "english": "I blow it away.", "dagbani": "m’n pɔbisir’ li mi bahi" }, { "english": "a person who pretends to sympathise with another after a mishap but creates more trouble for him", "dagbani": "pɔbisikanyii" }, { "english": "blow-and-nibble", "dagbani": "pɔbisikanyii" }, { "english": "to approximate to", "dagbani": "pɔɣili" }, { "english": "Musa's cow is not about the same size as Abu's.", "dagbani": "Musa nahu maa bi pɔɣili Abu nahu maa." }, { "english": "to swish in water (wade, rinse ones hand).", "dagbani": "pɔɣiri" }, { "english": "bark (of tree).", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "shells.", "dagbani": "pɔɣiri" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "mallams use to dip a pen in and write.", "dagbani": "[-31]" }, { "english": "peel, skin, rind (of fruit, vegetable).", "dagbani": "Bin shɛli din yina, di paɣiri n-do soli ni." }, { "english": "You will see the shells and pods of the crops that are presently being harvested lying on the paths to the farms.", "dagbani": "" }, { "english": "scales of a fish.", "dagbani": "Binshɛɣukam din be kom ni ka mali gɔhi mini paɣiri" }, { "english": "Everything in the water that has fins and scales.", "dagbani": "[LEV 11:9]" }, { "english": "wings/wing-covers of an insect", "dagbani": "Binneembihi" }, { "english": "All winged creatures that swarm and go on all fours", "dagbani": "Binneembihi kam zaa bɛn mali paɣiri ka mali bɛ naba anahi zaa chana" }, { "english": "a biting fly", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "a tsetse fly. Glossina morsitans", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "a point in a game, 'goal'", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "small", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "small", "dagbani": "puɣu" }, { "english": "to pick, pluck (fruit or flowers)", "dagbani": "pɔhi" }, { "english": "they went back to the land of Judah and harvested a lot of fruit.", "dagbani": "bɛ daa labi Juda tiŋgbɔŋ maa ni... nti ... pɔhiri tiwala pam" }, { "english": "when you harvest your olives... when you pick your grapes.", "dagbani": "yi yi ti wɔbi yi olivi tiwala...yi yi pɔhi yi wain tihi wala" }, { "english": "one went to look for", "dagbani": "yino daa yi n-chaŋ ni o ti bo ʒiɛvari na nti nya mɔɣu ni yɔɣili m-pɔhi li buɣi na" }, { "english": "your threshing will continue until grape harvest", "dagbani": "pɔhibu saha" }, { "english": "pick one", "dagbani": "pɔhigi" }, { "english": "to test, prove, try, experiment", "dagbani": "pɔhi" }, { "english": "I will try my luck.", "dagbani": "N ni pɔhi n zuɣu suŋ." }, { "english": "to pick, pluck (single fruit or vegetable)", "dagbani": "pɔhigi" }, { "english": "she picked it and ate", "dagbani": "o pɔhigi li di" }, { "english": "pick many", "dagbani": "pɔhi" }, { "english": "a (bad) smell, stink", "dagbani": "pɔhigu" }, { "english": "the water that comes out of her 'front' has a smell", "dagbani": "ko’ shɛli din yiri o tooni maa na mali pɔhigu" }, { "english": "a test, experiment, \"test of black magic\"", "dagbani": "pɔhili" }, { "english": "air", "dagbani": "pɔhim" }, { "english": "breeze, wind", "dagbani": "pɔhim" }, { "english": "(he) made a strong wind come from the west.", "dagbani": "daa chɛ ka pɔhim kpiɔŋ yi wulinluhili polo na" }, { "english": "The wind is the friend of the cock, and the wind is the one who reveals the cock’s bottom.", "dagbani": "Nolɔɣu zo n-nyɛ pɔhim, pɔhim mi n-viiri nolɔɣu gbinni." }, { "english": "The wind is the friend of the cock, and the wind is the one who reveals the cock’s bottom.", "dagbani": "Nolɔɣu zo n-nyɛ pɔhim, pɔhim mi n-viiri nolɔɣu gbinni." }, { "english": "a strong wind which un-roofs houses, schools and stores in an unprecedented way.", "dagbani": "pɔhim kpiɔŋ din piligiri yiya mini shikuriti ni feera duri ka di ka buɣisibu" }, { "english": "the wind is blowing", "dagbani": "pɔhim ʒiɛra" }, { "english": "if the wind should blow a leaf and they hear the sound they will run away", "dagbani": "pɔhim yi ti ʒiɛri vɔɣu ka bɛ wum di damli bɛ ni guui" }, { "english": "our forces scatter them like chaff before the wind.", "dagbani": "n-ʒiɛri wurigu bahiri la" }, { "english": "it's going to rain.", "dagbani": "Di daa bi yuui" }, { "english": "... Not long afterwards the sky loured and grew dark, and the wind began to blow, and a torrential rain started to fall.", "dagbani": "ka saa ku n-zibigi, ka pɔhim gbaai ʒiɛbu, ka sa’ kurili dii piligi mibu." }, { "english": "a light wind (breeze).", "dagbani": "pɔhim falofalo/fulofulo" }, { "english": "evaporate", "dagbani": "leei pɔhim" }, { "english": "relax", "dagbani": "ŋme pɔhim" }, { "english": "If you do that, the iodine will not evaporate off and leave just the salt.", "dagbani": "maa ku leei pɔhim n-yi ka chɛ yɛlim maa zaɣi' zaŋli." }, { "english": "(he) looked and saw that the ground was getting dry.", "dagbani": "lihi nya ka tiŋgbani ŋme pɔhim" }, { "english": "breath ('wind of the nose')", "dagbani": "nyee ni pɔhim" }, { "english": "if the weight of them all was put together, it wouldn't even reach the", "dagbani": "bɛ zaa tibisim yi laɣim, di bi paai nyee ni pɔhim tibisim gba" }, { "english": "weight of a breath.", "dagbani": "kaman nir’ ni yi vuhi pɔhim bahi la" }, { "english": "to let out a breath", "dagbani": "vuhi pɔhim" }, { "english": "when someone lets out a breath.", "dagbani": "kaman nir’ ni yi vuhi pɔhim bahi la like" }, { "english": "to become harmless", "dagbani": "lɛbigi pɔhim" }, { "english": "bad deeds, mischief", "dagbani": "pɔhim" }, { "english": "to be mischievous", "dagbani": "mali/niŋ pɔhim" }, { "english": "a mischievous person", "dagbani": "pɔhim lana" }, { "english": "whirlwind, tornado", "dagbani": "pɔhimʒiɛpiliŋga" }, { "english": "I was like a whirlwind and scattered them.", "dagbani": "n daa niŋ kaman pɔhimʒɛpiliŋga n-wurim ba" }, { "english": "first, before, for the present", "dagbani": "pɔi" }, { "english": "When you cook the food for the household first separate the child's portion and then add pepper (to the rest) for the family to eat.", "dagbani": "Di yi niŋ ka a duɣiri yili maa zaa bindirigu nyin daŋ mi ŋmaai bia maa bindirigu pɔi ka naai niŋ nanzuu niŋ ka yili maa zaa naai di." }, { "english": "If God has created you, you too should do/make something before you die.", "dagbani": "niŋmi shɛli pɔi ka naanyi kpi." }, { "english": "three months before their (wedding) day actually arrives.", "dagbani": "chira ata pɔi ka bɛ dabisili maa naanyi paai." }, { "english": "God had already previously chosen him before, and then created the world", "dagbani": "Naawuni daa pun daŋ m-piig'o mi pɔi, ka naanyi ti nam dunia ŋɔ" }, { "english": "\"He had been chosen by God before the creation of the world\".", "dagbani": "\"Naawuni daa pun daŋ m-piig'o mi pɔi, ka naanyi ti nam dunia ŋɔ\"." }, { "english": "they asked the two apostles of Jesus to go out for a minute", "dagbani": "bɛ daa yɛli Yisa tuumba ayi maa ni bɛ na yim’ kpaŋ pɔi." }, { "english": "Note: 'before' they would continue their discussion, in private and then call them in again", "dagbani": "Na yim’'" }, { "english": "Go away for now. When it is more convenient, I'll call for you again.", "dagbani": "pɔi; n yi ti lan nya dahima, n ni bol’ a." }, { "english": "Eat first, then take a bath.", "dagbani": "Dim pɔi, ka su kom." }, { "english": "first ... and then", "dagbani": "tuui ... pɔi" }, { "english": "you will let them take a turn (in a game) first, and then you have your turn.", "dagbani": "bɛ ŋme n-tuui na pɔi ka a naan yi lahi ŋme" }, { "english": "do ... before", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "to saturate", "dagbani": "poli" }, { "english": "Soak clay make it soft.", "dagbani": "Poli yaɣsi ka di wuui." }, { "english": "Put the meat and unleavened bread on this rock and pour the soup over it to soak it.", "dagbani": "Zaŋm’ nimdi maa mini bɔrɔbɔro din ka dabindi maa pa tampiŋ ŋɔ zuɣu, ka kpaai ʒiɛri maa pol’ li." }, { "english": "unleavened bread on this rock and pour the soup over it to soak it.", "dagbani": "Gala poliya." }, { "english": "The eggs are addled.", "dagbani": "Noo maa zŋ poli." }, { "english": "The hen has spoiled its eggs.", "dagbani": "Noo maa zŋ poli." }, { "english": "elephantiasis of the scrotum, 'hernia'.", "dagbani": "poli" }, { "english": "goitre", "dagbani": "lompoli" }, { "english": "When 'hernia' kills the person it is affecting, where will it go to live?", "dagbani": "kuri o lana ka be ya?" }, { "english": "goitre ... is like elephantiasis but it comes out in the throat.", "dagbani": "ŋmanila poli ka lee yiri lɔŋni" }, { "english": "Nobody can know on its first day whether a testicle will get a hernia.", "dagbani": "dali ka bi baŋdi ni di ni niŋ poli." }, { "english": "Lit: on the testicle's first day.", "dagbani": "Zuŋɔ bihi bɛ kɔri pina pam, ka bɛ poya lan doli ŋmɛri wurindi li." }, { "english": "The children of today raise many yam mounds, but their 'hernias' follow to hit and knock them down.", "dagbani": null }, { "english": "hernia", "dagbani": "firikpi" }, { "english": "lompoli.", "dagbani": null }, { "english": "man with a 'hernia'", "dagbani": "polilana" }, { "english": "You have not thrown down the hunch-backed person and you want to fight with someone who has a 'hernia'.", "dagbani": "A bi luhi gurugulana ka bɔri polilana vuri." }, { "english": "increase in weight", "dagbani": "polim" }, { "english": "smooth", "dagbani": "polipoli" }, { "english": "Then David ... picked out five smooth stones and placed them in his shepherd's bag.", "dagbani": "Di saha ka Dauda daa ... gahim kuɣ’ polipoli diba anu n-niŋ o piɛgul’ koligu ni" }, { "english": "my brother Esau is an hairy man but I am a smooth man.", "dagbani": "m biɛli Iso niŋgbuna mali kɔbiri pam, ka m mi niŋgbuna be polipoli" }, { "english": "his talk is smoother than butter.", "dagbani": "O yɛtɔɣa be polipoli gari bihikpam" }, { "english": "I will make the rough places smooth.", "dagbani": "mali luɣ’ shɛŋa din be gbirimagbirima la ka di niŋ polipoli" }, { "english": "politics", "dagbani": "politiksi" }, { "english": "political party", "dagbani": "politiksi paati" }, { "english": "Christians were not members of a political party.", "dagbani": "Kristiɛnnim’ pala politiksi paati niriba" }, { "english": "new", "dagbani": "palli" }, { "english": "young", "dagbani": "palli" }, { "english": "young", "dagbani": "pǤlli" }, { "english": "new disease", "dagbani": "dǤr' pǤlli" }, { "english": "A new shoot will come up from the stump of Jesse;", "dagbani": "Wulipolli ni ti puhi yi Jɛsi gbirili ni na." }, { "english": "Rehoboam who was still a youth and not yet really streetwise", "dagbani": "Rɛhɔbɔam ŋun daa na nyɛ bipolli ka o yɛm na bi ziligi ... la" }, { "english": "Your sons and daughters", "dagbani": "bipola maa" }, { "english": "blew and pushed the house and made it fall on the young people", "dagbani": "ʒe n-daai yili maa zaa luhi bipola maa zuɣu" }, { "english": "In this country of Ghana many people have taken up the custom of smoking cigarettes especially the youth.", "dagbani": "ti gbaai bubil’ polli kɔrigi niŋ bindirigu ti a" }, { "english": "we can catch a kid and slaughter it and make you a meal.", "dagbani": "gbuɣimpolli / gbuɣimpola" }, { "english": "young lion/s.", "dagbani": "gbuɣim’ polli" }, { "english": "a young lion saw him and was roaring.", "dagbani": "gbuɣim’ polli nya o ŋumda a" }, { "english": "Let our sons grow like saplings.", "dagbani": "Chɛ ka ti bidibisi zoori kaman tipola" }, { "english": "old", "dagbani": "kurili" }, { "english": "old", "dagbani": "kurigu" }, { "english": "area, place", "dagbani": "polo" }, { "english": "areas, places", "dagbani": "politi" }, { "english": "Tallensi, who are now in the Bolgatanga area.", "dagbani": "Nabdamnima ... Talinsi, bɛn be Bolgatanga polo pumpɔŋɔ ŋɔ Nabdem ..." }, { "english": "The Bila dance started in the Yendi area.", "dagbani": "Bila waa pili la Naya polo" }, { "english": "They put on this skirt and take the cloth and wind it round their some", "dagbani": "Bɛ yi so la kurigu ŋɔ ka zaŋ chinchina ŋɔ mi m-mili bɛ shɛli polo." }, { "english": "mischief, rascality", "dagbani": "bibilim" }, { "english": "shrub", "dagbani": "bibilitutuɣu" }, { "english": "annual, shrub putting forth new shoot each year", "dagbani": "bibilitutuɣu" }, { "english": "annual, shrub putting forth new shoot each year", "dagbani": "bibiritutuɣu" }, { "english": "a grub, maggot", "dagbani": "bibilli" }, { "english": "The person who sleeps on a bed doesn’t know that there are maggots.", "dagbani": "Ŋun do garo zuɣu ʒi ni bibila beni." }, { "english": "backwards in direction", "dagbani": "bibirili" }, { "english": "dirty laundry", "dagbani": "bidaɣiri" }, { "english": "a small boy", "dagbani": "bidibbila" }, { "english": "When I was a small boy", "dagbani": "N ni daa nyɛ bidibbila" }, { "english": "still little and with my father.", "dagbani": "yi gundi yi bidibbihi Vuhim Dabisili dali" }, { "english": "weapon", "dagbani": "bidibbini" }, { "english": "weapons", "dagbani": "bidibbina" }, { "english": "boys' equipment", "dagbani": "N/A" }, { "english": "Let those who are holding their weapons are in front of the Ark.", "dagbani": "Chɛliya ka bɛn gbib’ bidibbina be Yawɛ Daalikauli Adaka maa tooni" }, { "english": "and the blacksmith forges a weapon fit for its work.", "dagbani": "ka machɛli kuriti bidibbini din ni ku di bukaata" }, { "english": "a boy, young male", "dagbani": "bidibiga" }, { "english": "a son, sb.'s son", "dagbani": "bidibiga" }, { "english": "girl", "dagbani": "bipuɣimbila" }, { "english": "you won't let them go, so I will kill your oldest sons.", "dagbani": "a ku chɛ ka o chaŋ, dinzuɣu n ni ku a bidib’ kpɛma" }, { "english": "And they will capture some of you own sons and take them to become eunuchs in the palace of the", "dagbani": "Ka bɛ ni ti gbahi amaŋmaŋ’ bidibisi shɛba n-zaŋ ba chaŋ ti leei namɔɣilisi ka bɛ be Babilɔn nayili." }, { "english": "king of Babylon.", "dagbani": "ba." }, { "english": "Let our sons grow like saplings.", "dagbani": "Chɛ ka ti bidibisi zoori kaman tipola" }, { "english": "A son gives his father respect, and a slave gives his master respect.", "dagbani": "Bidibiga tir’ o ba jilima, ka dabili mi tiri o dan’ jilima." }, { "english": "bravery, courage", "dagbani": "bidibilim" }, { "english": "He also courageously defeated the Amalekites.", "dagbani": "o daa lan niŋ bidibilim n-tuhi nyaŋ Amalɛknima" }, { "english": "Be brave and act courageously.", "dagbani": "Maliya suhukpeeni ka tum bidibilim tuma." }, { "english": "You coward, you have nothing and so what can you do? If you shout about your strength, can you do anything?", "dagbani": "Dabiɛmlana ka bini ka niŋ bɔ? A yi kumda a bidibilim a ku tooi niŋ shɛli?" }, { "english": "bravery, courage", "dagbani": "bidibilim" }, { "english": "He also courageously defeated the Amalekites.", "dagbani": "o daa lan niŋ bidibilim n-tuhi nyaŋ Amalɛknima." }, { "english": "Be brave and act courageously.", "dagbani": "Maliya suhukpeeni ka tum bidibilim tuma." }, { "english": "You coward, you have nothing and so what can you do? If you shout about your strength, can you do anything?", "dagbani": "Dabiɛmlana ka bini ka niŋ bɔ? A yi kumda a bidibilim a ku tooi niŋ shɛli?" }, { "english": "an agent, servant", "dagbani": "bidira" }, { "english": "birthing", "dagbani": "bidɔɣibo" }, { "english": "the Lord had blocked the birth-canal of every woman in Abimelech's house", "dagbani": "Yawɛ daa ŋarila Abimilɛk yiŋ’ paɣiba maa bidɔɣibo" }, { "english": "Children are a reward (consisting) of fecundity", "dagbani": "Bihi nyɛla bidɔɣibɔ laara" }, { "english": "fecundity, bringing forth of children", "dagbani": "bidɔɣiligu" }, { "english": "your fruitfulness comes from me", "dagbani": "Yi bidɔɣiligu yirila n kɔbili ni na." }, { "english": "In the old days they thought that the tree was something that brought offspring or birth. So it became an aphrodisiac.", "dagbani": "Kurimbuni ha bɛ daa tɛhiya ni tia maa nyɛla din tahiri nama bee bidɔɣiligu na. Dinzuɣu di daa leei tab’ bɔbu tim." }, { "english": "Where are you?", "dagbani": "Ya polo ka a lee be?" }, { "english": "Where do you want us to go and make preparations for you to eat the Passover?", "dagbani": "Ya polo ka a lee bɔri ni ti mali ʒiishee ti a ka a puhi Yaɣigari Chuɣu ŋɔ?" }, { "english": "Where can somebody get this iodine?", "dagbani": "Ya polo ka nira lee ni tooi nya ayodin ŋɔ?" }, { "english": "X is on Y's side", "dagbani": "X bela Y polo" }, { "english": "Awa is on the side of Abu.", "dagbani": "Awa bela Abu polo." }, { "english": "Sim:.", "dagbani": "sani." }, { "english": "in the direction of, toward, in the matter of.", "dagbani": "Note: or 'from the direction...' according to the verb" }, { "english": "Aaron turned and looked towards Miriam.", "dagbani": "Aduna daa ŋmaligi lihi Miriam polo" }, { "english": "So he should stay there to protect him and fend off any", "dagbani": "Di zuɣu o ʒinimi nimaani n gul’ o ka taɣ’ o tɔbu kam din yɛn yi ni polo na n-ti tuh’ o." }, { "english": "The milk which is in these two breasts is something to help a child in the matter of hunger or thirst.", "dagbani": "Bihim din be biha-ayi ŋɔ puuni zaa nyɛla din sɔŋdi bia kum bee kɔnyuri gbaaibu polo" }, { "english": "It spoils the soil for the growing of food-crops.", "dagbani": "Di kuri la tam zaŋ kpa bindira niŋbu polo" }, { "english": "About, with regard to", "dagbani": "zaŋ kpa" }, { "english": "Promotion of awareness concerning the abandonment of bush-burning.", "dagbani": "kpa ti chɛ mɔɣu nyobu polo." }, { "english": "We may often collect data with regard to our everyday life.", "dagbani": "Saha pam ni ti tooi laɣisiri lahabaya zaŋ kpa ti biɛɣukam biɛhigu polo." }, { "english": "right side", "dagbani": "nudirgu polo" }, { "english": "If a person puts on a hat and", "dagbani": "Nira mi yi pili zuɣupiligu ka daali m-bahi o nudirigu polo di wuhirimi ni yaa-lana n-nyɛ o." }, { "english": "left side", "dagbani": "nuzaa polo" }, { "english": "toward evening", "dagbani": "zaawuni polo" }, { "english": "all the people of the world who are in the east and the west", "dagbani": "dunianim’ zaa bɛn be wulimpuhili polo mini wulinluhili polo" }, { "english": "about, concerning X", "dagbani": "zaŋ chaŋ X polo" }, { "english": "they say things which are glorious about you.", "dagbani": "mali jilima zaŋ chaŋ a polo yɛla" }, { "english": "And as for me ...", "dagbani": "Ka zaŋ chaŋ m mi polo ..." }, { "english": "We thank their teachers and students for their efforts towards this year's calendar.", "dagbani": "Ti puhiri bɛ karimbanim mini bɛ karimbihi ni bɛ kpaŋmaŋ’ zaŋ chaŋ yuuni ŋɔ kalɛnda ŋɔ polo." }, { "english": "where at ...?", "dagbani": "ya4 polo...?" }, { "english": "Where are you?", "dagbani": "Ya polo ka a lee be?" }, { "english": "field, plot.", "dagbani": "polo." }, { "english": "vacancy, room (for-sb., e.g. in lorry)", "dagbani": "polo." }, { "english": "a toad", "dagbani": "pololi" }, { "english": "a toad", "dagbani": "paloli" }, { "english": "toads", "dagbani": "polɔya" }, { "english": "Even if “unlucky man”\nfollows “lucky man”, his traps catch only toads.", "dagbani": "Di niŋ nira yi dol' nira, o tɔna gbahir' la palɔya." }, { "english": "If you throw a toad over a wall, you don’t go to see how (where) it fell.", "dagbani": "A yi labi pololi gooni a bi lahi dol’ o ti nyari o ni lu\nshɛm (shɛli)." }, { "english": "Even if the toad doesn’t know anything at all, at least it knows the grave of the frog.", "dagbani": "Pololi yi ʒi shɛlikam amaa o mi lɔŋ gballi." }, { "english": "Toads also multiplied and ruined their country.", "dagbani": "polɔya gba waɣi n-saɣim bɛ tiŋgbɔŋ" }, { "english": "How could the toad and the frog live together if God hadn’t created them like that?", "dagbani": "Ka pa Naawun’ ni o nama zuɣu, pololi di leei yi wula lɔna shee?" }, { "english": "What is a toad doing in the tǤra dance of frogs?", "dagbani": "wula lɔna tɔra ni?" }, { "english": "a tadpole", "dagbani": "polobila" }, { "english": "standpipe", "dagbani": "pɔmpi" }, { "english": "a tap, 'faucet' [Am.]", "dagbani": "pɔmpi" }, { "english": "pipe of any sort", "dagbani": "pɔmpi" }, { "english": "to pump (e.g. tyre)", "dagbani": "pɔmpi" }, { "english": "a tap, 'faucet' [Am.]", "dagbani": "pɔmpizuɣu" }, { "english": "a tap, 'faucet' [Am.]", "dagbani": "pɔmpizuɣu" }, { "english": "a puncture", "dagbani": "pɔncha" }, { "english": "The airplane’s tire has a puncture; it is the concern of those in the air! ", "dagbani": "Alɛple niŋ pɔncha zuɣusaanim’ yɛla m-bala!" }, { "english": "a raffia tray, dish, mat", "dagbani": "pɔŋ" }, { "english": "Pl", "dagbani": "pɔna" }, { "english": "I want you to put John the Baptizer's head on a tray and give it to me now.", "dagbani": "M bɔri ni a zaŋla Jɔn Baptaizira zuɣu niŋ pɔŋ ni ti ma pumpɔŋɔ." }, { "english": "Don’t display me before people to buy.", "dagbani": "Di zaŋ ma pa pɔŋ." }, { "english": "collection-basket, 'treasury' for offerings", "dagbani": "tɔto pɔŋ" }, { "english": "They collected it (money) and put it in the building account", "dagbani": "Bɛ daa tɔhi li niŋla mɛbu maa tɔto pɔŋ ni." }, { "english": "tray for the building collection", "dagbani": "pibirigu" }, { "english": "to stink, smell bad", "dagbani": "pɔŋ" }, { "english": "malodorous, stinking, rotten", "dagbani": "pɔna" }, { "english": "they took you and threw you aside away from your grave like something stinking", "dagbani": "bɛ zaŋ nyini bahila katiŋ’ kaman bimpɔŋ la ka chɛ a gballi" }, { "english": "Throw away the rotten thing and you will be free from flies.", "dagbani": "Bahim’ bimpɔŋ ka vuhi zɔhi." }, { "english": "like", "dagbani": "kaman bin’ pɔŋ" }, { "english": "something stinking.", "dagbani": "Deem’ biɛla niŋ a naŋgban’ pɔŋ ni pala turi." }, { "english": "Collect this small thing and put it into your rotten mouth", "dagbani": "n chɛ ka bɛ be kaman fiig tiwal’ poma 'making them like rotten figs'." }, { "english": "bad breath", "dagbani": "naŋgban' pɔŋ." }, { "english": "Collect this small thing and put it into your rotten mouth", "dagbani": "Deem’ biɛla niŋ a naŋgban’ pɔŋ ni pala turi." }, { "english": "to splash out, accidentally overflow", "dagbani": "pɔŋ" }, { "english": "pound", "dagbani": "pɔŋli" }, { "english": "two cedis", "dagbani": "pɔŋ" }, { "english": "If you buy “looking sideways” for one hundred pound sterling you haven’t thrown away your money.", "dagbani": "A yi da kaɣ’yuli pɔŋ kɔbiga a bi labi a liɣiri." }, { "english": "Master, your pound has produced a profit of ten pounds.", "dagbani": "N dana, a pɔŋli la dɔɣila pɔŋ pia." }, { "english": "after that he bought the hill of Samaria for", "dagbani": "o daa zaŋ pɔŋ tusaayi n-da Samaria daboli" }, { "english": "pounds", "dagbani": "pɔŋlipɔŋli" }, { "english": "'a pound each'", "dagbani": "pɔŋlipɔŋli" }, { "english": "(([he]) called his servants and gave them all a pound each)", "dagbani": "daa bol’ o yiŋbihi pia na nti ti bɛ zaa pɔŋlipɔŋli" }, { "english": "('[your] pound has produced five pounds')", "dagbani": "a pɔŋli la dɔɣila pɔŋa" }, { "english": "now, nowadays", "dagbani": "pɔŋɔ" }, { "english": "It is not now that he went.", "dagbani": "Ka pɔŋɔ ka o chaŋ." }, { "english": "until today", "dagbani": "hal ni pɔŋɔ" }, { "english": "you are the one we have been with in all generations until now", "dagbani": "n-nyɛ ti ni pun be so sani ʒiɛmani kam ni hal ni pɔŋɔ" }, { "english": "you have been lying to me until now", "dagbani": "(a) ŋmari ma ʒiri hal ni pɔŋɔ" }, { "english": "from old times until now", "dagbani": "kurimbuni hal zaŋ kana pɔŋɔ" }, { "english": "from old times until now.", "dagbani": "zaŋ kana pɔŋɔ" }, { "english": "poplar", "dagbani": "pɔpila" }, { "english": "They make sacrifices on mountains and under oak trees and the trees called poplar and terebinth.", "dagbani": "Bɛ maani maligunim’ zoya zuɣu mini oki tihi ni ti’ shɛŋa bɛ ni booni pɔpila ni tɛribint la gbini" }, { "english": "to be little, small (in size or amount)", "dagbani": "pɔra" }, { "english": "No matter how small a blessed tree is, it will become a forest.", "dagbani": "Alibarika tibila yi kuli pɔri kabo di ni n-lɛbigi yɔɣu" }, { "english": "Indeed, your faith is really small!", "dagbani": "Laabira yi yɛda shiri pɔra!" }, { "english": "I am very insignificant. How could I answer you?", "dagbani": "Wula ka n lee yɛn tooi garig’ a?" }, { "english": "When Israel was small, I loved them.", "dagbani": "Izraɛlnim’ ni daa pɔr’ la n daa yuri ba." }, { "english": "Israel was a child", "dagbani": "Note: original 'Israel was a child'" }, { "english": "The person who keeps his word in small matters will keep his word in big ones.", "dagbani": "Ŋun pal’ alikauli ni bin’ din pɔra ni lan pal’ alikauli ni bin’ din galisi." }, { "english": "We can't know which is greater or smaller unless we count them.", "dagbani": "Ti ku tooi baŋ ŋun dini galisi bee m-pɔra faashee ti kali ŋa mi." }, { "english": "an oath", "dagbani": "pɔri" }, { "english": "An eyewitness is better than (someone who swears) an oath (that he/she is telling the truth).", "dagbani": "Shɛhira gari pɔri." }, { "english": "This is what their oath will include:", "dagbani": "Bɛ pɔri maa ni wuhi shɛm m-bɔŋɔ:" }, { "english": "to swear an oath", "dagbani": "po pɔri" }, { "english": "I have sworn an oath and will abide by it.", "dagbani": "M pola pɔri ka ʒe di nyaaŋa" }, { "english": "King Zedekiah swore an oath to", "dagbani": "Naa Zɛdikia daa po pɔri ashilo ni Jɛrimia sani" }, { "english": "Jeremiah secretly.", "dagbani": "Jeremiah secretly. [JER 38:16]" }, { "english": "they became angry and swore an oath.", "dagbani": "bɛ daa jɛ suya ka pɔ pɔri" }, { "english": "an unalterable oath.", "dagbani": "pɔri shɛli lan ka taɣibu" }, { "english": "why haven't you kept the oath you swore ... ?", "dagbani": "di chaŋ wula ka a bi dol’ a ni daa po pɔ’ shɛli ... ?" }, { "english": "those marrying each other will swear an oath.", "dagbani": "bɛn kpuɣi taba ŋɔ yɛn pɔla pɔri" }, { "english": "pɔri pɔbu ‘oath-swearing’", "dagbani": " pɔri pɔbu ‘oath-swearing’" }, { "english": "gbibi pɔri ‘keep, fulfil an oath’", "dagbani": " gbibi pɔri ‘keep, fulfil an oath’" }, { "english": "You are saying 'We are determined to do everything that we have sworn to do...'", "dagbani": "‘Ti loya ni ti niŋla ti ni daa po pɔri ni ti niŋ shɛl’ la zaa...’" }, { "english": "O.K., keep your oath!", "dagbani": "Tɔ, gbibiya yi pɔri" }, { "english": "to swear an oath", "dagbani": "pɔri" }, { "english": "to bend something, be bent", "dagbani": "pɔri" }, { "english": "he has stretched out his hand, and no one can draw it back", "dagbani": "O pun teeg’ o nuu, ka so mi ku tooi pɔri li." }, { "english": "the arm he stretched out to point at him ... just went rigid and he could not bend it", "dagbani": "o ni daa teeg’ o nu’ shɛli tir’ o ... maa dii kpaŋ dilinli ka o kɔŋ li pɔribu" }, { "english": "to make into coils or loops", "dagbani": "pɔripɔri" }, { "english": "he took a rope and twisted it together", "dagbani": "o daa zaŋ gabiga m-pɔripɔri li" }, { "english": "The snake has coiled up.", "dagbani": "maa pɔripɔri." }, { "english": "the strong ones are bent and bowed.", "dagbani": "kpiɔŋlaannim’ pɔri gɔɣi" }, { "english": "a woman was there who had been crippled by a disease for eighteen years. She was bent over and could not straighten up at all.", "dagbani": "dɔro ni daa mali paɣ’ so m-pɔri gɔŋ o yuun’ pisaayika ka o ku tooi teeg’ omaŋ’ zaa la daa be nimaani" }, { "english": "a gnat, maggot (louse, flea, tick)", "dagbani": "pɔrifu" }, { "english": "the magicians used magic to make gnats appear, but couldn't.", "dagbani": "timanim’ gba daa niŋ bɛ tabibi ni bɛ chɛ ka pɔri yina, ka wolim jɛ" }, { "english": "smallness", "dagbani": "pɔrilim" }, { "english": "It is because of the smallness of your faith.", "dagbani": "Di nyɛ la yi yɛda pɔrilim zuɣu." }, { "english": "propaganda", "dagbani": "pɔripɔriganda" }, { "english": "to change colour (as the chameleon)", "dagbani": "pɔris" }, { "english": "The chameleon changes its colour to what is seen in the open, but not to what is in the dark.", "dagbani": "Gumachuɣu pɔrisilila din be palo ni ka din be zimsimni." }, { "english": "The chameleon changes its colour according to what it sees.", "dagbani": "Gumachuɣu pɔrisirila o nini ni nya shɛli." }, { "english": "to backbite", "dagbani": "pǤrisi" }, { "english": "'camouflage, conceal one's true feelings'", "dagbani": "pupǤlgu" }, { "english": "Portuguese, Lebanese", "dagbani": "Pɔtachi" }, { "english": "to be short of", "dagbani": "pooi" }, { "english": "Some people missed out.", "dagbani": "Shɛb’ pooya." }, { "english": "The late millet (crop) that is blest will not lack rain.", "dagbani": "Alibarika kayoli ku pooi saa." }, { "english": "The late millet (crop) that is blest will not lack rain.", "dagbani": "Alibarika bimbirigu ku kɔŋ saa." }, { "english": "I didn’t get my full share.", "dagbani": "A ni buɣisi shɛm ŋɔ ka daɣila ayodin yi pooi niri niŋgbuna ni di ni tooi chɛ" }, { "english": "Do you want to examine how a lack of iodine in a person's body can lead to an attack of a disease?", "dagbani": "ka dɔro shɛli gbaag’ o?" }, { "english": "count and find that the number is short", "dagbani": "kali pooi" }, { "english": "not one of them is missing", "dagbani": "o na ʒi n-kali pooi bɛ ni so" }, { "english": "he has never counted and found one of them missing", "dagbani": "Lit: o na ʒi n-kali pooi bɛ ni so" }, { "english": "to fall short of, fail, not manage to", "dagbani": "pooi" }, { "english": "He fell short (when trying jump across) and fell in the water.", "dagbani": "O pooi n-lu kom ni." }, { "english": "I am not someone who is inferior to you.", "dagbani": "M pala ŋun biɛhigu pooi yi biɛhigu" }, { "english": "Lit: ... whose state-of-being falls short of your state-of-being.", "dagbani": "[JOB 12:3]" }, { "english": "to lack", "dagbani": "pooi" }, { "english": "He lacked nothing.", "dagbani": "O bi pooi shɛli." }, { "english": "to fail, be insufficient", "dagbani": "pooi" }, { "english": "will you destroy the city for", "dagbani": "a ni saɣim tiŋ’ maa niriba anu maa ni pooi maa zuɣu?" }, { "english": "lack of five people?", "dagbani": "hal o yi ti di laɣ’ shɛli o ni ti o maa pooi ka di omaŋmaŋ’ liɣiri pahi" }, { "english": "Only one thing is lacking to you:", "dagbani": "Yɛl’ yini naɣ’ poog’ a" }, { "english": "the wedding household's wine was not enough for them.", "dagbani": "amiliya yilinim’ maa wain daa ti pooi ba" }, { "english": "If the pito is not sufficient in the market, you won’t get any until the next market day.", "dagbani": "Dam yi pooi daa naɣla daa kuli shɛli." }, { "english": "The tortoise wants to walk majestically, but its arms are short.", "dagbani": "Kpakpili bɔri giŋgaani ka baɣiri poog’ o." }, { "english": "Note:", "dagbani": "sn 5 Cpart: zooi, yam; Nabstr: pooli." }, { "english": "See:", "dagbani": "pooli; bindiripooli; di-m-pooi." }, { "english": "Sim:", "dagbani": "kɔŋ." }, { "english": "to rot", "dagbani": "pooi" }, { "english": "they should embalm his father's body.", "dagbani": "bɛ niŋm’ tim ʒe o ba niŋgbuŋ ka di ku pooi" }, { "english": "It rotted and stank badly.", "dagbani": "Di poobu maa nyo m-biɛ pam." }, { "english": "If something becomes rotten, it will stink.", "dagbani": "Di yi ti pooi, di ni nyɔni." }, { "english": "it is what will not be able to rot or spoil", "dagbani": "di nyɛ din ku tooi pooi bee n-saɣim waamaa n-kpaai la" }, { "english": "alone", "dagbani": "fade" }, { "english": "to be completely decomposed", "dagbani": "poori" }, { "english": "to spoil, be spoilt (child).", "dagbani": "pooi dabili" }, { "english": "shortage, deficiency", "dagbani": "pooli" }, { "english": "they have a large number of ways of overcoming iodine-deficiency diseases.", "dagbani": "bɛ zaŋ sɔya balibu bushɛm n-tuhi nyaŋ ayodin pooli dɔriti" }, { "english": "Excessive bush-burning also brings about drought, food-shortage or hungry times.", "dagbani": "Mɔ'nyori biɛɣu maa gba lan tahiri sanzali ni bindiri' pooli bee finafali na." }, { "english": "door", "dagbani": "pooni" }, { "english": "door", "dagbani": "pooni" }, { "english": "powder", "dagbani": "poora" }, { "english": "a powder-puff", "dagbani": "poora biŋkpiŋ" }, { "english": "to lie in heaps, pile/lay sth. in heaps", "dagbani": "pu" }, { "english": "look for pir- or with other vowel", "dagbani": "pr-" }, { "english": "Pl", "dagbani": "puya" }, { "english": "divide it into five parts and take one part to Pharaoh.", "dagbani": "yin’ pum’ li sɔŋ ʒiibunu n-vaai di yim zuɣu ti Firawuna" }, { "english": "Dagomba marks are divided into three types.", "dagbani": "Dagbamba chiha pula ʒii buta." }, { "english": "The firewood is just stacked up.", "dagbani": "Buɣim maa dari kul pumi" }, { "english": "they took Jesus' clothes and put them down in several piles.", "dagbani": "bɛ daa zaŋ Yisa binyɛra pumpu n-sɔŋ" }, { "english": "Why do you look at the speck in your brother’s eye and pay no attention to the log in your own eye?", "dagbani": "A dini puya ka a baŋdi a tab’ yɛla." }, { "english": "to be full to overflowing", "dagbani": "Min: pali ‘to be full’." }, { "english": "to be plentiful", "dagbani": "pu" }, { "english": "to guess", "dagbani": "pu suhu" }, { "english": "to guess, try one's chance", "dagbani": "pu chirigli" }, { "english": "belly, stomach (internal)", "dagbani": "pua" }, { "english": "feel sympathy", "dagbani": "puu biɛra" }, { "english": "the woman to whom the live child (really) belonged was filled with compassion for her son.", "dagbani": "paɣ’ so ŋun daa su bi’ neɔŋ maa puu daa biɛr’ o bia maa zuɣu" }, { "english": "womb", "dagbani": "puu" }, { "english": "menstruate.", "dagbani": "nya puuni" }, { "english": "(he does not) lie with a woman during her period.", "dagbani": "(o bi) bo paɣ’ so ŋun nya puuni ka di na bi naai" }, { "english": "full siblings", "dagbani": "ma pu' yin' ni bihi" }, { "english": "They were all my own brothers.", "dagbani": "yin’ ni bihi." }, { "english": "conception, pregnancy.", "dagbani": "bidɔɣirisurigu." }, { "english": "early stage o pregnancy", "dagbani": "pu' bila" }, { "english": "The woman became pregnant recently.", "dagbani": "Paɣa maa mali pubila." }, { "english": "conceive, fall pregnant, become pregnant", "dagbani": "gbaai pua, niŋ pua, zaŋ pua, tiɣi pua, zali pua" }, { "english": "the man slept with his wife, Eve, and she", "dagbani": "doo maa min’ o paɣa Awa daa laɣim ka o niŋ pua" }, { "english": "became pregnant.", "dagbani": "Dagɔrili" }, { "english": "Accuser: someone who wants his girl friend to become pregnant and yet he wants his wife to have children.", "dagbani": "O ni tooi niŋ pua She can become pregnant." }, { "english": "She can become pregnant.", "dagbani": "Ribɛka ni daa zaŋ jahi pua ti yab’ Yisahaku sani" }, { "english": "Rebecca was pregnant with twins by Isaac.", "dagbani": "Rebecca" }, { "english": "Lit: got a twins-pregnancy from.", "dagbani": "pua ti yab’ Yisahaku sani" }, { "english": "sin, when it is full-grown, conceives and gives birth to death.", "dagbani": "kum." }, { "english": "They will have no more children, there will be no pregnant woman, their women won't get pregnant.", "dagbani": "Bɛ ti ku lan dɔɣi bihi, paɣipuulan’ ti ku lan beni, bɛ paɣiba ti ku lan zali puhi." }, { "english": "The body of a child whose mother was injected against tetanus when she was pregnant with him can be immune to tetanus.", "dagbani": "nyaŋ Titanos doro." }, { "english": "when I was conceived.", "dagbani": "bɛ ni daa zali m pua saha shɛli" }, { "english": "that a child should die.", "dagbani": "yihi pua" }, { "english": "belly, womb", "dagbani": "puli" }, { "english": "to perform an abortion", "dagbani": "yihi pua" }, { "english": "a saddle-girth", "dagbani": "pubɔbiga" }, { "english": "a saddle-girths", "dagbani": "pubɔbsi" }, { "english": "a saddle-girth", "dagbani": "kubɔbiga" }, { "english": "constipation", "dagbani": "pufahili" }, { "english": "a farm guard, someone keeping an eye on a farm against thieves, animals", "dagbani": "pugula" }, { "english": "farm guards, someone keeping an eye on a farm against thieves, animals", "dagbani": "puguliba" }, { "english": "The houses they build... are like farm-watchers' shelters.", "dagbani": "Bɛ ni mɛri yiya shɛŋa maa... ŋmani puguliba suɣa." }, { "english": "to scoop up (wet or powdery stuff)", "dagbani": "puɣi" }, { "english": "they scooped up dust and poured it on their heads.", "dagbani": "puɣi bɛ zuɣuri" }, { "english": "the one who makes the waves of the sea heap up and fall back and make a noise.", "dagbani": "ŋun chɛ ka teeku kogbana puɣiri luri yɔri vuri" }, { "english": "My hands scooped up powdered myrrh.", "dagbani": "N nuhi daa puɣila mɛɛr zim" }, { "english": "the dust", "dagbani": "tankpa’ shɛli din puɣ’ ti naba ŋɔ" }, { "english": "that has accumulated on our feet.", "dagbani": "Guŋa wɔndi la guŋguma ka bɛ puɣiri guŋguma maa n-yihiri gumdi ka chɛ gumboɣu." }, { "english": "to tell lies against somebody.", "dagbani": "puɣi ti6 X" }, { "english": "to prepare a medicinal soup of herbs.", "dagbani": "puɣi tim" }, { "english": "to roll something into balls.", "dagbani": "puɣi tim" }, { "english": "to bruise somebody.", "dagbani": "puɣi" }, { "english": "ball of some substance, lump, solid chunky bit", "dagbani": "puɣili" }, { "english": "balls of some substance, lumps, solid chunky bits", "dagbani": "puɣa" }, { "english": "a lump of meat", "dagbani": "nimpuɣili" }, { "english": "a ball of fufu", "dagbani": "sakɔripuɣili" }, { "english": "to take a dust-bath \"(of a fowl or bird) to clean itself with soil\"", "dagbani": "puɣiri" }, { "english": "fat, chubby", "dagbani": "puɣiriga" }, { "english": "The puppy that is fat and healthy is the one that is chosen.", "dagbani": "Babila ŋun be puɣiriga ka bɛ piir’o." }, { "english": "a basket [type], clothes-hamper, \"a heavy raffia basket with a cover used by men for keeping clothes\"", "dagbani": "puɣirigu" }, { "english": "to watch closely, keep a look-out for, keep an eye on", "dagbani": "puɣisi" }, { "english": "to spy out", "dagbani": "puɣisi" }, { "english": "to stalk, sneak, walk carefully", "dagbani": "puɣisi" }, { "english": "those who are stalking me", "dagbani": "bɛn puɣisiri ni bɛ ku ma laɣindi gbaari saawara" }, { "english": "and plotting because they want me dead.", "dagbani": "Pita daa puɣisiri doli Yisa nyaaŋa m-mali ti paai" }, { "english": "Peter came carefully along behind Jesus all the way to the courtyard of the High Priest's house.", "dagbani": "maligumaaniba zuɣulan’ maa yiŋ’ dundɔŋ ni" }, { "english": "If your neighbour dies while running, when you go to bury him you go carefully.", "dagbani": "A kpee yi guuri nti lu n-kpi a yi chan’ o sɔɣibu a puɣisirimi." }, { "english": "If you are getting to know your new friend, do so carefully.", "dagbani": "puɣisim' m-baŋ a zo." }, { "english": "Jael ... took the tent peg and the mallet and snuck up on him and nailed down through his head. [JDG 41]", "dagbani": "Jaɛl ... daa kpuɣi tati kpaa mini zali m-puɣisi chaŋ ti zaŋ li ba Sisɛra tapaɣa n-kpahi li" }, { "english": "sneak out", "dagbani": "puɣisi" }, { "english": "synonyms: sneak out", "dagbani": "guhim, baɣisi, momsi, biɛhi" }, { "english": "to peel (of fruit)", "dagbani": "puɣisi" }, { "english": "They husk these dawadawa-pods and get out the powder and the seeds.", "dagbani": "Bɛ puɣisiri dɔri ŋɔ n-yihi dozim ka chɛ zuni." }, { "english": "They (locusts) have stripped the bark from the trees.", "dagbani": "Bɛ ŋub’ puɣisi di tipaɣiri" }, { "english": "a spy", "dagbani": "puɣisira" }, { "english": "You are spies, you are coming to see how weak this country is.", "dagbani": "Yi nyɛla puɣisiriba, yi kamina ni yi ti nya ti tiŋgbɔŋ ŋɔ gbariginsim ni nyɛ shɛm." }, { "english": "he sent spies to see if Saul was really there.", "dagbani": "o tim puɣisiriba ka bɛ chaŋ ti nya ka Sool shiri be ni" }, { "english": "because she welcomed the spies", "dagbani": "o ni daa deei ninvuɣ’ puɣisiriba la ni suhupiɛlli la zuɣu" }, { "english": "very small, tiny", "dagbani": "puɣu" }, { "english": "a small guineafowl", "dagbani": "kpɔŋ' puɣu" }, { "english": "You don’t laugh when chasing a small rabbit.", "dagbani": "Sooŋ’ pɔɣu bi kariti ni lari." }, { "english": "stomach muscles", "dagbani": "pugbana" }, { "english": "stomach muscles", "dagbani": "pugbɔŋ" }, { "english": "his strength is in his belly-muscles.", "dagbani": "o yiko be o pugbana puuni" }, { "english": "tamarind", "dagbani": "puha" }, { "english": "tamarind", "dagbani": "puha" }, { "english": "to greet", "dagbani": "puhi" }, { "english": "greeting", "dagbani": "puhi" }, { "english": "went to greet the ladies of the town.", "dagbani": "A yi paai, puhimi bɛn daŋ ŋɔ ha." }, { "english": "When you arrive somewhere, greet those who arrived there before you.", "dagbani": "Bɛ yi bi puhi a ni a zuɣusuŋ, bɛ ku puhi a ni a zuɣubiɛɣu." }, { "english": "If they don’t congratulate you for your good luck, they won’t console you for your bad luck.", "dagbani": "o daa tim o bia Jɔram ni o cham’ ti puhi Naa Dauda ni o zuɣusuŋ." }, { "english": "his success.", "dagbani": "puhi kpariba ‘to request labourers to come and work gratis; to secure the services'" }, { "english": "commission sb. (and take responsibility)", "dagbani": "Di zɔriya dabiɛm, mani m-puhi ya." }, { "english": "Don't be afraid. I will take the responsibility myself.", "dagbani": "'Don't be afraid. I will take the responsibility myself.'." }, { "english": "it is I who have commissioned you.", "dagbani": " puhi zalibu ‘to ask someone to be responsible for an object, leave it in his care’." }, { "english": "he left it in his care.", "dagbani": "o kpee n-zaŋ binshɛli puh’ o zalibu" }, { "english": "his neighbour has deposited something with him or asked him to look after it.", "dagbani": "bee n-yɛl' o ni o gul' li" }, { "english": "to thank.", "dagbani": "A.M.G. who made the pictures which are in this calendar." }, { "english": "We won't forget to thank ... ", "dagbani": "Ti bi tam ka lam puhiri ... Abdulai Mohammed Gong ŋun sɔŋ yaai anfooni shɛŋa dim be kalɛnda ŋɔ ni maa." }, { "english": "he bowed his face to the ground and was thanking him.", "dagbani": "(o) zaŋ o nina kpa tiŋ' puhir' o" }, { "english": "to worship, pray", "dagbani": "puhi" }, { "english": "Worship him and praise his name!", "dagbani": "Puhimiy’ o, ka paɣ’ o yuli!" }, { "english": "Break off leaves of trees and we will celebrate the festival.", "dagbani": "Ŋahimiya tihi vari ka ti di chuɣu puhibu dari" }, { "english": "celebrate festival", "dagbani": "puhi chuɣu" }, { "english": "to offer prayer at the times required by Muslim faith, be an observant Muslim", "dagbani": "puhi jiŋli" }, { "english": "The celebration of the (first-) yam eating festival is of long standing in Dagbong.", "dagbani": "puhirili mi paɣri Naawuni o ni sɔŋ ba ka nyuya maa niŋ viɛnyɛla zuɣu." }, { "english": "They celebrate it to praise God for helping them so that the yams do well.", "dagbani": "Naawuni o ni sɔŋ ba ka nyuya maa niŋ viɛnyɛla zuɣu." }, { "english": "even children", "dagbani": "bihi gba ti zaɣisi bɛ banim’ mini bɛ manima, ka zaŋ ba puhi kubu" }, { "english": "will deny their fathers and mothers and have them put to death.", "dagbani": "bɛ daa zaŋ o puhi kubu" }, { "english": "they condemned him to death.", "dagbani": "puhi sɔŋbu/zalibu" }, { "english": "entrust to", "dagbani": "So yi zaŋ liɣiri" }, { "english": "If a man gives his neighbour money or articles for safekeeping.", "dagbani": "o kpee n-zaŋ binshɛli" }, { "english": "his buddy entrusted something to his safekeeping.", "dagbani": "puh’ o zalibu" }, { "english": "to put forth buds and new leaves", "dagbani": "puhi" }, { "english": "Pay attention to the fig tree ... when you see that its branches put out fresh leaves.", "dagbani": "Kpahimmiya fiig tia ... Yi yi ti kul nya ka di wula puhiri va’" }, { "english": "The neem never loses all its leaves. It sheds some leaves while it is sprouting new leaves in the place of the old.", "dagbani": "Nyimsa bi suuri zaa. Di kul suurimi ka puhiri va’ pala gariti va’ kura maa ni." }, { "english": "to emerge, come up out of the ground/water", "dagbani": "puhi" }, { "english": "A new shoot will come up from the stump of Jesse.", "dagbani": "Wulipolli ni ti puhi yi Jɛsi gbirili ni na." }, { "english": "When Jesus came up out of the water.", "dagbani": "Yisa ni daa ti puhiri yiri kom maa ni na" }, { "english": "to rise (of the sun and the moon), appear", "dagbani": "puhi" }, { "english": "Moses and Elijah", "dagbani": "Anabi Musa mini Anabi Ilaija" }, { "english": "appeared standing by him.", "dagbani": "wuntaŋa puhi" }, { "english": "sun rises.", "dagbani": "wuntaŋ’ yi puhi" }, { "english": "when the sun rises and blazes with heat.", "dagbani": "Wuntaŋ’ puhi na m-bii ni tulim" }, { "english": "From sunrise right up until sunset.", "dagbani": "Wuntaŋ’ puhibu saha zaŋ hal ti paai o lubu saha" }, { "english": "The Yaa Naa appeared and will not hide himself.", "dagbani": "Tolana puhiya ku lan sɔɣi" }, { "english": "The morning star appeared and will not hide itself.", "dagbani": "Ŋmarigɔŋ puhiya ku lan sɔɣi" }, { "english": "set", "dagbani": "lu" }, { "english": "two men in shining clothes appeared and stood by the women.", "dagbani": "dobba ayi bɛn daa ye binyɛr’ nyɛlisira dii puhi zani paɣiba maa sani" }, { "english": "The angel of the Lord appeared to him in a flame of fire in a bush.", "dagbani": "Yawɛ malaika daa ti puhi yi o zuɣu buɣim niɛm puuni tutuɣu ni" }, { "english": "Moses and", "dagbani": "Anabi Musa mini Anabi Ilaija puhi zani o sani" }, { "english": "Elijah appeared (standing) with him.", "dagbani": "Ilaisha ŋmaai daɣu n-zaŋ bahi nimaani n-chɛ ka lɛbiɛlim maa" }, { "english": "The lizard will not eat pepper for the toad will sweat because of it.", "dagbani": "Bandɔɣu ku tooi diri naanzua ka woligu puhir pololi." }, { "english": "The lizard will not eat pepper for the toad will sweat because of it.", "dagbani": "Woligu yi puhi bu’" }, { "english": "If there is sweat on a black goat, it will be difficult for one to recognize it.", "dagbani": "sabiliga bua baŋdiba ni di wahala." }, { "english": "to sprinkle liquid from the mouth.", "dagbani": "5" }, { "english": "tamarind tree", "dagbani": "puhiga" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "puhuga" }, { "english": "Absalom ... escaped riding a mule, and the mule was taking him under a big tamarind tree.", "dagbani": "Absalom ... ba o buntaaŋa zɔra, ka buntaaŋa maa daa ti yɛn zaŋ o gari puhi’ titali gbini" }, { "english": "The tamarind speaks against the roselle and when the roselle hears it, it laughs.", "dagbani": "Puhiga zuri bira nyaaŋa, bira yi wum o larimi." }, { "english": "res", "dagbani": "puha" }, { "english": "note", "dagbani": "shutterstock.com" }, { "english": "see", "dagbani": "puha" }, { "english": "to spring out, well up (water)", "dagbani": "puhigi" }, { "english": "This can be plentiful on mountains and around waterholes and places where places where high water-level doesn't leach it away.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ maa tooi zoola zoya zuɣu mini kuliga noya ni luɣ’shɛŋa kom ni bi yaɣisiri puhigibu bee fabu." }, { "english": "all the great springs in the earth welled up.", "dagbani": "tiŋgban’ ni kɔbil’ nin’ kara zaa daa puhigi" }, { "english": "to open, burst (boil does).", "dagbani": "Di puhigiya ka mari yi na." }, { "english": "It opened and pus came out.", "dagbani": "O puhigi m binsom bahi tiŋa." }, { "english": "He squirted out my gall on the ground.", "dagbani": "niŋgbuŋ gbaŋ kul mɔrita m-puhigira" }, { "english": "room", "dagbani": "puhigu" }, { "english": "rooms", "dagbani": "puhisi" }, { "english": "variant of room", "dagbani": "puha" }, { "english": "a greeting, the act of greeting", "dagbani": "puhisi" }, { "english": "It is because of the lack of conversation that we", "dagbani": "Yɛlitɔɣa kalinsi n-su puhigu." }, { "english": "greet one another (again)", "dagbani": "ka bɔ puhigu n-lee bɔŋɔ?" }, { "english": "what sort of greeting could this be?", "dagbani": "ka bɔ puhigu n-lee bɔŋɔ?" }, { "english": "thanks, thanksgiving", "dagbani": "Hiburuli ni, di nyɛla puhigu yilli." }, { "english": "In Hebrew, it is a song of thanksgiving.", "dagbani": "Hiburuli ni, di nyɛla puhigu yilli." }, { "english": "a greeting", "dagbani": "puhirili" }, { "english": "Greet each other with a warm greeting.", "dagbani": "Puhimiya taba puhiri' suŋ." }, { "english": "a deciduous tree, \"a tree that sheds its leaves during the rainy season but buds in the dry season\"", "dagbani": "puhiriwuuni" }, { "english": "tamarind", "dagbani": "puhiga" }, { "english": "fruit of the tamarind", "dagbani": "puhuri" }, { "english": "cultivator, farmer", "dagbani": "pukpara" }, { "english": "farmers", "dagbani": "pukpariba" }, { "english": "as a farmer/ploughman ploughs up furrows.", "dagbani": "kaman pukpara ni wɔriti vuɣisi shɛm la" }, { "english": "A farmer roasts a yam at the farm.", "dagbani": "Pukpara she nyuli puuni n-ŋubi" }, { "english": "the farmers whose farms are near to us here.", "dagbani": "pukpariba bɛn puri miri ti ŋɔ na" }, { "english": "all the farmers are also always in the bush day and", "dagbani": "pukpariba zaa gba kuli be la mɔri maa ni wuntaŋni ni yuŋ n bɔri bindirigu shee" }, { "english": "night seeking food.", "dagbani": "putira" }, { "english": "night seeking food.", "dagbani": "puu" }, { "english": "night seeking food.", "dagbani": "ko" }, { "english": "the second stomach of ruminants, the rumen", "dagbani": "pukpariga" }, { "english": "malice, spite", "dagbani": "pukparim" }, { "english": "a web, nest for spider or the eel called zamasudzu", "dagbani": "pulaani" }, { "english": "greed", "dagbani": "pulaani" }, { "english": "why have you let greed be so deeply engrained in you ... ?", "dagbani": "di chaŋ wula ka a ti zaŋ pulaani kpɛh’ a kɔbili ni ... ?" }, { "english": "Those who (merely) hope for something have gone to bed hungry and those who are first to produce something are satisfied.", "dagbani": "Mali tahima gbe kum ka bɛn’ daŋ wolima pulaa lo." }, { "english": "greedy person", "dagbani": "pulaandana" }, { "english": "he is greedy and a drunkard", "dagbani": "o nyɛla pulaandana ni danyura" }, { "english": "Because they are greedy they set their hearts on something and consume it.", "dagbani": "Bɛ ni nyɛ pulaanim’ zuɣu, bɛ suhuri yi kul bɔr’ shɛli, bɛ dir’ li mi" }, { "english": "drunkards and gluttons will become paupers", "dagbani": "bɛn nyuri dam kuuni mini pulaannim’ ni leei faranima" }, { "english": "greediness", "dagbani": "pulaantali" }, { "english": "gloating as though about to devour the wretched who were in hiding", "dagbani": "bɛ pulaantali be kaman bɛn mali shili ni bɛ ku tarimba bɛn sɔɣi la" }, { "english": "belly, stomach", "dagbani": "puli" }, { "english": "The person lying on his back doesn’t see God, how much more so the one lying flat on his stomach.", "dagbani": "Ŋun do yɛliga bi nya Naawuni, ŋun pili o puli zuɣu ŋun’ taɣitaɣi." }, { "english": "A baby's stomach is not very big.", "dagbani": "Bilɛɣu puli nyɛla din bi galisi." }, { "english": "Naripandi-leaves are something", "dagbani": "Ŋariŋkpandi nyɛla din ni tooi ŋubi pali puli." }, { "english": "that can be chewed to fill your stomach.", "dagbani": " Jɔna ni daa be zahim pul’ ni" }, { "english": "Prophet Jonah was in the belly of the fish.", "dagbani": "MAT 12:40 Naaninye puli luŋaluŋa ku ŋmani paaŋa." }, { "english": "The belly of the naaninye is soft and cannot be like that of a real cricket.", "dagbani": " pili puli zuɣu" }, { "english": "to lie face-down.", "dagbani": "womb, pregnancy. nyini n-daa zaŋ ma tuɣi taba m ma pul’ ni" }, { "english": "you assembled me in my mother's womb.", "dagbani": "PSA" }, { "english": "There are two tribes in your womb.", "dagbani": "Zuliya ayi m-be a pul’ maa ni." }, { "english": "The woman divorced during pregnancy.", "dagbani": "Paɣa maa yimi ni puli." }, { "english": "Teenage pregnancies.", "dagbani": "Bihi bɛn yuma na bi paai yuun pishi ka zali puli." }, { "english": "pregnancy is advanced, well along", "dagbani": "puli kurigi" }, { "english": "Phinehas' wife was in an advanced state of pregnancy and about to give birth.", "dagbani": "kurigimi ka o saɣi dɔɣibu" }, { "english": "the corn sprouted and began to fill out.", "dagbani": "alikama maa daa ti va puya m-pil’ dɔɣibu" }, { "english": "to vow", "dagbani": "puli" }, { "english": "to make a promise or vow to a fetish", "dagbani": "puli buɣili" }, { "english": "to bet", "dagbani": "puli" }, { "english": "Now, make a deal with my master the king of Assyria:", "dagbani": "Kamina pumpɔŋɔ nti chɛ ka a mini n dan’ Asiria naa puli." }, { "english": "be inclined, form a cross", "dagbani": "puli" }, { "english": "It is resting across.", "dagbani": "Di pulimi n-dɔya." }, { "english": "If you are to have sex with a young girl, it is good", "dagbani": "A yi n-yɛn nyɛbi bibila pani ŋuna faashee a pulila a yoli sɔŋ di yi kpe n-naai ka a naan-yi yiɣisi li zali." }, { "english": "Cross them over each other!", "dagbani": "Zaŋ puli taba!" }, { "english": "The child lay across and the pregnant woman could not deliver.", "dagbani": "Bia maa pulimi ka paɣapuulana maa kɔŋ dɔɣibu." }, { "english": "peering through the lattice", "dagbani": "lihiri din puli gabi tab'voya ni" }, { "english": "looking in the holes of sticks which cross and interweave with each other", "dagbani": "lihiri din puli gabi tab'voya ni" }, { "english": "a nest for an eel", "dagbani": "puligu" }, { "english": "tree species Sterculia tomentosa, S. setigera", "dagbani": "pulimpuŋ" }, { "english": "tree species Sterculia tragacantha", "dagbani": "pulimpuŋ" }, { "english": "side, flank", "dagbani": "puluɣili" }, { "english": "side, flank (anat.)", "dagbani": "puluɣili" }, { "english": "hands and his side", "dagbani": "o nuhi min’ o puluɣili" }, { "english": "he showed them his\nhands and his side.", "dagbani": "zaŋ o nuhi min’ o puluɣili wuhi ba" }, { "english": "thrust his sword into his\nopponent's side", "dagbani": "zaŋ takɔbiri kuhi tab’ puluɣa ni" }, { "english": "swollen spleen", "dagbani": "puluɣili" }, { "english": "grass [sp.] Imperata cylindrica, spear grass", "dagbani": "puluŋkpaŋ" }, { "english": "blossoms, flowers.", "dagbani": "pum" }, { "english": "blossoms, flowers.", "dagbani": "puma" }, { "english": "flowering", "dagbani": "Tihi pum" }, { "english": "Trees flower in the bush.", "dagbani": "puma mɔɣu ni." }, { "english": " yirigi pum ‘produce flowers’.", "dagbani": "yirigi pum" }, { "english": "Lies produce flowers, but it is the truth that gets the golden fruits.", "dagbani": "Ʒiri yirigi pum, ka yɛlimaŋli deei walisalima." }, { "english": "The rod of punishment blossoms.", "dagbani": "Tibidarigibo jaangbee yirigi puma" }, { "english": "to flower", "dagbani": "pum" }, { "english": "Trees flower in the bush.", "dagbani": "Tihi pum puma mɔɣu ni." }, { "english": "It is because of its secret that the wild fig tree blossoms at night.", "dagbani": "Ashili zuɣu ka kiŋkaŋa pumdi yuŋ." }, { "english": "The fool quarrels over the sinsabiga tree that has not yet had flowers or fruits.", "dagbani": "Jɛrigu n-zabiri sinsabiga zuɣu ka di na pumda, di na bi woli." }, { "english": "to put plenty of oil, fat on any part of the human body or on external part of an object", "dagbani": "daai pum" }, { "english": "pum.", "dagbani": "Syn: daai pum." }, { "english": "parent", "dagbani": "bidɔɣira" }, { "english": "parents", "dagbani": "bidɔɣiriba" }, { "english": "a woman", "dagbani": "bidɔɣira" }, { "english": "offspring", "dagbani": "bidɔɣiro" }, { "english": "womb", "dagbani": "bidɔɣirisurigu" }, { "english": "it did not close up the opening of my mother's womb.", "dagbani": "di daa bi ŋari m ma bidɔɣirisurigu noli" }, { "english": "offspring", "dagbani": "bidɔɣiro" }, { "english": "born children", "dagbani": "bidɔɣiro" }, { "english": "someone who is your own offspring", "dagbani": "ŋun nyɛ amaŋmaŋ’ bidɔɣiro" }, { "english": "You will eat your own children.", "dagbani": "Yi ni ti ŋubirila yimaŋmaŋ’ bidɔɣirisi" }, { "english": "A wise servant will rule over a disgraceful son.", "dagbani": "Dabili ŋun mali yɛm ni ti su bidɔɣiro ŋun tumdi vi tuma" }, { "english": "parents", "dagbani": "laamba" }, { "english": "lower leg", "dagbani": "biee" }, { "english": "a child that can crawl", "dagbani": "bigbamdigu" }, { "english": "only child", "dagbani": "bigaŋa" }, { "english": "lower leg", "dagbani": "biee" }, { "english": "to boil pito the second day", "dagbani": "bihi" }, { "english": "to complete a yam mound", "dagbani": "bihi" }, { "english": "colostrum, the first fluid produced by the mother before normal milk comes in.", "dagbani": "bihidɔsim" }, { "english": "colostrum", "dagbani": "samla" }, { "english": "The first milk which we call colostrum helps to clean out the baby's inside.", "dagbani": "Bihidɔsim shɛli ti ni booni samla n yi sɔŋ m paɣi bilɛɣu puuni" }, { "english": "What do the Dagomba call the first-milk that comes when a woman has just given birth?", "dagbani": "Wula ka Dagbamba lee booni bihidɔsim shɛli din yirina paɣa yi na kuli tuui dɔɣi?" }, { "english": "sand", "dagbani": "bihigu" }, { "english": "he killed the Egyptian and hid him in the sand", "dagbani": "daa ŋme n-ku Ijipti doo maa n-zaŋ o pi" }, { "english": "sand used in divination.", "dagbani": "ŋme bihigu" }, { "english": "practice divination (type).", "dagbani": "ŋmɛri bihigu" }, { "english": "udder of animals", "dagbani": "bihigu" }, { "english": "butter", "dagbani": "bihikpam" }, { "english": "butter", "dagbani": "bihikpaam" }, { "english": "breast (female)", "dagbani": "bihili" }, { "english": "The breast is like God's fountain.", "dagbani": "Bihili ŋmanla Naawuni kɔbiliga." }, { "english": "They are the ones who snatch orphans from their mothers' breasts.", "dagbani": "Bɛna n-nyɛ bɛn darigiri gbabigiri kpibisi bɛ manim’ biha ni" }, { "english": "their women miscarry, and their breasts are dry.", "dagbani": "bɛ paɣiba zaŋdi bahira, ka bɛ biha nyuui" }, { "english": "wean, be weaned", "dagbani": "ŋmaai bihili" }, { "english": "child grew up and was weaned.", "dagbani": "bia ŋun ŋmaai bihili ni ti zaŋ o nuu tim bahiga voli ni" }, { "english": "a child who has been weaned will put his hand in an adder's burrow.", "dagbani": "bahi bihili ‘wean, be weaned’." }, { "english": "breast (of an animal)", "dagbani": "bahi" }, { "english": "fat 'on top of the breasts'", "dagbani": "biha maa" }, { "english": "they put the", "dagbani": "bɛ daa zaŋ" }, { "english": "tick", "dagbani": "dabigi" }, { "english": "udder of a cow", "dagbani": "baŋkaŋa nahu bihili ni" }, { "english": "dysentery", "dagbani": "pumahigu" }, { "english": "diarrhœa", "dagbani": "pumahigu" }, { "english": "Some water-borne diseases are guineaworm, an diarrhœa and dysentery and hookworms and fever.", "dagbani": "Kom ni ʒiri dɔri' shɛŋa n-nyɛ, nyɛrifu mini binsaa ni pumahigu ni kpariyuri ni kpaɣuʒiɛɣu." }, { "english": "His father was sick in bed, suffering from fever and dysentery.", "dagbani": "pumahigu mini niŋgbun duɣili daa ti gbaag’ o ba" }, { "english": "dysentery", "dagbani": "pumahiʒiɛɣu" }, { "english": "shrub", "dagbani": "pumpɔnchia" }, { "english": "fruit", "dagbani": "pumpɔnchia" }, { "english": "immediately, now", "dagbani": "pumpɔŋɔ" }, { "english": "But find me a musician now.", "dagbani": "Amaa bomiya baaŋa ti ma na pumpɔŋɔ." }, { "english": "we now and for ever.", "dagbani": "pumpɔŋɔ kul mali" }, { "english": "nowadays.", "dagbani": "Pumpɔŋɔ" }, { "english": "Nowadays they call that place Tambo Rocks.", "dagbani": "Pumpɔŋɔ bɛ booni nimaani la Tambo Kuɣa" }, { "english": "Bit if you consider the", "dagbani": "Amaa a yi kpahim pumpɔŋɔ Dagban’ dabba n-kpaŋsiri li gari afanima." }, { "english": "consider the present time", "dagbani": "yi kpahim pumpɔŋɔ" }, { "english": "Dagomba festival", "dagbani": "Dagban’ dabba" }, { "english": "new mother", "dagbani": "damma" }, { "english": "no laughing matter", "dagbani": "yɛlmuɣsira pam" }, { "english": "considerable burden", "dagbani": "pini pa la din yoli" }, { "english": "gifts", "dagbani": "dɔɣiripaɣ’" }, { "english": "Research shows that in the old days bush-burning was very different from the modern practice.", "dagbani": "daa be di ko ka chɛ pumpɔŋɔ mɔɣu nyobu." }, { "english": "?? variant of pumpǤnchia", "dagbani": "pumpɔrinchia" }, { "english": "variant of pumpǤnchia", "dagbani": "pumpɔrinchiya" }, { "english": "fruit", "dagbani": "pumpɔrinchi’" }, { "english": "'pomegranate'", "dagbani": "pumpɔrinchi’" }, { "english": "Your cheeks are like halved 'pomegranates'.", "dagbani": "A kparima ŋmanila pumpɔrinchi’ bɔɣa" }, { "english": "take pomegranate models and hang following", "dagbani": "zaŋ pumpɔrinchihi kɔtomsi yili pa di zuɣu ka zaŋ salima kɔtomsi ni pumpɔrinchiya m-mali lala hal ti gili alichɛbba maa tiŋli zaa" }, { "english": "a fat person, 'tough'", "dagbani": "pumpuni" }, { "english": "already, by now, yet.", "dagbani": "pun" }, { "english": "pum.", "dagbani": "Variant of pun." }, { "english": "The Lord holds those who are about to fall; and raises up those who have already fallen.", "dagbani": "Yawɛ gbibi bɛnkam zaa yɛn lu; ka yiɣisiri bɛnkam zaa pun lu." }, { "english": "The greedy person doesn’t know that the", "dagbani": "Biɛmlana ʒi ni ŋun kpahiri o pooni maa ŋun pun di n-tiɣi." }, { "english": "The greedy person doesn’t know that the one knocking on his door has already eaten to his/her satisfaction.", "dagbani": "Biɛmlana ʒi ni ŋun kpahiri o pooni maa ŋun pun di n-tiɣi." }, { "english": "research shows that the Dagban lands already existed, but they were ruled by earthpriests.", "dagbani": "vihigu puuni wuhiya ni Dagban tinsi maa daa pun beni, amaa Tindaanim n-daa lee su ŋa" }, { "english": "If the man already has a wife.", "dagbani": "Doo maa yi pum mali paɣa." }, { "english": "a wife.", "dagbani": "puni" }, { "english": "a door, city gate.", "dagbani": "punu" }, { "english": "As a door turns back and forth on its hinges, so the lazy person turns over in bed.", "dagbani": "Kaman chɛulɔnim’ ni kul gbibi punu ka di viini gindi shɛm la, lala ka vinyaɣilan’ gba be o garo zuɣu." }, { "english": "he had them use olive-tree wood to make two doors to close the", "dagbani": "o daa chɛ ka bɛ zaŋ olivi tia dari m-mali pund’ ayi n-zaŋ yo Luɣ’ Kasi shee din be puuni la ha dunoli" }, { "english": "entrance to the inner sanctuary.", "dagbani": "o daa mali pununim’ kpɛhi di dunoya" }, { "english": "(he) made gates and installed them in the gateway.", "dagbani": "Biɛmlana ʒi ni ŋun kpahiri o pooni maa ŋun pun di n-tiɣi." }, { "english": "The greedy person doesn’t know that the one knocking on his door has already eaten to his/her satisfaction.", "dagbani": "puŋguluŋ id. soft and huge." }, { "english": "soft and foamy \"(like a blister)\" (IM).", "dagbani": "puŋpuŋ id." }, { "english": "soft and foamy", "dagbani": "puŋpuŋ" }, { "english": "like a blister", "dagbani": "puŋpuŋ" }, { "english": "righteousness", "dagbani": "pupiɛlim" }, { "english": "good attitude", "dagbani": "pupiɛlim" }, { "english": "make me willing to obey you", "dagbani": "chɛ ka m mali pupiɛlim" }, { "english": "indeterminate colour -- turquoise, bluey-green.", "dagbani": "pupoligu" }, { "english": "indeterminate colour -- multicoloured, striped, speckled.", "dagbani": "pupoligu" }, { "english": "a grain-basket, granary", "dagbani": "pupuriti" }, { "english": "a large basket with a small opening used for storing grain", "dagbani": "Note: 'a large basket with a small opening used for storing grain' (IM)" }, { "english": "He seals his granary.", "dagbani": "O biɛ o pupuru." }, { "english": "bulli", "dagbani": "bulli" }, { "english": "soft sticky stuff", "dagbani": "puri" }, { "english": "fibre of guineacorn leaves", "dagbani": "puri" }, { "english": "undigested food in animals", "dagbani": "puri" }, { "english": "farm-boundary, edge of farm, headland", "dagbani": "putariga" }, { "english": "do not reap to the very edges of your field", "dagbani": "yin’ di kpuɣiya yi putarisi zaa daatam" }, { "english": "shrub [sp.] used as a hedge between farms", "dagbani": "putarisalli" }, { "english": "shrub [sp.] used as a hedge between farms", "dagbani": "puutarisalli" }, { "english": "shrub [sp.] used as a hedge between farms", "dagbani": "putarisala" }, { "english": "shrub [sp.] used as a hedge between farms", "dagbani": "puutarisala" }, { "english": "something annoying, painful", "dagbani": "putaali" }, { "english": "a farmer", "dagbani": "putira" }, { "english": "malice, spite, cruelty", "dagbani": "putɔɣu" }, { "english": "if you have envying which comes from malice and selfish thoughts in your hearts", "dagbani": "yi yi mali nyuli zabbu din yiri putɔɣu ni na mini diribarilim tɛha yi suhuri ni" }, { "english": "The speech in their mouths starts with foolishness and its end is spite and madness.", "dagbani": "Bɛ noya ni yɛtɔɣa piinimi ni jɛritali, ka naari ni putɔɣu ni yinyari." }, { "english": "It will be the cruel day of his anger and wrath.", "dagbani": "Di ti yɛn nyɛla o sujee min’ o suhuyiɣisili ni o putɔɣu niŋbu dali." }, { "english": "I see cruel matters forming a vision.", "dagbani": "N nyala putɔɣu yɛl’ shɛŋa din niŋdi ʒii." }, { "english": "to be cruel, violent", "dagbani": "mali putɔɣu" }, { "english": "brutality, wickedness", "dagbani": "putɔɣu" }, { "english": "cruel, malicious person", "dagbani": "putɔɣulana" }, { "english": "putɔɣulana", "dagbani": "amaa bɛ ni tim tumo ŋun nyɛ putɔɣulana ka o lu bɛ zuɣu but a merciless messenger will be sent to deal with them. [PRO 17:11]" }, { "english": "and malicious people hold their peace. [JOB 5:16]", "dagbani": "ka putɔɣinim’ fo bɛ noya" }, { "english": "though the wicked spring up like grass. [PSA 92:7]", "dagbani": "Hal putɔɣulaannim’ yi kul zoori kaman mɔri la" }, { "english": "farm/farmed field/plot", "dagbani": "puu" }, { "english": "to/at the farm", "dagbani": "puuni" }, { "english": "farms", "dagbani": "puri" }, { "english": "The farmers whose farms are near to us here.", "dagbani": "pukpariba bɛn puri miri ti ŋɔ na" }, { "english": "A farmer roasts a yam at the farm.", "dagbani": "Pukpara she nyuli puu ni n-ŋubi" }, { "english": "This is his farm.", "dagbani": "O puu m-bɔŋo" }, { "english": "Abu's farm has not done well.", "dagbani": "Abu puu bi niŋ." }, { "english": "Abu has gone to farm.", "dagbani": "Abu chaŋ puu ni." }, { "english": "I am going to town.", "dagbani": "N ya tiŋ' naa" }, { "english": "The chief of my home village investigated how many days a week people were going to their farms.", "dagbani": "n-daa kpahim niriba ni chani bɛ puri ni shɛm dabisili kam bakɔi puuni." }, { "english": "plantation", "dagbani": "pukpara" }, { "english": "to clear land for a farm", "dagbani": "ŋma puu" }, { "english": "plantation of trees, orchard", "dagbani": "tihi puu" }, { "english": "belly", "dagbani": "puu" }, { "english": "without notice, suddenly", "dagbani": "puu" }, { "english": "We were sitting down when he entered suddenly.", "dagbani": "Ti daa ʒimi ka o kpɛna puu." }, { "english": "to lie in heaps", "dagbani": "puui" }, { "english": "to be full to overflowing", "dagbani": "puui" }, { "english": "The river has overflowed its banks.", "dagbani": "Mɔɣili puuya." }, { "english": "The soup is boiling over.", "dagbani": "Ʒiɛri maa puura." }, { "english": "running over, overflowing", "dagbani": "puuri bahira" }, { "english": "your carts overflow with abundance.", "dagbani": "a naɣikɔra tɔriko lɔɣu pali bindira hal ti puuri bahira" }, { "english": "my cup runneth over", "dagbani": "m pipia pali hal ti puuri bahira" }, { "english": "to be full", "dagbani": "pali" }, { "english": "to be plentiful", "dagbani": "pu" }, { "english": "brimfull", "dagbani": "pu, tim3, marimari, mama" }, { "english": "to be plentiful", "dagbani": "pu" }, { "english": "to be plentiful", "dagbani": "yam, zooi" }, { "english": "inside, in.", "dagbani": "puuni" }, { "english": "Again, it kills the micro-organisms in the soil.", "dagbani": "binneenbihi bɛn be tiŋgbani puuni." }, { "english": "we are happy (even) in our suffering.", "dagbani": "piɛli ti wahala dibu puuni" }, { "english": "The anger of a deaf and dumb person remains in his inside.", "dagbani": "Bin’ sabila puuni ka bim’ piɛla yina." }, { "english": "White things come out of black things.", "dagbani": "ko’shɛli o ni nyɛri o ma bihili puuni maa" }, { "english": "it is enough that he eats four times in a day.", "dagbani": "di saɣiya ni o diri paai siɣim bunahi dabisili puuni" }, { "english": "Dagbani", "dagbani": "n-gari" }, { "english": "three descendants", "dagbani": "dimbalanim maa zaa" }, { "english": "Of the three descendants of Naa Gbewaa, the language of the Nanumba is closer to Dagbani than the others.", "dagbani": "Of the three descendants of Naa Gbewaa, the language of the Nanumba is\ncloser to Dagbani than the others." }, { "english": "we have extracted this information from the book we call 'Where There Is No Doctor'.", "dagbani": "ti n mi yaai dimbɔŋɔ baŋsim ŋɔ la buku shɛli ti ni booni (where there is no Doctor) la puuni" }, { "english": "menstruate", "dagbani": "nya puuni" }, { "english": "No Doctor", "dagbani": "puuni" }, { "english": "(he does not) lie with a woman during her period", "dagbani": "Cpart: puuni" }, { "english": "get resin and coat it (the ark) inside and out", "dagbani": "bo diɣiri n-tabilitabili di puuni mini ndi nyaaŋa" }, { "english": "stomach.", "dagbani": "puuni" }, { "english": "adultery with a pregnant woman.", "dagbani": "puuni pahibu" }, { "english": "the sole (of the foot)", "dagbani": "puuni" }, { "english": "the soles of their feet were like the sole of a calf's foot.", "dagbani": "bɛ naba puuni be kaman naɣibila napɔŋ puuni la" }, { "english": "sole of foot", "dagbani": "nabili puuni" }, { "english": "Job's feet", "dagbani": "Ayuba puuni" }, { "english": "the sole", "dagbani": "napɔŋpuuni" }, { "english": "sores attacked Job from his crown to his feet.", "dagbani": "yumaha gbaai Ayuba, o zuɣutaliga ni zaŋ hal ni o naba puuni fresh" }, { "english": "at farm", "dagbani": "puuni" }, { "english": "a stick-in-the-mud, a person who is always unwilling to go to a place but once he is there is equally reluctant to go back", "dagbani": "puunoo" }, { "english": "to plant", "dagbani": "sa" }, { "english": "to transplant", "dagbani": "sa" }, { "english": "to be planted", "dagbani": "sa" }, { "english": "I will plant you and not uproot you again.", "dagbani": "N ni zaŋ ya sa, ka ku lan vuɣi ya" }, { "english": "I was a shepherd and planted fig trees.", "dagbani": "n nyɛla biŋkɔbigula ni ŋun sari fiig tihi" }, { "english": "the important baobab that you see in the picture is still growing in the place they call Adiboo.", "dagbani": "ninmoo tu’ shɛli yi ni nyari anfooni ŋɔ ni maa na sa tin' yuli booni Adiboo" }, { "english": "sow seed", "dagbani": "biri" }, { "english": "They ploughed and sowed seed and planted trees, and the farms were productive and the trees also fruited well.", "dagbani": "m-biri bimbira ka sa tihi, ka di daa niŋ, ka tihi maa gba daa wali pam." }, { "english": "Don’t remove the pepper plant and plant the yabiga tree (which has a bitter juice that is used to make poison arrow heads).", "dagbani": "Di sibigi naanzua ka sa yabiga." }, { "english": "to fix a stick in the ground (e.g. flag pole or fence post).", "dagbani": "bɛn’ darigim’ ŋooi" }, { "english": "they should pull a rafter out of (his) house and set it up and hang him on it.", "dagbani": "yiŋ’ yɔɣirili n-zaŋ li sa n-zaŋ" }, { "english": "The honest person inserts a spear into the ground and a hundred liars try to pull it out but cannot do so.", "dagbani": "Yɛlimaŋlilana sa kpani ka ʒirinim’ kɔbiga laɣiŋ gubi ni bɛ sibigi wolim je." }, { "english": "I will strike it and take it apart into fragments which ?? on the ground.", "dagbani": "sansaya la bahi tiŋa." }, { "english": "If an arrow is stuck in an antelope, it is better than being left in the hand of a hunter.", "dagbani": "Piɛm yi sa valiga ni di so ni di be tɔha nuu ni." }, { "english": "Note: sa\nn-sa -ya6 be stuck in the ground in various places ??", "dagbani": "saai" }, { "english": "pitch a tent.", "dagbani": "Samiya" }, { "english": "God will provide for what He has called His children to do.", "dagbani": "Naawuni biɛhigu shee din nyɛ Naawuni min’ o niriba laɣiŋgu suɣili maa gol’ tuuli" }, { "english": "'Set up the tabernacle, the Tent of Meeting, on the first day of the first month.'", "dagbani": "dahin’ yini dali." }, { "english": "there, yonder.", "dagbani": "sa" }, { "english": "A cripple says that they should put him on their shoulders to see what has passed by, but not to see what is coming.", "dagbani": "Gbarigu yɛliya ni bɛ tuɣim’ o ka o nyala din chani sa, pa din kanna." }, { "english": "here, hither.", "dagbani": "kpe ha, kpe sa" }, { "english": "then, that (distant) time", "dagbani": "saha shɛli sa" }, { "english": "In the olden days, our ancestors had many wars.", "dagbani": "Saha shɛli sa, ti yaanim’ daa yi tuhiri tɔbu pam." }, { "english": "If the test shows that you don't have HIV, it doesn't mean that you can't contract it at a future date.", "dagbani": "Zahimbu maa yi wuhi ni a ka HIV, di bi wuhi ni a ku li tooi nya li la dahinshɛli sa." }, { "english": "some time ago", "dagbani": "sahinsheli sa" }, { "english": "now", "dagbani": "pumpɔŋɔ" }, { "english": "tomorrow, yesterday", "dagbani": "sa" }, { "english": "I went yesterday.", "dagbani": "N sa chaŋiya." }, { "english": "I will go tomorrow.", "dagbani": "N sa ni chaŋ." }, { "english": "You will hear it tomorrow.", "dagbani": "A sa ni wum li biɛɣu ni." }, { "english": "You don't even know what your life tomorrow will be!", "dagbani": "Yi nyɛla bɛn bi mi din sa yɛn niŋ yi nyɛviya biɛɣuni" }, { "english": "Go out early tomorrow morning and go to meet Pharaoh.", "dagbani": "Sa daŋmi yibu biɛɣ’ asiba n-chaŋ ti chirigi Firawuna" }, { "english": "earlier today", "dagbani": "da" }, { "english": "on the morrow, tomorrow", "dagbani": "biɛɣuni" }, { "english": "day after tomorrow/before yesterday", "dagbani": "daa" }, { "english": "If a child doesn’t have sense and is catching something that bites, let him/her do so and learn a lesson from it.", "dagbani": "Bia yi ka yɛm ka yɛn gbaai bindimdigu, shini o ka o gbaai sa saai sɔha." }, { "english": "to have frequent stool", "dagbani": "sa4" }, { "english": "risk, danger, jeopardy", "dagbani": "sababu" }, { "english": "a trouble-maker, one who causes trouble", "dagbani": "sababulana" }, { "english": "to write", "dagbani": "sabi" }, { "english": "he wrote the same words that he had previously written", "dagbani": "o daa sabi yɛtɔɣ’ yinsi shɛŋa o ni daa tuui sab’ la" }, { "english": "Those", "dagbani": "sabi li n-nyɛ" }, { "english": "whose picture and writing is on it here?", "dagbani": "Ŋun’ daanfoni mini sabbu n-lee be di ni ŋɔ?" }, { "english": "The letter you wrote to me, they have translated it and read it out to me.", "dagbani": "Yi ni sab’ gbaŋ shɛli ti ma la, bɛ lɛbigi li karim wuhi ma." }, { "english": "they have spent a lot of time to ensure that this information may be well written.", "dagbani": "bɛ ni daa ku dahima yuli ka lahabaya ŋɔ sabi viɛnyɛliŋga" }, { "english": "They must write their names.", "dagbani": "Bɛn yɛn sabi maa yuya." }, { "english": "Those who wish to marry must fill in a form for the official.", "dagbani": "Di tu ni bɛn yɛn kpuɣi tab’ ŋɔ sabi gbɔŋ n-ti kpɛm’ maa" }, { "english": "Use the numerical table below and write the numbers of your household members.", "dagbani": "Zaŋmi aŋfooni-kahigirili din do gbunni ŋɔ n sabi a yiŋnim' aŋfooni kaligirili" }, { "english": "write down, record", "dagbani": "sabi sɔŋ" }, { "english": "all the people in Zion whose names are written down.", "dagbani": "shɛb’ zaa Ziɔn ka bɛ sabi bɛ yuya sɔŋ la" }, { "english": "Hold what the 7 thunders have said secret, and don't write it down!", "dagbani": "Gbib' satahins' ayopɔin maa ni yɛli shɛm maa ashilɔni, ka di sab' li sɔŋ!" }, { "english": "choose a piece of wood and write 'Judah's and the Israelites' ' on it.", "dagbani": "piimi dapaɣili sabi, 'Juda dini ni Izraɛlnim’ dini’ m-pa di zuɣu" }, { "english": "to put a person's mind in uncertainty through one's inaction or deceit", "dagbani": "sabi ninni" }, { "english": "to prepare a nominal roll of taxpayers", "dagbani": "sabi lampoo" }, { "english": "read", "dagbani": "karim" }, { "english": "a writer (of ...)", "dagbani": "sabira" }, { "english": "to take, sit (an academic) examination, to 'write'", "dagbani": "sabi" }, { "english": "a test, exam", "dagbani": "tɛsi" }, { "english": "a writer (of ...)", "dagbani": "sabira" }, { "english": "Scripture", "dagbani": "Sabbu" }, { "english": "holy Scripture", "dagbani": "Sabbu Kasi" }, { "english": "from infancy you have known the holy Scriptures", "dagbani": "A bilim ni ha mi ka a pun mi Naawuni Sabbu Kasi" }, { "english": "oh dear!", "dagbani": "sabi" }, { "english": "to darken", "dagbani": "sabigi" }, { "english": "to blacken", "dagbani": "sabigi" }, { "english": "I can make the sky turn dark", "dagbani": "N ni tooi chɛ ka sagbana sabigi libilibi" }, { "english": "They (locusts) covered all the ground until it was black.", "dagbani": "bɛ daa kul palila tiŋgbɔŋ maa ni zaa hal ka tiŋgbani ti ku n-sabigi" }, { "english": "darkness; thick clouds, full of water", "dagbani": "sagban’ tibisa din sabigi ka kom be di ni" }, { "english": "If he wants the leather to be red he gets reddening and soaks it, if he wants it to be black he uses blacking to blacken it.", "dagbani": "sabinli o niŋdi la sabiri n-sabigi li." }, { "english": "to be blackened.", "dagbani": "sabili." }, { "english": "Don't look down on me because I am dark(-complexioned).", "dagbani": "Di lihi ʒiɛm’ ma, n ni sabigi maa zuɣu." }, { "english": "The bachelor’s piece of yam.", "dagbani": "Dakoli nyu' ŋmaa bilim sabigi, di mi ku bahi mɔni." }, { "english": "‘black (adj.)’", "dagbani": "'sabiliga, 'sabilli, 'sabinli" }, { "english": "‘get red’", "dagbani": "mɔhi" }, { "english": "‘get white’", "dagbani": "paligi" }, { "english": "spleen", "dagbani": "sabilɛɣu" }, { "english": "Moslem writing", "dagbani": "sabili" }, { "english": "amulet", "dagbani": "sabili" }, { "english": "After this tanning process, the leather can be used to make a pouffe, a talisman or an amulet.", "dagbani": "Gbaŋ ŋɔ tuma yi naai, o ni tooi zaŋ li she dufiɛli, gurim, bee sabili." }, { "english": "tie them on your foreheads like amulets.", "dagbani": "zaŋ li lo m-pa yi gbɛri zuɣu kaman saba la" }, { "english": "The Kariga chief’s ​", "dagbani": "Kari’ naa sabili di pala o nyɔɣu zuɣu." }, { "english": "talisman is put on his own chest.", "dagbani": "zaŋ li lo m-pa yi gbɛri zuɣu kaman saba" }, { "english": "tie them on your foreheads like amulets.", "dagbani": "niŋ saba ni ka bɛ zaŋli she n tabili zuɣupiligu maa" }, { "english": "he makes an amulet and it is sewn onto the hat.", "dagbani": "niŋ saba ni ka bɛ zaŋli she n tabili zuɣupiligu maa" }, { "english": "The people they call leatherworkers are those who sew protective charms and amulets.", "dagbani": "Bɛ ni booni so gbanzaba nyɛla ŋun shɛri gurima mini saba." }, { "english": "to read the Quran and forecast major events of the year", "dagbani": "lɔrigi sabili" }, { "english": "New Year Fire Festival", "dagbani": "Budzim" }, { "english": "(of women) to make a public vow to refrain from the practice of witchcraft (the vow is administered by state Elders and Muslim teachers)", "dagbani": "ŋme sabili" }, { "english": "liver", "dagbani": "sabili" }, { "english": "Meat is tasty; liver is even tastier.", "dagbani": "Nimdi nyaɣisa, sabili n-gari." }, { "english": "Take the fat from the ram, the fat-tail, the fat covering the entrails, the long lobe of the liver.", "dagbani": "Di simdi ka a ti zaŋ piɛlaa maa kpam min’ o zuli ni kpam ni o nyɔri kpam ni o saba" }, { "english": "field mouse", "dagbani": "sabili" }, { "english": "rat", "dagbani": "sabili" }, { "english": "He dug a hole and caught a mouse.", "dagbani": "O gbi voli gbaai sabili." }, { "english": "be black.", "dagbani": "sabili" }, { "english": "evergreen trees.", "dagbani": "Tihi din vari kul sabili sahakam" }, { "english": "sabigi; 'sabiliga; 'sabilli; 'sabinli.", "dagbani": "Studies in the Languages of the Volta Basin III [Legon : University of Ghana Linguistics Department] pp. 173-192." }, { "english": "blue", "dagbani": "sabilifaa" }, { "english": "black-ish", "dagbani": "bɛn" }, { "english": "off-black", "dagbani": "too" }, { "english": "blue thread", "dagbani": "sabilifaa mini gali" }, { "english": "purple thread", "dagbani": "ʒiɛkpeein ni gali" }, { "english": "scarlet thread", "dagbani": "ʒiɛkpain ni gali" }, { "english": "fine white thread", "dagbani": "piɛli viɛlli" }, { "english": "they can use blue thread and purple thread and scarlet thread and fine white thread to weave all kinds of cloth.", "dagbani": "wuɣi situra balibu kam" }, { "english": "'It is then dressed in blue and purple'.", "dagbani": "Di situra nyɛla zaɣ’ sabilifaa mini zaɣ’ ʒiɛhi." }, { "english": "Three cheers for the red", "dagbani": "'ʒiɛfaa, 'ʒiɛkpeein, 'ʒiɛkpain." }, { "english": "white and black.", "dagbani": "faa." }, { "english": "black", "dagbani": "sabiliga" }, { "english": "You cannot recognize a black cow at night.", "dagbani": "Ninsala ku tooi baŋ yuŋ naɣ’ sabiliga." }, { "english": "If there is sweat on a black goat, it will be difficult for one to recognize it.", "dagbani": "Woligu yi puhi bu’ sabiliga bua baŋdiba ni di wahala." }, { "english": "sweat", "dagbani": "puhi" }, { "english": "goat", "dagbani": "bua" }, { "english": "recognize", "dagbani": "baŋdiba" }, { "english": "difficult", "dagbani": "wahala" }, { "english": "sabilim 'get black'", "dagbani": "sabilim ‘get black’" }, { "english": "Three cheers for the red white and black.", "dagbani": "CG *bbiri, sab-, kwata." }, { "english": "blackness", "dagbani": "sabilim" }, { "english": "The stick that is used in roasting groundnuts no longer fears being black.", "dagbani": "Doli (Dangbee) din she sima bi lan zɔri sabilim." }, { "english": "The child's mouth should encompass its mother's nipple including the whole areola.", "dagbani": "Bia maa nɔli tuya ka di gbaai o ma bihinɔli n tabili bihinɔli sabilim maa tariga." }, { "english": "areola, dark area around nipple of breast", "dagbani": "bihinɔli sabilim" }, { "english": "black in parts", "dagbani": "sabilimsabilim" }, { "english": "every black lamb and every spotted or speckled young goat", "dagbani": "sabila ni bu’ shɛb’ bɛn mali sabilimsabilim mini bɛn liɣisiliɣisi" }, { "english": "get black", "dagbani": "sabigi, sabili" }, { "english": "black", "dagbani": "sabiliga, sabilli, sabinli" }, { "english": "Legon", "dagbani": "University of Ghana Linguistics Department" }, { "english": "blue", "dagbani": "sabilitim" }, { "english": "They shall put a fine leather cover over it, spread a blue cloth on top.", "dagbani": "bɛ zaŋ biŋkɔbigu gbaŋ yɛrigi pil’ li, ka zaŋ chinchin’ sabilitim yirigi pil’ li" }, { "english": "black", "dagbani": "'sabilli" }, { "english": "black (plural)", "dagbani": "'sabila" }, { "english": "black", "dagbani": "'sabiliga" }, { "english": "black", "dagbani": "'sabinli" }, { "english": "get black", "dagbani": "timtim" }, { "english": "I will not collect white dogs' shit and also collect black dogs' shit.", "dagbani": "N ku va ba’ piɛla bina ka lahi va ba’ sabila bina." }, { "english": "black", "dagbani": "sabinli" }, { "english": "I looked and saw a black horse.", "dagbani": "n daa lihi, n nya nya wɔr sabinli" }, { "english": "If he wants the leather to be red he gets reddening and soaks it, if he wants it to be black he uses blacking to blacken it.", "dagbani": "O yi bɔri ni gbaŋ maa mooi o bɔri la moonsi n-lɔhi n-niŋ li, o mi yi bɔri ni di niŋ zaɣ’ sabinli o niŋdi la sabiri n-sabigi li." }, { "english": "black", "dagbani": "sabiliga" }, { "english": "black", "dagbani": "sabilli" }, { "english": "black", "dagbani": "sabigi" }, { "english": "'get black'", "dagbani": "'sabiliga; 'sabilli; sabilim" }, { "english": "a taxi", "dagbani": "sabinsi" }, { "english": "chronic gonorrhœa", "dagbani": "sabinyuuŋa" }, { "english": "a writer (of ...)", "dagbani": "sabira" }, { "english": "(they were) quoted by the writers of the New Testament.", "dagbani": "Naawuni Kundi Palli sabiriba daa sabi li" }, { "english": "blacking, black dye", "dagbani": "sabiri" }, { "english": "If he wants the leather to be red he gets reddening and soaks it, if he wants it to be black he uses blacking to blacken it.", "dagbani": "O yi bɔri ni gbaŋ maa mooi o bɔri la moonsi n-lɔhi n-niŋ li, o mi yi bɔri ni di niŋ zaɣ'" }, { "english": "get black", "dagbani": "sabigi" }, { "english": "writing.", "dagbani": "sabiri" }, { "english": "rain that doesn't make thunder.", "dagbani": "sabirigu" }, { "english": "a typewriter.", "dagbani": "sabirintoli" }, { "english": "to deride, pooh-pooh sb.", "dagbani": "sabisi" }, { "english": "to make fun of them wherever they are", "dagbani": "pɔhim maa ni ti ... sabisi ba bɛ ni be luɣ’ shɛlikam the wind" }, { "english": "a gecko", "dagbani": "sabisiga" }, { "english": "sabisi", "dagbani": "sabisiga" }, { "english": "either", "dagbani": "ni" }, { "english": "and gecko and monitor and agama", "dagbani": "ni sabisiga ni yuɣu ni baandɔɣu ni" }, { "english": "to show discontent", "dagbani": "? ?" }, { "english": "to puff", "dagbani": "? ?" }, { "english": "cleanliness", "dagbani": "sabita" }, { "english": "The lack of cleanliness is very dangerous.", "dagbani": "Sabita kalinsi mali barina pam" }, { "english": "It is important that when we cook food we do it hygienically.", "dagbani": "Di simdi ka ti yi duɣi bindirigu ka ti niŋ li sabta." }, { "english": "The disease of trachoma can be prevalent in villages where water is unavailable and cleanliness is not high.", "dagbani": "ni dii kani ka sabita bi zooi" }, { "english": "superintendent (of police)", "dagbani": "sabitina" }, { "english": "field mouse having small eyes usually found in swampy places", "dagbani": "sabitiŋgbuŋ" }, { "english": "civilian", "dagbani": "sabiila" }, { "english": "civilian", "dagbani": "sabiila" }, { "english": "money paid by a man to seal a marriage contract", "dagbani": "sadaachi" }, { "english": "the direction from which a place gets its heavy rains", "dagbani": "sadaaŋga" }, { "english": "lightning", "dagbani": "sadibu" }, { "english": "sapphire, a blue jewel", "dagbani": "safaya" }, { "english": "sapphire", "dagbani": "safia" }, { "english": "sapphires", "dagbani": "safianima" }, { "english": "a surveyor", "dagbani": "ni chilibi they had breastplates with the appearance of fire, and .... sapphire, and sulphur. [REV 9:17] From: (Eng.) <\\n(Grk.) < (Heb). Note: thenaturalsapphirecompany" }, { "english": "saffron", "dagbani": "safrɔn" }, { "english": "a row of people for Islamic worship", "dagbani": "safu" }, { "english": "order, line, row, rank", "dagbani": "sahu" }, { "english": "t.z., staple food, without broth", "dagbani": "sagali" }, { "english": "eat t.z. 'dr' (without soup)", "dagbani": "ga sagali" }, { "english": "drink soup", "dagbani": "piɛbi ʒiɛri" }, { "english": "the rainbow", "dagbani": "sagani" }, { "english": "If the rain doesn’t want to fall, then it is not the rainbow that drives it away.", "dagbani": "Saa yi jɛla mibu ka sagani karit’ o." }, { "english": "rainbow appears", "dagbani": "sagani booi" }, { "english": "a rainbow ... surrounded the throne.", "dagbani": "sagani ... booi gili nam ʒiishee maa" }, { "english": "As the rainbow appears marked on the clouds on a rainy day.", "dagbani": "Kaman sagani ni yi booi sagbana ni saa mibu dali shɛm la" }, { "english": "ignorant/fool/stupid/senseless", "dagbani": "saguya" }, { "english": "most stupid of people; you fools", "dagbani": "Ninvuɣ’ shɛb’ bɛn nyɛ saguya\nŋɔ ... jɛra ŋɔ" }, { "english": "to answer, to respond (to a call)", "dagbani": "saɣi" }, { "english": "I called them and they refused to respond.", "dagbani": "m boli ba ka bɛ zaɣisi saɣibu" }, { "english": "If the person who has a", "dagbani": "Yɛllilana yi tola o nol’ ni, ka bɛn kpalim naanyi saɣi" }, { "english": "If you\nrespond “Yes, yes!” with no success, then you respond “I dare you to try to do/say it!”", "dagbani": "A yi saɣi \"Naa, naa!\" nti je, a saɣirila \"Fiɔŋfiɔŋ!\"." }, { "english": "(of a large number of people) to give a response to the singing of one person, to repond in a chorus, shout out\ntogether", "dagbani": "yɔri saɣi" }, { "english": "to agree (to a proposal), accept (a fact, opinion - not accept a gift)", "dagbani": "a yi di saɣi n naan yo a palo maa liɣiri" }, { "english": "If you agree, I would pay you the money for your property. Please agree to accept it.", "dagbani": "Saɣimi dee’ li" }, { "english": "It is hard for someone to agree to die for a righteous person.", "dagbani": "Di\\nto ni ninvuɣ’ so saɣi kpi wuntizɔra zuɣu [ROM 5:7]" }, { "english": "If the fly has medicine for an open sore, would it agree to treat them?", "dagbani": "Zoo yi mali karinyaɣu tim ka naanyi o ni saɣi tibi li? " }, { "english": "The person who is bad doesn’t agree that he/she is bad.", "dagbani": "Ŋun bie ku saɣi ni o bie. " }, { "english": "therefore they are man and wife and custom confirms this.", "dagbani": "dinŋuna bɛ daa nyɛla doo mini o paɣa maa, ka kali saɣi ti li." }, { "english": "Rehoboam didn't agree to the people's proposal. When the Israelites saw that the King wouldn't agree to what they said.", "dagbani": "Rɛhɔbɔam bi saɣi ti niriba maa. Izraɛlnim’ ni daa nya ka naa zaɣisi bɛ ni yɛli shɛm maa." }, { "english": "saw that the King wouldn't agree to what they said.", "dagbani": "A yi saɣi lɔbu a ni saɣi daribu." }, { "english": "If you accept to be tied, you should accept to be pulled.", "dagbani": "A yi saɣi lɔbu a ni saɣi daribu." }, { "english": "obey X's command", "dagbani": "saɣi X noli" }, { "english": "the blessing of obedience", "dagbani": "Alibarika din be noli saɣibu ni" }, { "english": "to be sated, have enough", "dagbani": "saɣim saɣi" }, { "english": "to stick his spoon in the wall, die; eat his t.z. and have enough", "dagbani": "di’o saɣim saɣi" }, { "english": "to be enough", "dagbani": "saɣiya" }, { "english": "That's enough! Don't talk to me about this again.", "dagbani": "Di saɣiya, di lan yɛli ma yɛlli ŋɔ yaha" }, { "english": "it won't be enough for a bunch of grass for those who are tying bundles", "dagbani": "di ku ... saɣi mɔbɔbilɔriba mɔbɔɣu" }, { "english": "If children have enough iodine ...", "dagbani": "Ayodin yi saɣi bihi" }, { "english": "you have enough of everything.", "dagbani": "yi kul mali binshɛɣu kam ka di saɣiri ya" }, { "english": "her hips are not yet wide enough to allow childbirth.", "dagbani": "o sakpuɣa na bi yɛligi saɣi bia dɔɣibu" }, { "english": "Put food in the people's sacks as much as they can carry.", "dagbani": "Niŋm’ bindira su niriba maa kpalansi ni ka di saɣi bɛ ʒibu tariga" }, { "english": "to fit, be the right/same size.", "dagbani": "Bɛn" }, { "english": "Birds of a feather flock together.", "dagbani": "Bɛn saɣi bɛn’ n-doli." }, { "english": "Those who are equal to each other move about together.", "dagbani": "Bɛn saɣi bɛn’ n-doli." }, { "english": "The grass that is appropriate for the mouth of the goat is what it eats.", "dagbani": "Mɔri din saɣi bua noli din’ ka o ŋubira." }, { "english": "to be adequate, good enough for.", "dagbani": "saɣ" }, { "english": "enough for Him.", "dagbani": "A yi bi saɣi" }, { "english": "“Stop, stop”", "dagbani": "Chɛliya chɛliya!" }, { "english": "you don’t tell others that they should stop doing something.", "dagbani": "a bi yɛri ni bi chɛliya." }, { "english": "to become grown-up", "dagbani": "saɣi nira" }, { "english": "If a person wears a hat in Dagbong it shows that he is an adult.", "dagbani": "Nira yi ti pili zuɣupiligu Dagbɔŋ di wuhirimi ni o saɣi nira." }, { "english": "be about time", "dagbani": "(saha) saɣi" }, { "english": "It is time for worship.", "dagbani": "Jiŋli puhibu saɣiya." }, { "english": "to be equal with (with taba)", "dagbani": "ŋuni ka yi lee yɛn zaŋ ma buɣisi ka nya ka m min’ o saɣi?" }, { "english": "To whom will you compare me or count me equal?", "dagbani": "Yɛla ŋmanila taba, amaa di bi saɣi taba." }, { "english": "Situations resemble one another, but they are not the same.", "dagbani": "N saɣi kpibu" }, { "english": "ball, portion, pat of t.z.", "dagbani": "Tikub’ yɛtɔɣa ŋmanila saɣibɔri" }, { "english": "Gossip is like a tasty morsel of t.z.", "dagbani": "nyaɣisili" }, { "english": "A gossip's speech is like a tasty pat of t.z.", "dagbani": "Tikub’ yɛtɔɣa ŋmanila saɣibɔri' nyaɣisa" }, { "english": "a person who does not eat t.z.", "dagbani": "saɣichiha" }, { "english": "supper, dinner, 't.z.-eating'", "dagbani": "saɣidihili" }, { "english": "a t.z. bowl, porringer, bowl for serving/eating t.z.", "dagbani": "saɣidirilaa" }, { "english": "a t.z. pot, pot for cooking t.z.", "dagbani": "saɣiduɣu" }, { "english": "toads will enter the cooking-areas of your house and get into the t.z. pots and stewpots.", "dagbani": "saɣiduɣuri ni ʒiɛduɣuri ni zaa" }, { "english": "old t.z. eaten cold next morning.", "dagbani": "saɣikurili" }, { "english": "food taken at night during the month of fasting.", "dagbani": "saɣila" }, { "english": "a narrow strip of land", "dagbani": "saɣiliŋga" }, { "english": "staple food", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "millet (or other grain) porridge", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "t.z.", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "I feed you with milk, not t.z.", "dagbani": "Bihim ka n daa mali dihiri ya, pa saɣim" }, { "english": "If you are eating where you have not been invited, you don't tell that", "dagbani": "A yi buhimdi so saɣim n-dira nyin' miri ka yɛli ni o piɛbiri ʒiɛri" }, { "english": "If they say you are not able to make gruel you try hard and cook TZ.", "dagbani": "Bɛ yi yɛli ni a ku tooi kɔɣi kukɔɣili, a kpaŋdila amaŋa n-duɣi saɣim." }, { "english": "Foods like t.z. ... kokoo or drinking water are not what is good for a baby.", "dagbani": "koko bee kɔm nyubu pala din viɛli n-ti bilɛɣu" }, { "english": "food in general", "dagbani": "SAG-BO~M" }, { "english": "supper", "dagbani": "yuŋ saɣim" }, { "english": "to stick his spoon in the wall, die", "dagbani": "di’o saɣim saɣi tariga" }, { "english": "Lit: eat his t.z. and have enough.", "dagbani": "chɛ ka n kuli ka m ba ti di saɣim saɣ’ o tariga ka n sɔɣ’ o pɔi let me go home" }, { "english": "until my father dies and I bury him.", "dagbani": "[LUK 9:59]" }, { "english": "Syn: die.", "dagbani": "Syn: kpi" }, { "english": "Note: many other euphemisms see under die", "dagbani": "Note: many other euphemisms see under kpi" }, { "english": "Etym: W.O/V *SAG- + -BO.", "dagbani": "Etym: W.O/V *SAG- + -BO" }, { "english": "dasaɣim; sagali; saɣichiha; saɣidirilaa; saɣidihili; saɣikurili; saɣituliga; saɣivuɣili; root-euphemism.", "dagbani": "dasaɣim; sagali; saɣichiha; saɣidirilaa; saɣidihili; saɣikurili; saɣituliga; saɣivuɣili; wuntansaɣim." }, { "english": "milk, mother's or animal's milk (fresh).", "dagbani": "bihim" }, { "english": "The child's mother's milk protects the child from both hunger and thirst.", "dagbani": "Bia ma bihim ... taɣiri bia maa kum mini kɔnyuri zaa." }, { "english": "Shall I go and call a Hebrew woman who has milk to come and nurse your child for you?", "dagbani": "N cham’ ti boli Hiburu paɣ’ so ŋun mali bihim na ka o ti mɔɣis’ a bia maa bihim ti a?" }, { "english": "Milk gourds.", "dagbani": "Bihim chihi garila tab’ barilim di bi gari tab’ piɛlim." }, { "english": "vary in size, but not in whiteness.", "dagbani": "di simdi ni a nyuri kom pampam," }, { "english": "tea", "dagbani": "tii" }, { "english": "fruit", "dagbani": "binwala" }, { "english": "gruel", "dagbani": "koko" }, { "english": "milk", "dagbani": "bihim" }, { "english": "bindiri", "dagbani": "bindiri komkom" }, { "english": "milk is 'let down', mother begins lactating", "dagbani": "bihim yooi" }, { "english": "The milk is coming and the newborn calf knows how to suck to its fill.", "dagbani": "Bihim yooya ka naɣibila baŋ mɔɣibu." }, { "english": "milk", "dagbani": "bihim" }, { "english": "mini shiri pam", "dagbani": "a land flowing with milk and honey" }, { "english": "milch camels", "dagbani": "laakumnim’ bɛn mali bihim" }, { "english": "nipple, teat", "dagbani": "bihinoli" }, { "english": "diviner (using divination with sand)", "dagbani": "bihiŋmɛra" }, { "english": "biceps, the muscle of the arm", "dagbani": "biko" }, { "english": "loss of child by miscarriage or early death", "dagbani": "bikɔba" }, { "english": "conjugal separation period after miscarriage or the death of an infant", "dagbani": "bikɔba" }, { "english": "the sexual state of a woman who miscarried or whose child died during the separation period after birth", "dagbani": "bikɔba" }, { "english": "to have the first sexual intercourse with a woman who miscarried or whose child died during the separation period after birth", "dagbani": "wɔbi bikɔba" }, { "english": "during the separation period after birth", "dagbani": "IM" }, { "english": "woman who has been bereaved", "dagbani": "bikɔbalana" }, { "english": "women who have been bereaved", "dagbani": "bikɔbanima" }, { "english": "by the loss of an infant by miscarriage or early death", "dagbani": "n" }, { "english": "lana", "dagbani": "lana" }, { "english": "nima", "dagbani": "nima" }, { "english": "abortion", "dagbani": "bikpaɣibu" }, { "english": "pampered child", "dagbani": "bikpamdiga" }, { "english": "eldest child", "dagbani": "bikpɛma" }, { "english": "eldest child (Plural)", "dagbani": "bikpamba" }, { "english": "the elder son will serve the younger", "dagbani": "bikpɛm’ ni ti jɛm bia sani" }, { "english": "How they should give all firstborns to God", "dagbani": "Bɛ ni zaŋ bikpamba ti Naawuni shɛm" }, { "english": "little, small", "dagbani": "bila" }, { "english": "Pl: 'bihi.", "dagbani": "bila" }, { "english": "measures in your house--one large, one small.", "dagbani": "jjika." }, { "english": "They will all know me, from small children to old people, all.", "dagbani": "Bɛ zaa ni ti baŋ ma, bibihi zaŋ tabili ninkura zaa." }, { "english": "When a calf, lamb or kid is born it should stay with its mother seven days.", "dagbani": "Bɛ yi dɔɣi naɣibila bee piɛbila bee bubila, di simdi ka o be o ma sani n-niŋ dab’ ayopɔin." }, { "english": "old", "dagbani": "kurili" }, { "english": "old", "dagbani": "kurigu" }, { "english": "unimportant matters, small cases", "dagbani": "yɛtɔɣ'bihi" }, { "english": "they were bringing hard cases to Moses, but as for unimportant matters, they settled them themselves", "dagbani": "bɛ daa zaŋdi yɛtɔɣ’ kpɛma n-kani Musa sanna, amaa yɛtɔɣ’ bihi dina, bɛmaŋmaŋa n-daa maani li" }, { "english": "to spoil, break down, degenerate", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "it is what will not be able to rot or spoil, let alone fade.", "dagbani": "di nyɛ din ku tooi pooi bee n-saɣim waamaa n-kpaai la" }, { "english": "destruction, spoiling", "dagbani": "mali" }, { "english": "Where there are many people, many things spoil and many things are set right.", "dagbani": "Bɔbigu yi ti be shɛli saɣingu saɣindimi ka maaligu maana." }, { "english": "and many things are set right.", "dagbani": "barigi, kpaɣi, ŋuhum, paŋ, pooi. " }, { "english": "to spoil, damage sth.", "dagbani": "Nɔŋa dim’ kuɣili saɣim omaŋa. " }, { "english": "The scorpion stings a stone and harms itself.", "dagbani": "Nɔŋa dim’ kuɣili saɣim omaŋa. " }, { "english": "break a rule", "dagbani": "saɣim zaligu ‘break a rule’." }, { "english": "Naawuni's rule", "dagbani": "ŋunkam saɣim Naawuni zaligu zaɣ’ yini ni mali di zaa saɣimbu taali." }, { "english": "whoever breaks one of God's commandments is guilty of breaking them all.", "dagbani": "N ku saɣim n ni lo o alikauli" }, { "english": "I will not break the promise that I gave him.", "dagbani": "N ku saɣim n ni lo o alikauli shɛli" }, { "english": "he who hears it may shame you and you will never lose your bad reputation.", "dagbani": "o ni dih’ a vi, ka a yu’ saɣiŋgu ku mali tariga" }, { "english": "to be upset", "dagbani": "haŋkali" }, { "english": "to have a miscarriage", "dagbani": "saɣim puli" }, { "english": "miscarriage", "dagbani": "puli saɣimbu" }, { "english": "to defile a woman (sexually)", "dagbani": "saɣim paɣa" }, { "english": "the first husband who sent her away may not marry her again after she has been defiled", "dagbani": "o yidaan’ kuro ŋun daa tuui yih’ o la ka soli ni o lan kpuɣ’ o niŋ’ o paɣa o saɣimbu maa nyaaŋa" }, { "english": "to desecrate a skin (office of a chief)", "dagbani": "saɣim gbɔŋ" }, { "english": "to desecrate a skin (office of a chief)", "dagbani": " saɣim gbɔŋ" }, { "english": "to destroy.", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "A bad tongue destroys itself, but not someone else.", "dagbani": "Zilim’ biɛɣu saɣim maŋa ku saɣim so." }, { "english": "The bad chisel will destroy many types of iron.", "dagbani": "Chiri' biɛ ni saɣim kuriti." }, { "english": "defame (lit.: spoil a name)", "dagbani": " saɣim .. yuli " }, { "english": "The place where", "dagbani": "Baŋubira yuli ni saɣim shɛli, bakɔhira gba yuli saɣindila ni." }, { "english": "the dog eater’s name spoils is the same place where the dog seller’s name spoils.", "dagbani": "saɣim naaiya" }, { "english": "I have died.", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "destroyed and finished", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "Why did this woman waste the pomade like that?", "dagbani": "Bɔzuɣu ka paɣ’ ŋɔ saɣim tulaale maa lala?" }, { "english": "I would be happy to spend myself and everything I have for your sake.", "dagbani": "zuɣu." }, { "english": "Cigarette smokers waste a lot of their money.", "dagbani": "Di shɛhiranima m bɔŋɔ: Shigaari nyuriba saɣindi bɛ liɣiri pam ..." }, { "english": "The wicked look that people give me at night is wasted (because of the darkness).", "dagbani": "Bɛ gbɛli ma yuŋ saɣim gbɛligu." }, { "english": "to waste (X's) time", "dagbani": "saha ‘to waste (X's) time’." }, { "english": "the one who hit him 'must pay the injured man for the loss of his time'.", "dagbani": "daa ŋme o maa yo o ni saɣim o saha shɛli maa samli" }, { "english": "destruction, spoiling, breaking down", "dagbani": "saɣiŋgu" }, { "english": "Destruction to Jerusalem.", "dagbani": "Saɣiŋgu din niŋ Jɛrusalɛm." }, { "english": "Where there are many people, many things spoil and many things are set right.", "dagbani": "Bɔbigu yi ti be shɛli saɣingu saɣindimi ka maaligu maana." }, { "english": "a destroyer", "dagbani": "saɣinda" }, { "english": "the angel whose name in Hebrew is 'Abaddon' and in Greek 'Apollyon'. It means \"Destroyer\". [REV 9:11]", "dagbani": "malaika ŋun Hiburu yuli booni Abadɔn, ka o Griiki yuli mi booni Apoliɔn la. Diŋbinni nyɛla, “Saɣinda.”" }, { "english": "Satan", "dagbani": "saɣinda" }, { "english": "lower part of the abdomen", "dagbani": "saɣiŋga" }, { "english": "Pain and discomfort in", "dagbani": "Saɣiŋga ni biɛrim ni zabili" }, { "english": "the lower abdomen.", "dagbani": "doo kam zaŋ o nuhi tab’ o saɣiŋga ni kaman paɣa n-wolisiri la" }, { "english": "every man holds his belly like a woman in labour.", "dagbani": "doo kam zaŋ o nuhi tab’ o saɣiŋga ni kaman paɣa n-wolisiri la" }, { "english": "He has a bellyache.", "dagbani": "O saɣiŋg’ ni yi zabir’ o." }, { "english": "sweepings: rubbish, refuse (Br.); trash, garbage (Am.)", "dagbani": "saɣiri" }, { "english": "Dispose of rubbish and dirty water far away, because flies breed in them.", "dagbani": "Bahimiya saɣiri mini ko’biɛri katiŋa dama di puuni ka zɔhi wɔɣira." }, { "english": "The carriers are weary, and there is also a lot of rubbish.", "dagbani": "Ʒiʒiriba gbarigiya; ka saɣiri pam mi beni" }, { "english": "they die and lie like rubbish in the streets.", "dagbani": "bɛ kpi n-do solɔri zuɣu kaman saɣiri la" }, { "english": "The dirt from the sweeping done by a new wife is put anywhere.", "dagbani": "li nimaani." }, { "english": "uncomfortable", "dagbani": "saɣisaɣi" }, { "english": "to cause discomfort", "dagbani": "mali saɣisaɣi" }, { "english": "A toad doesn't bite, but it is uncomfortable to have it in your shorts.", "dagbani": "Pololi bi dimda, amaa o be kpalaŋa ni saɣisaɣi." }, { "english": "to rebuke, 'advise', warn.", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "Pl: saɣisira.", "dagbani": "saɣisira" }, { "english": "Pl: saɣisibu.", "dagbani": "saɣisibu" }, { "english": "You who are my people, hear my rebuke.", "dagbani": "Yinim’ bɛn nyɛ n niriba ŋɔ, wummiya n saɣisigu" }, { "english": "he should go and warn them.", "dagbani": "o chaŋ ti lee saɣisi bɛna" }, { "english": "let them take notice of (the Scriptures') words and take warning themselves.", "dagbani": "chɛ ka bɛ wum di yɛligu ka saɣisi bɛmaŋa" }, { "english": "if they had heeded the warning they would have saved their lives.", "dagbani": "bɛ yi di deei saɣisigu maa, bɛ naan tiligi bɛ nyɛviya" }, { "english": "Many young men and women who attend to people's advice can have good marriages.", "dagbani": "malila amiliya suma." }, { "english": "if he does wrong, I will punish him with a whip as a human father punishes his son.", "dagbani": "o yi ti tum taali, n ni zaŋ fiɛbiga fiɛb’ o n-saɣis’ o kaman ninsalinim’ ni saɣiri bɛ bihi shɛm" }, { "english": "'Better late than never.'", "dagbani": "Yol’ chaŋ so saɣisi chaŋ." }, { "english": "Sit straight!", "dagbani": "Saɣsima ʒini!" }, { "english": "come near", "dagbani": "saɣisi miri" }, { "english": "My son, come close ...", "dagbani": "M bia, saɣisim’ miri na ..." }, { "english": "to correct", "dagbani": "saɣisigu" }, { "english": "warning", "dagbani": "saɣisigu" }, { "english": "rebuke", "dagbani": "saɣisigu" }, { "english": "'advice'", "dagbani": "saɣisigu" }, { "english": "Listen carefully to my advice.", "dagbani": "Gbilisim tibili wum n saɣisigu ŋo" }, { "english": "(you people) rejected my warnings.", "dagbani": "zaɣisi n saɣisigunima" }, { "english": "Isn't it good to listen to people's advice when you want to choose a marriage-partner?", "dagbani": "Di viɛli ni nira wumdi niriba saɣisigu a yi yɛn pii a daamiliya doo bee paɣa?" }, { "english": "Pay attention to warnings to avoid HIV/AIDS.", "dagbani": "Naɣla a dolila HIV taɣibu saɣisigu soya." }, { "english": "Unless you follow the recommendations for protection against AIDS.", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "to agree, conform, be level.", "dagbani": "shɛhira diba ata ŋɔ zaa mi yɛla saɣisila taba" }, { "english": "the words of these three sources of evidence also agree together.", "dagbani": "[1JN 5:8]" }, { "english": "Joseph said to them, “Please come closer.” They did,", "dagbani": "Yisifu daa yɛl’ o biɛyanim’ maa, “Saɣisimiya miri ma na.” Ka bɛ daa saɣisi mir’ o." }, { "english": "Move over, move over", "dagbani": "paai dukpini, di zanila di tarigi maa." }, { "english": "Someone says “Move over, move over” abut if it reaches the wall, that's as far as it goes.", "dagbani": "Dinsaha n-nyɛ bɛ yɛliya ni bɛ zalimi waa, dama Dagbaŋ saɣisi zani ka bɛ ni maai." }, { "english": "That was when they said they should establish a dance because Dagbong was settled well and they were at peace.", "dagbani": "Gooni lu n-saɣisi biɛɣu." }, { "english": "The wall falls down at the right time of the day.", "dagbani": "" }, { "english": "They put beads on her waist and the beads fit her nicely.", "dagbani": "Bɛ tula o shee ni yɛɣu ka di saɣis’ o." }, { "english": "Making enough is better than making too little.", "dagbani": "Niŋ saɣisi n-so niŋ pooi." }, { "english": "be equal, match, fit each other", "dagbani": "saɣisi taba" }, { "english": "You should divide it so that they (the portions) are equal.", "dagbani": "yi ti pirigi li ka di saɣisi taba" }, { "english": "they should share the lamb in accordance with those who will eat it.", "dagbani": "shɛb’ bɛn yɛn ŋub’ o" }, { "english": "'corresponding to the hangings of the court'.", "dagbani": "di mini pateesa’ shɛŋa din daa yili lɔndo maa ni saɣisi taba" }, { "english": "the whole body is adjusted together with all its joints.", "dagbani": "niŋgbuŋ maa zaa kpe n-saɣisi tab’ ni di tuɣili kam shee" }, { "english": "12 stones ... equivalent to the number of the tribes", "dagbani": "kuɣa pinaayi ... ka di saɣisi Izraɛlnim’ zuliya kalinli" }, { "english": "of Israel.", "dagbani": "da Israel." }, { "english": "Hushai got back to the city at exactly the time Absalom was entering Jerusalem.", "dagbani": "Hushai daa labi tiŋ’ puuni ti saɣisi saha shɛli Absalom ni kpɛri Jɛrusalɛm na." }, { "english": "extra wedge for a hoe.", "dagbani": "saɣisiga." }, { "english": "advice", "dagbani": "saɣisigu." }, { "english": "to chop up, smash.", "dagbani": "saɣisim." }, { "english": "They damaged all the carvings there with axes and hatchets.", "dagbani": "Bɛ zaŋ lɛri ŋ-ŋma n-saɣisim a jɛmbu duu maa ni da’ shɛŋa bɛ ni zaŋ dihi li nachiinsi." }, { "english": "They smashed up the carved panelling in your temple with choppers.", "dagbani": "la" }, { "english": "medium, moderate", "dagbani": "saɣisinli" }, { "english": "hot t.z.", "dagbani": "saɣituliga" }, { "english": "a stirring-paddle, stick used for stirring t.z.", "dagbani": "saɣivuɣili." }, { "english": "cloud", "dagbani": "sagbani" }, { "english": "cloud", "dagbani": "sagban" }, { "english": "cloud", "dagbani": "sagbana" }, { "english": "cloud", "dagbani": "sagbaŋ" }, { "english": "cloud", "dagbani": "sangbana" }, { "english": "When the people saw that the cloud stood at the door of the tent.", "dagbani": "Niriba maa daa yi ti nya ka sagbani maa ʒe suɣili maa dunol’ ni" }, { "english": "clouds get dark and a rainbow appears in the clouds.", "dagbani": "sagbana daa chɛ ka saa lu na" }, { "english": "If you are going to fly you should measure the distance of the sky before you fly.", "dagbani": "A yi yɛn yiɣi, a zahindila sagbana ka naanyi yiɣi" }, { "english": "He", "dagbani": "O" }, { "english": "stretched the sky in place.", "dagbani": "A yi to piɛm ka di bi paai sagban’ ni di pala a nubihi ni m-bi kpɛma, zuɣusaa n-wɔɣa." }, { "english": "You shot an arrow but it did not reach the sky, not because your fingers aren't strong; it is just that the sky is far away.", "dagbani": "sagbe n. tree [sp.] Note: ??" }, { "english": "cloud, rain cloud", "dagbani": "sagbɔŋ" }, { "english": "Your love is like a cloud in the morning.", "dagbani": "Yi yurilim ŋmanila asiba sagbaŋ" }, { "english": "small calabash bottle", "dagbani": "sagboo" }, { "english": "time (specific or duration)", "dagbani": "saha" }, { "english": "like a watch in the night", "dagbani": "kaman yuŋ saha biɛla yuusim" }, { "english": "then", "dagbani": "di saha" }, { "english": "Then the child will be wanting to suck a lot.", "dagbani": "Di saha o nyɛla ŋun yɛn bɔri ka o mɔɣiri pam" }, { "english": "at that time (just mentioned)", "dagbani": "lala saha" }, { "english": "At that time the child can suck to the full extent of its appetite.", "dagbani": "Lala saha maa bia ni tooi mɔɣi saɣi o kum tariga" }, { "english": "when ... ?", "dagbani": "bɔ saha, bɔn saha ..." }, { "english": "When will it happen?", "dagbani": "Bɔ saha ka di yɛn niŋ?" }, { "english": "When is it right for a young man and a young woman to start", "dagbani": "Bɔ saha ka di lee tu ni naɣ'chimbila ni paɣasaribila pili n-golindi taba?" }, { "english": "having sexual relations?", "dagbani": "BƆ SAHA N SIMDI NI BƐ CHIHI BIA CHIHIRO-CHIHIRO?" }, { "english": "When is it right to inoculate a child?", "dagbani": "saha din ka bahigu" }, { "english": "forever 'time which not.have ending'", "dagbani": "nyini n-daa nyɛ saha din ka bahigu" }, { "english": "You were the eternal God.", "dagbani": "Naawuni" }, { "english": "time is far spent ('entered')", "dagbani": "saha kpeya" }, { "english": "(of the night) to be advanced", "dagbani": "kpe saha" }, { "english": "always", "dagbani": "sahakam" }, { "english": "sometimes, at a certain time", "dagbani": "saha(n)sheli" }, { "english": "some time ago", "dagbani": "sahinsheli sa/ha" }, { "english": "bed time", "dagbani": "gom saha" }, { "english": "waste time", "dagbani": "ku saha" }, { "english": "I'm not going to waste any more time with you.", "dagbani": "Man’ bi lan yɛn ku saha a sani yaha" }, { "english": "X's time (to die)", "dagbani": "X saha" }, { "english": "The chief of Sunson lived a long time until he knew that his time was near.", "dagbani": "Sunsɔŋ Naa ni daa ti be m-be hal nti baŋ ni o saha miriya" }, { "english": "to waste (X's)", "dagbani": "saɣim (X) saha" }, { "english": "time", "dagbani": "simdi" }, { "english": "the one who hit him must pay the injured man for the loss of his time.", "dagbani": "di lee simdi ka ŋun daa ŋme o maa yo o ni saɣim o saha shɛli maa samli" }, { "english": "a confidant", "dagbani": "sahabe" }, { "english": "follower", "dagbani": "sahabe" }, { "english": "One of the companions of Muhammad", "dagbani": "Sahabi" }, { "english": "at all times, always", "dagbani": "sahakam" }, { "english": "Your commandments are my inheritance at all times.", "dagbani": "A zaligunim’ maa nyɛla n fali sahakam." }, { "english": "Every covetous person is always a poor person.", "dagbani": "Kɔrɛlana zaa nyɛla namolana sahakam." }, { "english": "a person's body is to be healthy, it is necessary for a little of this iodine to be in the body all the time.", "dagbani": "Di yi niŋ ka a koba ni kuli chɔɣisiri sahakam." }, { "english": "If it happens that your bones feel weak all the time.", "dagbani": "waawaayili. saha; kam." }, { "english": "God will sharpen his sword and string his bow.", "dagbani": "Naawuni ni sah’ o takɔbi; ka gur’ o tɔbu." }, { "english": "Don’t hide your upper grinding stone to sharpen it in your room.", "dagbani": "Miri ka a sɔɣi sahi a nɛkaŋ’ a duu puuni." }, { "english": "sharpen by smithing.", "dagbani": "afi." }, { "english": "to comb the hair.", "dagbani": "afi." }, { "english": "HIV is not caught by using the same comb.", "dagbani": "HIV bi loori niri ka di nyɛla afi laɣim sahi." }, { "english": "to collect fees, \"give a person a share of a crop he has harvested for its owner\" ", "dagbani": "daa sahibu" }, { "english": "fish bones", "dagbani": "sahi" }, { "english": "small whirlwind, 'dust devil'", "dagbani": "sahinʒiɛpiliŋga" }, { "english": "Pl: sahinʒiɛpilinsi", "dagbani": "sahinʒiɛpiliŋga" }, { "english": "a wedge for a hoe", "dagbani": "sahirigu" }, { "english": "Pl: sahira", "dagbani": "sahirigu" }, { "english": "costume for a dance called tuubankpuli or baamaya", "dagbani": "sainsain" }, { "english": "Pl: sainsana", "dagbani": "sainsain" }, { "english": "frog [sp.] edible, with long legs", "dagbani": "saka" }, { "english": "Pl: sakanima", "dagbani": "saka" }, { "english": "horsefly", "dagbani": "sakabiga" }, { "english": "heavy, torrential rainfall, downpour", "dagbani": "sakarakara" }, { "english": "beetle [sp.] edible, small", "dagbani": "sakaricheeŋa" }, { "english": "grasshopper", "dagbani": "sakɔɣu" }, { "english": "They shake me off like a grasshopper.", "dagbani": "Bɛ pihigi ma mi bahi kaman sakɔɣu la." }, { "english": "Don’t sell your mother to buy a grasshopper.", "dagbani": "Di kɔhi a ma n-zaŋ da sakɔɣu." }, { "english": "The grasshopper says that it hates the one who picks it up and throws it to the fowls.", "dagbani": "Sakɔɣu yɛliya ni o je ŋun pihiri o m-bahiri noo polo." }, { "english": "locusts and grasshoppers came", "dagbani": "toli mini sakɔri bɛn ka kalinli waɣi yɛrigi" }, { "english": "locusts beyond number", "dagbani": "sakɔri bi puhiri" }, { "english": "If the bush fire has not yet finished burning, the grasshoppers do not congratulate one another on their good luck.", "dagbani": "Buɣim yi bi di naai, sakɔri bi puhiri taba ni bɛ zuɣusuŋ." }, { "english": "X swaps X's precious possession for a useless thing.", "dagbani": "X kɔhi X ma n-da sakɔɣu" }, { "english": "X sells X's mother to buy grasshopper.", "dagbani": "X kɔhi X ma n-da sakɔɣu" }, { "english": "to buy grasshopper.", "dagbani": "Toli kanimi ka sakɔɣu be." }, { "english": "There is no difference between a locust and a grasshopper.", "dagbani": "Toli kanimi ka sakɔɣu be." }, { "english": "The grasshoppers keep taking the things of the locusts and the grasshoppers’ house is left abandoned.", "dagbani": "Toli buni ka sakɔri zaŋ n-zaŋ ka dabari zani." }, { "english": "rainwater.", "dagbani": "sakom" }, { "english": "There is no difference between a locust and a grasshopper.", "dagbani": "Toli kanimi ka sakɔɣu be." }, { "english": "The grasshoppers keep taking the things of the locusts and the grasshoppers’ house is left abandoned.", "dagbani": "Toli buni ka sakɔri zaŋ n-zaŋ ka dabari zani." }, { "english": "A land which absorbs the rainwater which falls on it from time to time ... [HEB 6:7]", "dagbani": "N yibala (Ŋun je ma) duɣi dam ka mani mi ni saakom ka o taɣi." }, { "english": "My enemy brewed pito and I thought she was collecting rainwater.", "dagbani": "My enemy brewed pito and I thought she was collecting rainwater. [.]" }, { "english": "grasshopper", "dagbani": "sakɔnooŋa" }, { "english": "pounded yam, fufu", "dagbani": "sakɔro" }, { "english": "pound fufu", "dagbani": "to sakɔro" }, { "english": "If you see someone pounding fufu with a bow and arrow hanging on his shoulder, it means he has already pounded fufu and someone pinched it.", "dagbani": "A yi ti nya ka so tɔri sakɔro ka nyaɣi lɔɣu, o daa pun tmi ka so yaai di." }, { "english": "Even a small amount of fufu cannot be pounded in a clay dish.", "dagbani": "Sakɔrɔbila ku to laa ni." }, { "english": "'The proof of the pudding is in the eating.'", "dagbani": "Lit: A fruit/Fufu proves its taste in the eating of it.." }, { "english": "a lump of meat", "dagbani": "sakɔripuɣili" }, { "english": "hailstone", "dagbani": "sakuɣili" }, { "english": "hailstone (plural)", "dagbani": "sakuɣa" }, { "english": "A hailstone at harvest-time.", "dagbani": "atam kpuɣibu saha sakuɣili" }, { "english": "thunder", "dagbani": "sakumsi" }, { "english": "heavy rain", "dagbani": "sakurigu" }, { "english": "showers", "dagbani": "sakurili" }, { "english": "hailstones to fall on them.", "dagbani": "saa vura." }, { "english": "it's going to rain.", "dagbani": "Di daa bi yuui ka saa ku n-zibigi, ka pɔhim gbaai ʒiɛbu, ka sa’ kurili dii piligi mibu." }, { "english": "rainstorm", "dagbani": "sakurili" }, { "english": "swallow, martin, swift", "dagbani": "sakpaleeŋa" }, { "english": "Even egrets know when it is time to return; doves, swallows, and small birds know when it is time to migrate.", "dagbani": "Hal naɣipiɛrisi mi bɛ yiŋ’ labbu saha. Ka ŋmanʒee mini sakpaleeŋa ni noombihi bɛn daari doli taba zaa gba mi bɛ kandina saha." }, { "english": "swallows make their nests and bushdoves have their own", "dagbani": "sakpaleensi tɛrila bɛ tɛri, ka ŋmanʒiɛhi mali bɛmaŋmaŋ’ yinsi a jɛmbu duu puuni" }, { "english": "houses in your temple.", "dagbani": "Sakpaleeŋa bi\ndiri chi, zum mia ku gbaag’ o." }, { "english": "The swallow does not eat guinea corn; the snare made of horse-hair will not catch it.", "dagbani": "te is build a nest of sticks, swallows me with mud" }, { "english": "bird", "dagbani": "nooŋa" }, { "english": "thunderbolt, \"a hard, sharp stone\"", "dagbani": "sakpani" }, { "english": "Who ... cleared a path for the thunderbolt ... ?", "dagbani": "Ŋuni n-daa lee ... mali soli ti sakpani? " }, { "english": "the hip", "dagbani": "sakpuɣili" }, { "english": "hip", "dagbani": "sakpuɣu" }, { "english": "hips", "dagbani": "sakpuɣa" }, { "english": "hip", "dagbani": "sakpuri" }, { "english": "he attacked them and 'smote them hip and thigh'", "dagbani": "o daa lu bɛ zuɣu ŋ-ŋmɛri kabiri bɛ sakpuri mini bɛ gbalipina" }, { "english": "her hips are not yet wide enough to allow childbirth.", "dagbani": "o sakpuɣa na bi yɛligi saɣi bia dɔɣibu" }, { "english": "(a term in wrestling) to throw aperson off with the hips", "dagbani": "lɔbi sakpuɣili" }, { "english": "a dagger, \"knife which hangs by the hip\"", "dagbani": "sakuɣili sua" }, { "english": "ready for use", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "to respond quickly to an event", "dagbani": "sakpuɣili" }, { "english": "hollow of thigh", "dagbani": "sakpuɣu" }, { "english": "the hollow of his thigh was dislocated as they wrestled.", "dagbani": "o sakpuɣu maa ŋmirigi bɛ ni daa vari saha shɛli maa" }, { "english": "he fell upon them and smote them hip and thigh", "dagbani": "o daa lu bɛ zuɣu ŋ-ŋmɛri kabiri bɛ sakpuri mini bɛ gbalipina" }, { "english": "sciatic nerve, hip socket (of animal)", "dagbani": "binsakpuɣu" }, { "english": "charcoal.", "dagbani": "n. charcoal." }, { "english": "good charcoal will collect many pieces of iron", "dagbani": "di saha ka Sɛrafinim’ maa ni yino ŋun daa gbib’ buɣim sal’ neɔŋ shɛli o ni" }, { "english": "one of the seraphs who held a live coal which he had taken with tongs", "dagbani": "di ŋmanila buɣim sala ka a zaŋ pa bɛ zuɣuri ni" }, { "english": "it is like burning charcoal that you pile on their heads", "dagbani": "daa zaŋ gbabo gbabi..." }, { "english": "fire of charcoal", "dagbani": "sala buɣim" }, { "english": "From the brightness in front of him came ... fiery coals.", "dagbani": "sala buɣim daa puhi yi neesim din be o tooni maa ni na" }, { "english": "flaming torch", "dagbani": "mɔkpalli" }, { "english": "burning firewood", "dagbani": "datee" }, { "english": "human being", "dagbani": "sala" }, { "english": "human beings", "dagbani": "salinima" }, { "english": "human beings (variant)", "dagbani": "salanima" }, { "english": "All human beings live, but only a few truly see the wonders of God.", "dagbani": "Dunia salinim’ zaa, yilimiya suhupiɛlli yila paɣi Yawɛ!" }, { "english": "All people of the world, sing songs of joy to the Lord!", "dagbani": "Salinima kuriti kalana bandi, ka Naawuni pun kuri banchiriga." }, { "english": "Human beings are making leg irons for the poor and orphaned, but God has already made a dagger.", "dagbani": "Yɛlli ʒi n-libigi Naawuni m-pahi sala." }, { "english": "humanity", "dagbani": "Syn: ninsala; adaam, daadam, igunadaam." }, { "english": "beings are unexpectedly surprised.", "dagbani": "Taba golibu nyɛla Naawuni pini suŋ n-ti sala." }, { "english": "Sex is a good gift of God to humanity.", "dagbani": "Ninsala suŋnyɛ la Naawuni pini ni Akpeeisi m-pieŋa." }, { "english": "to be slippery, sticky, slimy", "dagbani": "sala" }, { "english": "large, big", "dagbani": "'sala4" }, { "english": "big yams", "dagbani": "nyu' sala" }, { "english": "big pieces of firewood", "dagbani": "dɔ' sala" }, { "english": "contemporaries, fellows, peers, fellow human beings", "dagbani": "salalaantaba" }, { "english": "in the practice of our national religion I outstripped most of my Jewish contemporaries", "dagbani": "salalaantab’ tooni Yɛhudianim’ adiini soli dolibu ni" }, { "english": "dry season", "dagbani": "salaŋa" }, { "english": "tug-of-war", "dagbani": "salangbarigbari" }, { "english": "the late dry-season, 'hungry season', beginning of farming", "dagbani": "salaŋa" }, { "english": "first/early rain at beginning of farming season", "dagbani": "salaŋsaa" }, { "english": "Ask the Lord for rain at the time of the spring rain.", "dagbani": "Suhimiya Yawɛ saa salan’ saa mibu saha." }, { "english": "rainy season", "dagbani": "shɛɣu" }, { "english": "first rain at the start of the farming season", "dagbani": "salaŋsaa" }, { "english": "first rain at the start of the farming season (plural)", "dagbani": "salaŋsahi" }, { "english": "soybeans", "dagbani": "salaŋtuya" }, { "english": "capital city/town", "dagbani": "salaa" }, { "english": "the seat of kingship of Dagboŋ (currently Yendi)", "dagbani": "salaa" }, { "english": "bride price", "dagbani": "salaachi" }, { "english": "bride price (variant)", "dagbani": "asadachi" }, { "english": "bride price (variant)", "dagbani": "salaati" }, { "english": "bride price (variant)", "dagbani": "asalaati" }, { "english": "a large piece of potsherd", "dagbani": "sali" }, { "english": "a large piece of potsherd (plural)", "dagbani": "saya" }, { "english": "sali", "dagbani": "sali" }, { "english": "Pl: sanda.", "dagbani": "Pl: sanda" }, { "english": "sandal decorated with a tuft of wool", "dagbani": "salibata" }, { "english": "small piece of potsherd", "dagbani": "salichee" }, { "english": "Job looked for a potsherd and scraped himself.", "dagbani": "Ayuba daa bo salichee kɔriti omaŋa." }, { "english": "fragment ... for taking coals from a hearth or scooping water out of a cistern", "dagbani": "salichee din ni mooi buɣim bee n-tooi kom kɔduɣu ni" }, { "english": "A broken piece of a pot prevented things from getting burned; otherwise fire would have destroyed things.", "dagbani": "Lit: done its work." }, { "english": "a private pit latrine for the chief, private cesspit.", "dagbani": "saliga" }, { "english": "weevil/s that destroy grain.", "dagbani": "saliga" }, { "english": "latrine.", "dagbani": "saligani" }, { "english": "to be acquainted with, used to.", "dagbani": "saligi" }, { "english": "to be tame to tame sth.", "dagbani": "saligi" }, { "english": "to be slippery.", "dagbani": "saligi" }, { "english": "to be worn out.", "dagbani": "saligi" }, { "english": "charcoal-tongs", "dagbani": "saligbabirisi" }, { "english": "Make its tongs and trays of pure gold.", "dagbani": "Zaŋmiya salima alali mali di buɣim saligbabirisi mini di buɣim moorisi." }, { "english": "to flatter, cajole", "dagbani": "salim" }, { "english": "to tell fables, tales", "dagbani": "salim" }, { "english": "Salim", "dagbani": "Salinda" }, { "english": "Everyone will mock those people and make proverbs about them.", "dagbani": "Sokam ni mali niriba ŋɔ ansarisi, ka salindi salima" }, { "english": "to praise-sing, give a praise-name", "dagbani": "salim" }, { "english": "The drummers praise Kuga Naa, 'Yɛlimaŋ’ kpɛma yɛra'", "dagbani": "lunsi salindi Kuɣa Naa, 'Yɛlimaŋ’ kpɛma yɛra'" }, { "english": "Teller of Hard truths", "dagbani": "Naa" }, { "english": "Di saha n-nyɛ o ŋmɛ salim ka yɛli, Akaiya! \"N Ku N Buŋ N Saɣim N Dari.\"", "dagbani": "Din nyɛ bɛ dii ... salind’ o 'Sandarinaa'." }, { "english": "That was when he beat a praise-rhythm and said \"Way-hay! I've killed my donkey and spoilt my sticks!\" That's how they ... give him the praise-name 'Sandarinaa'.", "dagbani": "salind’ o 'Sandarinaa'." }, { "english": "to stop", "dagbani": "salinli" }, { "english": "praises", "dagbani": "salim" }, { "english": "slime, a slippery substance", "dagbani": "salim" }, { "english": "slippery bean milk or its powder", "dagbani": "salim tuya bihim bee di zim" }, { "english": "gold", "dagbani": "salinli" }, { "english": "sergeant-major", "dagbani": "salimanja" }, { "english": "a gold mine", "dagbani": "salimbɔɣili" }, { "english": "goldsmith", "dagbani": "salindoora" }, { "english": "one who casts in gold", "dagbani": "salindoora" }, { "english": "It is the work of craftsmen and goldsmiths.", "dagbani": "Di nyɛla tuumbaŋdiba mini salindooriba nuhi tuma." }, { "english": "humans.", "dagbani": "salinima" }, { "english": "gold.", "dagbani": "salinli" }, { "english": "a piece of gold", "dagbani": "saliŋ" }, { "english": "most common", "dagbani": "salima" }, { "english": "There is a golden bracelet on the crow’s neck and it pains the hawk because it can’t get it.", "dagbani": "Kahiŋkɔɣu lo salinli ka di biɛra, suligu ku tooi deei." }, { "english": "A poor person’s child wears gold and those who", "dagbani": "Nandana bia ye (lo) salinli ka bɛn bɔhi gari kɔbiga." }, { "english": "A poor person’s child wears gold and those who ask about it are more than a hundred.", "dagbani": "Nandana bia ye (lo) salinli ka bɛn bɔhi gari kɔbiga." }, { "english": "all the people brought the gold that was in their ear(-ring)s.", "dagbani": "niriba maa zaa daa yihi saliŋ shɛŋa din be bɛ tiba ni n-zaŋ na" }, { "english": "there is gold there, and the gold of that land is very fine.", "dagbani": "salima be nimaani. Ka di tiŋgbɔŋ maa salima viɛl’ pam" }, { "english": "gold ring", "dagbani": "salima nyini" }, { "english": "a gold tooth", "dagbani": "salima nyini" }, { "english": "gold earring", "dagbani": "salima tibikparili" }, { "english": "silver", "dagbani": "anzinfa" }, { "english": "Your gold and silver are covered with rust, and this rust will be a witness against you.", "dagbani": "Yi salima mini yi daanzinfa zahimya ka di zahimbu maa din ya shɛhira biɛɣu" }, { "english": "Lies produce flowers, but it is the truth that gets the golden fruits.", "dagbani": "Ʒiri yirigi pum, ka yɛlimaŋli deei walisalima" }, { "english": "Lies produce flowers, but it is the truth that gets the golden fruits.", "dagbani": "walisalima." }, { "english": "a fable, parable, folktale", "dagbani": "salinli" }, { "english": "Variant: salim", "dagbani": "salinli." }, { "english": "Pl: salima", "dagbani": "salinli" }, { "english": "Everyone will mock those people and make proverbs about them.", "dagbani": "Sokam ni mali niriba ŋɔ ansarisi, ka salindi salima" }, { "english": "riddle-story, parable", "dagbani": "saliŋ' lɔha" }, { "english": "tell the Israelites a parable", "dagbani": "yɛlim’ Izraɛlnim’ saliŋ' lɔhili" }, { "english": "pa riddle-story, parable", "dagbani": "Pa saliŋ' lɔha ka o" }, { "english": "Isn't he just telling riddles?", "dagbani": "lɔhi maa?" }, { "english": "This is how the names and titles of the towns of the Yendi Princes began.", "dagbani": "Dagbaŋ Ya-Nabihi tinsi yuya ni di salima nidaa piligi shɛm." }, { "english": "a riddle, riddle-story", "dagbani": "salinlɔhili" }, { "english": "proverbs and similes which are words of the wise, and their riddles.", "dagbani": "ŋaha mini yɛliŋmahima din nyɛ yɛnnim' yɛtɔɣa mini bɛ saliŋlɔha" }, { "english": "small non-biting ant, 'sugar-ant'", "dagbani": "salinsaa" }, { "english": "small non-biting ants, 'sugar-ants'", "dagbani": "salinsahi" }, { "english": "The small salinsaa ant that is greedy will go home with empty hands (with nothing).", "dagbani": "Salinsaa ŋun mali biɛm ni kuli ni nuzaŋa." }, { "english": "and human beings who are on this earth are like ants.", "dagbani": "ka ninsalinim’ bɛn be dunia ŋɔ ni ŋmanila salinsahi" }, { "english": "The ants that are on the log that you need unite against you.", "dagbani": "A ni bɔri dokuɣu shɛli, di salinsahi n-gubiri a." }, { "english": "And some people think it is witches' ('old women's') work or the person has eaten ants.", "dagbani": "tɛhiri mi ni pakura tuma m-bala bee niri yi di salinsahi." }, { "english": "termite", "dagbani": "tambiɛɣu" }, { "english": "soya beans", "dagbani": "salintuya" }, { "english": "One cannot sit far away (from the table) and eat salinvɔɣu soup.", "dagbani": "Nira ku tooi ʒi katiŋa ka piɛbi salinvɔɣu ʒiɛri." }, { "english": "herb [sp.] frequently used in broth", "dagbani": "salinvɔɣu" }, { "english": "a charcoal-burner", "dagbani": "salinyɔra" }, { "english": "charcoal-burners", "dagbani": "salinyɔriba" }, { "english": "Hunters, cattle-herders and charcoal-burners also should be careful to put out their fires.", "dagbani": "Tɔhinima naɣikpariba mini salinyɔriba gba kpaŋmi bɛmaŋa n-kpihiri bɛ buɣima." }, { "english": "gold", "dagbani": "saliŋ" }, { "english": "gold", "dagbani": "salinli" }, { "english": "gold-miner", "dagbani": "saliŋgbira" }, { "english": "Gold-miners use their lamps to overcome the darkness inside the earth.", "dagbani": "Saliŋgbiriba zaŋdi bɛ firilanima n-nyandi zibisim tiŋgbani puuni" }, { "english": "riddles", "dagbani": "saliŋlɔha" }, { "english": "a charcoal-burner", "dagbani": "salipira" }, { "english": "Again, cattleherders and charcoal-burners' fire-lighting also causes unnecessary bushfires.", "dagbani": "Yaha, naɣikpariba ni salipiraba buɣim malibu lan chɛri ka mɔgu diri yiriŋ." }, { "english": "a (law-)case, dispute", "dagbani": "saliya" }, { "english": "to try a case", "dagbani": "di saliya" }, { "english": "to turn down a dispute", "dagbani": "zaɣisi saliya" }, { "english": "ones due", "dagbani": "saliya" }, { "english": "to refuse ones due", "dagbani": "zaɣisi saliya" }, { "english": "flat, level", "dagbani": "salla" }, { "english": "smooth, sticky", "dagbani": "salli" }, { "english": "A patient person is climbing a thorn tree and it becomes smooth (without thorns)", "dagbani": "Suɣulolana n-duri goo ka goo niŋ gɔ' salli" }, { "english": "a crowd of persons, people (en masse)", "dagbani": "salo" }, { "english": "a big crowd gathered to the extent that there was not the smallest bit of room in the house", "dagbani": "salo pam dii laɣim na hal ka palichee ti lan ka yili maa ni" }, { "english": "people heard a rumour of his going (there) and went from the villages and followed him on foot", "dagbani": "salo daa wum o chandi maa damli, ka yi tinsi ni n-chaŋ bɛ naba zuɣu kar’ o naba" }, { "english": "There is an opportunity for the leaders of government and NGOs to come out and help to change people in the matter of smoking.", "dagbani": "yina n-ti sɔŋ ka taɣi salo zaŋ chaŋ shigaari nyubu polo." }, { "english": "to mash in water", "dagbani": "sam" }, { "english": "smash", "dagbani": "sam" }, { "english": "We also soak the fruit of the baobab (baobab-pods) to eat.", "dagbani": "Ti lan samdi tua wala (turi) n-dira." }, { "english": "to issue a summons against, accuse at law, sue", "dagbani": "sam" }, { "english": "summons fee; summons", "dagbani": "sam" }, { "english": "soft and sticky", "dagbani": "sam4" }, { "english": "debt", "dagbani": "sama" }, { "english": "debt", "dagbani": "sama" }, { "english": "summons", "dagbani": "sama" }, { "english": "aluminium", "dagbani": "samafuu" }, { "english": "all of them are silver with copper, tin, iron and lead (in it).", "dagbani": "Bɛ zaa bɛn nyɛ anzinfa mini daanya ni samafuu ni kurugu ni dalima ŋɔ" }, { "english": "lightweight stuff, aluminium", "dagbani": "samfolo" }, { "english": "glaze", "dagbani": "samafuu" }, { "english": "Like glaze spread on earthenware.", "dagbani": "Kaman bɛ ni yi dooi samafuu pa yaɣiri duɣu zuɣu shɛm la" }, { "english": "Like glaze spread on earthenware.", "dagbani": "shɛm la" }, { "english": "a fool.", "dagbani": "sof(-headed) or inferior substitute (for silver)" }, { "english": "a twin whose parent is also a twin", "dagbani": "samanjaa" }, { "english": "twins", "dagbani": "samanjahi" }, { "english": "be muddy, sticky", "dagbani": "niŋ samasama" }, { "english": "muddy, sticky", "dagbani": "samasama" }, { "english": "be muddy, sticky", "dagbani": "niŋ samasama" }, { "english": "a sanitary worker, health inspector", "dagbani": "samasama" }, { "english": "sanitary workers, health inspectors", "dagbani": "samasamanima" }, { "english": "a servant in a chief's house", "dagbani": "sambanbia" }, { "english": "a habitué of a house, trusted visitor, 'person who can be relied upon to keep a secret'", "dagbani": "sambanbia" }, { "english": "child", "dagbani": "bia" }, { "english": "outside of a compound", "dagbani": "sambani" }, { "english": "area around outside of compound, especially the 'front yard' before the gateway", "dagbani": "sambani" }, { "english": "If you sweep the yard outside your compound clean, you have defeated the scorpion, but if your yard is left dirty, the scorpion will defeat you.", "dagbani": "A yi kalila a sambani ka a buri di nɔŋa, a mi sambani yi daɣi nɔŋa buri ni di a." }, { "english": "expression indicating something done thoroughly and well (Prov 232)", "dagbani": "Ŋun biri zamba din naai dundɔŋ n-tabili samban’ ni." }, { "english": "expression of exclamation or surprise", "dagbani": "Pl: sambana" }, { "english": "It is the one who sows wickedness that will destroy the courtyard and extend to the front-yard.", "dagbani": "ka ti dɔri sambana ni mini gulinyaansi mɔri ka kooni li waawaakulo ka di be kasi" }, { "english": "it is necessary that we should weed the grass on our front-yards and behnd the house and sweep it frequently so that is clean.", "dagbani": "ka ti dɔri sambana ni mini gulinyaansi mɔri ka kooni li waawaakulo ka di be kasi" }, { "english": "he/she/it does it", "dagbani": "Nyin’ ʒe samban’ ni" }, { "english": "don't go with him inside the house", "dagbani": "di bi simdi ni yi zaŋ\\ndi nimdi yi sambanni bee n-ŋma di kɔbili" }, { "english": "it is not right that you should take its meat outside or break a bone of it.", "dagbani": "(they) come back to the front-yard of the palace and dance Ȣiǫm a lot, and then disperse. [ Niriba anahi bɛn daa nyɛ kɔnsi daa do" }, { "english": "Samaria", "dagbani": "sambani" }, { "english": "Four men who were lepers were lying outside the gate of Samaria.", "dagbani": "Sambani polo" }, { "english": "home farm - farmed area around the house", "dagbani": "samban' puu" }, { "english": "It is necessary that the area behind and around your house should be made and kept clean.", "dagbani": "Di simdi ka a yiŋ’ sambani ni mini gulinyaaŋa zaa mali m-be nyam." }, { "english": "lover outside marriage", "dagbani": "Di zooya pam" }, { "english": "It is very common that they go back to their old way of life and seek for extramarital lovers.", "dagbani": "ka bɛ tuɣi bɛ bɛhigu kurili maa n-bɔri samban paɣaba bee daba." }, { "english": "overseas", "dagbani": "sambanni" }, { "english": "foreigner, outsider", "dagbani": "samban' ni nira" }, { "english": "the public chant of oral \"history of Dagbɔŋ and the Yaan-Nas\"", "dagbani": "sambanluŋa" }, { "english": "'front-yard drum(ming)'", "dagbani": "sambanluŋa" }, { "english": "to perform the chant of the history", "dagbani": "ŋme sambanluŋa" }, { "english": "an earthworm", "dagbani": "sambarigu" }, { "english": "Variant: sambariga.", "dagbani": "Pl: sambara" }, { "english": "Variant: sambarisi.", "dagbani": "n." }, { "english": "The earthworm has developed teeth and the night adder hears it and leaves its neighbour’s children alone.", "dagbani": "Sambarigu bili nyini ka gariŋga wum n-chɛ o tab’ bihi." }, { "english": "", "dagbani": " sambari' ʒee ‘a brownish earthworm’." }, { "english": "Elishah called in a junior prophet.", "dagbani": "karili." }, { "english": "Because the Princes who go there to get chiefdoms are strangers, but they are not any old strangers, they are important strangers.", "dagbani": "Dama Nabihi bɛn chani nimaani n-ti bɔri nama maa nyɛla samba, bɛ mi pala saan bihi bɛ nyɛla saan’ kara." }, { "english": "big", "dagbani": "kpeeni/kpɛma" }, { "english": "be short", "dagbani": "jia" }, { "english": "be small", "dagbani": "pɔra" }, { "english": "long, tall", "dagbani": "wɔɣu, wɔɣa" }, { "english": "dance [type]", "dagbani": "bila" }, { "english": "They tune the bila drum so that you can hear it and play it and dance it.", "dagbani": "Bɛ yi dahim bila guŋgɔŋ ka a yi wum a ni kuli ŋmeri mi ni a wa li." }, { "english": "slave, domestic serf", "dagbani": "bilaa" }, { "english": "child born by slaves in their master's house, son or daughter of a witch, seized by chief", "dagbani": "bilaa" }, { "english": "naturalised captive or slave", "dagbani": "bilaa" }, { "english": "suffix attached to names of months preceding Chimsi, Damba", "dagbani": "bilaa" }, { "english": "a baby, infant", "dagbani": "bilɛɣu" }, { "english": "a baby, infant", "dagbani": "biliɛɣu" }, { "english": "babies", "dagbani": "bilɛri" }, { "english": "babies", "dagbani": "biliɛri" }, { "english": "A baby will no longer die there.", "dagbani": "Biliɛɣu ku lan kpi nimaani" }, { "english": "(they) take the babies of the poor as pledges.", "dagbani": "bɛ deeri nandaamba biliɛri talima" }, { "english": "don't let anyone give your baby bathwater to drink when bathing it.", "dagbani": "miri ka a chɛ ka so zaŋ kɔsurim n nyuhi a bilɛɣu saha shɛli o ni sur’o kɔm" }, { "english": "nursing mothers", "dagbani": "biliɛrinima" }, { "english": "women who are pregnant and for mothers with little babies", "dagbani": "paɣipuhinim’ mini biliɛrinim’ yɛla ni ti mali nambɔɣu pam" }, { "english": "razorblade, 'blade'", "dagbani": "bileedi" }, { "english": "Get a clean small knife or a razorblade and make two cuts at the place where (the snake) bit.", "dagbani": "Bɔm' subili'viɛlli bee bileedi n chihi o ni dim luɣi shɛli maa buyi zuɣu." }, { "english": "to grow, sprout, germinate", "dagbani": "bili" }, { "english": "Plural: binda", "dagbani": "Pl: binda" }, { "english": "germinate", "dagbani": "bilimiya" }, { "english": "And some (seeds) fell on stones and germinated.", "dagbani": "Ka (bimbira) shɛŋa lu teriŋ zuɣu m-bil’ na" }, { "english": "Things which grow in the earth and have seeds, and trees whose fruits have pips, of all sorts, grow!", "dagbani": "Binyɛra din bindi tiŋgban’ ni ka mali biɛlim mini tihi din wala mali kpila balibu kam zaa, bilimiya." }, { "english": "amaa ka shɛŋa binda di tolitoli.", "dagbani": "They do plant kapok trees, but some spring up of their own accord." }, { "english": "O bindila teeŋa.", "dagbani": "He's growing a beard." }, { "english": "A yi bi yaai a bɔɣu saazuɣu so ku baŋ ni a bili kɔbiri.", "dagbani": "If you don’t lift up your arm, no one will get to know that you grow hair in your armpits." }, { "english": "Alizanda soli bili mɔri, wuntizɔriba n-kani.", "dagbani": "If heaven’s path is grown over with grass; it means there are no good persons around." }, { "english": "They (seeds) have germinated.", "dagbani": "Di biliya." }, { "english": "not yet germinated.", "dagbani": "na bi bili." }, { "english": "to teethe, cut one's teeth", "dagbani": "bili nyina" }, { "english": "The earthworm has developed teeth and the night adder hears it and stops being wicked to its neighbour’s children.", "dagbani": "Sambarigu bili nyini ka gariŋga wum n-chɛ o tab’ bihi." }, { "english": "glow-worm", "dagbani": "sambarishee" }, { "english": "brownish earth-worm", "dagbani": "sabari'zee" }, { "english": "charm [type]", "dagbani": "sambu" }, { "english": "set a charm", "dagbani": "sɔŋ sambu" }, { "english": "colostrum", "dagbani": "samla" }, { "english": "The first milk which we call colostrum helps to clean out the baby's inside.", "dagbani": "Bihidɔsim shɛli ti ni booni samla n yi sɔŋ m paɣi bilɛɣu puuni" }, { "english": "a creditor", "dagbani": "samlana" }, { "english": "The one who has loaned you something is the tallest person in the market.", "dagbani": "Samlana wɔɣa n-gari daa zaa." }, { "english": "a debt", "dagbani": "samli" }, { "english": "debts", "dagbani": "sama" }, { "english": "remit, cancel a debt", "dagbani": "ku samli" }, { "english": "At the end of every seven years you must cancel debts.", "dagbani": "Yuma ayopɔin kam ni di simdi ni yi ku sama." }, { "english": "he cancelled the whole debt that he had with him.", "dagbani": "o ku samli maa zaa o min’ o sunsuuni" }, { "english": "make part-payment of a debt", "dagbani": "booi samli" }, { "english": "a promise to a fetish", "dagbani": "naŋgbaŋ samli" }, { "english": "to incur a debt", "dagbani": "di samli" }, { "english": "Nobody-can-cheat-me has debts he will pay back; but it will take a long time for him to do so.", "dagbani": "yuumi." }, { "english": "you will lend to people of many nations, but you yourselves will borrow from none.", "dagbani": "yi ni ti dihi zuliyanim’ pam samli; amaa yinim’ ti ku paŋ shɛli." }, { "english": "Whoever is kind to the poor puts the Lord in his debt.", "dagbani": "Ŋunkam niŋ nandan’ nirilim dihila Yawɛ samli." }, { "english": "Y is in debt to X.", "dagbani": "samli doli Y" }, { "english": "Anyone whose neighbour is indebted to him.", "dagbani": "ŋunkam samli dol’ o ʒiʒiinikpee" }, { "english": "How much do you owe my master?", "dagbani": "N dana samli ala n-lee dol’ a?" }, { "english": "to buy on credit", "dagbani": "da samli" }, { "english": "The cake seller talks to those who have bought cake on credit, not to everybody.", "dagbani": "Bɛn da maha samli ka maha kɔha yɛli, pa zaa." }, { "english": "sell on credit", "dagbani": "kɔhi samli" }, { "english": "The one who sells on credit should resign from selling.", "dagbani": "Ŋun kɔhi samli sola bɛn’ fa so." }, { "english": "yo samli", "dagbani": "pay back" }, { "english": "bɛ zaŋm’ sandira maa ... ti kɔhi na nti yo o samli maa", "dagbani": "they should sell the debtor ... to pay the debt." }, { "english": "Yom samli n-gari a kuri sandana bin kurigu.", "dagbani": "Paying your debt is better than killing a fowl for someone to whom you owe money." }, { "english": "Bɛ zaŋla zaɣ’ biɛɣu n-yo ma zaɣ’ viɛlli samli", "dagbani": "They pay" }, { "english": "me back evil for good.", "dagbani": "bɛn’ kum’ niriba ayopɔin yo a kubu maa samli" }, { "english": "they should kill seven people in compensation for the killing of Cain.", "dagbani": "bɛn’ kum’ niriba ayopɔin yo a kubu maa samli" }, { "english": "sell on credit", "dagbani": "kɔhi samili" }, { "english": "lend, borrow", "dagbani": "paŋ" }, { "english": "a charge, fee, fine, compensation", "dagbani": "samli" }, { "english": "show me what your charge will be, and I will pay it.", "dagbani": "wuhim’ ma a samli ka n yo a" }, { "english": "the one who struck him should pay", "dagbani": "ŋun daa ŋme o maa yo o ni saɣim o saha shɛli maa samli" }, { "english": "compensation for his lost time.", "dagbani": "Ka yihi nam fukumsi kpanjɔɣu ni liɣiri n-yo duu maa mɛbu tuma samli." }, { "english": "impose a fine on X", "dagbani": "zali X samli" }, { "english": "unless you pay the fine laid upon you, and not one coin remains.", "dagbani": "faashee a ti yo bɛ ni zal’ a san’ shɛli zaa, ka di laɣifu ku guui" }, { "english": "a floor-beater", "dagbani": "sampani" }, { "english": "a lean-to, gbala-mat shelter attached to a house.", "dagbani": "sampaa" }, { "english": "like a farm-hut in an orchard or a lean-to on a farm.", "dagbani": "kaman tihi puu ni suɣili bee puu ni sampaa la" }, { "english": "ISA 1:8 kaman aŋgo ŋun yi amiliya sampaa ni", "dagbani": "[ISA 1:8] kaman aŋgo ŋun yi amiliya sampaa ni" }, { "english": "like a bridegroom coming out of his wedding-chamber.", "dagbani": "na like a bridegroom coming out of his wedding-chamber." }, { "english": "hardy tree, roots used as medicine", "dagbani": "sampeeŋa" }, { "english": "'threepence', 'threepenny piece'", "dagbani": "sampoa" }, { "english": "distributive: \"three-pence each\"", "dagbani": "dalli, kɔbo, sulli, takɔfa." }, { "english": "stranger, visitor, guest", "dagbani": "sana" }, { "english": "strangers, visitors, guests", "dagbani": "saamba" }, { "english": "variant of 'sana'", "dagbani": "samba" }, { "english": "The cock does not give water to a stranger, but it consoles her/him.", "dagbani": "Nolɔɣu bi tiri sana kom ka maari sana suhu." }, { "english": "Are you the only visitor to Jerusalem who hasn't heard of...", "dagbani": "A kɔŋko n-nyɛ sana Jɛrusalɛm ŋun na bi wum yɛl’ shɛŋa din yol’ niŋ nimaani ... la?" }, { "english": "the things that have happened there?", "dagbani": "yidana saɣim zaŋ zali ka di maai di nyɛla bihi saɣim bee samba saɣim." }, { "english": "If you preserve the house owner’s food for later and it becomes cold, it is given to children or strangers.", "dagbani": "saamba bɛn wum di yɛla gba chani nti nyari li." }, { "english": "Strangers who hear about it also go to see it.", "dagbani": "saamba yilikpɛrili. bɛ daa bi nya palo saamba yilikpɛrili ni they couldn't get a place" }, { "english": "in the guesthouse.", "dagbani": "saamba duu" }, { "english": "a newcomer, foreigner.", "dagbani": "saani" }, { "english": "A stranger can’t know the secrets of a village.", "dagbani": "Sana ku tooi baŋ tiŋ’ gbinni." }, { "english": "all this country of Canaan which is the land where you are 'strangers'.", "dagbani": "Keenan tiŋgbɔŋ zaa din nyɛ yi ni be tiŋgban’ shɛli puuni n-nyɛ saamba ŋɔ" }, { "english": "aliens, and kill orphans.", "dagbani": "Nabihi bɛn chɛnni nimaani n-ti bɔri nama maa nyɛla samba, bɛ mi pala saan bihi bɛ nyɛla saan' kara." }, { "english": "whether the person is a stranger or a local person.", "dagbani": "dilan' yi nyɛla sana bee tiŋbia." }, { "english": "cloth [type], \"a high-quality cloth used for gowns and baggy trousers\"", "dagbani": "sanda" }, { "english": "The one who knows the value of the precious sanda cloth buys even a torn one.", "dagbani": "Ŋuni mi (baŋ) sanda ŋuna n-dari ndi binchɛra." }, { "english": "creditor", "dagbani": "sandana" }, { "english": "his creditor came to take my two children to be his slaves", "dagbani": "o sandana kana ni o ti zaŋ m bidibis’ ayi nti leeg’ o daba" }, { "english": "the debtor is the creditor's slave", "dagbani": "sandira mi nyɛ sandan’ dabili" }, { "english": "is the creditor's slave.", "dagbani": "Sandihir’ so n-daa be m-mal’ o sandaannima ayi" }, { "english": "debtor.", "dagbani": "Sandihir’ so n-daa be m-mal’ o sandaannima ayi" }, { "english": "There was a creditor who had two people who were in his debt.", "dagbani": "Sandihir’ so n-daa be m-mal’ o sandaannima ayi" }, { "english": "intercession or apology on behalf of another", "dagbani": "sandaani" }, { "english": "she should be reconciled with her former husband", "dagbani": "ŋun’ niŋmi sandaani niŋ o yidan’ kuro maa" }, { "english": "After these gifts to the new mother, the next step is establishing family harmony and the greeting of the wife", "dagbani": "Dɔɣiripaɣ’ pini ŋɔ nyaaŋa, sandaani mini paɣ’ puhigu n-tuɣiya" }, { "english": "to beg for pardon", "dagbani": "niŋ sandaani" }, { "english": "1) to send to beg a pardon", "dagbani": "tim sandaani" }, { "english": "Phineas arose as an intermediary.", "dagbani": "yiɣisi zani n-tim sandaani Phineas" }, { "english": "Subee would act as mediator.", "dagbani": "Subee n-timdi di sandaani." }, { "english": "The money and kola of family harmony are found and sent to the father's house, the wife' greeting party.", "dagbani": "Liɣiri mini guli ka bɛ bɔra n-tim sandaani o ba yili ka paɣ' puhigu mi chaŋ o ma yili." }, { "english": "goes to the mother's house.", "dagbani": "Sintani daa yi lu Naa Gbewaa mini so sunsuuni" }, { "english": "to act as intermediary", "dagbani": "zo sandaani" }, { "english": "an intermediary", "dagbani": "sandaani lana" }, { "english": "If bad blood arose between Naa Gbewaa and somebody, Subee would act as mediator.", "dagbani": "Subee n-timdi di sandaani." }, { "english": "to ask for a girl's hand in marriage", "dagbani": "tim sandaani" }, { "english": "one who pleads or apologises for another, a go-between, intercessor, mediator", "dagbani": "sandaantimda" }, { "english": "one who pleads or apologises for another, a go-between, intercessor, mediator (plural form)", "dagbani": "sandaantimdiba" }, { "english": "there is also one mediator between God and humankind", "dagbani": "sandaantimda yino kɔnkɔ mi m-be Naawuni mini salnim' sunsuuni" }, { "english": "Angels gave God's Law to a mediator before us who gave God's law to humankind", "dagbani": "Malaikanima n-daa zaŋ Naawuni fukumsi zaligu maa ti sandaantimdi' so ŋun daa ʒe Naawuni min’ o niriba sunsuuni la" }, { "english": "Angels gave God's Law to a mediator who stood between God and his people.", "dagbani": "maa ti sandaantimdi' so ŋun daa ʒe Naawuni min’ o niriba sunsuuni la." }, { "english": "'Their warriors cry loudly in the streets; the messengers of peace weep bitterly'.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn nyɛ suhukpeennim’ dolila soya kuhiri bɔri sɔŋsim, ka sandaantimdiba kuhiri pampam" }, { "english": "Subee Naa", "dagbani": "Di daliri ŋɔ zuɣu n-chɛ ka lunsi salindi Kuɣa Naa" }, { "english": "This is the reason that the drummers praise the Kuga Naa as \"Subee Chief, the royal house's mediator\".", "dagbani": "Nayili sandaan’ timda." }, { "english": "creditor, lender, money-lender", "dagbani": "sandihira" }, { "english": "creditors, lenders, money-lenders", "dagbani": "sandihiriba" }, { "english": "the creditor, the same will happen to the debtor", "dagbani": "din ti yɛn niŋ sandihira, dina nti yɛn niŋ sandira" }, { "english": "If you lend money to one of my people among you who is needy, do not be like a moneylender.", "dagbani": "Yi yi zaŋ liɣiri paŋ n niriba bɛn be yi ni ŋɔ nandaan’ so, yin’ di zaŋ yimaŋ’ leeg’ o sandihiriba" }, { "english": "people among you who is needy, do not be like a moneylender", "dagbani": "sandana" }, { "english": "There was a creditor who had two people who were in his debt.", "dagbani": "Sandihir’ so n-daa be m-mal’ o sandaannima ayi" }, { "english": "grass [sp.], \"with thorns\"", "dagbani": "sandikuli" }, { "english": "debtor", "dagbani": "sandira" }, { "english": "they should sell the debtor ... to pay the debt.", "dagbani": "bɛ zaŋm’ sandira maa ... ti kɔhi na nti yo o samli maa" }, { "english": "A debtor has no strength.", "dagbani": "Sandira ka kpiɔŋ." }, { "english": "(he) called his master's debtors in one by one.", "dagbani": "(o) bol’ o dan’ maa sandiriba zaa yinoyino na" }, { "english": "they will be equal", "dagbani": "yɛn niŋ sandihira" }, { "english": "a creditor", "dagbani": "dina" }, { "english": "they will be equal", "dagbani": "yɛn niŋ sandira" }, { "english": "an important task", "dagbani": "sangali" }, { "english": "After this important preliminary has been completed, ...", "dagbani": "Lala sangali maa yi vuui, ..." }, { "english": "a pressing responsibility", "dagbani": "sangali" }, { "english": "an urgent problem, intervening matter, unexpected event, mishap", "dagbani": "sangali" }, { "english": "so that nothing should come up which would delay him in Asia", "dagbani": "o daa bi bɔri ni sangal’ shɛli ti taɣ’ o zali Ɛsha" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "sangalinjo" }, { "english": "sangalinjo", "dagbani": "sangalnjo" }, { "english": "alahali", "dagbani": "anyɔɣiti" }, { "english": "alahali", "dagbani": "chamba" }, { "english": "alahali", "dagbani": "chɛchito" }, { "english": "alahali", "dagbani": "diɣi" }, { "english": "alahali", "dagbani": "fuɣurili" }, { "english": "alahali", "dagbani": "guŋgumbo" }, { "english": "alahali", "dagbani": "guŋgunsalli" }, { "english": "alahali", "dagbani": "guŋguŋkpilli" }, { "english": "alahali", "dagbani": "gbiliŋgbi" }, { "english": "alahali", "dagbani": "kalinchaŋ" }, { "english": "alahali", "dagbani": "kaŋgbariŋga" }, { "english": "alahali", "dagbani": "kuliakuliga" }, { "english": "alahali", "dagbani": "kpahijo" }, { "english": "alahali", "dagbani": "kpina/kpinu" }, { "english": "alahali", "dagbani": "kpiriŋga" }, { "english": "alahali", "dagbani": "laribako/laabako" }, { "english": "alahali", "dagbani": "lilia" }, { "english": "alahali", "dagbani": "nanuɣila" }, { "english": "alahali", "dagbani": "nyɛŋkpɛliŋga" }, { "english": "alahali", "dagbani": "nyusoli" }, { "english": "alahali", "dagbani": "nyuwɔɣipiɛlli" }, { "english": "alahali", "dagbani": "nyuwɔɣu" }, { "english": "alahali", "dagbani": "pakolzandee" }, { "english": "alahali", "dagbani": "sayɛto" }, { "english": "alahali", "dagbani": "tawulli" }, { "english": "alahali", "dagbani": "tɛrili" }, { "english": "alahali", "dagbani": "wɔrilani" }, { "english": "alahali", "dagbani": "ziɣilaŋgbo" }, { "english": "alahali", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "cloud.", "dagbani": "sangbani" }, { "english": "an irreversible step.", "dagbani": "sangbaanaakparibu" }, { "english": "'side'", "dagbani": "sani" }, { "english": "location of.", "dagbani": "sani" }, { "english": "I went to him.", "dagbani": "o sani" }, { "english": "Cain went out from the presence of the Lord.", "dagbani": "Keen daa yi Yawɛ sani" }, { "english": "The blessings of a child come from his/her mother.", "dagbani": "Bia anfaani yirila o ma sani." }, { "english": "he said to his courtiers who were with him ...", "dagbani": "o daa yɛl’ o kpambaliba bɛn be o sani ..." }, { "english": "if it should happen that someone sets fire to the bush, he should seek pardon from God.", "dagbani": "mɔɣu, ŋun bom gaafara o Duuma Naawuni sani" }, { "english": "if someone else has trouble, it is better than if you have it.", "dagbani": "Yɛlli tu ka di be so sani n-gari a sani." }, { "english": "The child/calf went to its mother.", "dagbani": "Bia maa/naɣibila chaŋ o ma sani." }, { "english": "Some, for whom bush-burning has the", "dagbani": "Shɛba, bɛn sani moɣu nyobu anfaani nyɛla di kariti waɣi dimli" }, { "english": "snake-bite.", "dagbani": "sanna" }, { "english": "value of doing away with snake-bite.", "dagbani": "sanna" }, { "english": "to X here", "dagbani": "X sanna" }, { "english": "they should bring every hard case to you.", "dagbani": "bɛ zaŋ yɛtɔɣ’ kpeeni kam ka a\nsanna" }, { "english": "to ...side hither", "dagbani": "san’ na" }, { "english": "X's business, contribution to discussion, view", "dagbani": "din be X sani" }, { "english": "he told him he should just tell him his business so that he would understand it.", "dagbani": "o yɛri o mi ni o di yɛli din be o sani ka\nŋun baŋ" }, { "english": "with sb.", "dagbani": "sani" }, { "english": "the location of..", "dagbani": "sani + ni" }, { "english": "The Lord will be with me and let me drive them out.", "dagbani": "Yawɛ ni be n sani n-chɛ ka n kari ba yihi" }, { "english": "If someone else has trouble, it is better than if you have it.", "dagbani": "Yɛlli tu ka di be so sani n-gari a sani." }, { "english": "How many rounds of bread do you have?", "dagbani": "Bɔrobɔro kpila ala m-be yi sani?" }, { "english": "to/from sb.", "dagbani": "nyaa" }, { "english": "his disciples came to him.", "dagbani": "o nyaandoliba chaŋ o sani" }, { "english": "if he leaves us, who will he go to?", "dagbani": "o yi yi ti sani, banim’ sani ka o lee yɛn chaŋ?" }, { "english": "in/to/from the presence of sb.", "dagbani": "sani" }, { "english": "People will see you naked; and you will be ashamed before them.", "dagbani": "Niriba ni nya a zaɣim, ka a di vi bɛ sani." }, { "english": "Everyone leave my presence!", "dagbani": "Sokam yiɣisim’ n sani yi." }, { "english": "in the sight, opinion of sb., from sb.'s point of view.", "dagbani": "amaa Naawuni ŋun’ sani lala nir’ pala bundana but as far as God is concerned such a person is not rich." }, { "english": "as far as I am concerned, it is right that you should go into battle with us.", "dagbani": "man’ sani, di simdi ni a pahi dol’ ti chaŋ tɔb’ maa ni" }, { "english": "touch.", "dagbani": "sani" }, { "english": "(he) fell down headlong.", "dagbani": "(o) daa ti lu ka o zuɣu sani tiŋa" }, { "english": "child", "dagbani": "sani" }, { "english": "scale(s) (for weighing)", "dagbani": "saniya" }, { "english": "you weigh out silver on a balance", "dagbani": "yi zahindi anzinfa sania zuɣu" }, { "english": "putting it on the scales and testing it", "dagbani": "pari saniya zuɣu zahindi li" }, { "english": "Dishonest scales for measuring things are what is taboo to the Lord", "dagbani": "Yɔhiŋ sania zaŋ zahim binyɛra nyɛla din chihiri Yawɛ sani" }, { "english": "Pl: scales", "dagbani": "saniyanima" }, { "english": "false scales are not", "dagbani": "ʒiri saniyanim’ bi viɛla" }, { "english": "good.", "dagbani": "Ʒiri sanianim’" }, { "english": "False scales and measures are what is rejected by the Lord.", "dagbani": "ʒiri binzahindisi zaa nyɛla din chihiri Yawɛ sani." }, { "english": "chickenpox", "dagbani": "sanjaɣa" }, { "english": "Chicken pox attacks the monkey and the medicine for it is in the dog’s house.", "dagbani": "Sanjaɣa gbaai ŋmaaŋa sanjaɣa tim be baa yiŋa." }, { "english": "earache", "dagbani": "sankaŋ" }, { "english": "plant which bears round fruit with small balls which children use in a game", "dagbani": "sankaŋli" }, { "english": "span", "dagbani": "sankaŋli" }, { "english": "snake", "dagbani": "sankuriginli" }, { "english": "If you examine the species of snakes here in Dagbong: red-snake -- old-snake, rain-snake, long-snake, and python -- they are not dangerous", "dagbani": "A yi yuli ti Dagbaŋ ŋɔ waɣiri balibu puuni, waɣiʒɛɣu, sankuriginli, sheenwahu, waɣigabili, waɣimahili nyɛla bɛn pa waɣi shɛb' bɛn mali lɔgu be barina pam." }, { "english": "poisonous snakes.", "dagbani": "[.027]" }, { "english": "pimples.", "dagbani": "saŋkpani" }, { "english": "\"the atmospheric change brought by a rain\"", "dagbani": "sanoli" }, { "english": "Note:", "dagbani": "??" }, { "english": "military camp.", "dagbani": "sansani" }, { "english": "mistake", "dagbani": "sanbani" }, { "english": "he saw them (angels) and said \"This is God's camp!\"", "dagbani": "o daa nya ba ka yɛli, “Naawuni sansani m-bɔŋɔ!”" }, { "english": "the meaning of Mahanaim is 'two camps'.", "dagbani": "Mahanaim gbinni nyɛla sansana ayi" }, { "english": "squirrel", "dagbani": "sanshiriga" }, { "english": "sentry, sentry-duty, compulsion", "dagbani": "santili" }, { "english": "repayment, compensation, revenge", "dagbani": "sanyoo" }, { "english": "atonement", "dagbani": "alahichi sanyoo" }, { "english": "make a sacrifice of atonement for sin", "dagbani": "mali alahichi sanyoo sara" }, { "english": "day of reckoning", "dagbani": "sanyoo dali" }, { "english": "drought", "dagbani": "sanzali" }, { "english": "droughts", "dagbani": "sanzaya" }, { "english": "Yawɛ ni daa yɛli Jɛrimia shɛm zaŋ chaŋ sanzali", "dagbani": "This is the word of the LORD to Jeremiah concerning the drought" }, { "english": "Excessive bush-burning also brings about drought, food-shortage or hungry times.", "dagbani": "Mɔ'nyori biɛɣu maa gba lan tahiri sanzali ni bindiri' pooli bee finafali na." }, { "english": "drought sets in", "dagbani": "sanzali zani" }, { "english": "there was a drought for three years and six months and there was famine everywhere.", "dagbani": "sanzali ni daa zani yuma ata ni chira ayɔbu ka kum lu luɣili kam" }, { "english": "dust storm preceding a line-squall, storm", "dagbani": "sanʒiɛɣu" }, { "english": "dust storm preceding a line-squall, storm", "dagbani": "sanʒɛɣu" }, { "english": "dust storm preceding a line-squall, storm", "dagbani": "sanʒiɛri" }, { "english": "A dust storm cannot blow away a stone.", "dagbani": "Sanʒiɛɣu ku ʒe kuɣili." }, { "english": "(Jesus) woke up, rebuked the wind and said to the waves,", "dagbani": "Ka o neei tahi sanʒɛɣu maa zuɣu ka yɛli teeku maa, “Fom’ baalim!” Ka sanʒɛɣu maa daa chɛ ʒɛbu, ka di zaa dii fo baalim." }, { "english": "bean", "dagbani": "sanʒi" }, { "english": "a plain swamp without trees", "dagbani": "saŋ" }, { "english": "lightning", "dagbani": "sanyaɣisibu." }, { "english": "an accidental mishap", "dagbani": "saŋgali" }, { "english": "a circumstance", "dagbani": "saŋgali" }, { "english": "a worm in kola nuts", "dagbani": "saŋgarili" }, { "english": "an intruder", "dagbani": "saŋgarili" }, { "english": "A kola nut worm cannot bore into a stone.", "dagbani": "Saŋgarili ku chibi kuɣili." }, { "english": "royal python", "dagbani": "saŋgundili" }, { "english": "antelope [sp.], bushbuck, harnessed antelope", "dagbani": "saŋgunli" }, { "english": "a game for children", "dagbani": "saŋkɔɣuchee" }, { "english": "royal python", "dagbani": "saŋkuriginli" }, { "english": "antelope; bush-buck", "dagbani": "saŋkpaliŋ" }, { "english": "My beloved is like a gazelle or a young stag.", "dagbani": "N yura ŋmanila molifu bee saŋkpaliŋ polli." }, { "english": "Daughters of Jerusalem, I charge you by the gazelles and by the does.", "dagbani": "Jɛrusalɛm paɣiba, pomiya saŋkpalima bee muli." }, { "english": "antelope [sp.], young male", "dagbani": "saŋkpaliŋdibga" }, { "english": "daily provision for Solomon's household", "dagbani": "dahin yini mɔni daa yi nyɛla" }, { "english": "oribi, duiker and bushbuck, and large fowls", "dagbani": "woldibisi ni kparibudibisi ni saŋkpalindibisi ni no’ kara" }, { "english": "female bush-buck", "dagbani": "saŋkpalinnyaŋ" }, { "english": "female bush-buck", "dagbani": "saŋkpaluŋnyaŋ" }, { "english": "male bush-buck", "dagbani": "saŋkpalindibiga" }, { "english": "a boil, whitlow", "dagbani": "saŋkpangoo" }, { "english": "a boil, whitlow", "dagbani": "bintɔrigu" }, { "english": "a boil, whitlow", "dagbani": "biŋgoo" }, { "english": "a boil, whitlow", "dagbani": "goo" }, { "english": "a boil, whitlow", "dagbani": "maŋa" }, { "english": "a boil, whitlow", "dagbani": "nɔrili" }, { "english": "a boil, whitlow", "dagbani": "nɔripiɛlli" }, { "english": "a boil, whitlow", "dagbani": "saŋkpani" }, { "english": "a boil, whitlow", "dagbani": "yum" }, { "english": "a boil, whitlow", "dagbani": "ʒigɔrigu" }, { "english": "craw-craw", "dagbani": "saŋkpani" }, { "english": "itch", "dagbani": "saŋkpani" }, { "english": "scabies", "dagbani": "saŋkpani" }, { "english": "These are the regulations for any infectious skin disease, for an itch.", "dagbani": "Zaligu ŋɔ nyɛla niŋgbuŋ dɔr’ biɛri din nyɛ: saŋkpana" }, { "english": "it is a harmless rash that has broken out on the skin.", "dagbani": "dindina di kul nyɛla sankpambihi n-niŋ o niŋgbuŋ gbaŋ zuɣu maa" }, { "english": "anthrax boil or cow boil; \"craw-craw, the itch, scabies\"", "dagbani": "saŋkpani" }, { "english": "tree the roots of which are used as a remedy for craw-craw or scabies", "dagbani": "saŋkpantɛɣu" }, { "english": "asthma in a mild form, bronchitis", "dagbani": "saŋkpanyɔɣu n." }, { "english": "neuralgia", "dagbani": "saŋkpaŋa n. " }, { "english": "an abscess", "dagbani": "saŋkpaŋa n. " }, { "english": "My enemy sees me and looks angry and I think that his/her mouth is swollen because of an infected tooth.", "dagbani": "N dima nya ma mɔrimɔr’ o noli ka man’ mi ni saŋkpaŋa m-mɔr’ o noli." }, { "english": "a span, \"a space between two points or objects\"", "dagbani": "saŋli" }, { "english": "half span; fee, \"quarter span\", i.e., a measure of a joint of the finger", "dagbani": "sankaŋli" }, { "english": "nut [sp.]", "dagbani": "saŋli" }, { "english": "a children's game played in a circle, with nuts from a certain tree, by set rules of spanning and engaging one's opponent", "dagbani": "saŋli" }, { "english": "astrologer, astronomer", "dagbani": "saŋmaribaŋda" }, { "english": "every astrologer in his kingdom.", "dagbani": "saŋmaribaŋda kam ŋun be o nam" }, { "english": "astrologers", "dagbani": "saŋmaribaŋdiba" }, { "english": "those people who study the stars'.", "dagbani": "[ISA 47(13)]" }, { "english": "See:", "dagbani": "saŋmariga; baŋ." }, { "english": "star", "dagbani": "saŋmariga" }, { "english": "stars", "dagbani": "saŋmarisi" }, { "english": "We saw his star in the east.", "dagbani": "Ti daa nyala o saŋmariga wulimpuhili polo" }, { "english": "the sun and the moon and stars and everything in the heavens.", "dagbani": "wuntaŋa mini goli ni saŋmarisi ni zuɣusaa binyara zaa" }, { "english": "Even a cluster of a hundred stars cannot resemble the moon.", "dagbani": "Saŋmarisi laɣim kɔbiga ku ŋmani goli." }, { "english": "Even if you can shoot arrows", "dagbani": "A piɛm yi yiɣira, a bi mali tɔri saŋmarisi." }, { "english": "you don’t use them to shoot at the stars", "dagbani": "Saŋmarisi bɛn laɣim gbilligbilli constellations" }, { "english": "Lit: stars which gather in groups", "dagbani": "saŋmaribihi shɛba bɛ ni booni" }, { "english": "the Pleiades", "dagbani": "Gbiŋgbiŋ min’ o bihi" }, { "english": "Lit: the small stars that they call 'the short-feathered hen and her chicks'", "dagbani": "saŋmaribihi shɛba bɛ ni booni ‘Gbiŋgbiŋ min’ o bihi’" }, { "english": "morning-star", "dagbani": "biɛŋmariga" }, { "english": "spitting-cobra", "dagbani": "sapaɣu" }, { "english": "They will suck cobra's poison; the viper's tongue will kill them.", "dagbani": "Bɛ ni mɔɣisi sapaɣ’ lɔɣu; gariŋga zilinli ni ku ba." }, { "english": "a cobra that has stopped its ears, that will not heed the tune of the charmer", "dagbani": "sapaɣu ŋun ŋar’ o tiba, ni di chɛ ka bɛ ku wum waɣigbahiriba kukoya" }, { "english": "The spitting cobra has bitten", "dagbani": "Sapaɣu dimi gbankɔɣu bara, sapaɣu je komahim, gbankɔɣu mi je kotulim." }, { "english": "person with measles; the cobra dislikes cold water and the person with measles dislikes hot water.", "dagbani": "Sapaɣu zɔri yuɣimpini ka yuɣimpini zɔri sapaɣu." }, { "english": "The cobra fears the hedgehog and the hedgehog fears the cobra.", "dagbani": "Sapaɣu zɔri yuɣimpini ka yuɣimpini zɔri sapaɣu." }, { "english": "a frog with different colours", "dagbani": "wahu1, tinvurigu; bahigu, Sim, damakɔɣu, Sim, dunduɣu, Sim, gariŋga ‘viper’; Sim, sapaɣu, Sim, waɣimahili." }, { "english": "officer", "dagbani": "sapasini" }, { "english": "officer", "dagbani": "sapashini" }, { "english": "officers", "dagbani": "sapashin'" }, { "english": "officers", "dagbani": "sapasina" }, { "english": "officers", "dagbani": "sapashinnima" }, { "english": "captain of the Dagomba Army", "dagbani": "sapashinnima" }, { "english": "platoon officer", "dagbani": "sapashin' kpɛma" }, { "english": "superior officer", "dagbani": "sapashinnima ayi na" }, { "english": "warrior", "dagbani": "ɔfisa" }, { "english": "warrior", "dagbani": "saaje" }, { "english": "warrior", "dagbani": "tɔbbia" }, { "english": "warrior", "dagbani": "linjima" }, { "english": "warrior", "dagbani": "sooje" }, { "english": "soldiers, other ranks", "dagbani": "sapasinbihi" }, { "english": "officer", "dagbani": "sapashini" }, { "english": "piles, hæmorrhoids", "dagbani": "sapibo" }, { "english": "Piles come out proudly where there is no spear grass (where you squat to go to toilet)", "dagbani": "Piriŋkpaŋ ni ka shɛli ni ka sapibo surigiri bara." }, { "english": "causes it to become an abscess in the anus", "dagbani": "be nyirivɔɣuni" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "sapili" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "sapiya" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "asare" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "dukpinbaɣisigu" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "kunduŋ" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "naɣinyili" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "naŋgbanpoŋlana" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "tarigaŋti" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "yuŋgorigu" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "bukalibila" }, { "english": "the side of the body", "dagbani": "sapirigu" }, { "english": "pneumonia", "dagbani": "sapirigu" }, { "english": "a rib", "dagbani": "sapirikɔbili" }, { "english": "He too out one of his ribs.", "dagbani": "o daa yih’ o sapir’ kɔb’ yini" }, { "english": "three ribs were gripped in its mouth.", "dagbani": "sapir’ kɔba ata gbab’ o noli" }, { "english": "bird", "dagbani": "sapiripili" }, { "english": "lung", "dagbani": "sapuɣu" }, { "english": "lungs", "dagbani": "sapuri" }, { "english": "Smoking damages the lungs.", "dagbani": "Shigari nyubu saɣindila sapuɣu." }, { "english": "Manna and Quail", "dagbani": "Manna mini Sapiripiya." }, { "english": "You can contract diseases of the lungs, lips, tongue and throat.", "dagbani": "Sapuɣu, nangbanpiba, zilinli n-ti pahi kukoli doro ni tooi gbaag' a." }, { "english": "and throat.", "dagbani": ".017" }, { "english": "tobacco.", "dagbani": "sara" }, { "english": "snuff, powdered tobacco.", "dagbani": "sara" }, { "english": "alms", "dagbani": "sara" }, { "english": "to give alms", "dagbani": "mali sara" }, { "english": "If you give alms to a fool and he doesn’t say, 'May God answer your prayer' ('Thank you'), at least he will not say, 'May God kill you.'", "dagbani": "A yi kuli mali jɛrigu sara, o yi bi niŋ 'Naawuni deem’ a suhigu.', o mi ku yɛli ni 'Naawuni kum’ a.'" }, { "english": "almsgiving", "dagbani": "adaqah" }, { "english": "sacrifice (action or sacrificed animal and its meat).", "dagbani": "z" }, { "english": "God was pleased with Abel and his sacrifice.", "dagbani": "Naawuni nini daa tiɣi Ebɛl min’ o sara maa" }, { "english": "I will smear your faces with the dung of your sacrificial animals.", "dagbani": "zaŋ yi sara biŋkɔbiri bindi ʒe yi nina ni" }, { "english": "A sacrifice satisfies those in the house before it is given to those outside.", "dagbani": "Sara yi tiɣila duu (puu ni) ka naanyi yi samban’ ni." }, { "english": "use your bodies as a living sacrifice.", "dagbani": "nɛɔŋ" }, { "english": "to offer, perform a sacrifice", "dagbani": "mali sara" }, { "english": "They slaughtered sheep and bulls as sacrifices, so much that no one would have been able to count them.", "dagbani": "Bɛ daa kɔri piɛri mini naɣilahi mali sara hal ka so daa naan ku tooi lan kali ba" }, { "english": "Elkana and his household were to go to", "dagbani": "Ɛlikana min’ o yiŋnim’ zaa daa ti chaŋ Naawuni sani ni bɛ yaa ti mali yuuniyuuni sara la Yawɛ sani" }, { "english": "God's place to again make the annual sacrifice to the Lord.", "dagbani": "Nir’ yi zaŋ sara maligu nimdi din be kasi" }, { "english": "If a person carries consecrated meat in the fold of his garment.", "dagbani": "n-gur’ o kparibu naŋgbambili" }, { "english": "it is the sacrifice of the Lord's Passover.", "dagbani": "di nyɛla Yawɛ Yaɣigari chuɣu sara maligu" }, { "english": "Noah built a sacrifice-altar for the Lord.", "dagbani": "Nuhu daa me sara maligu bimbini zali Yawɛ." }, { "english": "the fire-hearth on the sacrifice-altar.", "dagbani": "sara maligu bimbini zuɣu daaŋa." }, { "english": "funeral offering/s, funeral.", "dagbani": "sara maligu bimbini zuɣu daaŋa" }, { "english": "the last funeral rites of a deceased person", "dagbani": "Afa (Limam) je ni o kpi ka lee bɔri sara saɣim." }, { "english": "A Muslim scholar (Imam) hates to die, yet he wants the food (sacrificial alms)", "dagbani": "Afa (Limam) je ni o kpi ka lee bɔri sara saɣim." }, { "english": "given in the name of God) prepared for others’ funerals.", "dagbani": " tari sara ‘to perform funeral rites’." }, { "english": "sarakuma", "dagbani": "sarikuma" }, { "english": "money offering without meat, funeral rites/gifts not including an animal.", "dagbani": "Note: 'dry offering'" }, { "english": "offering", "dagbani": "3 'kuuni." }, { "english": "meat offering", "dagbani": "saramaha" }, { "english": "the last funeral rites of a deceased", "dagbani": "sarataribu" }, { "english": "an accident, mishap", "dagbani": "sarati" }, { "english": "wet offering", "dagbani": "sadzim" }, { "english": "He farms and some accident happens to him where he is farming.", "dagbani": "o ko ka sarati shɛli ku paag’ o kɔbu maa shee" }, { "english": "Carelessness is the companion of", "dagbani": "Fawɔɣili doli ni kpee n-nyɛ sarati" }, { "english": "an accident.", "dagbani": "Nira ku ʒini tiŋa ka lu naɣla sarati." }, { "english": "Nobody sits on the ground and falls down, unless because of an accident.", "dagbani": "Nir’ yi ku ninsal’ sarati kubu manslaughter." }, { "english": "if a person kills a human being with an accidental killing.", "dagbani": "n nya ka sarati ni paai ti ti chandi ŋɔ ni" }, { "english": "I can see that some disaster will overtake us on this trip.", "dagbani": "n nya ka sarati ni paai ti ti chandi ŋɔ ni" }, { "english": "accidentally", "dagbani": "sarati daliri" }, { "english": "accident.", "dagbani": "Sarati" }, { "english": "I'm not involved in an accident. I say I'm unlucky.", "dagbani": "Niri ku." }, { "english": "judgement", "dagbani": "saria" }, { "english": "judgement", "dagbani": "sariya" }, { "english": "the one who is merciful will be vindicated in the judgement.", "dagbani": "ŋun zɔri nambɔɣu ni ti di nasara saria karibu puuni" }, { "english": "A certain Chief got a circumciser as his barber and he was responsible for the judgement on his chieftaincy, and the circumciser indeed inherited the house of barbers.", "dagbani": "Na’ so n-daa zaŋ wɔnzam so niŋ o yili gunu ka o su sariya zaŋ chaŋ o nam maa polo, ka wɔnzamnim dii diri gunu yili" }, { "english": "legal 'case'", "dagbani": "kari saria" }, { "english": "to judge, try a case", "dagbani": "kari saria" }, { "english": "You sit to judge me according to the law.", "dagbani": "A ʒinimi ni a kari ma sariya kaman zaligu ni wuhi shɛm" }, { "english": "try and condemn X", "dagbani": "kari X saria luhi" }, { "english": "I should judge his case and condemn him for them.", "dagbani": "n karim’ o saria n-luh’ o ti ba" }, { "english": "in an organised fashion", "dagbani": "sariasaria" }, { "english": "yet they advance together in ranks;", "dagbani": "N-daa yi biɛɣu ka o chaŋ ti ʒin’ o sariadibo ʒiishee" }, { "english": "the next day he sat on the judgment seat", "dagbani": "N-daa yi biɛɣu ka o chaŋ ti ʒin’ o sariadibo ʒiishee" }, { "english": "Muslim law", "dagbani": "shari'a" }, { "english": "judgement", "dagbani": "sariadibo" }, { "english": "judgement, the act/process of judging a case", "dagbani": "sariakaribo" }, { "english": "so that it will let you know that there is right judgement.", "dagbani": "ni di chɛ ka yi baŋ ni sariakaribo din tuhi beni" }, { "english": "He will stand before his enemies in the place of judgement and not be ashamed.", "dagbani": "O yi ʒe o dimnim tooni sariakaribu shee o ku di vi." }, { "english": "a judge", "dagbani": "sariakarita" }, { "english": "Selection of Judges.", "dagbani": "Sariakaritiba piibu" }, { "english": "Friend, who gave me the right to judge or to divide the property between you two?", "dagbani": "Zɔri, ŋuni n-lee zaŋ ma leei yi sariakarita bee yi falitarita? " }, { "english": "a lawgiver", "dagbani": "zaliguzaana" }, { "english": "tidily, in order, arranged well", "dagbani": "sariasaria" }, { "english": "Aaron's sons ... take the meat he has cut up ... and put it on the sticks that are arranged on the (altar) fire (or 'put it in an orderly fashion on the sticks on the fire'). [LEV 1:8]", "dagbani": "Aduna bidibisi ...la zaŋ o ni ŋmahiŋmahi nim’ shɛŋa maa ... nti pa da’shɛŋa din be buɣim maa ni la zuɣu sariasaria" }, { "english": "Locusts have no king, but they move forward", "dagbani": "Toli nyɛla bɛn ka naa, amaa bɛ nyɛla bɛn doli tab’ chana sariasaria" }, { "english": "together in formation.", "dagbani": "Kuyili saɣim dirila sariasaria." }, { "english": "The food at the house where a funeral is being celebrated is eaten according to the importance of the participants.", "dagbani": "'The food at the house where a funeral is being\ncelebrated is eaten according to the importance of the participants.'." }, { "english": "a veil for women", "dagbani": "sariga" }, { "english": "veils (Plural)", "dagbani": "sarisi" }, { "english": "Rebecca put on a veil to cover her face.", "dagbani": "Ribɛka daa zaŋ sariga pa n-lims’ o ninni." }, { "english": "When Moses had finished speaking to them he covered his face with a veil.", "dagbani": "Musa ni daa tɔɣisi ba yɛtɔɣa naai, o daa zaŋla sariga pili lir’ o ninni." }, { "english": "(you) weave veils to put on the heads of people tall and short.", "dagbani": "(yi) wuɣiri sarisi pari ninvuɣ’ waɣila mini ninvuɣ’ jihi zaa zuɣuri" }, { "english": "hats", "dagbani": "zuɣupilisi" }, { "english": "head-ties", "dagbani": "bɔbisi" }, { "english": "veils", "dagbani": "sariti" }, { "english": "Dagbong", "dagbani": "Dagbɔŋ" }, { "english": "So, then, here in Dagbong hats and head-ties and different sorts of veils are very widely worn.", "dagbani": "maa ka zuɣupilisi mini bɔbisi ni sariti balibu nim niŋ baayana Dagbɔŋ." }, { "english": "to slide, slip", "dagbani": "sarigi" }, { "english": "Someone sliding and falling down cannot grab hold of a grass.", "dagbani": "Sarigi n-lu ku gbaai mɔɣu. O yɛn fooi la nu' yini n-yi nyaaŋa" }, { "english": "She (midwife) will slip one hand to the back because the child might slide.", "dagbani": "dama bia maa ti sarigi lu tiŋ' zuɣu." }, { "english": "My foot is about to slip.", "dagbani": "N napɔŋ yɛn sarigi." }, { "english": "They do not (habitually) slip in their marching.", "dagbani": "bɛ bi sarigiri bɛ napɔna yaabu." }, { "english": "If the inside of the bathing-corner is dirty ..., it can make a person slip and fall and hurt himself.", "dagbani": "Shinshɛɣu puuni yi mali daɣiri ..., di ni tooi sarigi nira n-luhi ka o nya daŋa." }, { "english": "himself.", "dagbani": "" }, { "english": "to be slippery.", "dagbani": "a ni ti zaŋ ba zali luɣ’ shɛli din sarigiri shee n-chɛ ka bɛ sarigi you stand them in a place which is a slippery place so that they slip." }, { "english": "it can make a person slip and fall and injure himself.", "dagbani": "di ni tooi sarigi nira n-luhi ka o nya daŋa." }, { "english": "be accidental ('just a slip' ?)", "dagbani": "nyɛ sarigibu" }, { "english": "trip", "dagbani": "tuui" }, { "english": "a sliding, slipping", "dagbani": "sariginli" }, { "english": "a slippery place", "dagbani": "sariginli" }, { "english": "People don’t carry eggs when they walk in a slippery place.", "dagbani": "Bɛ bi ʒiri gala n-chani sariginli ni." }, { "english": "their paths will be in a slippery place.", "dagbani": "bɛ soya maa ni ti nyɛla sariginli soya" }, { "english": "prison", "dagbani": "sarika" }, { "english": "(he) put him in the\nprison which was the place where the king's prisoners were put.", "dagbani": "zaŋ o ti niŋ sarika ni din nyɛ luɣ’ shɛli bɛ ni daa zaŋ naa sarikanim’ niŋ" }, { "english": "imprison", "dagbani": "kpari X sarika" }, { "english": "lock (in) prison", "dagbani": "sarika" }, { "english": "the prison-room doors all just\nopened and everyone's fetters came undone.", "dagbani": "sarika duu maa dunoya zaa dii yooi, ka sokam bandi baai" }, { "english": "The Lord releases", "dagbani": "Yawɛ yoori bɛn be sarika ni bahira." }, { "english": "those who are in prison.", "dagbani": "dansarika, jɛriyali." }, { "english": "a jail", "dagbani": "jɛriyali" }, { "english": "a chain", "dagbani": "sarƙa" }, { "english": "prisoner (lit. 'son of a chain')", "dagbani": "ɗan sarƙa" }, { "english": "an expensive gold necklace", "dagbani": "sarƙa" }, { "english": "(God) also releases prisoners.", "dagbani": "(Naawuni) yihiri sarikanim’ mi" }, { "english": "(he) put him in the prison which was the place where the king's prisoners were put.", "dagbani": "zaŋ naa sarikanim’ niŋ" }, { "english": "a prisoner", "dagbani": "sarikakpɛra" }, { "english": "Pl: sarikakpɛriba", "dagbani": "sarikakpɛriba" }, { "english": "fellow-prisoners", "dagbani": "sarikakpɛritaba" }, { "english": "Greet my relatives Andronicus and Junias, who were in jail with me.", "dagbani": "Andurɔnikus mini Junias bɛn nyɛ n zuliya mini n sarikakpɛritab’ la." }, { "english": "funeral", "dagbani": "sarikuma" }, { "english": "type of gun", "dagbani": "sarimana" }, { "english": "The Germans had big guns that they call cannons and ?? in battle.", "dagbani": "Jaamannim maa bɛn daa malila malifa kara shɛŋa bɛ ni booni agbahi ni sarimana la n-tuhira." }, { "english": "young", "dagbani": "'sariŋga" }, { "english": "immature", "dagbani": "'sariŋga" }, { "english": "young son", "dagbani": "bidibbil’ sariŋga" }, { "english": "attack suddenly", "dagbani": "bili" }, { "english": "launch project or campaign", "dagbani": "bili tum" }, { "english": "a fierce battle broke out on that day", "dagbani": "nimmoo tɔb’ daa bili dindali maa" }, { "english": "to start the plunder of a market", "dagbani": "bili daa" }, { "english": "rape", "dagbani": "bili" }, { "english": "they will loot the stuff in their houses and rape their wives", "dagbani": "(bɛ bi) ʒe bɛ yinsi nɛma, ka bili bɛ paɣiba" }, { "english": "to start suddenly, open up, set in motion an event", "dagbani": "bili" }, { "english": "to shell maize, trigger, start a confusion", "dagbani": "bili" }, { "english": "start a war, start shooting", "dagbani": "tɔbu" }, { "english": "to start laughing, burst out laughing", "dagbani": "bili lari" }, { "english": "meat portion", "dagbani": "bili" }, { "english": "shoulder and wing of any bird", "dagbani": "bili" }, { "english": "to wheel something (e.g., a bike)", "dagbani": "bili" }, { "english": "to wheel a bike", "dagbani": "bili chɛchɛ" }, { "english": "He pushed his bicycle home.", "dagbani": "O bilindil' o chɛchɛ n-kuli" }, { "english": "He is stupid.", "dagbani": "O zuɣu billi." }, { "english": "They behave in a disorderly fashion.", "dagbani": "Bɛ niŋdila bilibili." }, { "english": "'disorderly acting; strong action'", "dagbani": "bilibili" }, { "english": "a nobleman, aristocrat", "dagbani": "bilichina" }, { "english": "fine, noble person; person of good deportment and free truth, patriot", "dagbani": "bilichina" }, { "english": "commoners and bad people and slaves should be apart from noble people.", "dagbani": "ninvuɣ’ yoya mini ninvuɣ’ yarisi ni daba mi be bɛ ko ka chɛ bilichinnima" }, { "english": "freeman", "dagbani": "bilichina" }, { "english": "freemen", "dagbani": "bilichinnima" }, { "english": "whether he is a slave or a freeman", "dagbani": "o yi nyɛla dabili bee bilichina" }, { "english": "everyone whether they are slaves or freemen", "dagbani": "sokam zaa bɛn nyɛ daba bee bilichinnima" }, { "english": "These were Jews who had been slaves and became free or bought their freedom with money.", "dagbani": "Bɛmbɔŋɔnim’ daa nyɛla Yɛhudianim’ bɛn daa nyɛ daba ka ti leei bilichnnima bee ka daa zaŋ liɣiri da bɛ bilichinsi la." }, { "english": "noble", "dagbani": "bilichina" }, { "english": "a nobleman who has lapsed into bad habits, person who does things unbecoming of him", "dagbani": "bilichinisɔɣu" }, { "english": "uprightness, nobility of character", "dagbani": "bilichinsi" }, { "english": "nobility, aristocratic status", "dagbani": "bilichinsi" }, { "english": "freedom, non-slave status", "dagbani": "bilichinsi" }, { "english": "tarima", "dagbani": "bilichinsi" }, { "english": "BILICHINNIMA: Bɛmbɔŋɔnim’ daa nyɛla Yɛhudianim’ bɛn daa nyɛ daba ka ti leei bilichnnima bee ka daa zaŋ liɣiri da bɛ bilichinsi la.", "dagbani": "bilichinsi" }, { "english": "FREEDMEN: These were Jews who had been slaves and became free or bought their freedom with money.", "dagbani": "bilichinsi" }, { "english": "bilichina", "dagbani": "bilichinsi" }, { "english": "to jingle, to trip along neat.", "dagbani": "sarisi" }, { "english": "They move with mincing gait and jingling feet.", "dagbani": "Bɛ yaarila bɛ naba n-nɔri nyamnyam sarisiri chana." }, { "english": "If he (the suitor) is attracted by her (the girl) he will eventually tap his feet and enter the dance.", "dagbani": "O nini yi tiɣ’ o di nyaaŋa ka o naanyi sarisi naba kpe waa ni." }, { "english": "A dance that lasts throughout the night is danced by the gentle moving of one’s", "dagbani": "Waa din wari neeri biɛɣu di sarisirila naba ni." }, { "english": "legs (not quickly)", "dagbani": "??" }, { "english": "veils", "dagbani": "sarisi" }, { "english": "to polish", "dagbani": "sarisira" }, { "english": "Things they (potters) can mould are:", "dagbani": "Binshɛŋa bɛ ni mali mɛri m-bɔŋɔ: kpalwɔl’ wɔɣu ka bɛ mali daari di puuni ka zaŋdi" }, { "english": "that they keep sticks in and use a ?? to ?polish the outside.", "dagbani": "suluŋ sarisiri di nyaaŋa" }, { "english": "judgement", "dagbani": "sariya" }, { "english": "judge", "dagbani": "sariyakarita" }, { "english": "squirrel", "dagbani": "sashiriga" }, { "english": "ground-squirrel", "dagbani": "sashiriga" }, { "english": "squirrels hide under its stones", "dagbani": "sisirisi sɔɣiri di kuɣa lɔna ni" }, { "english": "The groundsquirrel found the sun-squirrel’s old hole and used", "dagbani": "Sashiriga vo' kurili ka lariŋga ŋun pihi diɛmda." }, { "english": "If God gives the squirrel the ability, it will harvest enough groundnuts for itself to eat and have some left over to sell to the cat.", "dagbani": "Naawuni yi ti sashiriga yiko, o ni piɛ sima ŋubi ka guui kɔhi jɛŋkuno zuɣu." }, { "english": "a thunderclap", "dagbani": "satahiŋga" }, { "english": "God answered him with a thunderclap.", "dagbani": "Naawuni garig’ o satahiŋga puuni" }, { "english": "When he cried out, seven thunderclaps rolled.", "dagbani": "O ni daa kuhi maa, ka satahins' ayopɔin tahi." }, { "english": "lightning", "dagbani": "saanyaɣisibu" }, { "english": "tree split by lightning", "dagbani": "satahiŋga" }, { "english": "thunder/lightning", "dagbani": "satahiŋga" }, { "english": "stone anvil", "dagbani": "sataŋa" }, { "english": "meteoritic iron", "dagbani": "sataŋa" }, { "english": "stone anvil", "dagbani": "sataŋkuɣili" }, { "english": "stone anvil", "dagbani": "shɛtaŋkuɣili" }, { "english": "blacksmith's forge", "dagbani": "saviɣu" }, { "english": "blacksmith's forges", "dagbani": "saviri" }, { "english": "he will be like the fire in a forge", "dagbani": "o ni ŋmanila saviɣu ni buɣim" }, { "english": "The blacksmith is not fed up with the anvil.", "dagbani": "Machɛla nyee bi nyɔndi saviɣu." }, { "english": "A good forge will gather many pieces of iron.", "dagbani": "Saviɣu suŋ ni laɣim kuriti." }, { "english": "light rain cloud", "dagbani": "sawalli" }, { "english": "small cloud (that brings rain only locally) won’t bring the rainy season", "dagbani": "Sawoli' ŋmaa miri ku sheei shɛɣu." }, { "english": "shrub, the seeds of which are used for broth", "dagbani": "sawɛni" }, { "english": "drought", "dagbani": "saawoo" }, { "english": "rattle", "dagbani": "sayɛlim" }, { "english": "musical rattle, shaker", "dagbani": "sayɛlim" }, { "english": "a small conical shaped basket (usually a pair) with pebbles used as a musical instrument in baamaaya or simpa dance", "dagbani": "sayɛlim" }, { "english": "its", "dagbani": "di" }, { "english": "Cylinder-drum and small hourglass-drum and rattles are its (Baamaaya dance)", "dagbani": "Gungɔŋ mini lum’ bila ni sayɛlim n-nyɛ di biŋkumda" }, { "english": "instrumentation", "dagbani": "naan chɛbis’ a ni suhupiɛlli, ka ŋme goonjinim’ ka chaɣisi sayɛya ka yili yila niŋ a" }, { "english": "I would have farewelled you joyfully and played fiddles and shaken rattles and sung songs for you.", "dagbani": "N naan chɛbis’ a ni suhupiɛlli, ka ŋme goonjinim’ ka chaɣisi sayɛya ka yili yila niŋ a" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "sayɛto" }, { "english": "yam [cultivar] (Plural)", "dagbani": "sayɛtonima" }, { "english": "rattles", "dagbani": "sayɛya" }, { "english": "a shower, light rain, drizzle", "dagbani": "sayuɣiyuɣi" }, { "english": "He will come to us like showers raining.", "dagbani": "O ni ka ti sanna kaman sayuɣiyuɣi ni miri shɛm la." }, { "english": "tornado", "dagbani": "saʒiɛɣu" }, { "english": "bird [sp.], \"whose singing signifies a coming rain\"", "dagbani": "saa nooŋa" }, { "english": "rain", "dagbani": "saa" }, { "english": "The rain came very much.", "dagbani": "Saa maa mi o mibu maa gam sariya." }, { "english": "The things that are in the box are being beaten by the rain, so the things in the sack should not be proud.", "dagbani": "Adaka bini bur' saa, kpalaŋ' bini di mal' karimbaani." }, { "english": "rain that keeps", "dagbani": "saa ŋun kul yɔrita ka bi baara" }, { "english": "dripping and never stops.", "dagbani": "A chɛ ka saa miri mahigiri tiŋgbani," }, { "english": "You make the rain moisten the ground and let it have great fertility.", "dagbani": "ka chɛ ka di mali kulim pam." }, { "english": "this causes lack of rain and desertification.", "dagbani": "bopiɛligu na" }, { "english": "the rain is threatening", "dagbani": "saa daɣira" }, { "english": "the rain is threatening", "dagbani": "saa mɔra" }, { "english": "rain", "dagbani": "sa'" }, { "english": "Variant: sakurili; sakurigu.", "dagbani": "sa' kurili." }, { "english": "it's going to rain.", "dagbani": "bi yuui ka saa" }, { "english": "the sky loured and grew dark", "dagbani": "ka pɔhim gbaai ʒiɛbu" }, { "english": "a torrential rain started to fall", "dagbani": "ka sa’ kurili dii piligi mibu" }, { "english": "I will cause fierce rains and hailstones to fall on them.", "dagbani": "chɛ ka sa’ kura mini sakuɣa lu bɛ zuɣu" }, { "english": "pour with rain", "dagbani": "saa kpaai kom" }, { "english": "Let the rain pour on these houses as I am pouring this water out here.", "dagbani": "ŋɔ m-bahiri kpe shɛm ŋɔ." }, { "english": "rainwater", "dagbani": "saa kom" }, { "english": "rain that doesn't make thunder", "dagbani": "sabirigu" }, { "english": "shower, drizzle", "dagbani": "sayuɣiyuɣi" }, { "english": "It rained for 40 days.", "dagbani": "Saa daa mi la biɛɣu pihinahi." }, { "english": "watery, liquid", "dagbani": "saa" }, { "english": "He/she has diarrhœa.", "dagbani": "Binsaa ka o sara." }, { "english": "He/she is 'running' diarrhœa.", "dagbani": "O saari la binsaa." }, { "english": "an aperient; a laxative", "dagbani": "binsaa tim" }, { "english": "young female, not yet having produced young, 'virgin-', heifer", "dagbani": "saa" }, { "english": "Pl: -sahi", "dagbani": "sahi" }, { "english": "adult", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "male", "dagbani": "dibiga" }, { "english": "male", "dagbani": "lɔɣu" }, { "english": "female", "dagbani": "nyaŋ" }, { "english": "under bua", "dagbani": "buaa" }, { "english": "a wild vegetable used as soup", "dagbani": "saabira" }, { "english": "shovelling sand into tipper truck", "dagbani": "saabua" }, { "english": "a songbird", "dagbani": "saachir" }, { "english": "the South, northern parts of Ashanti and Brong Ahafo", "dagbani": "saafa" }, { "english": "a key", "dagbani": "saafɛbia" }, { "english": "they got a key and opened it", "dagbani": "bɛ daa zaŋ saafɛbia yooi li" }, { "english": "And I hold the keys of death and Hades.", "dagbani": "Mani n-su kum mini kpiimba biɛhigu shee saafɛbihi fukumsi." }, { "english": "a lock", "dagbani": "saafi" }, { "english": "key", "dagbani": "saafe" }, { "english": "I will then give him the key of David's line.", "dagbani": "n lan zaŋ Dauda zuliya saafe ti o" }, { "english": "God forbid!", "dagbani": "saafirila" }, { "english": "to bargain, evaluate, 'name a price'", "dagbani": "saai" }, { "english": "If you value yourself as being worth a penny, people will buy you for a cowry.", "dagbani": "A yi saai amaŋa kɔbo bɛ dari a la laɣifu." }, { "english": "to repent of either good or evil", "dagbani": "saai" }, { "english": "If a child doesn’t have sense and is catching something that bites, let him/her do so and learn a lesson from it. ", "dagbani": "shini o ka o gbaai sa saai sɔha." }, { "english": "to dissent, be of a different mind", "dagbani": "bindimdigu" }, { "english": "to learn a lesson [IM]", "dagbani": "bindimdigu" }, { "english": "to uproot, pull a stick from the ground", "dagbani": "saai" }, { "english": "Then David pulled up the spear.", "dagbani": "Di saha ka Dauda daa saai kpani maa but rather pull up the spear which is stuck in the ground by his head" }, { "english": "to 'run' diarrhœa", "dagbani": "saai" }, { "english": "(of cereal crops) to fail to bear grain (due to excessive rainfall)", "dagbani": "saai" }, { "english": "Their grain will grow up but not produce food.", "dagbani": "Bɛ chi ni saai ʒiɛya ka ku niŋ bindirigu." }, { "english": "to pass over, be more than, go beyond (further than is necessary [IM])", "dagbani": "saai5" }, { "english": "sergeant", "dagbani": "saaje" }, { "english": "sergeant", "dagbani": "saajɛ" }, { "english": "sergeants", "dagbani": "saajɛnima" }, { "english": "sergeant", "dagbani": "saaje" }, { "english": "sergeant", "dagbani": "saajɛ" }, { "english": "sergeants", "dagbani": "saajɛnima" }, { "english": "a raincoat", "dagbani": "saakparigu" }, { "english": "raincoats", "dagbani": "saakpariti" }, { "english": "dress [type], 'frock'", "dagbani": "saalo" }, { "english": "she 'was wearing a long robe with full sleeves'", "dagbani": "o daa yɛla saalo’ bɔɣwɔɣila" }, { "english": "strangers", "dagbani": "saamba" }, { "english": "a sherd, piece of broken pot", "dagbani": "saambulɛleeŋa" }, { "english": "uproot!", "dagbani": "saami" }, { "english": "swinging oneself until one is dizzy (usually done by children)", "dagbani": "saanaayoni" }, { "english": "hospitality, gifts and service to a 'stranger'", "dagbani": "saandi" }, { "english": "show hospitality", "dagbani": "niŋ saandi" }, { "english": "You will lick your fingers when you eat the food that has been prepared for a new wife.", "dagbani": "Paɣ’ kulisiri saandi saɣim ni di n-lɛli nuhi." }, { "english": "After receiving the woman they kill a fowl for her as their guest.", "dagbani": "bɛ kuri la noo n-niŋ o saani" }, { "english": "she got up and received them into her house.", "dagbani": "o\nyiɣisi n-niŋ o saani" }, { "english": "he had bread ... made and gave it to them to eat as his guests.", "dagbani": "o daa chɛ ka bɛ mali bɔrɔbɔro ... ka\no zaŋ li niŋ ba saani ka bɛ di" }, { "english": "something unfamiliar, alien", "dagbani": "sana" }, { "english": "honoured guest", "dagbani": "bɛn tɔɣisri tinzun yɛtɔɣa din nyɛ saani" }, { "english": "those who speak a foreign language which is strange to you.", "dagbani": "Yɛlitɔɣa nyɛla n saandi." }, { "english": "The matter is unfamiliar to me.", "dagbani": "Yɛlitɔɣa nyɛla n saandi." }, { "english": "lightning", "dagbani": "saanyaɣisibu" }, { "english": "lightning", "dagbani": "saa nyaɣisibu" }, { "english": "lightning", "dagbani": "sanyadzisibu" }, { "english": "Can you send the lightning so that it goes and comes ...?", "dagbani": "A ni tooi tim saanyaɣisibu ka di chaŋ ka labina ...?" }, { "english": "He holds the lightning in his hand.", "dagbani": "O zaŋ saa nyaɣisibu gbib’ o nuu ni" }, { "english": "thunder", "dagbani": "satahiŋga" }, { "english": "dragonfly", "dagbani": "saapaɣa" }, { "english": "leaves of an edible shrub having light pink flowers, used in broth", "dagbani": "saapiriwa" }, { "english": "to search (police procedure)", "dagbani": "saasi" }, { "english": "consultation", "dagbani": "saawara" }, { "english": "to consult", "dagbani": "niŋ saawara" }, { "english": "they take counsel together", "dagbani": "bɛ niŋdi tab’ saawara" }, { "english": "How Prophet Haggai Consulted the Priests", "dagbani": "Anabi Hagai ni niŋ maligumaana saawara shɛm" }, { "english": "decide; take counsel", "dagbani": "ŋme saawara" }, { "english": "take counsel with X", "dagbani": "niŋ X saawara" }, { "english": "Get advice from a close friend or the professional they call a 'counsellor'.", "dagbani": "so bɛ ni boli ‘kawunsila’ la sawara" }, { "english": "conferring with somebody", "dagbani": "saawara ŋmɛbu, saawara malibu" }, { "english": "to plot, plan", "dagbani": "gbaai saawara" }, { "english": "those who are stalking me and plotting because they want me dead.", "dagbani": "bɛn puɣisiri ni bɛ ku ma laɣindi gbaari saawara" }, { "english": "Take counsel, but it won't succeed.", "dagbani": "Gbaamiya saawara, amaa di ku ku buchi." }, { "english": "Dagbani", "dagbani": "Dagbaŋ" }, { "english": "The princes of Dagbong consulted together and decided to move Naa Baawa to New Nantong and leave the steward settled in Old Nantong.", "dagbani": "nabihi ti laɣim taba gbaai shaawaara n-labisi naa Baawa ti ʒili Nantɔŋ palli ka chɛ yiŋ’ doo mi ʒili Nantɔŋ kurigu" }, { "english": "to take counsel", "dagbani": "shaawara" }, { "english": "to take counsel", "dagbani": "shaawara" }, { "english": "an advisor, consultant, counsellor", "dagbani": "saawaralana" }, { "english": "who on earth made you the King's counsellor?", "dagbani": "ŋuni n-lee zaŋ a leei naa saawaralana?" }, { "english": "I and my seven counsellors.", "dagbani": "m mini n saawaranim’ ayopɔin n-timd’ a" }, { "english": "a person who is fond of consulting others", "dagbani": "saawara lana" }, { "english": "counsellor", "dagbani": "saawarimaana" }, { "english": "counsellors", "dagbani": "saawarimaaniba" }, { "english": "Ahitophel the Gilo man who was David's counsellor.", "dagbani": "Ahitɔfɛl Gilo nir’ ŋun daa nyɛ Dauda saawarimaan’" }, { "english": "I will restore ... your counsellors as at the beginning.", "dagbani": "labisi yi saawarimaaniba zali kaman di ni daa nyɛ shɛm piligu ni" }, { "english": "drought", "dagbani": "saawoo" }, { "english": "It also kills trees and grass and so brings on drought and lack of rain.", "dagbani": "Di lan kuri tihi ni mori ka di zuɣu tahiri sawoo bee saa kalinsi" }, { "english": "a year of below-average rainfall", "dagbani": "saawoo yuuni" }, { "english": "plant, sensitive plant", "dagbani": "saayambuli" }, { "english": "plants, sensitive plants", "dagbani": "saayambuya" }, { "english": "heavens, sky", "dagbani": "saazuɣu" }, { "english": "The noise is coming from above.", "dagbani": "Vuri maa yirila saazuɣu na." }, { "english": "If a kapok pod falls to the ground, it will never go back", "dagbani": "Guŋguma yi saazuɣu n-lu tiŋa na di ku lan labi." }, { "english": "The lizard says that if it jumps down from above and falls to the ground, it will praise itself if no one else does so.", "dagbani": "Bandɔɣu ni o yi yi saazuɣu n-chaɣisi lu tiŋ’ na, so yi bi paɣi o, ŋun’ ni paɣi omaŋa." }, { "english": "A club that has been thrown in the air is falling down; everybody is protecting his or her own head.", "dagbani": "Saazuɣu jambɔŋ kan’ na, sokam taɣirila o zuɣu ni." }, { "english": "falling down; everybody is protecting his or her own head.", "dagbani": "A yi bi yaai a bɔɣu saazuɣu so ku baŋ ni a bili kɔbiri." }, { "english": "If you don’t lift up your arm, no one will get to know that you grow hair (in your armpit).", "dagbani": "zuɣusaa. saa; zuɣu zuɣusaa." }, { "english": "a praying mantis", "dagbani": "saazuɣuguŋgɔŋ" }, { "english": "praying mantises", "dagbani": "saazuɣugungɔna" }, { "english": "likeness, person or thing resembling another of the same kind", "dagbani": "sɛligu" }, { "english": "centimetre", "dagbani": "sɛntimita" }, { "english": "its height was 50cm", "dagbani": "di dubu nyɛ sɛntimita pihinu" }, { "english": "beneficial", "dagbani": "seedi" }, { "english": "to pull out by the roots, uproot", "dagbani": "sibi" }, { "english": "do you want us to weed it out?", "dagbani": "a bɔri ni ti chaŋ nti sib’ li bahi?" }, { "english": "a time to plant and a time to uproot", "dagbani": "Biribu saha beni, ka bɛ ni biri binshɛli sib’ bahi saha beni." }, { "english": "they tore its wings off", "dagbani": "bɛ sib’ o kpiŋkpama maa bahi" }, { "english": "(I) offered my cheeks to those who pulled", "dagbani": "(N daa) chɛ n jira ti ninvuɣ’ shɛb’ bɛn dariti sibiri n teeŋkɔbiri." }, { "english": "I tore my clothes and pulled out my hair and beard.", "dagbani": "n daa dari tɔhila m binyɛra, ka dari sibi n zabiri mini n teeŋa" }, { "english": "antelope", "dagbani": "sibiga" }, { "english": "rock-hyrax", "dagbani": "sibiga" }, { "english": "Do not eat the rock-hyrax.", "dagbani": "Di ŋubiya sibiga" }, { "english": "hartebeest", "dagbani": "zɔbuŋa" }, { "english": "male hartebeest", "dagbani": "sibiloɣu" }, { "english": "rock-hyrax", "dagbani": "sibiga" }, { "english": "Do not eat the rock-hyrax.", "dagbani": "Di ŋubiya sibiga" }, { "english": "to uproot, pull up a single plant", "dagbani": "sibigi" }, { "english": "he got up and took hold of the city gate", "dagbani": "o daa yiɣisi yuntisuɣu saha n-chaŋ ti darigi sibigi tiŋ’ maa gooni dunoli mini di dunopaɣiri dar’ ayi mini di dunokparita zaa" }, { "english": "pulled it up—doors, posts, lock, and all.", "dagbani": "Bɔ ka a lee sibigi." }, { "english": "Which plant did you uproot?", "dagbani": "kaman bɛ ni sibigiri piɛgul’ tanti suɣili shɛm la." }, { "english": "pulled up like a shepherd's tent.", "dagbani": "Yɛlimaŋlilana sa kpani ka ʒirinim’ kɔbiga laɣiŋ gubi ni bɛ sibigi wolim je." }, { "english": "The honest person inserts a spear into the ground and a hundred liars try to pull it out but cannot do so.", "dagbani": "N ni sibigi di gariche bahi" }, { "english": "Don’t uproot a pepper plant and plant a yabiga.", "dagbani": "Di sibigi naanzua ka sa yabiga." }, { "english": "rush off, charge away.", "dagbani": "sibigi" }, { "english": "like a horse charging off into battle.", "dagbani": "kaman wɔhu ni sibigi ʒi n-kpɛri tɔb’ gɔɣu ni shɛm la" }, { "english": "Don’t remove the pepper plant and plant the yabiga tree (which has a bitter juice that is used to make poison arrow heads).", "dagbani": "Di sibigi naanzua ka sa yabiga." }, { "english": "sugar", "dagbani": "sichiri" }, { "english": "If there is no ??, you can get salt and sugar and dissolve them in water.", "dagbani": "Di yi lee ka kpaazaa kani a ni tooi bɔ yɛlim, sichiri n'lɔhibi kom ni." }, { "english": "'sugar disease' (Diabetes) can be in the child.", "dagbani": "Sichiri doro (Diebitities) ni tooi be bia maa ni" }, { "english": "cedar", "dagbani": "sida" }, { "english": "the cedar tree of Lebanon ...", "dagbani": "Lɛbanɔn sida tia, ... ka nyɛ din wɔɣa pam" }, { "english": "which is very tall.", "dagbani": "N ni chɛ ka sida tihi mini akasia tihi ni mitil tihi ni olivi tihi ni sipirɛs ni oki tihi ni gahi ti galisi mɔɣu ni." }, { "english": "oak", "dagbani": "oki" }, { "english": "caution", "dagbani": "siɣa" }, { "english": "caution", "dagbani": "shiɣa" }, { "english": "caution", "dagbani": "shika" }, { "english": "take care", "dagbani": "niŋ siɣa" }, { "english": "So be on your guard!", "dagbani": "Dinzuɣu niŋmiya siɣa" }, { "english": "Be careful if blood comes out or touches your clothes.", "dagbani": "Niŋmi siɣa ʒim yi ti yira bee ʒim yi ti shihi a chinchini." }, { "english": "Why should young men and women examine well and carefully when they want to choose a husband or wife?", "dagbani": "Bɔ zuɣu ka paɣasara ni naɣchimba tu ni bɛ niŋ vihigu viɛnyɛliŋga ni siɣa bɛ yi yɛn pii bɛ amaliya yidan bee yidampaɣa?" }, { "english": "A real man is a person who takes precautions.", "dagbani": "Siɣa n-nyɛ doo." }, { "english": "I will not be suspicious about eating food or medicine in my own calabash.", "dagbani": "N dintoli ŋmani tim n-dira ku niŋ siɣa." }, { "english": "to descend, come from the top of", "dagbani": "siɣi" }, { "english": "the cloth which hung in the middle of God's worship room tore from its top down to its bottom", "dagbani": "chinchin’ shɛli din daa yili Naawuni jɛmbu duu sunsuuni la daa cheei di zuɣusaa hal ti siɣi di tiŋli" }, { "english": "it is hollow from top to bottom", "dagbani": "di mali la tiyɔɣ’ titali di zuɣusaa zaŋ n-ti siɣi di gbinni" }, { "english": "you yourselves used", "dagbani": "yi gba daa tumdila lala yi ni daa siɣi ʒe di puuni saha shɛl’ la" }, { "english": "to live according to such desires, when your life was dominated by them", "dagbani": "Bɛ ni tooi lahi nyaɣim bina ŋɔ ka zaŋ siɣi ti kɔnyurima ni ka di ti ti dɔriti." }, { "english": "They could also get smeared with this dung and come down into our drinking-waters and it will give us diseases.", "dagbani": "Naawuni malaikanim’ siɣiri Daadam Bia sanna ka labiri dura" }, { "english": "come down, descend hither", "dagbani": "siɣi na" }, { "english": "the angels of God coming down to the", "dagbani": "Naawuni malaikanim’ siɣiri Daadam Bia sanna ka labiri dura" }, { "english": "Son of Man and going back up again.", "dagbani": "N/A" }, { "english": "to alight, get down (from vehicle).", "dagbani": "Caus: siɣisi; sirigi." }, { "english": "to wade in a river or stream.", "dagbani": "Nira ku siɣi mɔɣili ni ka lan kuli ni daɣiri." }, { "english": "A person will not go down into the river and then return home dirty.", "dagbani": "Nira ku siɣi mɔɣili ni ka lan kuli ni daɣiri. " }, { "english": "to go to fetch water.", "dagbani": "N/A" }, { "english": "Note: object is water-source", "dagbani": "N/A" }, { "english": "At the time when women go down to the waterhole in the evening.", "dagbani": "zaawuni" }, { "english": "Drawing water is women's work.", "dagbani": "Kuliga siɣibu nyɛla paɣaba tuma." }, { "english": "the Spring season.", "dagbani": "siɣili" }, { "english": "Ants are creatures of little strength, yet they store up their food in the early-rains time;", "dagbani": "Chɛrili nyɛla bɛn ka yaa, amaa bɛ nyari bindirigu diri siɣili saha." }, { "english": "then you will know that 'summer' is near.", "dagbani": "ni siɣili miriya" }, { "english": "early rains' rain falls and moistens the earth.", "dagbani": "siɣili saa ... miri mahigiri tiŋgbani" }, { "english": "You should not anxiously start farming when your granary is getting empty in the early-rains.", "dagbani": "Kambɔŋ naaya bi kɔri siɣili." }, { "english": "genealogy, descent", "dagbani": "siɣili" }, { "english": "to sigh", "dagbani": "siɣim" }, { "english": "to sigh", "dagbani": "siɣimbu" }, { "english": "our years just come to an end like a sigh", "dagbani": "ti yuma kul naarimi kaman siɣimbu la" }, { "english": "all those who are sighing and groaning over the forbidden things they have done", "dagbani": "bɛn zaa siɣinda ka ŋuhira bɛ ni tumdi din chihiri shɛŋa zaa" }, { "english": "to groan", "dagbani": "siɣim" }, { "english": "pay attention to my groaning.", "dagbani": "gbilisi tibili wum n siɣimbu" }, { "english": "When Jesus saw her weeping, and the Jews who had come along with her also weeping, he was deeply moved in spirit and troubled.", "dagbani": "Yisa ni daa nya ka Mariama kumda, ka Yɛhudianim’ bɛn dol’ o maa na gba kumdi maa, ka o suhu saɣim pam, ka o siɣim" }, { "english": "times (with numeral)", "dagbani": "siɣim" }, { "english": "This food you ought to be give him three times a day.", "dagbani": "Bindira ŋɔ tuya k’a tir’o li la siɣim buta dabisili ni" }, { "english": "They sacrifice to Ngmantambo two or three times a year.", "dagbani": "Bɛ maani Ŋmantambo la siɣim buyi bee buta zuɣu yuuni puuni" }, { "english": "Legal marriage is of three forms:", "dagbani": "Zaligu paɣ’ kpuɣibo nyɛla siɣim buta." }, { "english": "(3 &c.) times", "dagbani": "siɣimsiɣim bu- (-ta &c.)" }, { "english": "sleep", "dagbani": "ʒia" }, { "english": "smile", "dagbani": "yimyim" }, { "english": "improve", "dagbani": "siɣimsiɣim" }, { "english": "sighing", "dagbani": "siɣimbu" }, { "english": "three times", "dagbani": "siɣimsiɣim buta" }, { "english": "so many times", "dagbani": "siɣimsiɣim bushɛm" }, { "english": "Three times you have called me a fool.", "dagbani": "Siɣimsiɣim buta zaa ka a boli ma jɛrigu" }, { "english": "... do it up to seven times.", "dagbani": "niŋ lala hal ti paai siɣimsiɣim buyopɔin" }, { "english": "so many times", "dagbani": "siɣimsiɣim" }, { "english": "So many times He rescued them.", "dagbani": "Siɣimsiɣim bushɛm ka o daa fa ba bahi" }, { "english": "cedar-mahogany. the twigs of which are used as chewing sticks by men.", "dagbani": "siɣirili" }, { "english": "tree", "dagbani": "siɣirili" }, { "english": "to breathe one's last.", "dagbani": "siɣisi" }, { "english": "to sob.", "dagbani": "siɣisi" }, { "english": "Don't let your sobbing be heard.", "dagbani": "Siɣisima, amaa ka pampam." }, { "english": "He chooses an oak or 'cypress' and plant it in the forest.", "dagbani": "o piila oki bee siɣirili n-zaŋ li sa nyɔŋ puuni" }, { "english": "to sob.", "dagbani": "Siɣisima, amaa ka pampam." }, { "english": "Don't let your sobbing be heard.", "dagbani": "Siɣisima, amaa ka pampam." }, { "english": "to lower, bring/take/send down.", "dagbani": "siɣisi." }, { "english": "and when he lowered his hand.", "dagbani": "o mi daa yi ti zaŋ o nuu siɣisi tiŋa." }, { "english": "Patience brings a slave down from the top of a tree.", "dagbani": "Suɣulo siɣisiri dabili tia zuɣu na." }, { "english": "humble yourself, be humble.", "dagbani": "siɣisi ... maŋa." }, { "english": "Patience brings a slave down from the top of a tree.", "dagbani": "Suɣulo siɣisiri dabili tia zuɣu na." }, { "english": "have humility, and submit yourselves to your fellows.", "dagbani": "suubihi ka síya gbáá kura éŋa." }, { "english": "humility", "dagbani": "siɣisimaŋtali" }, { "english": "a humble person", "dagbani": "siɣisimaŋlana" }, { "english": "he is humble, and rides a donkey which is a colt.", "dagbani": "o nyɛla siɣisimaŋlana, ka bari buŋa ŋun nyɛ buŋ’ polli" }, { "english": "humility", "dagbani": "siɣisimaŋtali" }, { "english": "the sacrifice you accept is humility.", "dagbani": "sara shɛli a ni deeri nyɛla siɣisimaŋtali" }, { "english": "you should all put on humility like a garment.", "dagbani": "yi zaa zaŋ maŋ’siɣisibutali kaman binyɛrigu la ye" }, { "english": "school", "dagbani": "sikuru" }, { "english": "strong wind which un-roofs houses, schools and stores in an unprecedented way", "dagbani": "pɔhim kpiɔŋ din piligiri yiya mini shikuriti ni feera duri ka di ka buɣisibu" }, { "english": "This can reduce the money a person has to buy food for his family", "dagbani": "Dimbɔŋɔ ni tooi filim nira ni din yɛn zaŋ laɣi' shɛli n da bindirigu n dihi o malibu ni o bihi shikuru farigu yobu" }, { "english": "pay his children's school fees.", "dagbani": "yuŋ sikuru ‘adult literacy-class’. Lit: night school." }, { "english": "enamel, metal basin", "dagbani": "siliba" }, { "english": "silver", "dagbani": "anzinfa" }, { "english": "tomb", "dagbani": "siliga" }, { "english": "they took Asahel to Bethlehem and buried him in his father's tomb there", "dagbani": "bɛ daa zaŋ Asahɛl chaŋ Bɛtlihɛm ti sɔɣ’ o o ba" }, { "english": "he, Joseph, took him", "dagbani": "(o) zaŋ o ti sɔɣi omaŋmaŋ’ silig’ pal’ shɛli o ni daa yoli chib’ tampiŋ ni la ni" }, { "english": "(Jesus) and buried him in his own new tomb that he had excavated in advance in a rock.", "dagbani": "shɛb’ daa zo\nnti sɔɣi vokaba ni, ka shɛb’ sɔɣi voya ni, ka shɛb’ sɔɣi tampima lɔna ni, ka shɛb’ sɔɣi silisi ni" }, { "english": "Some (of the Israelites) hid in caves, holes, rocks, tombs.", "dagbani": "shɛb’ daa zo\nnti sɔɣi vokaba ni, ka shɛb’ sɔɣi voya ni, ka shɛb’ sɔɣi tampima lɔna ni, ka shɛb’ sɔɣi silisi ni" }, { "english": "to stoop, bend down", "dagbani": "silim" }, { "english": "It is not good that the child should have to bend or lower his neck to suck.", "dagbani": "Di bi simdi ka bia ŋmaligi bee n silim o nyingoli tiŋ ni o mɔɣi." }, { "english": "He jumped up and went to meet them and bowed his head down.", "dagbani": "o yiɣisi chaŋ ti tuhi ba soli n-damdi zaŋ o zuɣu silim tiŋa" }, { "english": "You bow your heads low like a blade of grass.", "dagbani": "yi silim yi zuɣuri tiŋa kaman gbiŋgbama la" }, { "english": "The Cushite bowed to Joab", "dagbani": "zaŋ o zuɣu silim tiŋ’ Jɔab" }, { "english": "to show him respect.", "dagbani": "tooni lu o sizuura" }, { "english": "like how an eagle swoops to strike a creature.", "dagbani": "kaman tɔrili ni yi silim na ni o ti to binnɛɔŋ shɛm la" }, { "english": "tell folktales", "dagbani": "silim silima" }, { "english": "European language", "dagbani": "Siliminsili" }, { "english": "a European", "dagbani": "Silimiŋa" }, { "english": "white-man, non-African (may include Middle-Easterners, East and South Asians &c.)", "dagbani": "Silimiŋa" }, { "english": "The German whitemen came in our ancestors' time.", "dagbani": "Jaamani gbampiɛla (Siliminsi) ni daa yina ti yaanim saha." }, { "english": "The Dagomba (Africans) were late in getting to know things, so the Europeans got all the good positions.", "dagbani": "Anashaara deei zaa zani." }, { "english": "a person of the Fulani tribe", "dagbani": "Anashaara" }, { "english": "Peoples of Fulani origin assimilated to Mossi", "dagbani": "Filmi, Silmi" }, { "english": "ant [sp.] red tree-ant", "dagbani": "silimiŋa" }, { "english": "guinea pig", "dagbani": "silimiinjɛŋgbariga" }, { "english": "fine fabric, silk", "dagbani": "silinchi" }, { "english": "I will give you fine 'linen' shirts.", "dagbani": "n ni tin ya silinchi kpar’ suma" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "mulifu" }, { "english": "red cloth, felt", "dagbani": "siliki" }, { "english": "a folk-story", "dagbani": "silinli" }, { "english": "folk-stories", "dagbani": "silima" }, { "english": "tell folktales", "dagbani": "silim silima" }, { "english": "parable", "dagbani": "silinli" }, { "english": "praise-singing, rhetorical flattery", "dagbani": "silinli" }, { "english": "proverbs", "dagbani": "siilima" }, { "english": "shilinshia", "dagbani": "silinshia" }, { "english": "shadow", "dagbani": "silinshia" }, { "english": "to be good", "dagbani": "sim" }, { "english": "to be right, appropriate, fitting", "dagbani": "sim" }, { "english": "It is advisable that you choose capable people who are well and fear God.", "dagbani": "Di simdi ni a lan pii asanza niriba bɛn mali alaafee ka zɔri Naawuni" }, { "english": "It would not be right for us to neglect the ministry of the", "dagbani": "Di bi simdi ni tinim’ chɛ Naawuni yɛligu tɔɣisibu ka kpalim bindira taribu ni." }, { "english": "word of God in order to keep sharing out food.", "dagbani": "di simdi ka bɛmaŋmaŋ’ baŋ bɛ ni yɛn mal’ li shɛm" }, { "english": "they themselves should know how to deal with it.", "dagbani": "simsi." }, { "english": "to be worthy, deserving.", "dagbani": "a simdila kubu" }, { "english": "you deserve to die.", "dagbani": "Ti Duuma Naawuni n-su tiliginsim mini yiko, ka simdi tibigibu!" }, { "english": "Salvation and glory and power belong to our God.", "dagbani": "ti daa bahi ya noli ni" }, { "english": "If a man will not work, he should not eat.", "dagbani": "ŋun je ni o tum tuma bi simdi ni o di" }, { "english": "See main entry: shim3. sink.", "dagbani": "sim" }, { "english": "ness, -ity [suffix forming abstract noun (from verbs)].", "dagbani": "sim" }, { "english": "Note: ?? forms gerund from verbs ending in -si, -N ...", "dagbani": "sim" }, { "english": "forms abstract nouns (from nominals)", "dagbani": "tali, -lim" }, { "english": "forms abstract nouns (from nominals)", "dagbani": " baŋsim, biriginsim, biisim, sɔŋsim, tibiginsim, tiliginsim, yuusim, zaŋsim ..., -linsi" }, { "english": "a friend (good, close one)", "dagbani": "simo" }, { "english": "a friend (good, close one)", "dagbani": "sim" }, { "english": "If your friend is at the place where things are distributed, your hands will always be filled with good things (you will always get plenty).", "dagbani": "A sim' yi be tarili shee a nuu ni pali." }, { "english": "You get to know your good friend (during your hard times) when you can’t sleep at night.", "dagbani": "A gɔgaliga dali ka a baŋdi a zɔsimo." }, { "english": "friendship", "dagbani": "simli" }, { "english": "A poor person has no friend; a poor person has no enemy.", "dagbani": "faralana ka dima." }, { "english": "A whip by the wayside whips your opponent as well as your friend.", "dagbani": "Sokpaŋ’ fiɛbiga fiɛbi a yibala n-tabili a sima." }, { "english": "Simbaa", "dagbani": "Nzima (southern ethnic group)." }, { "english": "simda", "dagbani": "See main entry: sim. suitable." }, { "english": "friendship", "dagbani": "simdi" }, { "english": "use the useless wealth of this world to make friends.", "dagbani": "zaŋmiya yi dunia ŋɔ laɣ’ yoya ŋɔ bo simdi" }, { "english": "even if he won't get up and give it because of his friendship with him.", "dagbani": "hal o yi ku yiɣisi zaŋ li ti o o min’ o simdi maa zuɣu" }, { "english": "Friendship is not family.", "dagbani": "Simdi pala dɔɣim." }, { "english": "A selfish person (one who gives nothing in return)", "dagbani": "Gutulu ka simdi." }, { "english": "X and Y are reconciled.", "dagbani": "simdi kpe X (mi)ni Y sunsuuni" }, { "english": "we are now reconciled to God by the death of his Son.", "dagbani": "simdi yipa kpe ti mini Naawuni sunsuuni o Bia la kum zuɣu" }, { "english": "to behoove to, be right, appropriate, fitting.", "dagbani": "simdi" }, { "english": "It is not appropriate that we ", "dagbani": "Di bi simdi ni ti be kaman Keen" }, { "english": "should be like Cain.", "dagbani": "ti daa bahi ya noli ni ŋun je ni o tum tuma bi simdi ni o di" }, { "english": "It would not be right for us to neglect the ministry of the word of God in order to keep sharing out food.", "dagbani": "Di bi simdi ni tinim’ chɛ Naawuni yɛligu tɔɣisibu ka kpalim bindira taribu ni." }, { "english": "They sacrifice to Ngmantambo two or three times a year as it is appropriate.", "dagbani": "Bɛ maani Ŋmantambo la siɣim buyi bee buta zuɣu yuuni puuni kaman’ di ni simdi shɛm." }, { "english": "It is not fitting that the dragonfly gets to know how to swim.", "dagbani": "Kulilia bi simdi ka o baŋ kɔduɣili." }, { "english": "Mothers who are smokers also should refrain from smoking when their children are around.", "dagbani": " Bi-dɔɣiriba ban nyuri shigaari gba simdi ka bɛ gu bɛmaŋa ni shigaari nyubu bɛ bihi yi ti be bɛ sani" }, { "english": "When Should a Child be Vaccinated?", "dagbani": "BƆ SAHA N SIMDI NI BƐ CHIHI BIA CHIHIRO-CHIHIRO?" }, { "english": "one of his brethren who needs help", "dagbani": "o mabia ŋun simdi sɔŋbu" }, { "english": "to be worthy", "dagbani": "Tuun’ suŋ simdi di tɔɣima." }, { "english": "One good turn deserves another.", "dagbani": "Tuun’ suŋ simdi di tɔɣima." }, { "english": "a good deed is worthy of its like.", "dagbani": "Tuun’ suŋ simdi di tɔɣima." }, { "english": "Who is fit to unstick these seals and open this book ... ?", "dagbani": "Ŋuni n-lee simdi ni o tabigi bintabinda ŋɔ ka bɔɣi litaafi ŋɔ ... ?" }, { "english": "cement", "dagbani": "siminti" }, { "english": "cement", "dagbani": "simiti" }, { "english": "a bambara bean", "dagbani": "simkpilli" }, { "english": "a bambara bean", "dagbani": "sinkpulli" }, { "english": "a bambara bean", "dagbani": "simkpila" }, { "english": "a bambara bean", "dagbani": "sinkpula" }, { "english": "a bambara bean", "dagbani": "simkpula" }, { "english": "that bore into things; bambara beans should not be proud.", "dagbani": "" }, { "english": "groundnut", "dagbani": "simli" }, { "english": "groundnuts", "dagbani": "sima" }, { "english": "The stick that is used in roasting groundnuts no longer fears being black.", "dagbani": "Doli din she sima bi lan zɔri sabilim." }, { "english": "Even a short man cannot disappear from sight in a groundnut farm.", "dagbani": "Do’jia ku limisi sima ni." }, { "english": "Proteins (foods which build up the body): Pigeon-peas, beans, soybeans, groundnuts, eggs, meat.", "dagbani": "Bindiri shɛŋa din ŋmɛlindi niŋgbuna: Adua, tuya, salaŋtuya, sima, gala, nimdi, zahim ni bihim." }, { "english": "fish and milk.", "dagbani": "kurisi sima" }, { "english": "to dig groundnuts", "dagbani": "sim." }, { "english": "friendship", "dagbani": "simli" }, { "english": "friendship", "dagbani": "simdi" }, { "english": "A selfish person (one who gives nothing in return for a present) has no friend.", "dagbani": "Gutulu ka simdi." }, { "english": "A selfish person (one who gives nothing in return for a present) has no friend.", "dagbani": "Gutulu ka simli." }, { "english": "good friend", "dagbani": "simo" }, { "english": "good friend", "dagbani": "sumo" }, { "english": "good friend", "dagbani": "zɔsimo" }, { "english": "it was as if I was sad on account of my good friend", "dagbani": "zuɣu ka m mali nandahima maa" }, { "english": "simpa", "dagbani": "n. dance [type]. Note: using modern, metal 'dance-band'-type instruments -- bongoes and drum-kit Note: see note on sayǫlim amaajiro." }, { "english": "bricks", "dagbani": "bilichisi" }, { "english": "Rooms built with bricks have fallen down.", "dagbani": "Bilichiisi duri luya" }, { "english": "You counted the houses of Jerusalem and knocked some down to use the bricks to strengthen the city wall.", "dagbani": "Yi daa kali Jɛrusalɛm yiya, ka wurim yiya maa n-zaŋ di bilichiisi me di gooni zali." }, { "english": "take the brick-mould in your hands.", "dagbani": "zaŋya bilichisi ŋmarigu niŋ yi nuu ni" }, { "english": "mould bricks", "dagbani": " ŋma bilichiisi" }, { "english": "They made the Israelites tread swish and mould bricks.", "dagbani": "daa chɛ ka Izraɛlnim’ maa nɔrila tandi, ka ŋmari bilichiisi" }, { "english": "small", "dagbani": "bilifu" }, { "english": "a still, small voice", "dagbani": "kukol’ balli zaɣ’ bilifu" }, { "english": "well, spring", "dagbani": "biliga" }, { "english": "biliga", "dagbani": "Pl: bilisi" }, { "english": "who would have a donkey or cow and it fell in a well on the Sabbath day ... ?", "dagbani": "ŋuni n-lee ni mali buŋa bee nahu ka o ti lu biliga ni Vuhim Dabisili dali ... ?" }, { "english": "The small tobacco gourd (that has saltpeter mixed with the tobacco) fell into the well, not to mention the saltpeter.", "dagbani": "Naansara chia lu biliga ni, bɛ di yɛri kaŋwa yɛla." }, { "english": "When it rains", "dagbani": "Shɛɣu ni kopalisi laɣim kɔbiga ka bilisi zaŋ nyu bɔbili." }, { "english": "torrents the small springs drink all the water.", "dagbani": "kobiliga (5x SC, 2x texts) ~ kǤbiliga (52x S, 7x texts) / kobilisi (1xSC) ~ kǤbilisi (17x SC)" }, { "english": "pool", "dagbani": "biɛŋ, biɔŋ" }, { "english": "water-source", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "town waterhole", "dagbani": "loko" }, { "english": "dam, big river", "dagbani": "mɔɣili" }, { "english": "tributary", "dagbani": "bimbali" }, { "english": "water-channel", "dagbani": "kosoli" }, { "english": "to roll sth.", "dagbani": "biligi" }, { "english": "a rock will crush the one who rolls it.", "dagbani": "kuɣili ni marigi ŋun biligi li" }, { "english": "to turn over, roll and shift a little.", "dagbani": "biligi" }, { "english": "the young man drowsed and fell asleep and rolled over and fell to the ground.", "dagbani": "nachimbil' maa daa ʒeei gom n-gbihi biligi lu tiŋ' ha" }, { "english": "to turn sth. over, turn a page.", "dagbani": "biligi" }, { "english": "They rolled a stone to close the mouth of the well.", "dagbani": "Bɛ biligi kuɣili nyo biliga noli" }, { "english": "It is rocking.", "dagbani": "Di biligirimi." }, { "english": "If the sun has ??", "dagbani": "Wuntaŋ yi biligiya" }, { "english": "a hypocrite, villain", "dagbani": "bilikɔɣino" }, { "english": "it is better than that he is a rich man who is dishonest in his work.", "dagbani": "di so ni o nyɛ bundana ka nyɛ bilikɔɣino o tuma ni" }, { "english": "the boss of this dishonest supervisor praised him a lot.", "dagbani": "tuntumdi’ kpeem’ bilikɔɣino ŋɔ dana maa daa paɣ’ o pam" }, { "english": "people who are hypocrites.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn nyɛ bilikɔɣinnima" }, { "english": "A hypocrite is soon discovered.", "dagbani": "Bilkɔɣino gbini bi yaɣsir’ viibu." }, { "english": "The secrets of a hypocrite are quickly/easily known.", "dagbani": "Bilikɔɣino gbinni ku yiɣisi (yaɣisi)" }, { "english": "the one who behaves perversely will be found out", "dagbani": "ŋun doli bilikɔnsi soli, o gbini ni vii" }, { "english": "bean [sp.], 'black bean'", "dagbani": "simpee" }, { "english": "beans (plural form)", "dagbani": "simpɛhi" }, { "english": "be necessary, proper, suitable, appropriate", "dagbani": "simsi" }, { "english": "'Who will bell the cat?'", "dagbani": "Wɔbigu simsi tanachi ka ŋun’ gurit’ o?" }, { "english": "Lit: It is good to hobble an elephant, but who is going to catch the elephant to do it?", "dagbani": "Wɔbigu veeni tanachi, ka ŋuna gbarit’ o?" }, { "english": "silk", "dagbani": "sinichi" }, { "english": "cinema, moviehouse", "dagbani": "sinii" }, { "english": "a film, movie", "dagbani": "sinii" }, { "english": "cinnamon", "dagbani": "sinnamɔn" }, { "english": "I have sprinkled it with perfumes they call myrrh, aloes and cinnamon fragrances.", "dagbani": "N zaŋla tulaale shɛŋa bɛ ni booni mɛɛr mini aloɛs ni sinnamɔn tulaalenim’ la mihi li." }, { "english": "tree", "dagbani": "sinsabiga" }, { "english": "trees (plural)", "dagbani": "sinsabisi" }, { "english": "used in the Bible for 'sycamore(-fig)'", "dagbani": "Sinsabisi" }, { "english": "Bush-grape trees have been uprooted and fallen.", "dagbani": "tihi vuɣi lu" }, { "english": "he hurried on ahead of them and climbed a bush-grape tree.", "dagbani": "no daa zo n-daŋ bɛ tooni nti du sinsabiga" }, { "english": "The fool quarrels over the sinsabiga tree that has not yet had flowers or fruits.", "dagbani": "Jɛrigu n-zabiri sinsabiga zuɣu ka di na pumda, di na bi woli." }, { "english": "fruit [type]", "dagbani": "sinsabigbɛtiliga" }, { "english": "bush-grape, berry of the tree called sinsabiga", "dagbani": "sinsabili" }, { "english": "tree [sp.], Lannea, bush-grape. Lannea microcarpa ~ acida", "dagbani": "sinsabipiɛɣu" }, { "english": "fruit trees", "dagbani": "sinsabisi" }, { "english": "a squirrel. Xerus erythropus ?", "dagbani": "sinsiliga" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "sinsiŋgɔro" }, { "english": "the stork, any kind of heron, the hoopoe and the bat", "dagbani": "sakpaleeŋa ni wɔɣivaana balibu kam ni sinsiŋgɔro ni zɔŋ" }, { "english": "squirrel leprosy", "dagbani": "sinsiŋkɔŋa" }, { "english": "leprosy of the face and ears", "dagbani": "sinsirikuɣa" }, { "english": "squirrel, ground-squirrel", "dagbani": "sinsiriga" }, { "english": "squirrel, ground-squirrel", "dagbani": "sanshiriga" }, { "english": "squirrel, ground-squirrel", "dagbani": "sashiriga" }, { "english": "squirrel, ground-squirrel", "dagbani": "shishiriga" }, { "english": "squirrels", "dagbani": "sinsirisi" }, { "english": "squirrels", "dagbani": "sanshirisi" }, { "english": "squirrels", "dagbani": "sisirisi" }, { "english": "squirrels hide under its stones.", "dagbani": "sisirisi sɔɣiri di kuɣa lɔna ni" }, { "english": "The groundsquirrel found the sun-squirrel’s old hole and used it for its playground.", "dagbani": "Sashiriga vo' kurili ka lariŋga ŋun pihi diɛmda." }, { "english": "squirrel, ground-squirrel (alternative)", "dagbani": "sinsiliga" }, { "english": "leprosy of the face and ears", "dagbani": "sinsirikuɣa" }, { "english": "squirrel", "dagbani": "sinshiriga" }, { "english": "Satan; the Devil", "dagbani": "Sintani" }, { "english": "Satan attacked the Israelites", "dagbani": "Sintani daa ti yiɣisi lu Izraɛlnim’ zuɣu" }, { "english": "Jesus was in the bush for forty days, and Satan tempted him", "dagbani": "daa be mɔɣu maa ni biɛɣ’ pihinahi, ka Sintani daa ti zahim o" }, { "english": "Sintani tempted people to do evil things", "dagbani": "Sintani n-zahindi niriba ni bɛ tum alahachi" }, { "english": "Satan tempts people to sin.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ nyɛla Sitani ʒiri dama o bori ni niriba nye tibidarigibo." }, { "english": "This is a lie of Satan because he wants people to suffer punishment.", "dagbani": "Note: shayṭaan ‫ שטן‬Note: saṭan \"accuser\"" }, { "english": "conflict, bad blood.", "dagbani": "sintani n." }, { "english": "people who were niggling at", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn vɔɣi li maa, bɛn m-bili lala sintani maa" }, { "english": "It were those who caused the bad feelings.", "dagbani": "Sintani daa yi lu Naa Gbewaa mini so sunsuuni." }, { "english": "If bad blood arose between Naa Gbewaa and somebody, Subee would act as mediator.", "dagbani": "Subee n-timdi di sandaani." }, { "english": "to despise", "dagbani": "siŋ" }, { "english": "look down on sb. as an inferior", "dagbani": "siŋ" }, { "english": "God has shown me that I should not look down on or despise anyone.", "dagbani": "Naawuni wuhi ma ni n di lihi so yoli bee n-siŋ so" }, { "english": "Don't despise one of these children.", "dagbani": "Mir’ k’a siŋ bihi ŋɔ ni yino." }, { "english": "Those who look down upon a well of dirty water will drink it later.", "dagbani": "Kɔ’ biɛɣu kuliga bɛn siŋ bɛ pa n-nyu bɔbili." }, { "english": "Even children despise me.", "dagbani": "Hal bihi siŋdi ma mi" }, { "english": "to despise", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "a clay pot (large size), waterpot", "dagbani": "siŋa" }, { "english": "Fill these pots with water.", "dagbani": "Niŋmiya kom pali sinsiŋɔ." }, { "english": "If a big water pot cannot pass through the doorway, take it over the wall of the compound.", "dagbani": "Siŋ’ titali ku kpe dunoli zaŋ tiri gooni." }, { "english": "Will someone fill a water pot with water and at the same time use a stick", "dagbani": "Nira ŋun ni ŋɔŋ kom pali siŋa ka lahi zaŋ bindibiga n-timdi di ni damda?" }, { "english": "six waterpots were standing there.", "dagbani": "kosins’ ayɔbu daa ʒe nimaani." }, { "english": "I have made big water pots and people did not congratulate me, should I make tobacco pipes and be congratulated?", "dagbani": "M me sinsi ka m-bi nya n-faa, n ni ti mela tabaduɣuri n-nya n-faa?" }, { "english": "rice", "dagbani": "shinkaafa" }, { "english": "the eve of Damba", "dagbani": "Siŋkaafa Gahimbu Dali" }, { "english": "rice floor", "dagbani": "siŋkaafabɔɣili" }, { "english": "spelt", "dagbani": "sipɛlit" }, { "english": "The wheat and spelt, however, were not destroyed", "dagbani": "bɛ daalikama mini bɛ ni daa yi booni alikama shɛli sipɛlit la, din’ daa bi saɣim" }, { "english": "sipindili", "dagbani": "spindili" }, { "english": "an axle, spindle, front hub of bicycle.", "dagbani": "n. sipindili" }, { "english": "All the trolleys had bronze wheels and bronze axles.", "dagbani": "Tɔrikɔnim’ maa zaa daa malila daanya gbaya mini daanya spindilnima" }, { "english": "cypress", "dagbani": "sipirɛs" }, { "english": "I will make cedar trees and acacias and myrtles and olive trees and cypress and oak and ebony trees abound in the bush.", "dagbani": "N ni chɛ ka sida tihi mini akasia tihi ni mitil tihi ni olivi tihi ni sipirɛs ni oki tihi ni gahi ti galisi mɔɣu ni." }, { "english": "They will bring the fine trees of the Lebanon forest, that is pine and juniper and cypress as my gift.", "dagbani": "Bɛ ni zaŋ Lɛbanɔn nyɔŋ puuni ti’ viɛla din nyɛ paain mini junipa ni sipirɛs dari n-kana" }, { "english": "juniper and cypress wood.", "dagbani": "oki ‘oak’." }, { "english": "spokes", "dagbani": "sipuɣiti" }, { "english": "spokes", "dagbani": "sipuɣisinima" }, { "english": "it had wheels like chariot", "dagbani": "Di spindilinim’ mini di fiilinim’ ni di sipuɣisinim’ ni di duɣuri zaa daa nyɛla daanya" }, { "english": "wheels", "dagbani": "fiili" }, { "english": "decline, descend", "dagbani": "sirigi" }, { "english": "they (pigs) all suddenly rushed helterskelter down the bank.", "dagbani": "bɛ zaa daa dii zo wuriwuri nti sirigi kuligbiriŋ ni ha" }, { "english": "a cloud came from above and came down to fill all God's worship room.", "dagbani": "sagbani daa yi zuɣusaa sirigi na ti pali Naawuni jɛmbu duu maa zaa" }, { "english": "mind you don't let it continue its downward trend.", "dagbani": "miri k’a ti chɛ ka di ti sirigi di sirigili maa." }, { "english": "There were mountains that were higher than these, but they have been reduced in height.", "dagbani": "lala, amaa di sirigimi." }, { "english": "It came out from God in heaven and was coming down here.", "dagbani": "di yi Naawuni sani alizanda ni n-sirigirina." }, { "english": "There were mountains that were higher than these, but they have been demolished and reduced in height.", "dagbani": "Zoya daa du n-gari lala, amaa di siɣimi (sirigimi)." }, { "english": "a downhill slope", "dagbani": "sirigili" }, { "english": "like water pouring down a slope.", "dagbani": "kaman kom din kpaai bahi luɣ’ shɛli din nyɛ sirigili la" }, { "english": "A downward trend that ends in blindness.", "dagbani": "Sirigili shɛli din naari ni zoontali" }, { "english": "late guinea corn", "dagbani": "sisaa" }, { "english": "Sisahi chi yɛn gbaai gbaŋkura chi, ka gbaŋkura chi pun nyaɣa.", "dagbani": "The late guinea corn wants to catch the guinea corn that was planted early, but the early guinea corn is already getting ears of corn." }, { "english": "guineacorn", "dagbani": "sisahi" }, { "english": "ship, submarine", "dagbani": "sitima" }, { "english": "sitima", "dagbani": "shitima" }, { "english": "The Romans will bring their ships.", "dagbani": "Romnim’ ni ti zaŋ bɛ sitimanim’ na" }, { "english": "harbour", "dagbani": "sitimanim zaashee" }, { "english": "ship", "dagbani": "shipu" }, { "english": "small, traditional 'canoe'", "dagbani": "ŋarɔŋ" }, { "english": "a steering-wheel", "dagbani": "sitiya" }, { "english": "steer", "dagbani": "sitiya" }, { "english": "a shop, store", "dagbani": "sitɔɣu" }, { "english": "a shop, store", "dagbani": "shitɔɣu" }, { "english": "a shop, store", "dagbani": "sitɔri" }, { "english": "a shop, store", "dagbani": "shitɔri" }, { "english": "a garment; pl. clothing", "dagbani": "siturili" }, { "english": "a garment; pl. clothing", "dagbani": "suturili" }, { "english": "They will all wear out/die like a garment. Moths will chew them all.", "dagbani": "Bɛ zaa ni kpi kaman siturili la. Lɛla ni ŋub’ ba zaa." }, { "english": "put on your best clothes.", "dagbani": "zaŋm’ a situr’ suma ye" }, { "english": "they can use blue thread and purple thread and scarlet thread and fine white thread to weave all kinds of cloth.", "dagbani": "wuɣi situra balibu kam" }, { "english": "The costume they wear to dance this dance (Baamaaya) is 'whiskers', jingles, skirt and ??", "dagbani": "Situra shɛŋa bɛ ni mali wari waa ŋɔ n-nyɛ: lɔm, chaɣila, mukuru mini ŋmaansuliga." }, { "english": "HIV is not caught by a person ... Sharing", "dagbani": "HIV bi loori niri ka di nyɛla ... Situra laɣimbu ..." }, { "english": "make sure your clothes are always clean.", "dagbani": "chɛ ka a situra viɛli sahakam" }, { "english": "shirt, garment", "dagbani": "kparigu" }, { "english": "dress splendidly", "dagbani": "sitira" }, { "english": "veil", "dagbani": "sitr" }, { "english": "honour, respect", "dagbani": "sizuura" }, { "english": "respect, honour X", "dagbani": "lo X sizuura" }, { "english": "those who are in the far places of the world honour you", "dagbani": "bɛn be dunia ŋɔ ni katinsi lur’ a la sizuura" }, { "english": "The Nanumba as well as the Dagomba chiefs respect Ngmantambo greatly.", "dagbani": "Dagbɔŋ nanima luri Ŋmantambo suzuura pam." }, { "english": "The Cushite bowed to Joab to show him respect.", "dagbani": "Kush nir’ maa daa zaŋ o zuɣu silim tiŋ’ Jɔab tooni lu o sizuura" }, { "english": "cedi", "dagbani": "siidi" }, { "english": "Ghana's primary unit of currency.", "dagbani": "Ghana Jahinjɛya ayi bi kɔhirila siidi yini?" }, { "english": "Don't 'sparrows' sell at one cedi?", "dagbani": "Don't 'sparrows' sell at one cedi? [MAT 10:31]" }, { "english": "to ceil, make a ceiling.", "dagbani": "siili" }, { "english": "he used cedar beams and planks to ceil it.", "dagbani": "o daa zaŋ sida dapuhi mini di dapaɣa n-siili li" }, { "english": "ceiling", "dagbani": "siiliŋ" }, { "english": "The inside walls were covered with cedar panels from the floor to the ceiling.", "dagbani": "bɛ zaŋla sida dapaɣa n-kpahi tabili duu maa puuni dukpina gbin’ ni zaŋ hal ti gbaai siiliŋ yɔɣira" }, { "english": "they used cedar planks and nailed them against the inside of the room the bottom of the walls up to the rafters of the ceiling", "dagbani": "yɔɣira" }, { "english": "somebody, anybody", "dagbani": "so" }, { "english": "someone else, another person", "dagbani": "So min chihi chiha ka di niŋ o kpee viɛlim ka o gba chihi lala chiha maa." }, { "english": "Or if someone has tribal marks and their neighbour likes the look of them, they too can be marked with those marks.", "dagbani": "miri ka a chɛ ka so zaŋ kɔ-surim n nyuhi a bilɛɣu saha shɛli o ni sur’o kɔm" }, { "english": "anyone give your baby bathwater to drink when they are bathing it.", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu 3.014 A nuu yi wɔɣa pam a ku\ntooi zaŋ li n-to so yiŋ’ sakɔro." }, { "english": "Even if your arm is very long, you can’t use it to pound fufu in someone else’s house.", "dagbani": " Daadali binchɛra so zaŋ bahi ka so pihi ye." }, { "english": "The old clothes sold on a market day; one person throws them away and another picks them up and wears them.", "dagbani": "" }, { "english": "When a problem arose between Naa Gbewaa and somebody.", "dagbani": "Shintani daa yi lu Naa Gbewaa mini so sunsuuni" }, { "english": "If you have sold something and made no profit and you are crying, what about those whose things were stolen?", "dagbani": "A yi kɔhi n-lu ka kuhira, ka bɛ ni fa so ŋuna?" }, { "english": "The dog that shits a proud shit will struggle to collect it.", "dagbani": "Baa so ŋun nye o karimbaani bindi o ni va karimbaani vaabu." }, { "english": "The woman you put here with me--she gave me some fruit from the tree, and I ate it.", "dagbani": "o be n san’ la, ŋuna n-zaŋ tia maa walli maa ti ma ka n di" }, { "english": "If a woman thinks her child is thirsty.", "dagbani": "Paɣ’so yi tɛhi ni ko’nyuri gbaai o bia" }, { "english": "There was a man at Yendi at that time called Babatu.", "dagbani": "Do’ so daa be Naya di saha maa ka o yuli booni Baabatu." }, { "english": "The woman you gave me to be with me,", "dagbani": "A ni zaŋ paɣ’ so ti ma ni o be n san’ la," }, { "english": "The other children he had were Subee, Bugiyeligu and Biemoni.", "dagbani": "Subee, Buɣiyɛligu ni Biemoni." }, { "english": "he sent some other messengers.", "dagbani": "o lan tim tuun’ shɛba" }, { "english": "(you) love people who love you.", "dagbani": "yuri ninvuɣ’ shɛbi bɛn" }, { "english": "to put on or wear around the waist", "dagbani": "so" }, { "english": "Because of this, gird yourselves with sackcloth.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ zuɣu somiya buri" }, { "english": "If you wear a pair of trousers and have to stretch it later, it means the cloth you had to make the trousers was insufficient.", "dagbani": "A yi so kpalaŋa ti darigi tana m-poog’ a." }, { "english": "they tore off fig-tree leaves and sewed them", "dagbani": "bɛ daa ŋahi fiig tia vari she n-zaŋ so" }, { "english": "Go and buy a pair of white shorts and put them on.", "dagbani": "Cham’ ti da jinjɛŋŋma’ piɛlli n-zaŋ so" }, { "english": "If you use corn seeds to make a string of beads to wear (round the waist), fowls will peck at them and tear them loose.", "dagbani": "A yi zaŋ kariwana tu yɛri so, nɔhi n-yɛn chɛ n-chihi li." }, { "english": "extremities (ring, socks)", "dagbani": "so" }, { "english": "put on waist (pants, skirt)", "dagbani": "so" }, { "english": "put on upper body (shirt...)", "dagbani": "ye" }, { "english": "to menstruate (monthly course)", "dagbani": "so" }, { "english": "wear (sanitary) leaves", "dagbani": "so•vari" }, { "english": "to be better, be preferable", "dagbani": "so" }, { "english": "Your constant love is better than life.", "dagbani": "A yurilim maŋli la so nyɛvili." }, { "english": "The one who harvests the millet that is left over after the farmer has finished harvesting will get even more than you.", "dagbani": "A che chi dini ni ti so a dini." }, { "english": "it is better than", "dagbani": "di so ni" }, { "english": "If a person takes refuge with the Lord", "dagbani": "Nir’ yi sɔɣi Yawɛ sani, di so ni a niŋ nabihi naani." }, { "english": "It is better than trusting princes.", "dagbani": "N' a tooni!" }, { "english": "To be congratulated for coming first is better than to be congratulated for coming last.", "dagbani": "N' a nyaaŋa!" }, { "english": "to rub", "dagbani": "sola" }, { "english": "brass that they have rubbed and wiped so that it shines.", "dagbani": "daanya shɛli bɛ ni so n-nyahi ka di neei" }, { "english": "to grate, as nuts or yams", "dagbani": "sola" }, { "english": "to saw", "dagbani": "soyi" }, { "english": "Stones which had been quarried and they used saws to saw and cut the face and the other sides.", "dagbani": "Kuɣ’ shɛŋa bɛ ni daa kpe ka zaŋ su’ shɛŋa din mali nyina n-so ŋ-ŋmahi di tooni ni di nyaansi" }, { "english": "way", "dagbani": "soli" }, { "english": "surreptitiously", "dagbani": "sɔasɔa" }, { "english": "They went back into the city quietly.", "dagbani": "tɔbbihi maa daa chaŋ na sɔasɔa ti kpe tiŋ’ maa puuni." }, { "english": "a path", "dagbani": "sɔbila" }, { "english": "small way", "dagbani": "solɔri" }, { "english": "Go out quickly into the streets and alleys of the town and bring in the poor, the crippled, the blind and the lame.", "dagbani": "o yim’ yom doli solɔri mini sobihi m-boli nandaamba mini wɔbisi ni zoomba mini gbariti na." }, { "english": "Your path passes through great waters.", "dagbani": "a sɔbil’ mi tim ko’ titaŋ’ gari." }, { "english": "soli", "dagbani": "soli" }, { "english": "sɔlɔɣu", "dagbani": "Magn" }, { "english": "rodent, field mouse", "dagbani": "sɔbili" }, { "english": "rodent, field mouse", "dagbani": "sabili" }, { "english": "rodent, field mouse", "dagbani": "sɔba" }, { "english": "liver", "dagbani": "sɔbili" }, { "english": "thick-spun yarn", "dagbani": "sɔbu" }, { "english": "thick-spun yarn", "dagbani": "sɔbiri" }, { "english": "'fine-spun yarn'", "dagbani": "kambu" }, { "english": "The widths (?) of sǤbu and two of kambu equal a strip of cloth", "dagbani": "Sɔbu mola ata mini kambu mola ayi a saɣiri chinchini tani." }, { "english": "fire believed to be caused by witchcraft", "dagbani": "sɔbuɣim" }, { "english": "fire believed to be caused by witchcraft", "dagbani": "sɔbuɣima" }, { "english": "fire believed to be caused by witchcraft", "dagbani": "yuŋbuɣim" }, { "english": "fire believed to be caused by witchcraft", "dagbani": "sɔbuɣim" }, { "english": "traveller", "dagbani": "sɔchɛnda" }, { "english": "KO spelling is correct by orthography rules", "dagbani": "sochɛnda" }, { "english": "he looked up and saw the traveller sitting by the road in the town [JDG 19:17]", "dagbani": "o daa ti kpuɣ’ o zuɣu lihi nya sochɛnda ka o ʒi tiŋ’ maa sokpaŋa" }, { "english": "they stayed with him because they were travellers [variant of sochɛnda]", "dagbani": "Bɛ daa tɛhiya ni o bela bɛ sochandi’ tab’ sani'" }, { "english": "They thought he was with their travelling companions.", "dagbani": "sochandiba bi mi bɛ yɛla" }, { "english": "travellers know all about them.", "dagbani": "Dintiligi' tiligi sɔchanda ku ti luɣa." }, { "english": "walker of roads", "dagbani": "sɔchibiga" }, { "english": "our ship made a straight run and came", "dagbani": "ti ŋariŋ yiɣisi n-zaŋ sochibiga nti paai Koos" }, { "english": "to Cos", "dagbani": "[ACT 21:1]" }, { "english": "See", "dagbani": "soli" }, { "english": "a crossroads, an intersection", "dagbani": "sɔchira" }, { "english": "She stands ... at the crossroads", "dagbani": "O ʒiɛla ... sochira zuɣu" }, { "english": "a blocker of the road, robber, bandit, opponent", "dagbani": "sɔgura" }, { "english": "he saved us from our enemies and armed-robbers on our journey", "dagbani": "o tiligi ti ti dimnim’ mini soguriba nuu ni ti chandi maa ni" }, { "english": "There is a real opportunity here for great", "dagbani": "dama tuma so’ titali ka n nya kpe, ka soguriba pam mi lee beni" }, { "english": "worthwhile work, even though there are many opponents.", "dagbani": "gu soli." }, { "english": "to hide (oneself), be hidden", "dagbani": "sɔɣi" }, { "english": "that is why I hid.", "dagbani": "dina n-chɛ ka n sɔɣi maa." }, { "english": "I will no longer hide myself from you.", "dagbani": "n ku lan sɔɣi mmaŋa a sani" }, { "english": "How I was not something hidden from you.", "dagbani": "N ni daa be shɛm daa pala din sɔɣi a sani." }, { "english": "If a person takes refuge with the Lord it is better than trusting princes.", "dagbani": "Nir’ yi sɔɣi Yawɛ sani, di so ni a niŋ nabihi naani." }, { "english": "he ran away to hide in a hollow kapok tree.", "dagbani": "o guui nti sɔɣi gunyɔɣu ni" }, { "english": "to hide, conceal sth.", "dagbani": "yɛlim’ ti a ni yɛli" }, { "english": "Just tell us what the King said, don't hide anything from us.", "dagbani": "Kul yɛlim’ ti a ni yɛli naa shɛm, di sɔɣi ti shɛli" }, { "english": "The chief said that the tree had stolen his child and hidden him.", "dagbani": "Naa daa yɛliya ni tii maa n zu o bia maa sɔɣi maa" }, { "english": "to inter.", "dagbani": "pi." }, { "english": "to bury (of humans).", "dagbani": "Zaŋm’ a kpim’ maa ti sɔɣi nimaani." }, { "english": "Bury your dead there.", "dagbani": "Bɛ ku zaŋ a pahi" }, { "english": "They won't bury you with them (other kings).", "dagbani": "bɛ zuɣu sɔɣi" }, { "english": "If your neighbor has died in running, when you go to bury him you go carefully.", "dagbani": "A kpee yi guuri nti lu n-kpi a yi chan’ o sɔɣibu a puɣisirimi." }, { "english": "to contribute to a funeral, 'donate (money, fowls, sheep, clothes, sandals) to a bereaved family as burial kit'", "dagbani": "sɔɣi kuli" }, { "english": "he sent a mission to condole", "dagbani": "o daa tim tuumba ni bɛ chaŋ ti sɔɣi Nahash kuli maa ti o" }, { "english": "with him on the death of Nahash.", "dagbani": "Sit: gballi." }, { "english": "?? L.F.", "dagbani": "Note:" }, { "english": "Loc.", "dagbani": "Sit: kuli." }, { "english": "all the Israelites will celebrate his funeral and bury him, because he alone of Jeroboam's children will be buried in a grave.", "dagbani": "Izraɛlnim’ zaa ni kum o kuli, ka sɔɣ’ o, dama o kɔŋko n-nyɛ Jɛrɔbɔam bi’ so bɛ ni yɛn zaŋ sɔɣi gballi ni" }, { "english": "Dawadawa twigs are used for whipping guineafowl and also in", "dagbani": "Dɔvihi ka bɛ mali fiɛbiri kpini ka lan mali li sɔɣiri kpiimba" }, { "english": "the burial of the dead.", "dagbani": "" }, { "english": "'whipping guineafowl' ritual in the Kpini Chudzu festival", "dagbani": "Note" }, { "english": "to do ... secretly. Note: to ... secretly- semantic auxiliary with another verb 'do (...) in secret, privately'", "dagbani": "Serial: sɔɣi n-" }, { "english": "do V secretly, privately", "dagbani": "V" }, { "english": "Johanan said to Gedaliah privately", "dagbani": "Jɔhanan daa sɔɣi yɛli Gɛdalia ashilɔni" }, { "english": "lie in ambush", "dagbani": " sɔɣi dɔni" }, { "english": "Nyamiya, yi yi chaŋ yin’ chamiya ti sɔɣi dɔni tiŋ’ maa gulinyaaŋa", "dagbani": "Note" }, { "english": "Look, when you get there go and set an ambush behind the city.", "dagbani": "Kum yi sɔɣi paris’ a, a mi sɔɣirimi daag’\no bahi sa." }, { "english": "If death touches you secretly, you will hide from it and push it away.", "dagbani": "Jɛrɔbɔam daa chɛ ka\n579\n\ftɔbbi’ shɛb’ lɔɣi gili la Judanim’ maa nyaaŋa nti sɔɣi dɔni gu ba Jeroboam set an ambush against the Judahites." }, { "english": "Jeroboam set an ambush against the Judahites.", "dagbani": "Lit: had some warriors stealthily go round behind the Judah people to secretly lie down and wait for\nthem." }, { "english": "an iron ring for fastening blade-holder to the handle of a hoe", "dagbani": "sɔɣikambaŋa" }, { "english": "small wooden wedge for a hoe", "dagbani": "sɔɣikpam" }, { "english": "a small three-pronged blade-holder of a hoe", "dagbani": "sɔɣikpiliga" }, { "english": "small hoe", "dagbani": "sɔɣikpuliga" }, { "english": "tree [sp.] (small)", "dagbani": "sɔɣilahiriga" }, { "english": "plant [sp.] bearing small edible brown berries", "dagbani": "sɔɣilakabiga" }, { "english": "handle for a hoe", "dagbani": "sɔɣilaa" }, { "english": "hidden, secret", "dagbani": "sɔɣirili" }, { "english": "My brethren, there is a hidden truth here.", "dagbani": "M mabihi, yɛlimaŋ’ sɔɣirili be kpe" }, { "english": "I will let him eat some of certain secret foodstuffs.", "dagbani": "n ni chɛ ka o di bindir' sɔɣira la shɛli" }, { "english": "A dirty living area causes", "dagbani": "shee dim mali daɣiri la tahiri ... dɔri' sɔɣira shɛŋa dim bi yiri zahira ka ti nyari li" }, { "english": "various hidden diseases that don't have visible symptoms.", "dagbani": "sɔɣi; yɛmsɔɣirili." }, { "english": "hiding-, concealment", "dagbani": "sɔɣisili" }, { "english": "hiding-place", "dagbani": "sɔɣisili shee" }, { "english": "David went to stay in the hideouts in the bush in the wilderness of Ziph.", "dagbani": "Dauda daa chaŋ ti kpalim be mɔɣu ni sɔɣisili shee din be Zif mɔɣu ni" }, { "english": "my hiding-place in time of trouble.", "dagbani": "sɔɣisili shee m muɣisigu saha" }, { "english": "sponge", "dagbani": "sɔɣu" }, { "english": "broom", "dagbani": "sɔɣu" }, { "english": "Brooms will rub against one another.", "dagbani": "Sɔɣu pa nti sooi taba." }, { "english": "three-pronged blade-holder for a hoe", "dagbani": "sɔɣu" }, { "english": "We also cut this tree (shea) to fashion drums, mortars, hoes and pestles.", "dagbani": "Ti lan ŋmari tia ŋɔ (taaŋa) n-kpɛri lunsi, toya, sɔɣiri nti pahi tulisi." }, { "english": "empty", "dagbani": "sɔɣu" }, { "english": "The gourd that is full doesn’t shake, it is the one that is not full that shakes.", "dagbani": "Gaɣili din pali bi chaɣisira, gaɣ’ sɔɣu n-chaɣisira." }, { "english": "witchcraft", "dagbani": "sɔɣu" }, { "english": "They are talking to an old woman about her witchcraft and she is saying that the thunder is making noise.", "dagbani": "Bɛ yɛri pakurugu sɔɣu yɛla ka o yɛli ni saa kumda." }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sɔha" }, { "english": "A far away gift is given yesterday and will be received tomorrow.", "dagbani": "Katiŋ’ pini ti n-zali sɔha, di sa n-deei biɛɣuni." }, { "english": "'A greeting to one who has experienced sorrow of some kind.'", "dagbani": "Ni ti sɔha." }, { "english": "the day before", "dagbani": "pa zuŋo pa sɔha" }, { "english": "for a long time 'not today not yesterday'", "dagbani": "pa sɔha" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sɔha la" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sɔhala" }, { "english": "we are just yesterday's men", "dagbani": "ti kul nyɛla sɔhala niriba" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sɔhila" }, { "english": "today", "dagbani": "zuŋɔ" }, { "english": "day after tomorrow (before yesterday)", "dagbani": "dali (la)" }, { "english": "tomorrow", "dagbani": "biɛɣu (ni)" }, { "english": "day after tomorrow", "dagbani": "dantali" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sɔhala" }, { "english": "to shiver with cold", "dagbani": "sɔhi" }, { "english": "to shake, to tremble with fear or other emotion", "dagbani": "sɔhi" }, { "english": "The woman saw that Jesus knew she had touched him, and she was trembling.", "dagbani": "Paɣ’ maa ni daa baŋ ni Yisa baŋya ni ŋuna n-shih’ o maa ka o ni sɔhira" }, { "english": "tremble", "dagbani": "sɔhigi" }, { "english": "You have shaken the land and made it burst and split.", "dagbani": "A chɛ ka tiŋgbani sɔhigi, ka chɛ ka di tahi bɔɣi" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sɔhila" }, { "english": "shivering, trembling", "dagbani": "sɔhirili" }, { "english": "'a quavering voice'", "dagbani": "kukoli' sɔhirili" }, { "english": "everyone", "dagbani": "sokam" }, { "english": "Everyone, leave me!", "dagbani": "Sokam yiɣisim’ n sani yi." }, { "english": "And everyone said 'Amen!'", "dagbani": "Ka sokam yɛli, ‘Ami!’" }, { "english": "a child everybody wants", "dagbani": "sokam niri bɔri bi’so yɛlli" }, { "english": "As it is with you so it is with everyone", "dagbani": "Din be a shɛm, di bela sokam lala" }, { "english": "Everyone will wear the sandals of death.", "dagbani": "Di saha n-nyɛ sokam dii mali o buɣim mokpala n-labiri tii" }, { "english": "Then everyone takes his blazing torch and throws it at the tree.", "dagbani": "sɔkam zaa 'everyone'. Jɛŋkuno ni nya shɛli ka shini. Baa yi nya li o n-zaŋ n-yɛli sokam zaa." }, { "english": "If the cat sees something it doesn't say anything. If the dog sees the same thing, it tells everyone.", "dagbani": "Jɛŋkuno ni nya shɛli ka shini. Baa yi nya li o n-zaŋ n-yɛli sokam zaa." }, { "english": "wayside; by the side of the road", "dagbani": "sɔkpaŋa" }, { "english": "two blind people were sitting beside the road and heard that Jesus was passing", "dagbani": "zoombaɲayi daa ʒi sokpaŋa ka ti wum ni Yisa n-gariti" }, { "english": "A whip by the wayside whips your opponent as well as your friend", "dagbani": "Sokpaŋ’ fiɛbiga fiɛbi a yibala n-tabili a sima" }, { "english": "a side-road, byway.", "dagbani": "bɛn gɔri" }, { "english": "travellers used the side roads.", "dagbani": "mi kpalim baɣisirila sokpansi" }, { "english": "a road, path", "dagbani": "soli" }, { "english": "a well which was by the Shur road.", "dagbani": "palli kulibɔn shɛli din daa be Shur soli" }, { "english": "the Lord's angel went and stood in the path to block his way.", "dagbani": "Yawɛ malaika daa chaŋ ti zani sol’ ni n-gu o soli." }, { "english": "A", "dagbani": "Nooŋa ŋun je wɔɣibu nyɛrila o gala soli puuni" }, { "english": "bird that doesn’t want to hatch its eggs lays them in the middle of the road.", "dagbani": "A yɛligu nyɛla n naba firila mini n soli neesim." }, { "english": "to follow a route", "dagbani": "doli soli" }, { "english": "if someone should happen to pass by that road.", "dagbani": "so ti doli soli ŋɔ garita" }, { "english": "the road is corrugated", "dagbani": "soli ko" }, { "english": "to ambush", "dagbani": "gu soli" }, { "english": "they went like flocks grazing together with the Chief", "dagbani": "(bɛ) daa ti laɣim n-chaŋ nti fabli niŋ Naa" }, { "english": "they came together to complain to Naa Gbewaa that his son Bugiyeligu was ambushing people and stealing their goods.", "dagbani": "bɛ buni n-diri shɛm (they) came together to complain to Naa Gbewaa that his son Bugiyeligu was ambushing people and stealing their goods." }, { "english": "he just did nothing but lie in wait by the roads and rob people of their wealth and take possession of it.", "dagbani": "daa naɣi kuli gurila soya n-fari niriba buni n-dira. he just did nothing but lie in wait by the roads and rob people of their wealth and take possession of it." }, { "english": "to gravel a road", "dagbani": "bihi soli" }, { "english": "his son Bugiyeligu", "dagbani": "o bia Bugiyeligu" }, { "english": "wait by the roads and rob people of their wealth", "dagbani": "kuli gurila soya n-fari niriba buni n-dira" }, { "english": "set out on a journey", "dagbani": "soli" }, { "english": "Jacob got up and started on his journey.", "dagbani": "Yaakubu daa yiɣisi lu soli gbaai chandi" }, { "english": "Get up and get going down across the Arnon valley.", "dagbani": "Yiɣisimiya gbaai soli chaŋ ti siɣi Arinɔn vimvamli ni du." }, { "english": "be on the way going", "dagbani": "yi soli" }, { "english": "Jesus was walking ahead of his disciples on the way to Jerusalem.", "dagbani": "Yisa daa ti be o nyaandoliba tooni ka bɛ yi soli chani Jɛrusalɛm." }, { "english": "meet X on the way", "dagbani": "a ni tuhi anab’ bɔbili soli" }, { "english": "you will meet a crowd of prophets", "dagbani": "you will meet a crowd of prophets. [1SA 10:5] zali X soli" }, { "english": "send somebody on their way (politely)", "dagbani": "Ibrahimma daa chani doli ba ni o zali ba soli" }, { "english": "Abraham walked with them to see them on their way.", "dagbani": "Abraham walked with them to see them on their way.6] yihi X soli" }, { "english": "to send X on their way (get rid of them)", "dagbani": "bɛ zaŋ Ibram min’ o paɣa ... yihi soli" }, { "english": "they should see Abram and his wife ... off.", "dagbani": "they should see Abram and his wife ... off.0] suhi soli" }, { "english": "ask for", "dagbani": "ask for' metadata={'source': 'full.txt'}" }, { "english": "permission to leave", "dagbani": "N suhiri soli ni n labi n dan’ sani" }, { "english": "say goodbye (when leaving)", "dagbani": "N suhiri soli ni n labi n dan’ sani" }, { "english": "'ask/beg for the road'’", "dagbani": "N suhiri soli ni n labi n dan’ sani" }, { "english": "I would like to go back to my master.", "dagbani": "N suhiri soli ni n labi n dan’ sani" }, { "english": "to expect X, await X's coming", "dagbani": "lihi X soli" }, { "english": "Send him on his way in peace so that he may return to me. I am expecting him along with the brothers.", "dagbani": "chɛliya ka o ti yi yi sani ni suhudoo lab’ n sanna, dama n kul lihirila o mini ti mabihi la soli" }, { "english": "to go", "dagbani": "zu soli" }, { "english": "off without permission, \"take French leave\"", "dagbani": "IM" }, { "english": "main road", "dagbani": "palli" }, { "english": "way of doing sth., way to do sth.", "dagbani": "nya soli" }, { "english": "I have found a way to rescue him.", "dagbani": "n fa o bahi" }, { "english": "and had left his pagan way and followed the way of the Jews' religion.", "dagbani": "chɛ o chɛfiritali soli ka doli Yɛhudianim’ daadiini sol’ la" }, { "english": "they have a large", "dagbani": "bɛ zaŋ sɔya balibu bushɛm n-tuhi nyaŋ ayodin pooli dɔriti" }, { "english": "number of ways of overcoming iodine-deficiency diseases.", "dagbani": "Kali soli zuɣu paɣ’ kpuɣibo ŋɔ This" }, { "english": "traditional form of marriage.", "dagbani": "Soli wula ka" }, { "english": "How can we introduce a baby to food?", "dagbani": "Niri lee yɛn doli n wuhi bilɛɣu dibu?" }, { "english": "HIV spreads in three ways.", "dagbani": "HIV dolila soya ata n-loora" }, { "english": "financial matters", "dagbani": "liɣiri sɔya" }, { "english": "HIV spreads in three ways.", "dagbani": "ata n-loora" }, { "english": "you know all my ways.", "dagbani": "a mi n soya zaa" }, { "english": "make a (strenuous) defence [legal]", "dagbani": "zabi ... soli zuɣu" }, { "english": "I will make my defence, even in His presence.", "dagbani": "n ni zabi n soli zuɣu hal ni o tooni" }, { "english": "the right way, approved behaviour", "dagbani": "di ka soli" }, { "english": "Princes have persecuted me without a cause.", "dagbani": "Zuɣulaannim’ kul nahindi ma mi ka di ka soli" }, { "english": "Nobody can do something good without previous planning.", "dagbani": "So ku tooi tum din viɛla ka pun bi bo di soli." }, { "english": "Are you judging people justly?", "dagbani": "Yi kariti niriba saria ka di doli soli?" }, { "english": "Are you judging people justly?", "dagbani": "ka di doli soli?" }, { "english": "Moses is not allowed to enter Cana'an.", "dagbani": "Musa bi nya soli kpe Keenan" }, { "english": "give me permission to go back to my master.", "dagbani": "timiya ma soli ka n labi n dan’ sani" }, { "english": "There is a real opportunity here for great and worthwhile work, even though there are many opponents.", "dagbani": "tuma so’ titali ka n nya kpe, ka soguriba pam mi lee beni" }, { "english": "the Lord", "dagbani": "Yawɛ" }, { "english": "frustrates what they are trying to do", "dagbani": "chɛri ka bɛ ni lo nia ni bɛ niŋ shɛm zaani soli" }, { "english": "not be right, permissible, acceptable", "dagbani": "ka soli" }, { "english": "get an opportunity", "dagbani": "nya soli" }, { "english": "Let not the archer string his bow", "dagbani": "Di chɛliya ka peentɔra nya soli to piɛm" }, { "english": "seek to pick a quarrel with X", "dagbani": "bo X soya" }, { "english": "And so he was jealous and suspicious of David", "dagbani": "Dindali maa zaŋ chana, ka Sool daa piligi m-bɔri Dauda soya" }, { "english": "from that day on.", "dagbani": "ʒisoli; sɔbila; sɔchibiga; sɔkpaŋa; sɔwoligili; sɔwuhibo; wuntaŋsoli." }, { "english": "financial matters", "dagbani": "liɣiri sɔya" }, { "english": "The road is corrugated.", "dagbani": "Soli ko." }, { "english": "They gravel a road.", "dagbani": "Bɛ bihi soli." }, { "english": "He lies in ambush.", "dagbani": "O gu soli." }, { "english": "He goes along a path/ follows a route.", "dagbani": "O gbaai soli." }, { "english": "He sets out on a journey.", "dagbani": "O deei soli." }, { "english": "He is on the way going.", "dagbani": "O yi soli." }, { "english": "He meets sb. on the way.", "dagbani": "O tuhi sɔ soli." }, { "english": "He is on the way going.", "dagbani": "O tuhi sɔ soli" }, { "english": "He meets sb. on the way.", "dagbani": "O lihi sɔ soli" }, { "english": "He expects sb./ awaits sb.'s coming.", "dagbani": "O zali sɔ soli" }, { "english": "He sends sb. on their way (politely).", "dagbani": "O yihi X soli" }, { "english": "He sees sb. on their way (TN).", "dagbani": "O yihi X soli" }, { "english": "He gives a safe conduct to sb. (especially a visitor).", "dagbani": "O yihi X soli" }, { "english": "He sends sb. on their way (get rid of them).", "dagbani": "O nya soli" }, { "english": "He gets an opportunity.", "dagbani": "O doli soli" }, { "english": "He adopts a way of doing sth..", "dagbani": "Di ka soli" }, { "english": "He gets an opportunity.", "dagbani": "O doli soli." }, { "english": "He adopts a way of doing something.", "dagbani": "Di ka soli." }, { "english": "It is not right/permissible/acceptable.", "dagbani": "O suhi soli." }, { "english": "He asks for permission to leave/says goodbye (asks/begs for the road).", "dagbani": "O zu soli." }, { "english": "He goes off without permission (takes French leave).", "dagbani": "O zabi o soli zuɣu." }, { "english": "He makes a (strenuous) defence [legal].", "dagbani": "Di ka soli." }, { "english": "It is wrong, unacceptable.", "dagbani": "Di ka soli." }, { "english": "It is wrong, unacceptable.", "dagbani": "Di ka soli." }, { "english": "It is unjustifiable, there is no reason", "dagbani": "O doli soli." }, { "english": "He behaves properly/follows approved behaviour.", "dagbani": "Di doli soli." }, { "english": "It is right, correct, appropriate (behaviour).", "dagbani": "Di zaani soli (zani)." }, { "english": "It (plan, effort) is frustrated.", "dagbani": "O bo sɔ sɔya." }, { "english": "It (plan, effort) is frustrated.", "dagbani": "O bo sɔ sɔya." }, { "english": "He seek to pick a quarrel with sb.", "dagbani": "sooni" }, { "english": "put underwear on sb., ‘gird’ with", "dagbani": "sooni gbinfini ni mali shɛb’ la" }, { "english": "he clothes the naked.", "dagbani": "o sooni gbinfini ni mali shɛb’ la" }, { "english": "He takes off kings' shirts and dresses them in underpants.", "dagbani": "Ŋuna n-yeeri nanim kpariti, ka sooni ba piɛtɔnima." }, { "english": "we will feed and clothe ourselves.", "dagbani": "ti ni dihiri timaŋa, ka sooni timaŋa" }, { "english": "a seesaw, teetertotter [Am.]", "dagbani": "solo" }, { "english": "a swing", "dagbani": "solo" }, { "english": "road, highway, main path", "dagbani": "solɔɣu" }, { "english": "We will go through on the main road.", "dagbani": "Ti yɛn dolila solɔɣu gari." }, { "english": "Don't let us follow the highways weeping and crying in sorrow.", "dagbani": "Di chɛ ka ti doli solɔri kuhiri nandahima kumsi." }, { "english": "They die and lie like rubbish in the streets.", "dagbani": "bɛ kpi n-do solɔri zuɣu kaman saɣiri la" }, { "english": "cut, build a (new) road", "dagbani": "ŋme/ŋma solɔɣu" }, { "english": "I", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "through", "dagbani": "yi" }, { "english": "Egypt", "dagbani": "Ijipti" }, { "english": "country", "dagbani": "tiŋgbɔŋ" }, { "english": "and", "dagbani": "ni" }, { "english": "Syria", "dagbani": "Asiria" }, { "english": "they will cut a road from the land of Egypt to the land of Assyria.", "dagbani": "tiŋgbɔŋ ni." }, { "english": "You should make highways.", "dagbani": "Yi ni ti ŋma solɔri" }, { "english": "gall", "dagbani": "som" }, { "english": "servant", "dagbani": "somanji" }, { "english": "helper", "dagbani": "somanji" }, { "english": "saviour", "dagbani": "somanji" }, { "english": "A good servant but a bad master.", "dagbani": "Buɣim nyɛla sɔŋda (soomanji) ka lahi nyɛ duuma biɛɣu." }, { "english": "servitude", "dagbani": "somanji" }, { "english": "broom (local)", "dagbani": "somaŋli" }, { "english": "Somo, \"title of an elder responsible for the conduct of the first stage of the Damba festival\"", "dagbani": "Somo" }, { "english": "the first Damba dance - eleventh of the month", "dagbani": "n. the first Damba dance - eleventh of the month" }, { "english": "Damba begins with the birth of the prophet Mohammed.", "dagbani": "Damba pili la anabi Mahamandɔɣim ni." }, { "english": "The day of his birth is the Somo Damba and the day of his outdooring sets the Chief's Damba day.", "dagbani": "O dɔɣim dabsili n-nyɛ Somo Damba ka o suuna dali mi zani Naa Damba dali." }, { "english": "When the", "dagbani": "din’ yi naai din kpalim nyɛ la Naa Damba." }, { "english": "Somo Damba has finished, what remains is the King's Damba.", "dagbani": "Naa·Damba. Somo; Damba." }, { "english": "painful menstruation, dysmenorrhœa", "dagbani": "sompuɣili" }, { "english": "pains in the abdomen", "dagbani": "sompuɣili" }, { "english": "disease (of women)", "dagbani": "sompuɣili" }, { "english": "hypocrite", "dagbani": "bilikɔɣindana" }, { "english": "hypocrites", "dagbani": "bilikɔɣinnima" }, { "english": "rascal", "dagbani": "bilikɔɣindana" }, { "english": "evil doer", "dagbani": "bilikɔɣindana" }, { "english": "You hypocrites!", "dagbani": "Yinim’ bilikɔɣinnim’ ŋɔ" }, { "english": "The Dishonest Head-Steward.", "dagbani": "Tumtumdi’ kpeem’ bilikɔɣindana" }, { "english": "hypocrisy", "dagbani": "bilikɔɣintali" }, { "english": "tricks", "dagbani": "bilikɔɣintali" }, { "english": "pretence", "dagbani": "bilikɔɣintali" }, { "english": "dishonesty", "dagbani": "bilikɔɣintali" }, { "english": "dishonourable act", "dagbani": "bilikɔɣintali" }, { "english": "But Jesus was aware of their hypocrisy.", "dagbani": "Amaa ka Yisa baŋ bɛ bilikɔɣintali maa" }, { "english": "hypocrisy", "dagbani": "bilikɔnsi, bilikɔɣino" }, { "english": "tricks", "dagbani": "bilikɔnsi, bilikɔɣino" }, { "english": "pretence", "dagbani": "bilikɔnsi, bilikɔɣino" }, { "english": "dishonesty", "dagbani": "bilikɔnsi, bilikɔɣino" }, { "english": "dishonourable act", "dagbani": "bilikɔnsi, bilikɔɣino" }, { "english": "hypocrisy", "dagbani": "bilikɔɣinsi" }, { "english": "hypocrisy", "dagbani": "bilikɔnsi" }, { "english": "hypocrisy", "dagbani": "bilikɔɣino" }, { "english": "hypocrites' hypocrisy brings them to ruin.", "dagbani": "bilikɔɣinnim’ bilikɔnsi bahiri ba la yoli" }, { "english": "... even though he conceals his hostility in his hypocritical talk ...", "dagbani": "yɛtɔɣa ni ..." }, { "english": "water bird", "dagbani": "bilikpiiŋa" }, { "english": "small brown water bird that usually goes in company with a small black bird with a crown", "dagbani": "kpilinkpi, kpilinko" }, { "english": "The black hook-bill bird and its friend the brown bilikpiiŋa bird.", "dagbani": "Kpiliŋkpi mini o zo bilikpiiŋa." }, { "english": "roll (roll something on ground, roll something up)", "dagbani": "bilim" }, { "english": "They were rolling a barrel along.", "dagbani": "Bɛ bilindi la guŋguŋ." }, { "english": "to roll tobacco", "dagbani": "bilim nansara" }, { "english": "to visit a fetish in the belief that the fetish will bless her with a new baby", "dagbani": "bilim buɣuli" }, { "english": "to roll (self) along", "dagbani": "bilim" }, { "english": "round", "dagbani": "sunsuuni" }, { "english": "(An epileptic boy) fell down and rolled about", "dagbani": "o lu m-bilinda" }, { "english": "He rolled down ?? here.", "dagbani": "bilim n-lee na" }, { "english": "A rolling stone cannot sink into the ground.", "dagbani": "Kuɣili din bilinda ku lim tandi." }, { "english": "push a bike.", "dagbani": "bilim" }, { "english": "childishness", "dagbani": "bilim" }, { "english": "When I was I child I spoke in childish speech.", "dagbani": "N ni daa nyɛ bia, n daa tɔɣisirila bilim yɛtɔɣa." }, { "english": "childhood", "dagbani": "bilim" }, { "english": "you were already rebels from your youth.", "dagbani": "yi bilim ni ha ka yi pun nyɛ duŋtaariba." }, { "english": "from my childhood until now.", "dagbani": "bilim ni hal ni wayo." }, { "english": "When did this start happening to him? ... (Since) his childhood.", "dagbani": "“Bɔ saha ka di piligi niŋd’ o lala.” ... “O bilim ni.”" }, { "english": "a roller, road-roller. road-building equipment", "dagbani": "bilimbiliŋ" }, { "english": "seedling, sprout", "dagbani": "bilinli" }, { "english": "to well, spring up (of a liquid)", "dagbani": "bilisi" }, { "english": "Can one spring produce sweet water and bitter? [JAS 3:11]", "dagbani": "Kobil’ nin’ yini ni tooi bilisi ko’ nyaɣisili mini ko’ lɔŋolɔŋɔ?" }, { "english": "The breast is like God's water-spring.", "dagbani": "ŋmanla Naawuni kɔbiliga." }, { "english": "The more the child sucks it the more it flows well.", "dagbani": "Bia ni kuli mɔɣiri li pam shɛm, lala ka di gba kuli yɛn bilisiri viɛnyɛla." }, { "english": "He spits.", "dagbani": "O bilisi nintɔri." }, { "english": "to be filled to the brim", "dagbani": "bilisi bilisi" }, { "english": "to make a futile effort, a despairing gesture", "dagbani": "bilisi" }, { "english": "Those who attempted to do something but didn’t succeed will be angrily disappointed.", "dagbani": "Bɛn bilisi je ni nyaɣisi nyee." }, { "english": "to challenge a soothsayer to divine correctly.", "dagbani": "bilisi" }, { "english": "Soothsayer, I challenge you.", "dagbani": "Baɣa! n ni bilis'a, baŋ n-ti ma." }, { "english": "Show me the truth.", "dagbani": "O bilisil' o suhu ni din che ka ..." }, { "english": "He was wondering in his mind why ...", "dagbani": "O bilsimi n-je." }, { "english": "He is wondering fruitlessly.", "dagbani": "Pita ni daa na kul mal’ o ni nya shɛli ʒii maa puuni yɛla bilisir’ o suhu ni" }, { "english": "while Peter was still wondering about the things he had seen in the vision.", "dagbani": "Bua yino gbali bilisi ka pii." }, { "english": "People keep turning over the thigh of one slaughtered goat before they make a choice.", "dagbani": "Bua yino gbali bilisi ka pii." }, { "english": "roadside, verge", "dagbani": "sɔnaŋgbanyee" }, { "english": "roadside, verge", "dagbani": "sɔnaŋgbanyɛhi" }, { "english": "Eli was sitting on his seat at the side of the road.", "dagbani": "Ɛli daa ʒila o kuɣ’ zuɣu sɔnaŋgbanyee" }, { "english": "Old men and women who lean on sticks will again be sitting at the roadsides in Jerusalem.", "dagbani": "Do’ kura mini paɣ’ kpamba bɛn dihiri jaaŋgbɛhi ni lan ʒiini Jɛrusalɛm puuni sonaŋgbanyɛhi" }, { "english": "blacksmiths' chief, chief of the blacksmiths in town", "dagbani": "sɔnaa" }, { "english": "blacksmiths' chief, chief of the blacksmiths in town", "dagbani": "sɔnaa" }, { "english": "blacksmiths' chiefs, chiefs of the blacksmiths in town", "dagbani": "sɔnanima" }, { "english": "blacksmiths", "dagbani": "sonima" }, { "english": "a witch", "dagbani": "sɔnya" }, { "english": "Every woman who is a witch, kill her", "dagbani": "Paɣ’ kam ŋun nyɛ sɔnya, yin’ kum’ o." }, { "english": "The witch’s child is shivering because of the cold and there is a fire burning inside the mother’s stomach.", "dagbani": "ma puuni diri buɣim." }, { "english": "a woman witch", "dagbani": "paɣa sɔnya" }, { "english": "witch-finder", "dagbani": "buɣibaa" }, { "english": "shivering", "dagbani": "sɔtali" }, { "english": "fire (abstract)", "dagbani": "sɔɣu4" }, { "english": "witchcraft", "dagbani": "sɔtali" }, { "english": "Do not practice divination or sorcery.", "dagbani": "Di ti bɔhimya baɣitali bee sotali." }, { "english": "Your mother Jezebel's witchcraft and idolatry are still in existence.", "dagbani": "a ma Jɛzibɛl sotali min’ o buɣijɛmbo tuma la na kul beni" }, { "english": "to help", "dagbani": "sɔŋ" }, { "english": "Paul saw a Macedonian in a vision in the night, and he was standing there begging Paul 'Come to Macedonia and help us!' [ACT 16:9]", "dagbani": "Pool daa ti nya Masidɔnia do’ so ʒii yuŋ ka o ʒɛya m-balindi ŋun’ Pool yɛra, 'Kam’ Masidɔnia na ti sɔŋ ti!'" }, { "english": "(first-) yam eating festival", "dagbani": "binshɛɣu" }, { "english": "Di nyɛla binshɛɣu din viɛla, ka sɔŋdi bia zoobu viɛnyɛla.", "dagbani": "They celebrate it to praise God for helping them so that the yams do well." }, { "english": "It is something which is good and helps a child to grow well.", "dagbani": "mabia ŋun simdi sɔŋbu" }, { "english": "one of his brethren who needs help", "dagbani": "o mabia ŋun simdi sɔŋbu" }, { "english": "sɔŋda; maŋsɔŋsim.", "dagbani": "yolisi, tɔŋ." }, { "english": "help, assistance.", "dagbani": "sɔŋsim" }, { "english": "I cried out to you, wanting help.", "dagbani": "n daa kuhi niŋ a bɔri sɔŋsim" }, { "english": "a mat, sleeping-mat", "dagbani": "sɔŋ" }, { "english": "mats, sleeping-mats", "dagbani": "sɔndi" }, { "english": "He lays down the heavens like a mat.", "dagbani": "O teela sagbana sɔŋ kaman sɔŋ la bee" }, { "english": "You haven’t got a woman and yet you’re spreading your mat; (who are you going to lie with?)", "dagbani": "A bi nya paɣa ka yɛrigi sɔŋ; (a mini ŋuni n-yɛn doni?)" }, { "english": "to put sth. on the ground", "dagbani": "sɔŋ" }, { "english": "Pl: sɔŋda", "dagbani": "Pl: sɔŋbu" }, { "english": "Note: said of anything which will not stand up : 'lay, put down horizontal on ground; deposit'", "dagbani": "KO A zuɣu yi viɛla, a bi mal’ li sɔŋdi soli ni (sochira zuɣu). If you are lucky (your head is good), you don’t put it down on the road/crossroads. Di mi ku tooi niŋ ka a sɔŋ da'gaŋ bee kuɣ' bila so ni pun sɔŋ o dini shɛli" }, { "english": "his.", "dagbani": "bari ma la" }, { "english": "Proud people set a trap for me, and stretch their ropes on the ground like a net, they set snares for me on the path.", "dagbani": "Karimbaannim’ bari ma la tɔŋ, ka teei bɛ mihi sɔŋ kaman laŋ’ la, bɛ bari ma la zana soli zuɣu." }, { "english": "The nations dig a pit in the ground (as a trap).", "dagbani": "Zuliya shɛb’ gbi bɔɣili sɔŋ" }, { "english": "they had not yet laid the foundation-course of the Lord's.", "dagbani": "bɛ daa na bi sɔŋ Yawɛ jɛmbu duu maa tanzaa tampuɣili" }, { "english": "Remove your veil and put it aside.", "dagbani": "Paam’ a sariga sɔŋ" }, { "english": "He stretched the sky in place.", "dagbani": "O teela sagbana sɔŋ" }, { "english": "spread sth. on the ground", "dagbani": "yɛrigi sɔŋ" }, { "english": "they went up and spread a sleeping-mat on the flat roof for Saul.", "dagbani": "bɛ daa zaŋ bindoo n-du pii zuɣu ti yɛrigi sɔŋ Sool" }, { "english": "Don't count your chickens before they are hatched.", "dagbani": "A bi nya paɣa ka yɛrigi sɔŋ; (a mini ŋuni n-yɛn doni?)" }, { "english": "to weigh heavily upon, be oppressive", "dagbani": "dihi sɔŋ" }, { "english": "Be careful, or your hearts will be weighed down with dissipation, drunkenness and the anxieties of life.", "dagbani": "miriya ka yi ti chɛ ka yi kɔr’ biɛri mini danyubo ni dunia ŋɔ yɛliniŋda ti dihi ya sɔŋ" }, { "english": "set a ground-charm", "dagbani": "sɔŋ sambu" }, { "english": "to play a counter in a board-game", "dagbani": "sɔŋ woli" }, { "english": "After that have played their draughts (checkers) in this position, what further move can they make in their game?", "dagbani": "ŋɔ shɛm ŋɔ nyaaŋa, sɔŋbu wula yaha ka bɛ daa naan tooi lahi sɔŋ ŋa n-diɛm bɛ diɛma maa?" }, { "english": "I meditate and pray.", "dagbani": "zaŋ suhu sɔŋ tiŋa 'meditate'. (n) zaŋ n suhu sɔŋ tiŋa n-suhi Naawuni" }, { "english": "write down, record in writing", "dagbani": "sabi sɔŋ" }, { "english": "we make", "dagbani": "ti lɔri alikauli ŋɔ, ka sabi li sɔŋ" }, { "english": "pick up", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "If respect puts it down, respect picks it up.", "dagbani": "Jilima n-yi sɔŋ ka jilima kpuɣi." }, { "english": "to store sth., deposit, reserve", "dagbani": "dɔɣi" }, { "english": "If a girl is born, they won't cut the child's cord until they have put aside some.", "dagbani": "Bɛ yi dɔɣi paɣa, bɛ ku ŋma bii nyuɣu naɣla bɛ bɔ la liɣri sɔŋ, liɣir' ŋɔ sɔŋbuŋɔ n-nyɛ nyuɣu ŋmabu maa." }, { "english": "money, which is for the cutting of the cord.", "dagbani": "Doo yi yɛn zaŋ binshɛli paŋ o kpee, ŋun di deeg’ o nɛli bee o nɛkaŋ’ sɔŋ pɔi ka naanyi paŋ o li, dama o yi niŋ lala, nyɛvili ka o deei sɔŋ talima pabu ni maa." }, { "english": "why on earth didn't you deposit my money in the bank?", "dagbani": "bɔ n-daa lee niŋ ka a bi zaŋ n liɣiri maa ti sɔŋ banchi ni?" }, { "english": "My neighbour won't accept something and he says that I should accept it, so where should I put it?", "dagbani": "N kpee ku deei shɛli ka yɛli ni mani deema, n zaŋ sɔŋ ya?" }, { "english": "he caught ... Satan and tied him up for 1000 years.", "dagbani": "o daa gbaai ... Sintani la n-lo o ni o sɔŋ yuun' tuhili" }, { "english": "Patience puts something somewhere and anger goes to look for it in vain.", "dagbani": "m-bo n-je." }, { "english": "a helper", "dagbani": "sɔŋda" }, { "english": "He is your deliverer and protector.", "dagbani": "Ŋuna n-nyɛ yi sɔŋda ni ŋun guli ya." }, { "english": "You should know that if you have a problem your helper is there.", "dagbani": "Baŋmi ni a yɛla yi mal’ a sɔŋda m-beni." }, { "english": "Elisha who was Elijah's helper is here.", "dagbani": "Ilaisa, ŋun daa nyɛ Ilaija sɔŋda la be kpe." }, { "english": "I myself , my brothers, my helpers and those ... who followed me never undressed.", "dagbani": "Buɣim nyɛla sɔŋda" }, { "english": "A good servant but a bad master.", "dagbani": "soomanji ka lahi nyɛ duuma biɛɣu." }, { "english": "Fire is a helper (servant) and it is also a wicked master.", "dagbani": "Buɣim nyɛla sɔŋda (soomanji) ka lahi nyɛ duuma biɛɣu." }, { "english": "broom [type]", "dagbani": "sɔpihiga" }, { "english": "brooms [type]", "dagbani": "sɔpihisi" }, { "english": "black magic", "dagbani": "sɔpihiga" }, { "english": "horse [type]", "dagbani": "sɔriba" }, { "english": "horses [type]", "dagbani": "sɔribanima" }, { "english": "a grater", "dagbani": "sɔrigu" }, { "english": "menstrual flow, menses, woman's period", "dagbani": "sɔrili" }, { "english": "she will be ritually unclean for seven days like the uncleanness when she has a period.", "dagbani": "o ni be daɣiri ni hal ni dab’ ayopɔin kaman o ni yi nya sɔrilim ka be daɣiri ni shɛm la" }, { "english": "they made the land unclean by the way they behaved, just as a woman's monthly period makes her unclean", "dagbani": "ŋmanila paɣa ni nya sɔrili ka bi lan be nyam shɛm la" }, { "english": "Girls' menstrual cycle is part of their nature", "dagbani": "Bipuɣinsi sɔrilim nyabu nyɛla bɛ nama yaɣi shɛli." }, { "english": "a branch road, feeder road", "dagbani": "sɔwoligili" }, { "english": "a branch road, feeder road", "dagbani": "sɔwoligili" }, { "english": "branch roads, feeder roads", "dagbani": "sɔwoligira" }, { "english": "pathfinding, showing the way, guidance", "dagbani": "sɔwuhibo" }, { "english": "Prayer for guidance and protection", "dagbani": "mini gulibu yɛla Wunsuhigu" }, { "english": "teacher of the way, instructor (in moral matters)", "dagbani": "sowuhira" }, { "english": "You think you are a leader of the blind.", "dagbani": "A mi ni a nyɛla zoomba sowuhira" }, { "english": "you-people ought to be showing others the way.", "dagbani": "di di simdi ni yi nyɛla yi tab’ sowuhiriba" }, { "english": "frog [sp.] (edible)", "dagbani": "soo" }, { "english": "spade, shovel", "dagbani": "soobuli" }, { "english": "spades, shovels", "dagbani": "soobuya" }, { "english": "fork (farming tool)", "dagbani": "soobul' jɛba" }, { "english": "utensils for carrying fire and tongs, shovels and brass bowls.", "dagbani": "neen’ shɛŋa din nyɛ buɣim moori binyara mini gbabɔnima ni soobuya ni taha" }, { "english": "food which they have winnowed with shovel and fork.", "dagbani": "bɛ ni zaŋ soobul’ mini soobul’ jɛba yɛli bindir’ shɛli" }, { "english": "trade in plenty food-stuffs", "dagbani": "sooche" }, { "english": "The childless person sells things; she only puts it down for the people to look at it.", "dagbani": "Ŋun ka bia niŋ sooche o yɛn zaŋmi zal’ yuuna." }, { "english": "a trader", "dagbani": "soochɛlana" }, { "english": "an improvement in anything", "dagbani": "soochi" }, { "english": "recovery, particularly in sickness", "dagbani": "soochi" }, { "english": "it didn't make her better but it", "dagbani": "di bi niŋd’ o soochi ka kul maam pahirimi" }, { "english": "rather got worse (disease).", "dagbani": "Bɛ tibirila n niriba maa daŋa bɛ baɣa ka tibbu ka yɛra" }, { "english": "They dress the wound of my people as though it were not serious. ‘Peace, peace,’ they say, when there is no peace.", "dagbani": "Di mali soochi, di mali soochi. Ka soochi mi kani." }, { "english": "a reasonable price.", "dagbani": "A ni tooi pii din mali alaha bee soochi bindira dibaata maa" }, { "english": "You can choose whichever of these three foodstuffs is cheap, or the most economical.", "dagbani": "puuni." }, { "english": "to squeeze, crush.", "dagbani": "sooi" }, { "english": "she (donkey) pressed close to the wall, crushing Balaam's foot against it.", "dagbani": "o chaŋ ti tabili gooni n-zaŋ Balaam napɔnvaɣu sooi gooni maa" }, { "english": "Brooms will rub against one another.", "dagbani": "Sɔɣu pan ti sooi taba." }, { "english": "one another.", "dagbani": "pa nti" }, { "english": "pile up and", "dagbani": "sooi" }, { "english": "to ungird, remove garment around the waist", "dagbani": "sooi" }, { "english": "soldier", "dagbani": "sooje" }, { "english": "a cadet", "dagbani": "soojɛbila" }, { "english": "a hare, ' rabbit'", "dagbani": "sooŋa" }, { "english": "Pl: soonsi", "dagbani": "sooŋa" }, { "english": "Don't eat the hare.", "dagbani": "Di ŋubiya sooŋa" }, { "english": "The modern times’ rabbit is caught by the modern times’ dog.", "dagbani": "Ʒiɛmani sooŋa ʒiɛmani baa n-gbaar’ o." }, { "english": "An ungrateful man killed a hare and forgot about the one who killed an elephant (and shared with him).", "dagbani": "Gutulu ku sooŋa, n-tam wɔbi’ kura yɛla." }, { "english": "Elephants are in the bush and rabbits are also in the bush.", "dagbani": "gba bela mɔɣu ni." }, { "english": "Those are camels, hares and grasscutters.", "dagbani": "Bɛna n-nyɛ laakuma mini soonsi ni ŋɔŋa." }, { "english": "a shirt, T-shirt", "dagbani": "sooti" }, { "english": "Spain", "dagbani": "Speen" }, { "english": "Tarshish", "dagbani": "Tarishish" }, { "english": "Again, it was like the east wind blowing the Spain-sea ships.", "dagbani": "Ka di lan be kaman wulimpuhili polo pɔhim n-ʒiɛri Speen teeku ni ŋarima" }, { "english": "SPAIN: In the old days they called Spain Tarshish.", "dagbani": "SPEEN:Kurimbuni ha bɛ daa booni Speen la Tarishish." }, { "english": "stacte, gum-resin.", "dagbani": "stakti" }, { "english": "Take fragrant spices -- gum resin, onycha and galbanum -- and pure frankincense.", "dagbani": "Bom’ tulaale shɛŋa din nyom viɛla, ka nyɛ bɛ ni booni shɛŋa stakti mini ɔnika ni galibanom ni tulaale zim shɛli bɛ ni booni firanki tulaale la alali din nyom viɛla" }, { "english": "to possess, get possession of. I will give you the", "dagbani": "su." }, { "english": "axles.", "dagbani": "spindilnima" }, { "english": "land of Cana'an and it will be your inheritance and you will possess it.", "dagbani": "Wulli nyoo bini dolisi lihiri ku paai su li." }, { "english": "People look at but do not get hold of what is on the tip of the branch of a tree.", "dagbani": "Bɛn daa su o daa diri kpilikparisi maa baɣitali nyɔri pam." }, { "english": "Those who owned her (slave-girl) got a lot of profit from the divination of the 'fairies'.", "dagbani": "Ti Duuma Naawuni n-su tiliginsim mini yiko, ka" }, { "english": "Salvation and glory and power belong to our God.", "dagbani": "simdi tibigibu!" }, { "english": "If you are not the owner of the dog, you can’t pet its back.", "dagbani": "Bi su baa ku m-bɔbili o yaaŋa." }, { "english": "I take every tribe and give you to rule over them.", "dagbani": "n zaŋ zuliya kam zaa ti a ka a su ba" }, { "english": "Man proposes, God disposes.", "dagbani": "Ninsala sula buɣisibu, ka Naawuni su niŋbu (niŋsim)." }, { "english": "Earthpriests used to be in charge of them.", "dagbani": "Tindaanim n-daa lee suŋa." }, { "english": "The Levites stood opposite the priests who were in charge of the work at that time and blew a fanfare on their trumpets.", "dagbani": "Lɛvinim’ maa zaanimi tuhi maligumaaniba bɛn daa su tuma di saha maa m-pe tababi bɛ kikahi maa." }, { "english": "to 'own' power", "dagbani": "su yiko" }, { "english": "Salvation and glory and power belong to our God.", "dagbani": "Duuma Naawuni n-su tiliginsim mini yiko, ka simdi tibigibu!" }, { "english": "Satan, who has authority here below the sky.", "dagbani": "Sintani ŋun su sagbana tiŋli ŋɔ na yiko la" }, { "english": "to marry a woman by Muslim custom", "dagbani": "su paɣa" }, { "english": "be free, independent", "dagbani": "su ... maŋa" }, { "english": "Simon the Zealot.", "dagbani": "Saimɔn ŋun daa nyɛ bɛn bɔri ni bɛn’ Izraɛlnim’ su bɛmaŋ’ la ni yino" }, { "english": "seven people", "dagbani": "niriba ayopɔin" }, { "english": "responsible for", "dagbani": "fukumsi" }, { "english": "in charge of", "dagbani": "su fukumsi" }, { "english": "choose", "dagbani": "piimiya" }, { "english": "job", "dagbani": "tuma" }, { "english": "A person should go to the government office responsible for the registration of marriage.", "dagbani": "Faashee nir’ chaŋla fukumsi tuma du’ shɛli din su paɣ’ kpuɣibo yuya sabbu" }, { "english": "Those responsible for the man and the woman.", "dagbani": "Bɛn su doo maa mini paɣa maa" }, { "english": "be singleminded, concentrate", "dagbani": "gbini" }, { "english": "as he", "dagbani": "o ni daa kariti dol’ o maa, o daa kul sula o gbini ka bi ŋmaligi kpa o nudirigu polo bee nuzaa polo" }, { "english": "owner", "dagbani": "dana" }, { "english": "owner", "dagbani": "lana" }, { "english": "to bath, have/take a bath.", "dagbani": "su" }, { "english": "to bath, have/take a bath.", "dagbani": "sura" }, { "english": "The widow who has not bathed (ritually).", "dagbani": "Pako’ so ŋum bi su kom" }, { "english": "bathe", "dagbani": "su kom" }, { "english": "to bathe ([trans.] e.g. ~ a baby)", "dagbani": "miri ka a chɛ ka so zaŋ kɔsurim n nyuhi a bilɛɣu saha shɛli o ni sur’o kɔm" }, { "english": "don't let anyone give your baby bathwater to drink when bathing it", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu 3.014" }, { "english": "to eat, take breakfast", "dagbani": "su noli" }, { "english": "bathe mouth", "dagbani": "su noli" }, { "english": "to baptise X", "dagbani": "su X kom (ko' suŋ)" }, { "english": "wash (clothes, part of body)", "dagbani": "paɣi" }, { "english": "to pocket sth., to put sth. in one's pocket.", "dagbani": "su" }, { "english": "It is impossible to put fire into your pocket.", "dagbani": "Buɣim yaɣa zaŋ su surugu ni." }, { "english": "you get it (money) only to put in a pocket with holes in.", "dagbani": "yi mal’ li (liɣiri) n-surila aziifu shɛŋa din mali voya ni la" }, { "english": "to put into a bag, sheath, enclosed area.", "dagbani": "su" }, { "english": "she saw the basket that was put", "dagbani": "o daa ti nya piɛɣu maa ni su kaɣili ni" }, { "english": "We use kapok to stuff pillows, mattresses and ??", "dagbani": "Ti mali gumdi maa suri la difaya mini bindɔhi ni mafarisinima" }, { "english": "The person who puts the funeral in a water pot is the one who is responsible to take it out of the water pot.", "dagbani": "Ŋun su kuli yuli ni, ŋuna n-surigiri li." }, { "english": "I, the", "dagbani": "Yawɛ n-shiri ŋooi n takɔbi maa di tɔɣu ni ka ku lan labisi li su di tɔɣu maa ni yaha" }, { "english": "Lord, have drawn my sword and that I will not put it away.", "dagbani": "'EZK 21:5'" }, { "english": "surigi; surigu; binsurigu; difiɛsurigu; dulimsurigu; nusurigu.", "dagbani": "N/A" }, { "english": "knife, cutlass, 'machete'", "dagbani": "sua" }, { "english": "knives, cutlasses, 'machetes'", "dagbani": "suu" }, { "english": "them (knives, cutlasses, 'machetes')", "dagbani": "suhi" }, { "english": "them (knives, cutlasses, 'machetes'", "dagbani": "su-" }, { "english": "He himself carried the fire and the knife.", "dagbani": "omaŋmaŋ’ mi kpuɣi buɣim mini sua n-gbib’ o nuu" }, { "english": "They stabbed him with a knife and killed him.", "dagbani": "bɛ zaŋ sua n-kuhi ku o" }, { "english": "They put his head on a big stone and cut it off with a knife.", "dagbani": "(bɛ) zaŋ o zuɣu m-pa kuɣ’ titali maa zuɣu n-zaŋ sua che n-ŋmaai li" }, { "english": "Them with their swords and knives", "dagbani": "o mini o tɔbbihi kuli diri dari m-mali bɛ kpana mini suhi" }, { "english": "he and his warriors proudly held their spears, cutlasses, swords and arrows.", "dagbani": "ni takɔbiri ni piɛma" }, { "english": "The sheep fears a knife more than a rope.", "dagbani": "Piɛɣu zɔri sua n-gari gabiga /mia." }, { "english": "a dagger, 'knife which hangs by the hip, .. ever ready for use' (IM).", "dagbani": "sakuɣili sua" }, { "english": "a saw. Lit: knives that have teeth.", "dagbani": "sua din mali nyina" }, { "english": "Stones which had been quarried and they used saws to saw and cut the face and the other sides. [1KI 7:9]", "dagbani": "suhi din" }, { "english": "saws and iron hoes and adzes. [:31]", "dagbani": "mali nyina mini kuriti kuya ni kuriti lɛri" }, { "english": "double edged knife used mostly by butchers", "dagbani": "nakɔha sua" }, { "english": "sword", "dagbani": "takɔbi" }, { "english": "cutlass", "dagbani": "karante, suchɛriga" }, { "english": "small knife", "dagbani": "subila" }, { "english": "As soon as Jehudi finished reading three or four columns, the king cut them off with a small knife and threw them into the fire.", "dagbani": "Jɛhudi daa yi karim kulis’ ata bee kulis’ anahi, naa zaŋdila subilaŋ-ŋmaai o ni karim shɛli maa bahi buɣim ni" }, { "english": "suchɛriga", "dagbani": "banchiriga, kɔrigu, piliŋ, sutitali. sua; 'bila." }, { "english": "baptism", "dagbani": "subusuŋ" }, { "english": "'receive good washing'", "dagbani": "deei subusuŋ" }, { "english": "cutlass", "dagbani": "suchɛriga" }, { "english": "cutlasses", "dagbani": "suchɛrisi" }, { "english": "to dip (something in a liquid)", "dagbani": "suɣi" }, { "english": "Vitex leaves also, are added to the bark to make ink.", "dagbani": "Tadabo nyɛ la afanim ni mali alikalimi n-suɣiri binshɛli sabiri la." }, { "english": "ink is what mallams use to dip a pen in and write.", "dagbani": "zaŋ a nubil’ suɣi naɣilaa maa ʒim ni" }, { "english": "take your finger and dip it in the blood of the bull.", "dagbani": "Kamina ti deei bɔrɔbɔro suɣi kpam." }, { "english": "Come and get some bread and dip it in the oil.", "dagbani": "M mini ŋun laɣim suɣiri ʒɛri ŋɔ" }, { "english": "The one that he and I are dipping (food) together in this soup.", "dagbani": " suɣi yaazi ‘\"to feel happy, have a feeling of satisfaction\" (IM)’." }, { "english": "a temporary grass hut", "dagbani": "suɣili" }, { "english": "The houses they build are like farm-watchers' shelters.", "dagbani": "Bɛ ni mɛri yiya shɛŋa maa ... ŋmani puguliba suɣa." }, { "english": "The Earth will stagger like a drunkard and sway like a shelter.", "dagbani": "Dunia ni ti laani kaman ninvuɣ’ so ŋun nyu dam kuli, ka viini kaman suɣili la." }, { "english": "like a farm-hut in an orchard or a lean-to on a farm.", "dagbani": "kaman tihi puu ni suɣili bee puu ni sampaa la" }, { "english": "farm", "dagbani": "kpuɣ’ li n-zaŋ li ti pi tiŋa" }, { "english": "a tent, canopy, booth. even though roofed with metal or grass.", "dagbani": "suɣili" }, { "english": "I took it and buried it in the ground in my tent.", "dagbani": "suɣili ni" }, { "english": "'Tabernacle' in the Old Testament", "dagbani": "biɛhigu shee suɣili" }, { "english": "because the situation of his people and his, the Lord's, dwelling-place hut filled him with pity.", "dagbani": "dama o niriba maa mini ŋun’ Yawɛ biɛhigu shee suɣili la yɛla daa mal’ o nambɔɣu" }, { "english": "erect a tent, canopy, shelter", "dagbani": "ti suɣili" }, { "english": "the tent he had had erected", "dagbani": "o ni daa chɛ ka bɛ ti suɣ’ shɛl’ la" }, { "english": "they all erected shelters and went in and stayed in them", "dagbani": "bɛ zaa daa tila suɣa n-kpe m-be di ni" }, { "english": "a tent", "dagbani": "tanti suɣili" }, { "english": "pulled up like a shepherd's tent", "dagbani": "kaman bɛ ni sibigiri piɛgul’ tanti suɣili shɛm la" }, { "english": "to gargle, rinse out the mouth", "dagbani": "suɣili" }, { "english": "Variant: suɣiri. Pl: suɣinda.", "dagbani": "suɣili" }, { "english": "You will not rinse your mouth (gargle) with honey and then spit it out.", "dagbani": "Shiri kom ku suɣuri (wugiri) noli ni." }, { "english": "to break ones fast", "dagbani": "suɣili noli" }, { "english": "to flush (with water)", "dagbani": "suɣili" }, { "english": "Note: sudziri suɣi.", "dagbani": "suɣili" }, { "english": "patience", "dagbani": "suɣilo" }, { "english": "patience", "dagbani": "suɣulo" }, { "english": "Be patient!", "dagbani": "Dim suɣilo!" }, { "english": "Have patience!", "dagbani": "Dim suɣilo!" }, { "english": "If you", "dagbani": "Suɣulo yi beni chinchini kpɛri gaɣili ni." }, { "english": "have patience, you can put a cloth into a narrow-neck gourd.", "dagbani": "N niŋla suɣiro hal ka n nyee ti nyɔni." }, { "english": "I have been patient until I am fed up.", "dagbani": "Suɣulo ni nyaŋ shɛlikam." }, { "english": "Patience will overcome everything.", "dagbani": "Suɣulo mali nyɔri, di malibu n-to." }, { "english": "Patience is profitable, but it is difficult to practice it.", "dagbani": "faliira." }, { "english": "a patient, forgiving person", "dagbani": "suɣilolana" }, { "english": "I knew that you were a loving, merciful and forgiving person.", "dagbani": "m mi ni a nyɛla yurilimlana mini nambɔzɔra ni suɣilolana" }, { "english": "patience, the having of patience", "dagbani": "suɣilɔdibo" }, { "english": "patience, the having of patience", "dagbani": "suɣilodibo" }, { "english": "follow the prophets' ... example in continuing to be patient in your sufferings", "dagbani": "doliya anabinim’ ... la naba yi suɣilodibo din yuuri yi wahala dibu puuni la" }, { "english": "to push, force through", "dagbani": "suɣiri" }, { "english": "push a stick in and out of a hole (or similar thing), walk with effort through grass", "dagbani": "Note: suɣiri" }, { "english": "pl: suɣinda", "dagbani": "Pl: suɣinda" }, { "english": "rinse", "dagbani": "suɣili" }, { "english": "patience", "dagbani": "suɣiro" }, { "english": "to beg, entreat", "dagbani": "suhi" }, { "english": "One day Yentori knelt before her father and begged him to let her also find", "dagbani": "Yɛntɔri daa ti gbani la o ba tooni dahinshɛli n-suhi ni o chɛ ka o gba bo doo kuli" }, { "english": "a man to marry.", "dagbani": "deei suhi" }, { "english": "intercede for, ask on behalf of", "dagbani": "deeri suhiri tiri" }, { "english": "God's Holy Spirit intercedes for God's chosen people.", "dagbani": "Naawuni Shia Kasi n-deeri suhiri tiri Naawuni ninvuɣ’ gahinda" }, { "english": "to ask for, request.", "dagbani": "daa suhi" }, { "english": "they asked the Egyptians for silver ...", "dagbani": "bɛ daa suhi Ijiptinim’ maa anzinfa" }, { "english": "Oh, my lord, it was borrowed!", "dagbani": "Mbaye, Ndana! N suhi li mi na!" }, { "english": "he borrowed it for me and as he borrowed it", "dagbani": "O suhi ma mi ni n chɛ ka o doli kachɛriba maa" }, { "english": "She asked me to let her follow the harvesters and glean.", "dagbani": "nyaaŋa yihiri kayiha." }, { "english": "please", "dagbani": "n suhir'a" }, { "english": "\"My Lord, please send somebody else.\"", "dagbani": "N Duuma, n suhir’ a, taɣimi tim so." }, { "english": "I beg you, change and send sb.", "dagbani": "Lit: I beg you, change and send sb." }, { "english": "\"Please give me a drink of water.\"", "dagbani": "N suhir’ a, tim ma kom ka n nyu." }, { "english": "ask for permission to leave, say goodbye (when leaving),", "dagbani": "suhi soli" }, { "english": "I would like to go back to my master.", "dagbani": "suhiri soli ni n labi n dan’ sani." }, { "english": "ask for permission to speak (in a debate)", "dagbani": "suhi noli" }, { "english": "pray for, supplicate", "dagbani": "gbilisi a tibili wum" }, { "english": "listen carefully to our petition when we pray to you at any time.", "dagbani": "ti suhigu ti yi ti suh’ a saha shɛlikam" }, { "english": "pray", "dagbani": "suhi Naawuni" }, { "english": "prayer", "dagbani": "Naawuni suhibu/suhigu" }, { "english": "praying", "dagbani": "suhi" }, { "english": "to ask for God's blessing either for the living or the dead", "dagbani": "suhigu" }, { "english": "Thank you! (May God accept your prayer.)", "dagbani": "Naawunni deei a suhigu!" }, { "english": "If you give alms to a fool and he doesn't say, 'Thank you', he will not say, 'May God kill you.'", "dagbani": "A yi kuli mali jɛrigu sara o yi bi niŋ\nNaawuni deem' a suhigu, o mi ku yɛli ni Naawuni kum' a." }, { "english": "to bless (X)", "dagbani": "suhi alibarika (niŋ X)" }, { "english": "Jacob blessed Pharaoh.", "dagbani": "suhi alibarika niŋ Firawuna ni." }, { "english": "to draw in breath through the teeth", "dagbani": "suhi" }, { "english": "We ate pepper stronger than this and we didn’t draw in our breath through our teeth.", "dagbani": "Tinim’ mɔɣi naanzua din gari ŋɔ ka bi suhi." }, { "english": "heart", "dagbani": "suhu" }, { "english": "heart", "dagbani": "suhu" }, { "english": "prayer", "dagbani": "suhigu" }, { "english": "prayers", "dagbani": "suhisi" }, { "english": "God heard their prayer and granted them a son.", "dagbani": "Naawuni daa ti wum bɛ suhigu ka ti ba bidibiga" }, { "english": "prayer to God", "dagbani": "wunsuhigu" }, { "english": "Our prayer is that God will use this to teach people.", "dagbani": "Ti wun' suhigu n-nyɛla ni Naawuni ni zaŋ ŋa wuhi niriba" }, { "english": "request", "dagbani": "suhigu" }, { "english": "pus, \"a thick white substance formed on the surface of a sore\"", "dagbani": "suhiri" }, { "english": "heart", "dagbani": "suhu" }, { "english": "Aaron will bear these symbols of judgement upon the sons of Israel over his heart constantly before the Lord", "dagbani": "lzraɛlnim’ saria karibu yɛla kul be Aduna suhu ni Yawɛ tooni" }, { "english": "God will judge the secret which is in people's hearts.", "dagbani": "Naawuni ni ti yɛn kari ashiya din be ninsalinim’ suhuri ni saria" }, { "english": "My heart beats wildly.", "dagbani": "suhu kul tɔrila pampam" }, { "english": "we are happy (even) in our suffering.", "dagbani": "ti suhuri piɛli ti wahala dibu puuni" }, { "english": "When Boaz had finished eating and drinking, he was in a good mood.", "dagbani": "ka nyu n-naai, ka o suhu dɔni luɣ’ yini" }, { "english": "Don't be afraid.", "dagbani": "zɔhira" }, { "english": "X is angry with Y.", "dagbani": "X suhu yiɣisi bahi Y zuɣu" }, { "english": "Balak got very angry with Balaam and struck his hands together.", "dagbani": "Balak suhu daa\nyiɣisi pam bahi Balaam zuɣu, ka o zaŋ o nuhi kpahi taba" }, { "english": "to comfort; to appease X.", "dagbani": "maai X suhu" }, { "english": "Encourage my people! Give them comfort. Speak", "dagbani": "Maamiya n niriba suhuri, maamiya\nbɛ suhuri! Tɔɣisimiya Jɛrusalɛmnim’ suhumaabo yɛtɔɣa" }, { "english": "Encourage my people! Give them comfort. Speak kindly to Jerusalem.", "dagbani": "bɛ suhuri! Tɔɣisimiya Jɛrusalɛmnim’ suhumaabo yɛtɔɣa" }, { "english": "No one could console him.", "dagbani": "So ku tooi maag' o nini." }, { "english": "He'll console the sorrowful.", "dagbani": "O ni maai ban suhu saɣim." }, { "english": "my heart refused to be comforted.", "dagbani": "n suhu daa zaɣisi maabu" }, { "english": "he was deeply distressed at their stubborn hearts.", "dagbani": "niŋkuunsi zuɣu" }, { "english": "to forget", "dagbani": "suhu fa" }, { "english": "to be interested", "dagbani": "suhu lu" }, { "english": "to disturb X's mind", "dagbani": "dam X suhu" }, { "english": "X is disturbed", "dagbani": "X suhu dam" }, { "english": "Everyone was frightened, disturbed.", "dagbani": "Sokam suhu dam." }, { "english": "X has a change of heart", "dagbani": "di lu X suhu ni" }, { "english": "they have a change of heart and repent", "dagbani": "niŋ tuuba" }, { "english": "meditate", "dagbani": "zaŋ suhu sɔŋ tiŋa" }, { "english": "I meditate on all your works.", "dagbani": "N zaŋ n suhu sɔŋ tiŋa n-tɛh’ a tuma zaa yɛla." }, { "english": "X trusts, confides in Y.", "dagbani": "X suhu be Y ni." }, { "english": "How can you say you love me when you do not confide in me?", "dagbani": "Wula ka a yɛri ni a yuri ma ka a suhu ka n ni?" }, { "english": "X takes his mind off Y", "dagbani": "X yihi suhu Y ni." }, { "english": "to refuse one's sympathy to X.", "dagbani": "yihi suhu X ni." }, { "english": "encourage the timid", "dagbani": "kpaŋsimiya bɛn suhuri miligi la suhuri" }, { "english": "this made Pharaoh obdurate, and he wouldn't obey what they said.", "dagbani": "di daa kpaŋsi Firawuna suhu, ka o daa bi wum bɛ yɛligu maa [EXO 72]" }, { "english": "see", "dagbani": "suhukpaŋsibo" }, { "english": "colloc", "dagbani": "X suhu lu yiŋ'ni ‘X is homesick’. Dauda suhu daa ti" }, { "english": "David grew homesick.", "dagbani": "lu yiŋ’ ni" }, { "english": "sincerity, integrity (one person)", "dagbani": "suhu yini" }, { "english": "Create in me a pure heart, O God.", "dagbani": "Naawuni, tim’ ma suhu yini" }, { "english": "you will be at peace with each other.", "dagbani": "yi mali suhu yini ni taba" }, { "english": "be dismayed", "dagbani": "suhu fuŋ" }, { "english": "fear overcame him and his heart fainted.", "dagbani": "dabiɛm gbaag’ o ka o suhu fuŋ pam" }, { "english": "grieve, be", "dagbani": "suhu miligi" }, { "english": "I was emotionally moved and pained in my heart.", "dagbani": "N suhu ni daa miligi ka biɛrim lan mali ma n suhu ni la" }, { "english": "encourage the timid.", "dagbani": "kpaŋsimiya bɛn suhuri miligi la suhuri" }, { "english": "are you not ashamed how you are grieving me?", "dagbani": "yi ni miligi n suhu shɛm maa vi bi mali ya?" }, { "english": "John the Baptiser's message made King Herod feel bad.", "dagbani": "Jɔn Baptaizira yɛligu daa yi chihiri Naa Hɛrɔd suhu pam" }, { "english": "When the people heard this they were very disturbed.", "dagbani": "Niriba maa ni daa wum lala maa ka bɛ suhuri chihi pam" }, { "english": "X is afraid", "dagbani": "X suhu chihi" }, { "english": "X is afraid / frightened", "dagbani": "X suhu ŋooi" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhugarigu" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhukabili" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhukpeeni" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhumahili" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhuŋooli" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhupiɛlli" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhusaɣiŋgu" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhutuŋ" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhuyiɣisili" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhuyini" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhuyoli" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhuyubu" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhuyurilim" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhuzɔhigu" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "suhuʒia" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "sujee" }, { "english": "humility", "dagbani": "suhuballi" }, { "english": "have humility, and submit yourselves to your fellows.", "dagbani": "maliya suhuballi, ka siɣisimiya yimaŋa yi tab’ sani" }, { "english": "heavy-heartedness, busy-ness", "dagbani": "suhubɔhibo" }, { "english": "we groan with a feeling of oppression.", "dagbani": "ti kul ŋuhirimi ni suhubɔhibo" }, { "english": "a dream comes when there are many cares.", "dagbani": "Suhubɔhibo yi mali nira, di chɛrimi ka o zahindi zahima." }, { "english": "dread", "dagbani": "suhuchihibo" }, { "english": "Fear and dread will fall upon them.", "dagbani": "Dabiɛm’ mini suhuchihibo n-daa lu bɛ zuɣu." }, { "english": "a disturbed mind, disturbance of the mind, disquiet", "dagbani": "suhudamli" }, { "english": "peace", "dagbani": "suhudoo" }, { "english": "you will live to grow old and die in peace and", "dagbani": "ni be hal ti kurigi n-kpi ni suhudoo, ka bɛ sɔɣ’ a." }, { "english": "be buried.", "dagbani": "suhudoo" }, { "english": "and there was also peace between the Israelites and the Amorites.", "dagbani": "daa lan niŋ bɛn’ Izraɛlnim’ maa mini Amɔrinim’ sunsuuni" }, { "english": "The baobab is something which gives us shade and it is peaceful sitting under it.", "dagbani": "Tua lan nyɛ din tiri ti mahim ka di gbuni ʒinibu mali suhudoo" }, { "english": "Peace-offerings.", "dagbani": "suhudoo sara maligu" }, { "english": "a peaceful person", "dagbani": "suhudoolana" }, { "english": "the God of love and peace be with you.", "dagbani": "Naawuni ŋun nyɛ yurilimlana mini suhudoolana ŋɔ be yi sani" }, { "english": "forgetfulness", "dagbani": "suhufabu" }, { "english": "mental confusion", "dagbani": "suhufuŋbo" }, { "english": "the Lord will cause madness and blindness and confusion of mind to be in your hearts.", "dagbani": "Yawɛ ni ti chɛ ka yinyari mini zoontali ni suhufuŋbo be yi suhuri ni" }, { "english": "sorrow", "dagbani": "suhugarigu" }, { "english": "grief.", "dagbani": "suhugarigu" }, { "english": "I am overcome by sorrow.", "dagbani": "Suhugarigu chɛmi ka n yɛma ŋma" }, { "english": "There is no sorrow in Our Lord God's house.", "dagbani": "Suhugarigu\nkani ti Duuma Naawun' yili." }, { "english": "it made them very sad.", "dagbani": "di daa niŋ ba\nsuhugarigu pam" }, { "english": "a sorrowful person", "dagbani": "suugariglana" }, { "english": "sorrowful people", "dagbani": "suhugarigunima" }, { "english": "heartbreak", "dagbani": "suhukabili" }, { "english": "encouragement, comfort", "dagbani": "suhukpaŋsibo" }, { "english": "let him get comfort after the death of his mother", "dagbani": "di daa chɛ ka o nya suhukpaŋsibo o ma kum la nyaaŋa" }, { "english": "courage, confidence", "dagbani": "suhukpeeni" }, { "english": "we can have confidence and not despair and run from him in shame.", "dagbani": "ti tooi mali suhukpeeni, ka ti ku tiri gbini n-zo" }, { "english": "All human beings are equal, but some have more courage than others.", "dagbani": "Salinim’ zaa la yim, suhukpeeni n-gari taba." }, { "english": "Treatment can give them courage.", "dagbani": "Tibbu ni tooi che ka bɛ mali suhikpeeni." }, { "english": "The Reason for this Letter.", "dagbani": "suhukpeeni n-sab’ gbaŋ ŋɔ" }, { "english": "Lit: the reason which caused Paul to have the courage to write ....", "dagbani": "Note: ?? sp." }, { "english": "a brave person", "dagbani": "suhukpeendana" }, { "english": "brave persons", "dagbani": "suhukpeendaannima" }, { "english": "The Lord is with you, brave and mighty man!", "dagbani": "Nyin’ ŋun nyɛ suhukpeendana ni kpiɔŋlan’ ŋɔ, Yawɛ be a sani." }, { "english": "These false teachers are bold and arrogant", "dagbani": "Karimba ʒirinim’ ŋɔ nyɛla suhukpeendaannima ni bɛn duhiri bɛmaŋa." }, { "english": "forgetfulness", "dagbani": "suhukpiŋ" }, { "english": "comfort", "dagbani": "suhumahili" }, { "english": "consolation", "dagbani": "suhumahili" }, { "english": "calmness", "dagbani": "suhumahili" }, { "english": "cool-temperedness", "dagbani": "suhumahili" }, { "english": "comfort me as you have promised me.", "dagbani": "ti ma suhumahili kaman a ni lo ma ... alikauli shɛm la" }, { "english": "The bachelor’s consolation is that a woman is near.", "dagbani": "Dakoli suhumahili, paɣa m-be yoma." }, { "english": "if we experience comfort, it is because of your comfort ...", "dagbani": "suhumaabo, di nyɛla yi suhumaabo ... zuɣu" }, { "english": "That is humility and gentleness.", "dagbani": "Dina n-nyɛ tarintali mini suhumahili" }, { "english": "consolation", "dagbani": "suhumaabo" }, { "english": "regret, remorse", "dagbani": "suhumiligibo" }, { "english": "fear", "dagbani": "suhuŋooli" }, { "english": "joy, happiness", "dagbani": "suhupiɛlim" }, { "english": "joy, happiness", "dagbani": "suhupiɛlli" }, { "english": "joy, happiness", "dagbani": "suhipiɛlli" }, { "english": "the world, sing songs of joy to the Lord!", "dagbani": "nira bɔri bi’so yɛlli saha shɛlikam ni suhipiɛlli" }, { "english": "a child someone is always pleased and happy with.", "dagbani": "bihili mǤdzisibu" }, { "english": "your sadness will become joy.", "dagbani": "yi suhusaɣiŋgu maa ni ti leei suhupiɛlli" }, { "english": "We are happy to give you these booklets.", "dagbani": "ti zaŋdi buku bihi ŋɔ n-tir' a ni suhi piɛlli" }, { "english": "It will not dɔɣi bia ka o mali HIV bee AIDS.", "dagbani": "di ku niŋ ba suhipiɛlli di yi leei ka bɛ" }, { "english": "make them happy if it happens that they have a baby and it has HIV or AIDS.", "dagbani": "N daa na ʒi m-mali suhupiɛlli bɛn je ma daashaara nyabu zuɣu" }, { "english": "I have never been happy because those who hate me experience disaster.", "dagbani": "N daa na ʒi m-mali suhupiɛlli bɛn je ma daashaara nyabu zuɣu" }, { "english": "a happy person", "dagbani": "suhpiɛllilana" }, { "english": "Then the people of all nations will call you happy.", "dagbani": "Di saha zuliya kam ni ti booni ya la suhupiɛllinima" }, { "english": "quick-temperedness", "dagbani": "suhupuɣipuɣu" }, { "english": "hearts", "dagbani": "suhuri" }, { "english": "pus", "dagbani": "suhiri" }, { "english": "sadness, unhappiness, heart-brokenness", "dagbani": "suhusaɣiŋgu" }, { "english": "we saw how upset he was.", "dagbani": "ti daa nya o suhusaɣiŋgu ni nyɛ shɛm" }, { "english": "your sadness will become joy.", "dagbani": "yi suhusaɣiŋgu maa ni ti leei suhupiɛlli" }, { "english": "they will have sorrow and regret in their married life.", "dagbani": "suhu saɣiŋgu ni yolitim bɛ amiliya bebu puuni" }, { "english": "youth", "dagbani": "suhupiɛlli" }, { "english": "youth", "dagbani": "suhupiɛlim" }, { "english": "shield", "dagbani": "suhugarigu" }, { "english": "date (fruit)", "dagbani": "biɛhim" }, { "english": "pale, bleach(ed), whiten(ed)", "dagbani": "birisi" }, { "english": "slippery", "dagbani": "zilisi" }, { "english": "to show, point to, gesture", "dagbani": "bilisi" }, { "english": "gesture with hands", "dagbani": "bilisi nuhi" }, { "english": "Things that cannot be expressed in words are expressed with a gesture of the hands.", "dagbani": "Din ka yɛligu ni bilisi nuhi." }, { "english": "to roll sth., roll sth. up", "dagbani": "bilisi5" }, { "english": "People keep turning over the thighs of a slaughtered goat before they select the one that they want to buy.", "dagbani": "Bua yino gbali bilisi ka pii." }, { "english": "to roll groundnut paste into balls or rings", "dagbani": "bilisi5 kulikuli" }, { "english": "blister", "dagbani": "bilisito" }, { "english": "blister", "dagbani": "bilistom" }, { "english": "Like one who dresses a wound with vinegar, so is the sweetest of singers to the heavy-hearted.", "dagbani": "Nira yi yiini yila niŋdi ŋun mali suhugarigu, di ŋmanila bɛ ni niŋ bilisito pa yum ni la." }, { "english": "a shoot, sprout", "dagbani": "billi" }, { "english": "God is the one who gives it a shoot according to how he wants; he gives each seed its own kind of shoot.", "dagbani": "Naawuni n-nyɛ ŋun tiri li billi kaman o ni bɔri shɛm; o tiri bimbiɛlli kam la dimaŋmaŋ’ billi." }, { "english": "block (concrete building)", "dagbani": "bilooku" }, { "english": "essence of meat, broth (containing such essence)", "dagbani": "bim" }, { "english": "broth made from meat offered in pagan sacrifices", "dagbani": "piɛbiri buɣa maligu nimdi bim" }, { "english": "The ladle that is used to stir pig’s broth is the same one that is used to stir cow’s broth.", "dagbani": "Chɛriga din dam kurchu bim dini ka bɛ zaŋ dam naɣ’ bim." }, { "english": "A certain Paramount Chief selected one of his sons to go to the bush and kill game and bring it so that he could eat broth.", "dagbani": "Yaa na’ sɔ n-daa pii o bi’ yino ni o cham yɔɣu ni ti kuri valisi na ka o diri bim." }, { "english": "You refuse to eat the broth of an antelope, but you eat the broth of a cockroach.", "dagbani": "Yi lee zaɣisiri kɔɣu biɛm, ka lee diri lɛligu biɛm." }, { "english": "shrub [sp.] used to poison fish.", "dagbani": "bim" }, { "english": "a bother, nuisance, problem", "dagbani": "bimbago" }, { "english": "a tributary of a river, ox-bow, side-pond", "dagbani": "bimbali" }, { "english": "small stream near a river will quickly be filled", "dagbani": "Bimbali (Biɛŋ) din tabili mɔɣili ku yaɣisi palibu." }, { "english": "a trap", "dagbani": "bimbarigu" }, { "english": "a magical 'trap', charm to guard property against theft", "dagbani": "bimbarigu" }, { "english": "a mount, anything that can be ridden", "dagbani": "bimbarigu" }, { "english": "an animal's lower leg", "dagbani": "bimbee" }, { "english": "legs (of the sacrificed animal)", "dagbani": "bimbiɛhi" }, { "english": "he should use water to wash the entrails and legs", "dagbani": "di simdi ka o ti zaŋ kom paɣi namanama mini bimbiɛhi" }, { "english": "breast", "dagbani": "bimbihili" }, { "english": "breasts", "dagbani": "bimbiha" }, { "english": "fat", "dagbani": "biŋkpam" }, { "english": "he is to bring the fat, together with the breast", "dagbani": "O ti zaŋm’ biŋkpam mini bimbihili na" }, { "english": "they put the fat on top of the breasts", "dagbani": "bɛ daa zaŋ biŋkpam maa pa bimbiha zuɣu" }, { "english": "slow-witted people", "dagbani": "suhutunanima" }, { "english": "this people's mind has become dull.", "dagbani": "niriba ŋɔ leela suhutunanima." }, { "english": "they are difficult to explain, because you are slow to learn.", "dagbani": "di mi kahigibu to, dama yi nyɛla suhutunanima" }, { "english": "similar", "dagbani": "Sim" }, { "english": "slow-witted person", "dagbani": "vinyaɣilana" }, { "english": "another term for 'slow-witted person'", "dagbani": "gbinyaɣilana" }, { "english": "See also", "dagbani": "See" }, { "english": "slow-wittedness", "dagbani": "suhutuŋ" }, { "english": "slow wittedness", "dagbani": "suhutuntali" }, { "english": "forgetfulness, slow-wittedness", "dagbani": "suhutuŋ" }, { "english": "slow-witted person", "dagbani": "suhutuŋlana" }, { "english": "their slowness prevented them from being able to understand.", "dagbani": "bɛ suhutuntali zuɣu daa chɛ ka bɛ bi tooi baŋ" }, { "english": "heavy-heartedness, a feeling of oppression", "dagbani": "suhubɔhibo" }, { "english": "peace", "dagbani": "suhudoo" }, { "english": "humility", "dagbani": "suhuballi" }, { "english": "dread", "dagbani": "suhuchihibo" }, { "english": "disturbance of mind", "dagbani": "suhudamli" }, { "english": "forgetfulness", "dagbani": "suhufabu" }, { "english": "mental confusion", "dagbani": "suhufuŋbo" }, { "english": "sorrow, grief", "dagbani": "suhugarigu" }, { "english": "heartbreak", "dagbani": "suhukabili" }, { "english": "forgetfulness", "dagbani": "suhukpiŋ" }, { "english": "encouragement, comfort", "dagbani": "suhukpaŋsibo" }, { "english": "courage, confidence", "dagbani": "suhukpeeni, suhukpiɔŋ" }, { "english": "comfort, consolation, calmness, cool-temperedness", "dagbani": "suhumahili, suhumaabu" }, { "english": "regret, remorse", "dagbani": "suhumiligibo" }, { "english": "comfort, consolation, calmness, cool-temperedness", "dagbani": "suhumiligibo" }, { "english": "regret, remorse", "dagbani": "suhupiɛlim, suhupiɛlli" }, { "english": "joy, happiness", "dagbani": "suhuyiɣisili, suhupuɣipuɣu" }, { "english": "quick-temperedness", "dagbani": "suhusaɣiŋgu" }, { "english": "sadness, unhappiness, heart-brokenness", "dagbani": "suhutuŋ, suhutuntali" }, { "english": "slow-wittedness", "dagbani": "suhuyini" }, { "english": "sincerity, singlemindedness", "dagbani": "suhuyoli" }, { "english": "ill-temper, wickedness", "dagbani": "suhuyubu, suhu yubu" }, { "english": "one's will, desire, determined plan", "dagbani": "suhuyurilim" }, { "english": "volition, whim, injustice", "dagbani": "suhuzɔhigu, suhuzɔhibo" }, { "english": "dread, terror", "dagbani": "suhuʒia" }, { "english": "volition, whim, injustice", "dagbani": "suhuyurilim" }, { "english": "dread ,terror", "dagbani": "suhuzɔhigu, suhuzɔhibo" }, { "english": "absent-mindedness", "dagbani": "suhuʒia" }, { "english": "peace, calm", "dagbani": "suhuʒia" }, { "english": "His heart beats.", "dagbani": "Expressions with suhu:" }, { "english": "He is at peace", "dagbani": "O suhu do2." }, { "english": "He is at peace with the world.", "dagbani": "O suhu doni luɣ' yini." }, { "english": "He is frightened, disturbed", "dagbani": "O suhu dam." }, { "english": "It frightens/disturbs him.", "dagbani": "Di dam o suhu." }, { "english": "He was dismayed, faint-hearted.", "dagbani": "O suhu fuŋ." }, { "english": "He has a quick temper.", "dagbani": "O kɔŋ suhu." }, { "english": "He is disturbed", "dagbani": "O ka suhu." }, { "english": "He/she is sorry.", "dagbani": "O suhu gari." }, { "english": "Their hearts were hardened", "dagbani": "Bɛ suhiri kuui" }, { "english": "He/she is happy.", "dagbani": "O suhu piɛla / paligi." }, { "english": "He/she is happy.", "dagbani": "O suhu saɣim." }, { "english": "He/she is sad.", "dagbani": "O suhu vali." }, { "english": "He/she forgets.", "dagbani": "O suhu yiɣisi." }, { "english": "He/she becomes angry.", "dagbani": "O suhu zɔhi." }, { "english": "He has doubts, fears, forebodings.", "dagbani": "O suhu bahi (so zugu)." }, { "english": "He/she becomes angry (with sb.).", "dagbani": "Di maai o suhu." }, { "english": "It comforts / appeases him.", "dagbani": "O suhu maai." }, { "english": "He is comforted / appeased.", "dagbani": "O suhu lu." }, { "english": "He is comforted / appeased.", "dagbani": "O suhu lu li ni." }, { "english": "He is peaceful in mind. He likes/is interested in it.", "dagbani": "O zaŋ o suhu sɔŋ tiŋa." }, { "english": "He/she meditates.", "dagbani": "O suhu viɛla." }, { "english": "He/she meditates.", "dagbani": "O suhu viɛla." }, { "english": "He/she is kind.", "dagbani": "O suhu bi viɛla." }, { "english": "He/she is unfriendly, not kind/pleasant/cheerful.", "dagbani": "O suhu bi piɛla." }, { "english": "He/she is not happy.", "dagbani": "O suhu kpema." }, { "english": "He/she is courageous.", "dagbani": "Di chihi o suhu." }, { "english": "It makes him/her heart-broken, conscious of guilt.", "dagbani": "O suhu chihi." }, { "english": "He is afraid.", "dagbani": "O suhu ŋooi." }, { "english": "He is afraid / frightened.", "dagbani": "Di lu o suhu ni." }, { "english": "He has a change of heart.", "dagbani": "O kpaŋsi o suhu." }, { "english": "He encouraged him.", "dagbani": "O kpaŋsi o suhu." }, { "english": "He has a change of heart.", "dagbani": "O kpaŋsi o suhu." }, { "english": "He encouraged him.", "dagbani": "O kpaŋsi o suhu." }, { "english": "He/she hardened his/her heart. (self or another)", "dagbani": "O mali suhu kpiɔŋ." }, { "english": "He/she is courageous, brave.", "dagbani": "O suhu nyɛla buyi." }, { "english": "He/she is dissatisfied, discontented.", "dagbani": "N suhu bɔri ka n niŋ." }, { "english": "I want to do ...", "dagbani": "Di biɛra n suhu pam." }, { "english": "I'm very sorry.", "dagbani": "A suhu tamiya bee?" }, { "english": "Have you forgotten or not?", "dagbani": "N suhu saɣimiya." }, { "english": "I'm sad.", "dagbani": "Ti suhuri paligya." }, { "english": "We're happy.", "dagbani": "N suhu tɔrimi pam." }, { "english": "I'm sad.", "dagbani": "Ti suhuri paligya." }, { "english": "We're happy.", "dagbani": "N suhu tɔrimi pam." }, { "english": "My heart is pounding (heart palpitations).", "dagbani": "Chɛla ka a suhu doni luɣ’ yini" }, { "english": "Let it go so that your heart is at rest.", "dagbani": "Di chɛ ka a suhu tam yaha." }, { "english": "Don’t forget it again.", "dagbani": "Bɛ suhuri maa gbaai taba." }, { "english": "They fell in love with one another.", "dagbani": "O tɛhi o suhu ni." }, { "english": "He/she reflects, considers.", "dagbani": "O yihi o suhu li ni" }, { "english": "He takes his mind off it.", "dagbani": "O yihi o suhu o ni" }, { "english": "He refuses his sympathy to him.", "dagbani": "O suhu maaya." }, { "english": "He/she is calmed down / he’s satisfied.", "dagbani": "O suhu valiya." }, { "english": "He/she is forgotten.", "dagbani": "O suhu sabigiya." }, { "english": "He/she is sad.", "dagbani": "O mali suhu yini." }, { "english": "He/she is contented/he’s single-minded.", "dagbani": "Bɛ mali suhu yini." }, { "english": "They are at peace/in agreement.", "dagbani": "O suhu nyɛla yaɣ’ yini." }, { "english": "He/she is contented/happy.", "dagbani": "O suhu bi yaɣira yiɣibu." }, { "english": "He/she does not get angry.", "dagbani": "O suhu mali nambɔɣu n-ti ba." }, { "english": "He/she is merciful to them.", "dagbani": "O suhu miligi." }, { "english": "He/she is upset, grieves, is weak/confused", "dagbani": "Ba miligi n suhu." }, { "english": "He/she is upset, grieves, is weak/confused", "dagbani": "Ba miligi n suhu." }, { "english": "They upset, grieved, confused me.", "dagbani": "N suhu be kpe." }, { "english": "I'm satisfied/like it here.", "dagbani": "N suhu zaa bɔrila yiŋa." }, { "english": "I'm satisfied/like it here.", "dagbani": "N suhu lula yiŋ' ni." }, { "english": "I'm homesick.", "dagbani": "N suhu yiɣisi n-niŋ a." }, { "english": "I'm angry with you.", "dagbani": "O suhu yiɣi." }, { "english": "He is alarmed, confused, frightened.", "dagbani": "N suhu tɔɣisiri ma yɛtɔɣa." }, { "english": "I'm thinking about something.", "dagbani": "N suhu saɣimya." }, { "english": "hot-temperedness, anger", "dagbani": "suhuyiɣisili" }, { "english": "quick-temperedness...!", "dagbani": "suhuyiɣisili maa zuɣu" }, { "english": "Anger: There are some people who when they discover that they have AIDS or HIV they get very angry.", "dagbani": "Suhuyiɣisili Shɛba beni ka bɛn dee yi nyaŋ baŋ ni bɛ mali HIV bee AIDS bɛ suhuri n-dii yiɣisira." }, { "english": "A curse on their quick-temperedness...!", "dagbani": "Mbusim be bɛ suhuyiɣisili maa zuɣu" }, { "english": "It will", "dagbani": "Di ti yɛn nyɛla o sujee min’ o suhuyiɣisili ni o putɔɣu niŋbu dali." }, { "english": "be the cruel day of his anger and wrath", "dagbani": "suhuyiɣisili kpi" }, { "english": "When he said this, they were no longer so angry", "dagbani": "o ni daa yɛli shɛm ŋɔ zuɣu chɛ ka bɛ suhuyiɣisili zaŋ chaŋ o sani maa kpi" }, { "english": "hot-tempered person", "dagbani": "suhuyiɣisililana" }, { "english": "some hot-tempered fellows among them might fall on you and kill you and your family.", "dagbani": "bɛ puuni suhuyiɣisilinim’ lu a zuɣu n-ku a min’ a yiŋnima" }, { "english": "sincerity, singlemindedness", "dagbani": "suhuyini" }, { "english": "Blest are the pure in heart", "dagbani": "Ninvuɣ’ shɛb’ bɛn mali suhuyini mal’ alibarika" }, { "english": "A single-hearted person is not concerned about the worries of the world.", "dagbani": "Suhuyini baɣa ni andunia garibu (garigu)." }, { "english": "he looked after them 'with integrity of heart'", "dagbani": "o daa zaŋ suhuyini n-gbib’ ba" }, { "english": "ill-temper, wickedness", "dagbani": "suhuyoli" }, { "english": "ones will, desire, determined plan", "dagbani": "suhuyubu" }, { "english": "they are still doing disobedience and following their own desires which are evil ones", "dagbani": "bɛ ti ku lan niŋ tipawumili n-doli bɛ maŋmaŋ’ suhuyubu din nyɛ zaɣ’ biɛɣu la" }, { "english": "prophets who make up their own prophecies", "dagbani": "yɛtɔɣa la" }, { "english": "The person with a bad character can’t command others to do what he/she desires.", "dagbani": "Ka bebu ku zali suhu yubu." }, { "english": "volition, whim, injustice", "dagbani": "suhuyurilim" }, { "english": "dread, terror", "dagbani": "suhuzɔhigu" }, { "english": "they will eat their food in fear and drink water in dread", "dagbani": "Bɛ ni ti di bɛ bindirigu ni dabiɛm ka nyu kom ni suhuzɔhibo" }, { "english": "absent-mindedness", "dagbani": "suhuʒia" }, { "english": "peace, calm", "dagbani": "suhuʒia" }, { "english": "to be absent-minded", "dagbani": "mali suhuʒia" }, { "english": "they should go out and go in peace.", "dagbani": "bɛ yim’ n-chaŋ ni suhuʒia" }, { "english": "horse grass", "dagbani": "suiin" }, { "english": "anger, annoyance", "dagbani": "sujee" }, { "english": "A curse on their anger!", "dagbani": "Mbusim be bɛ sujee zuɣu" }, { "english": "you be careful that your anger doesn't bring you into sin.", "dagbani": "nyin’ miri ka a chɛ ka a sujee maa ti kpɛh’ a alahichi ni" }, { "english": "The anger of a deaf and dumb person remains in his (stomach) heart.", "dagbani": "Birigu sujee kpalimdila o puuni ni." }, { "english": "It will be the cruel day of his anger and wrath.", "dagbani": "Di ti yɛn nyɛla o sujee min’ o suhuyiɣisili ni o putɔɣu niŋbu dali." }, { "english": "handle of a knife", "dagbani": "sukpali" }, { "english": "he stabbed the king in the belly; and the knife complete with its handle went in and was covered.", "dagbani": "o daa kuhi naa maa puli; ka sua maa mini di sukpali zaa kpe nti lim" }, { "english": "anger", "dagbani": "suli" }, { "english": "anger (plural)", "dagbani": "suya" }, { "english": "Sheabutter that has melted on a sandstone rock will not be collected with anger.", "dagbani": "Tampiŋ zuɣu kpam nyaligi doya di ku va ni suli." }, { "english": "to be angry, to hate", "dagbani": "je suli" }, { "english": "I was angry and furious with the people of the cities of Judah.", "dagbani": "suhu daa yiɣisi ka n je suli niŋ Juda fɔntinsinima" }, { "english": "If a fish gets angry at the river, can it climb up the bank?", "dagbani": "Zahim yi je suli niŋ mɔɣili, ka daɣila o ni tooi du duli?" }, { "english": "of the river?", "dagbani": "o mabihi maa zaa daa jɛ suli" }, { "english": "all his brothers became angry.", "dagbani": "suhu yiɣisi" }, { "english": "to be angry with X", "dagbani": "je suli niŋ X" }, { "english": "I was angry and furious with the people of the cities of Judah.", "dagbani": "suhu daa yiɣisi ka n je suli niŋ Juda fɔntinsinima" }, { "english": "He is angry with his girlfriend.", "dagbani": "O je suli niŋi o mam" }, { "english": "to be annoying, offensive", "dagbani": "mali suli" }, { "english": "X loses his temper", "dagbani": "X suli/suhu yiɣisi" }, { "english": "anger X", "dagbani": "ku X suli" }, { "english": "X becomes angry.", "dagbani": "suli ku" }, { "english": "At the time when your ancestors provoked me to anger.", "dagbani": "Saha shɛli yi yaannim’ ni daa ku ma suli" }, { "english": "her co-wife made her very angry.", "dagbani": "o nyintaa daa yi kur’ o suli pam" }, { "english": "When the councillors heard this they became very angry.", "dagbani": "Jintɔriba maa ni daa wum lala maa ka suli ku ba pam" }, { "english": "hawk.", "dagbani": "suliga" }, { "english": "weed", "dagbani": "suliganyinyaɣa" }, { "english": "weed", "dagbani": "suligunyinyaɣu" }, { "english": "bird", "dagbani": "suligu" }, { "english": "bird", "dagbani": "sulugu" }, { "english": "bird", "dagbani": "sulige" }, { "english": "bird", "dagbani": "suliga" }, { "english": "birds", "dagbani": "sula" }, { "english": "bird", "dagbani": "sulisi" }, { "english": "The nyahiyiba bird behaves like a hawk, but", "dagbani": "Nyahiyaba tɔɣisi suligu ku di noo." }, { "english": "it will not eat fowls.", "dagbani": "Bia yi zɔri pam o ku tooi n-zo m-paai suligu." }, { "english": "Even if a child can run very fast he/she won’t be able to run fast as a hawk.", "dagbani": "Ka sulugu maa pɔbi na n-ti to nɔbila maa." }, { "english": "The hawk swooped and struck the chick.", "dagbani": "Suliga nini na ʒin nya li." }, { "english": "the hawk's eye has never seen it.", "dagbani": "Suliga maa pɔbina n-ti to nɔbila ma." }, { "english": "The hawk swooped and struck the chick.", "dagbani": "Suliga maa pɔbina n-ti to nɔbila ma." }, { "english": "weed", "dagbani": "suligunyinyaɣu" }, { "english": "weeds and thorns will proliferate and cover the land.", "dagbani": "gɔhi mini suligunyinyaɣu ni ti zooi limtiŋgbɔŋ maa" }, { "english": "thorns and weeds will grow up.", "dagbani": "gɔhi mini suliganyinyaɣa ti bili" }, { "english": "Even if it should be that weeds and thorns surround you.", "dagbani": "Hal di yi nyɛla suligunyinyari bee gɔhi gil’ a" }, { "english": "crested hawk", "dagbani": "suligbɔŋ" }, { "english": "The crested hawk sees the tail of the male elephant in the bush and stares at it the whole night.", "dagbani": "Suligbɔŋ nya wɔbilaa zuli m-balisi gbe mɔɣu ni." }, { "english": "ownership, rule, sphere of authority", "dagbani": "sulinsi" }, { "english": "Jesus came under Herod's jurisdiction.", "dagbani": "Yisa nyɛla Naa Hɛrɔd sulinsi ni nira" }, { "english": "You who ... are in his sphere of authority.", "dagbani": "Yinim’ bɛn ... be o nam sulinsi ni zaa ŋɔ" }, { "english": "a possession, sb.'s property", "dagbani": "sulinsi" }, { "english": "You can buy (aliens' children)", "dagbani": "Yi ni tooi lan da (saama bihi) ka bɛ leei yi sulinsi" }, { "english": "'and they will become your property'.", "dagbani": "[LEV 25:45] malibu." }, { "english": "slave, descendant of a slave.", "dagbani": "Note: ?? abstract noun used as (in this case insulting) address similar to zǤri sn " }, { "english": "shilling (10 pesewas)", "dagbani": "sulinsi" }, { "english": "shilling (10 pesewas)", "dagbani": "sula" }, { "english": "serval", "dagbani": "sulipiɛlli" }, { "english": "serval", "dagbani": "sulipiɛliga" }, { "english": "'shilling' (10 pesewas)", "dagbani": "sulli" }, { "english": "'shilling' (10 pesewas)", "dagbani": "sulinsi" }, { "english": "'shilling' (10 pesewas)", "dagbani": "sula" }, { "english": "sponge", "dagbani": "suluŋ" }, { "english": "Things they (potters) can mould are: ?? that they keep sticks in and use a ?? to ?polish the outside.", "dagbani": "Binshɛŋa bɛ ni mali mɛri m-bɔŋɔ: kpalwɔl’ wɔɣu ka bɛ mali daari di puuni ka zaŋdi suluŋ sarisiri di nyaaŋa." }, { "english": "sap", "dagbani": "sum" }, { "english": "take myrrh and aloe tree sap and anoint him.", "dagbani": "zaŋ mɛɛr maa mini aloo tia sum maa n-niŋ o" }, { "english": "they will be bearing fruit and have sap.", "dagbani": "kul ni wandi wala; ka mali sum" }, { "english": "independence", "dagbani": "sumaŋa" }, { "english": "It’s nice to be independent, but what about when you have catarrh and large boils?", "dagbani": "Sumaŋa nyaɣisa ka fiɛɣufiɛɣu ka narili?" }, { "english": "friend", "dagbani": "sumo" }, { "english": "outdooring", "dagbani": "sunna" }, { "english": "solder", "dagbani": "sunɔdali" }, { "english": "middle", "dagbani": "sunsuu" }, { "english": "in the middle", "dagbani": "sunsuuni" }, { "english": "waters from the waters.", "dagbani": "Saŋ dim be Naya mini Tamale sunsuuni la Sang which is between Yendi and Tamale." }, { "english": "they had made a fire in the middle of the courtyard and were sitting warming themselves.", "dagbani": "bɛ daa mali buɣim sɔŋ dundɔŋ sunsuuni ʒiya wuɣisira" }, { "english": "the one the LORD loves rests between his shoulders.", "dagbani": "O ni yuri so ʒila o bɔɣisapima sunsuuni." }, { "english": "When a problem arose between Naa Gbewaa and somebody.", "dagbani": "so sunsuuni" }, { "english": "Separation can arise between the couple.", "dagbani": "Doo min’ o paɣ’ tab’\nchɛbu ni tooi yila bɛ niriba ayi maa sunsuuni ni na." }, { "english": "You may collect what a foreigner owes you, but as for your", "dagbani": "Tinzun’ nira yi di a samli, a ni tooi bɔh’ o dee’ li, amaa a mabia ŋun be yi ʒilɛl’ ni ŋuna, di simdi ni a ku\nsan’ shɛli din be a min’ o sunsuuni." }, { "english": "You may collect what a foreigner owes you, but as for your fellow-countryman, you should cancel any debt between you.", "dagbani": "san’ shɛli din be a min’ o sunsuuni." }, { "english": "You may collect what a foreigner owes you, but as for your fellow-countryman, you should cancel any debt between you.", "dagbani": "Yɛla ayi ŋɔ sunsuuni, dini lee be asama ni nir’ yɛli ... ?" }, { "english": "Between these two things, which is easy for someone to say ... ?", "dagbani": "Kambɔŋ’ tiŋ’ daliga: a yi wa n-chaŋ tooni, a ba n-kpira; a yi wa n-labi nyaaŋa, a ma n-kpira; ka a zani sunsuuni ka amaŋmaŋa" }, { "english": "If you dance forward your father will die; if you dance backward your mother will die; if you stand in the middle, you will die.", "dagbani": "Ifriimnim' zaŋla ʒiŋmabo gili ma niŋ sunsuuni" }, { "english": "The Ephraimites have surrounded me with lies.", "dagbani": "Ifriimnim' zaŋla ʒiŋmabo gili ma niŋ sunsuuni" }, { "english": "A big crowd stood around him.", "dagbani": "salo pam daa ʒi gil' o niŋ sunsuuni" }, { "english": "good", "dagbani": "suŋ" }, { "english": "knife (with) teeth", "dagbani": "saw [sunyinanyina]" }, { "english": "people who worship the Lord won't lack any good things.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn jɛmdi Yawɛ bɛn’ kul ku kɔŋ binsuma" }, { "english": "she took her first son Esau's good clothes that were with her in the house.", "dagbani": "o zaŋ o bituuli Iso binyɛr’ suma din be o sani yiŋa" }, { "english": "Today is a day of...", "dagbani": "Zuŋɔ nyɛla lahaba’ suŋ dabisili." }, { "english": "good news.", "dagbani": "Kayoli suŋ bi paari kaʒee ni." }, { "english": "Good guinea corn does not reach the place where it is stored before it is threshed.", "dagbani": "M-bo n-faaŋa, bi’ suŋ ni n yɛdalana ŋun ʒe ma yim!" }, { "english": "'Well done, my good and faithful servant!", "dagbani": "Daliri shɛŋa din tiri dɔɣiripaɣ’ pini n-nyɛ suɣlo ni biɛrisuŋ." }, { "english": "The reason for gifts to a new mother are patience and good lifestyle.", "dagbani": "Taba golibu nyɛla Naawuni pini suŋ n-ti sala." }, { "english": "is a good gift of God to humanity.", "dagbani": "BINDIRI SUMA ZAŊ TI BIHI." }, { "english": "Good Foods for Children.", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu" }, { "english": "Many young men and women who attend to people's advice can have good marriages.", "dagbani": "Bidibsi pam ni paɣasara pam ban wum nira saɣisigu malila amiliya suma." }, { "english": "X Suŋ ‘Saint X’.", "dagbani": "X Suŋ" }, { "english": "Note: in Roman Catholic terminology", "dagbani": "Note: in Christian terminology Naawuni nam lahibal' suŋ ‘gospel’." }, { "english": "This gospel will be preached.", "dagbani": "lahibal’ suŋ ŋɔ waazu ni ti yihi" }, { "english": "clean", "dagbani": "suŋ" }, { "english": "Have clean drinking water in your houses.", "dagbani": "Maliya kɔnyuri' suŋ yinsi." }, { "english": "good luck (especially in travelling)", "dagbani": "napɔn' suŋ" }, { "english": "goodness", "dagbani": "suŋtali" }, { "english": "spices", "dagbani": "suri" }, { "english": "bathing", "dagbani": "suri" }, { "english": "let those who are faithful to you have joy in your goodness.", "dagbani": "chɛ ka bɛn ʒe a yim mali suhupiɛlli a ninvuɣ’ suŋtali puuni" }, { "english": "pus, \"a sticky white substance formed on the surface of a sore\"", "dagbani": "suri" }, { "english": "sap, resin \"gum produced by a shea tree\"", "dagbani": "suri" }, { "english": "to be dark, night time.", "dagbani": "surigi" }, { "english": "Yentori remained silent, but when it was dark she went out to the stable and untied a horse.", "dagbani": "Yɛntɔri daa shinimi ka yuŋ ti surigi zaa ka o yina n-kpe zɔŋ ni nti lɔrigi wahu m-ba n-zo" }, { "english": "Samson lay quiet until it got dark.", "dagbani": "Samsin daa shini ka doya hal ka di ti surigi." }, { "english": "to fell, cause to fall.", "dagbani": "sabigi, zibi, zibigi, zimsi" }, { "english": "to slip out of place, become entangled, as a skein of thread, remove from a container with a small", "dagbani": "surigi" }, { "english": "opening (IM).", "dagbani": "zolisi" }, { "english": "the chains which held his arms came off and fell to the ground", "dagbani": "din daa lo o nuhi la surigi lu tiŋa" }, { "english": "Piles from one’s anus come out proudly where there is no spear grass (where you squat to go to toilet).", "dagbani": "Piriŋkpaŋ ni ka shɛli ni ka sapibo surigiri bara" }, { "english": "The person who puts the funeral in a water pot is the one who is responsible to take it out.", "dagbani": "Ŋun su kuli yuli ni, ŋuna n-surigiri li" }, { "english": "sheath, container, pocket", "dagbani": "surigu" }, { "english": "Impossible to put fire into your pocket.", "dagbani": "Buɣim yaɣa zaŋ su surugu ni." }, { "english": "If a woman is in labour for a long time, it can affect the inside of her bladder.", "dagbani": "Paɣa yi walisiri yuura, din tooi dam o dulinsurigu surigu" }, { "english": "The clitoris is wise to be in its sheath, otherwise the cold.", "dagbani": "Zuŋguli mali yɛm ka o be o surigu ni, wari naan ku o." }, { "english": "would kill it.", "dagbani": "" }, { "english": "See", "dagbani": "su" }, { "english": "quietly", "dagbani": "surim" }, { "english": "a credit union, tontine; 'contribution of money by a group of people which is given to them one at a time'", "dagbani": "susu" }, { "english": "charm giving the power making one impervious to knife cuts", "dagbani": "sutili" }, { "english": "cutlass ('big knife'), 'machete' [Am.]", "dagbani": "sutitali" }, { "english": "sheath, scabbard", "dagbani": "sutɔɣu" }, { "english": "garment", "dagbani": "sutura" }, { "english": "garment", "dagbani": "suturili" }, { "english": "reverence", "dagbani": "suzura" }, { "english": "respect", "dagbani": "suzuura" }, { "english": "to unload", "dagbani": "suui" }, { "english": "I unloaded the heavy burdens that were on your shoulders and took you away from carrying basket-loads.", "dagbani": "N suui ʒitibis’ shɛŋa din yi tam yi bɔɣisapima zuɣu la; ka yihi ya piɛri ʒiya la ʒibu ni." }, { "english": "to remove a woman's property from the matrimonial home (after a divorce)", "dagbani": "suui ŋmana" }, { "english": "to load sb.", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "to lift down.", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "lower your pot so I can drink.", "dagbani": "suum’ a koyuli ŋɔ zali ka n nyu." }, { "english": "to shed leaves", "dagbani": "suurimi" }, { "english": "die in large numbers (of persons, animals or birds)", "dagbani": "suurimi" }, { "english": "The sheatree sheds all its leaves and then produces fruit. It sheds its leaves in the hot season, and bears fruit once in a year.", "dagbani": "Taaŋa suurimi zaa ka naanyi woli. Woligu saha ka di suura, ka wondi yim yuuni pul ni." }, { "english": "Lime trees do not lose all their leaves.", "dagbani": "Nyimsa bi suuri zaa." }, { "english": "They drop the (old) leaves as they sprout the new leaves.", "dagbani": "Di kul suurimi ka puhiri va’ pala gariti va’ kura maa ni." }, { "english": "When a vitex tree is going to lose all its leaves you would think it was dying.", "dagbani": "Ŋariŋga yi kul yɛn suui di suuri la zaa ka a nya li ka tɛhi ni di kuumi." }, { "english": "like the grass they will wither, like leaves they will soon die away.", "dagbani": "zaɣi kaman mɔri la; ka suui kaman vari la." }, { "english": "A small tree with leaves for shade is better than a big tree that has shed its leaves.", "dagbani": "Tia din pɔra ka mali mahim, di so tia din galisi ka suui." }, { "english": "to rinse laundry", "dagbani": "suui" }, { "english": "Rain beats a chief, but it will not wash away", "dagbani": "Saa bu naa ku suui nam." }, { "english": "The rain beats the scorpion, but it will not wash away its poison.", "dagbani": "Saa bu nɔŋa ku suui tom." }, { "english": "break one's fast, take breakfast.", "dagbani": "suui noli" }, { "english": "Come and have breakfast!", "dagbani": "Kamiya na ti suui yi noli." }, { "english": "to bathe a dead body.", "dagbani": "suui X kom" }, { "english": "she died and they bathed her and laid her out in an upstairs room.", "dagbani": "o kpi, ka bɛ suug’ o kom n-zaŋ o kpɛhi jirambisa zuɣusaa duu ti sɔŋ" }, { "english": "(Muslim) naming ceremony, 'outdooring'.", "dagbani": "suuna" }, { "english": "outdooring’ is specifically an Ashanti/southern custom but is used in Gh. Eng. for suuna and christening", "dagbani": "suuna" }, { "english": "Damba begins with the birth of the prophet Mohammed.", "dagbani": "Damba pili la anabi Mahama dɔɣim ni." }, { "english": "The day of his birth is the Somo Damba and the day of his outdooring sets the Chief's Damba day.", "dagbani": "O dɔɣim dabsili n-nyɛ somo Damba ka o suuna dali mi zani Naa Damba dali." }, { "english": "to name", "dagbani": "suuna" }, { "english": "Muslim prayer which is optional, anything which is not compulsory", "dagbani": "faliira" }, { "english": "a chapter (of a book, esp. Bible and Qur'an)", "dagbani": "suura" }, { "english": "From Chapter nine to Chapter fourteen ...", "dagbani": "zaŋ hal ni suura pinaanahi" }, { "english": "verse (of the Qur'an)", "dagbani": "aya" }, { "english": "chapter, section of secular book(-let)", "dagbani": "kariŋ (karɔŋ)" }, { "english": "deep blue, indigo", "dagbani": "suuri" }, { "english": "The fourth crop of indigo in the plants' second season", "dagbani": "sut" }, { "english": "disaster", "dagbani": "suuta" }, { "english": "to have a disaster", "dagbani": "nya suuta" }, { "english": "to be disastrous", "dagbani": "mali suuta" }, { "english": "witness", "dagbani": "shahara" }, { "english": "some", "dagbani": "shali" }, { "english": "expensiveness", "dagbani": "shaara" }, { "english": "be expensive", "dagbani": "mali shaara" }, { "english": "The customer always complains that the price is too high, but then he goes off and brags (about the bargain he got).", "dagbani": "Ŋun yɛn da kul yɛrimi, “Di mali shaara, di mali shaara,” di nyaaŋa ka o chaŋ ha ti nyuri bara." }, { "english": "Those foods don't have to be expensive.", "dagbani": "Di bi simdi ka di dibu mali shaara." }, { "english": "be inexpensive", "dagbani": "ka shaara" }, { "english": "The", "dagbani": "Tirakoma tibili ka shaara." }, { "english": "mockery, ridicule", "dagbani": "shaara" }, { "english": "to sew", "dagbani": "she" }, { "english": "expert sewer", "dagbani": "Shɛshɛri' goni ku she gooni." }, { "english": "they tore off fig-tree leaves and sewed them (together) and wore them as loincloths", "dagbani": "bɛ daa ŋahi fiig tia vari she n-zaŋ so" }, { "english": "he makes an amulet and it is sewn onto the hat", "dagbani": "niŋ saba ni ka bɛ zaŋli she n tabili zuɣupiligu maa" }, { "english": "cannot sew a cracked wall.", "dagbani": "shɛbu nintua" }, { "english": "thimble", "dagbani": "shɛbu nintua" }, { "english": "readymade clothes", "dagbani": "she1-m-pa-daa-ni" }, { "english": "needle", "dagbani": "shɛriga" }, { "english": "sew and put on the market", "dagbani": "shɛriga" }, { "english": "to 'sew', to make a garment, have a garment made.", "dagbani": "zaŋ tan’ piɛl’ viɛlli" }, { "english": "use fine white cloth to make a turban and some hats.", "dagbani": "she bantabiga mini zuɣupila" }, { "english": "You can't make a silk purse out of a sow's ear.", "dagbani": "shɛri koligu." }, { "english": "A pig’s skin is not be used to sew a bag.", "dagbani": "Lit: Mbusim be paɣ’ shɛb’ bɛn shɛri kana piriti nuchɛhi kam" }, { "english": "You women are doomed! You sew magic wristbands for everyone.", "dagbani": "Mbusim be paɣ’ shɛb’ bɛn shɛri kana piriti nuchɛhi kam" }, { "english": "He had a long gown made for him, with long sleeves.", "dagbani": "O daa shɛla binyɛr’ wɔɣinli din baɣiri wɔɣa n-ti o." }, { "english": "you use a hyena’s skin to cover a drum, it will still be making the sound of a hyena \"wui wui\".", "dagbani": "shɛriga." }, { "english": "to roast directly in the fire, bake", "dagbani": "v. to roast directly in the fire, bake" }, { "english": "'No-Knife' roasted a yam and her fingernails were the first to complain.", "dagbani": "Machɛle yi zaŋ kurigu she" }, { "english": "The blacksmith heats iron in the fire.", "dagbani": "Pukpara she nyuli puu ni n-ŋubi" }, { "english": "A farmer roasts a yam at the farm to eat.", "dagbani": "kaman bɛ ni zaŋdi anzinfa shɛri buɣim ni m-maani li shɛm la" }, { "english": "as they heat silver in the fire and treat it.", "dagbani": "Doli din she sima bi lan zɔri sabilim." }, { "english": "roasting groundnuts no longer fears being black.", "dagbani": "N zaŋla dari maa pirigili mali buɣim n-zaŋ bɔrɔbɔro" }, { "english": "I took half of the wood and made a fire and roasted bread and meat on the coals and ate.", "dagbani": "mini nimdi she di buɣimsala ni ŋubi" }, { "english": "oven", "dagbani": "bɔrɔbɔro shɛbu duu" }, { "english": "fire like the fire in a bread-oven.", "dagbani": "buɣim kaman bɔrɔbɔro shɛbu duu puuni buɣim la" }, { "english": "fry", "dagbani": "chim" }, { "english": "cook, boil, stew", "dagbani": "duɣi" }, { "english": "'stir', prepare t.z.", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "'boil'", "dagbani": "tam5" }, { "english": "burn", "dagbani": "shɛra" }, { "english": "to be crowded", "dagbani": "she" }, { "english": "to be crowded together", "dagbani": "she3 taba" }, { "english": "to compete", "dagbani": "zaŋ she3 taba" }, { "english": "They are competing.", "dagbani": "Bɛ zaŋ she3 taba." }, { "english": "any people", "dagbani": "shɛba" }, { "english": "They picked any of them that they liked to be their wives.", "dagbani": "bɛ daa pii bɛ ni bɔri bɛ ni shɛba n-leei bɛ paɣiba" }, { "english": "some people", "dagbani": "shɛba" }, { "english": "Some people go hungry while others get drunk.", "dagbani": "kum mali shɛba ka shɛb’ mi nyu m-buɣi" }, { "english": "some people ... others ... the latter ... the former", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ ... shɛb’ mi ... bɛmbɔŋɔnim’ ... bɛn’ la" }, { "english": "People who have AIDS are people who", "dagbani": "Niriba bɛn mali AIDS nyɛla fiiva mini binsaa ni gbahira shɛba" }, { "english": "have fever and diarrhœa.", "dagbani": "Bɛ daa yi ti tuhi nyaŋ shɛba bɛ zaŋdi ba n-leeri la daba." }, { "english": "The people they defeated they enslaved.", "dagbani": "Bɛ daa yi ti tuhi nyaŋ shɛba bɛ zaŋdi ba n-leeri la daba." }, { "english": "They are my servants whom I brought out of Egypt.", "dagbani": "Bɛ nyɛla n tumtumdi’ shɛba n ni daa yihi Ijipti tiŋgbɔŋ" }, { "english": "The Levites are the ones that belong to me.", "dagbani": "Lɛvinim’ maa nyɛla n ni su shɛba" }, { "english": "singular", "dagbani": "shɛŋa" }, { "english": "inanimate", "dagbani": "so" }, { "english": "See main entry: shɛbili.", "dagbani": "shɛba" }, { "english": "dibbles.", "dagbani": "shɛba" }, { "english": "to dibble holes for planting seed.", "dagbani": "shɛbi" }, { "english": "she; shɛbili.", "dagbani": "shɛbi" }, { "english": "to crowd, be crowded", "dagbani": "shɛbi" }, { "english": "Pl: shɛbira.", "dagbani": "shɛbi" }, { "english": "to clinch (with the arms)", "dagbani": "shɛbi" }, { "english": "embrace/éteindre (embrasser)", "dagbani": "gbaai n-shɛbi" }, { "english": "to tangle, be entangled", "dagbani": "shɛbi" }, { "english": "... looked and saw a ram standing with its horns tangled in tree-branches.", "dagbani": "Ibrahimma daa ... lihi n-nya piɛlaa ka o ʒiɛya, ka o yila shɛbi tiwula ni Abraham" }, { "english": "... looked and saw a ram standing with its horns tangled in tree-branches.", "dagbani": "di shɛbi la tab’ ni kaman" }, { "english": "they (scales) are locked closely together as if they were sealed.", "dagbani": "bɛ dihi li mi tabili la" }, { "english": "Each frame has two sockets to stand in and the two projections fit into them.", "dagbani": "Dapaɣili kam daa malila di ni yɛn tamdi binshɛŋa zuɣu diba ayi, ka di dashɛbira ayi shɛb’ di ni." }, { "english": "some people", "dagbani": "shɛbi" }, { "english": "a dibble, stick for making planting-holes", "dagbani": "shɛbili" }, { "english": "to lock into, lodge in, a narrow space", "dagbani": "shɛbisi" }, { "english": "his head wedged into the branches of an 'oak' tree and he was hung up.", "dagbani": "o zuɣu kpe n-shɛbisi oki tia maa wula ni ka o yili zuɣusaa" }, { "english": "Jerusalem is built like a city which is built compactly together.", "dagbani": "Jɛrusalɛm memi kaman fɔntin’ titali din me n-shɛbisi tab’ ni." }, { "english": "get the (loom-)beater and push it in so that it is firm.", "dagbani": "di ni vooi li ka di kpaŋ." }, { "english": "he took grass torches and forced them into all the knots.", "dagbani": "mokpala shɛbisishɛbisi di gbina maa ni." }, { "english": "a girdle, belt.", "dagbani": "shɛgiriŋga." }, { "english": "you used to tie your own girdle yourself.", "dagbani": "amaŋmaŋ’ n-daa lɔri shɛgiriŋga a toli." }, { "english": "something, anything, nothing", "dagbani": "shɛɣu·" }, { "english": "something, anything, nothing", "dagbani": "shaɣu" }, { "english": "It is something which is good and helps a child to grow well.", "dagbani": "Di nyɛla binshɛɣu din viɛla, ka sɔŋdi bia zoobu viɛnyɛla." }, { "english": "You cannot know what is in your companion’s heart.", "dagbani": "A ku tooi baŋ binshɛɣu din be a kpee suhu ni." }, { "english": "The stone that is leaning against a tree will turn into a traditional shrine for worship.", "dagbani": "Kuɣidashɛɣu din tabili tia ni leei buɣili." }, { "english": "We hope that after this lifestyle book you will be able to get something that will help you to a Healthy Lifestyle.", "dagbani": "tamaha ni biɛhigu buku ŋɔ nyaanga yi ni tooi nya binshaɣu din yɛn sɔŋya yi Biɛhisuŋ Biɛhigu puuni" }, { "english": "rainy season", "dagbani": "shɛɣu" }, { "english": "The king of Syria will attack again next spring.", "dagbani": "zaŋ chaŋ shɛɣuni, Siria naa ni lan labina nti liri ya" }, { "english": "A goat (that is born) in the rainy season looks sickly but it won’t die.", "dagbani": "Shɛɣu ni bubila zuɣim ku kpi." }, { "english": "when the rainy season comes", "dagbani": "shɛɣu ni shee" }, { "english": "The rainy season is in full force and the rain is falling.", "dagbani": "Shɛɣu sheeya ka saa luna." }, { "english": "dry season", "dagbani": "wuuni" }, { "english": "water", "dagbani": "lala wuuni" }, { "english": "will just be flowing like that in the dry season as it flows in the rainy season.", "dagbani": "kaman di ni zɔri shɛm shɛɣuni." }, { "english": "harmattan", "dagbani": "kikaa" }, { "english": "seedtime and harvest, cool time and hot time, rainy season and harmattan day and night.", "dagbani": "biribu saha mini chɛbu saha ni maasim saha ni tulim saha ni shɛɣu saha ni kikaa saha ni wuntaŋ’ ni mini yuŋ kul ni beni" }, { "english": "tree (grows in a swampy place)", "dagbani": "shɛɣu" }, { "english": "trees (grows in a swampy place)", "dagbani": "shɛri" }, { "english": "evidence, testimony", "dagbani": "shɛhira" }, { "english": "evidence, testimony", "dagbani": "shahara" }, { "english": "evidence, testimony", "dagbani": "shahira" }, { "english": "evidences, testimonies", "dagbani": "shɛhiranima" }, { "english": "The evidence is that God has given us eternal life.", "dagbani": "Shɛhira maa n-nyɛ ni Naawuni ti ti nyɛvili din ka bahigu" }, { "english": "This registration of names is an indication that you have really married.", "dagbani": "Yuya sabbu ŋɔ nyɛla shɛhira ni yi shiri kpuɣi taba" }, { "english": "Cigarette smokers waste a lot of their money.", "dagbani": "Shigaari nyuriba saɣindi bɛ liɣiri pam" }, { "english": "to testify, to give evidence", "dagbani": "shɛhira" }, { "english": "God's Spirit also bears witness to it.", "dagbani": "Naawuni Shia mi di li shɛhira" }, { "english": "my leanness is what is evidence against me.", "dagbani": "kɔɣisibu nyɛ din di shɛhira jɛndi ma" }, { "english": "Don't 'bear false'", "dagbani": "Miriya ka yi di ʒiri shɛhira n-jɛndi yi kpee." }, { "english": "witness", "dagbani": "niriba" }, { "english": "because of the giving evidence of three or two people every 'case' has reliable backing.", "dagbani": "kam mali nyaanzaanda" }, { "english": "speak well of X", "dagbani": "di X shɛhira suŋ" }, { "english": "Everyone speaks highly of Demetrius.", "dagbani": "Sokam diri Dimitrius shɛhira suŋ" }, { "english": "testify against X", "dagbani": "di X shɛhira biɛɣu" }, { "english": "Your gold and silver are covered with rust, and this rust will be a witness against you.", "dagbani": "zahimya ka di zahimbu maa din ya shɛhira biɛɣu" }, { "english": "licence, affidavit, certificate", "dagbani": "shɛhira gbaŋ" }, { "english": "witness, supporter in a court case", "dagbani": "shɛhirili" }, { "english": "An eyewitness is better than (someone who swears) an oath (that he/she is telling the truth).", "dagbani": "Shɛhira gari pɔri." }, { "english": "false witness: 'senior' or", "dagbani": "shɛhira kpema" }, { "english": "hard witness?", "dagbani": "shahida" }, { "english": "to witness", "dagbani": "shahaada" }, { "english": "giving evidence, being a witness", "dagbani": "shɛhiradibo" }, { "english": "If we trust human evidence, God's evidence is greater.", "dagbani": "Ti yi niŋ ninsalinim’ shɛhiradibo yɛda, Naawuni shɛhiradibo n-dii gari" }, { "english": "a witness, supporter in a law case", "dagbani": "shɛhiradira" }, { "english": "I myself will find two witnesses.", "dagbani": "M maŋmaŋ’ ni bo shɛhiradiriba ayi" }, { "english": "a witness, supporter in a law case", "dagbani": "shɛhiralana" }, { "english": "witnesses", "dagbani": "shɛhiranima" }, { "english": "When he comes, he will be my witness.", "dagbani": "O yi ti kana, o ni leei n shɛhiralana." }, { "english": "You-people also are my witnesses.", "dagbani": "Yi gba nyɛla n shɛhiranima" }, { "english": "a small quantity, sth. tiny", "dagbani": "shɛhira" }, { "english": "sign, evidence", "dagbani": "shɛhirili" }, { "english": "a little trace of sth.", "dagbani": "shɛhirili" }, { "english": "bring home some token from them", "dagbani": "ʒi shɛhirili bini bɛ sani mali kuna" }, { "english": "illegitimate child, bastard", "dagbani": "shɛje" }, { "english": "blast it!, golly!", "dagbani": "shɛje" }, { "english": "a shekel (Hebrew measure of weight/value)", "dagbani": "shɛkal" }, { "english": "Note: borrowed for Bible \"shekel\"", "dagbani": "Shɛkal pihiyobu n-yɛn nyɛ mina zaɣ’ yini 60 shekels are one mina. [EZK 45:12] From: (Eng.) < (Heb.) Note: < שֶׁ קֶ ל Note: sheqel" }, { "english": "hip-bone", "dagbani": "shɛkɔbili" }, { "english": "Pl: shɛkɔba.", "dagbani": "Jɛŋgbariga yi bi tabisi o shɛkɔbili, o bi siɣiri siŋa ni. If the mouse doesn’t clutch its 'waist', it doesn’t jump down into a clay pot. shee; kɔbili." }, { "english": "something", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "something", "dagbani": "shali" }, { "english": "things", "dagbani": "shɛŋa" }, { "english": "(they) plot to betray you and harm you.", "dagbani": "(bɛ) lo ni bɛ yi a nyaaŋa n-niŋ a shɛli" }, { "english": "do something to you.", "dagbani": "Lit: do something to you." }, { "english": "We thank father Abdulai the Drummer, and the drummers of the Yendi Yiwogunaa's household, and the Drum Chief of Mion, who have recalled historical", "dagbani": "Ti puhiri m ba Abdulai luŋa mini Naya Yiwɔɣunaayili lunsi zaa, ka puhiri Mion lunnaa; bɛ ni teei ti yɛlikuri shɛŋa la zaa zuɣu." }, { "english": "crops", "dagbani": "bimbilinli" }, { "english": "crops", "dagbani": "bilinli" }, { "english": "hailstones", "dagbani": "bimbilima" }, { "english": "crop diseases", "dagbani": "bimbilima dɔriti" }, { "english": "they (hailstones) will fall on people and animals and the crops that are on the farms.", "dagbani": "di ni lu daadamnim’ mini biŋkɔbiri ni bimbilima din be puri ni" }, { "english": "a plant, crop, something sown", "dagbani": "bimbilli" }, { "english": "all the plants are growing.", "dagbani": "bimbilli kam zoora" }, { "english": "the crops on the earth yielded produce again.", "dagbani": "tiŋgbani zuɣu bimbila lan niŋdi bindira yaha" }, { "english": "matured", "dagbani": "biiŋa" }, { "english": "dais", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "sleeping place", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "shrine", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "altar", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "earth bench", "dagbani": "'bimbini" }, { "english": "mound or dais used for altar", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "bed", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "seat", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "shrine", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "It is the person lying on the raised place for sleeping who knows where his head has to go.", "dagbani": "Ŋun do bimbini zuɣu m-mi o zuɣu shee." }, { "english": "Solomon had had made a bronze platform ... and he climbed onto it.", "dagbani": "Sulemaana daa chɛ ka bɛ zaŋla daanya mali bimbini ... ka du di zuɣu." }, { "english": "altar", "dagbani": "sara maligu bimbini" }, { "english": "Noah built a sacrifice-altar for the Lord.", "dagbani": "Nuhu daa me sara maligu bimbini zali Yawɛ" }, { "english": "the fire-hearth on the sacrifice-altar", "dagbani": "sara maligu bimbini zuɣu daaŋa" }, { "english": "seed for planting", "dagbani": "bimbirili" }, { "english": "when the Israelites planted any type of seed", "dagbani": "kul biri bimbirili kam" }, { "english": "He went to work on his farm, and was scattering his seed.", "dagbani": "O daa chaŋ n ti kɔri o puu, ka yaɣindi o bimbira." }, { "english": "They ploughed and sowed seed and planted trees, and the farms were productive and the trees also fruited well.", "dagbani": "Bɛ daa koya m-biri bimbira ka sa tihi, ka di daa niŋ, ka tihi maa gba daa wali pam." }, { "english": "what?", "dagbani": "bimbɔ" }, { "english": "What can I say for you, to what compare you?", "dagbani": "bimbɔ ka n lee yɛn zaŋ a ŋmahindi m-maag’ a suhu?" }, { "english": "What can I use as a comparison for the people of this generation?", "dagbani": "Bim’ bɔ ka n lee yɛn zaŋ ŋ-ŋmahindi ʒiɛmani ŋɔ niriba?" }, { "english": "cesspit", "dagbani": "bimbɔɣili" }, { "english": "latrine", "dagbani": "bimbɔɣili" }, { "english": "toilet", "dagbani": "bimbɔɣili" }, { "english": "a pit", "dagbani": "bimbɔɣili" }, { "english": "hole", "dagbani": "bimbɔɣili" }, { "english": "A hole near a river will soon be filled with water.", "dagbani": "Bimbɔɣili din baɣili mɔɣili ku yaɣisi palibu." }, { "english": "darkness", "dagbani": "bimbɔŋ ni" }, { "english": "requisites, useful/necessary things (especially ingredients of 'medicine'), valuables", "dagbani": "bimbɔrigu" }, { "english": "measurer", "dagbani": "bimbuɣisirigu" }, { "english": "a small piece", "dagbani": "bimburiginli" }, { "english": "Why do you notice a speck in your brother's eye?", "dagbani": "Bɔ n-niŋ ka a nya bimburiginli a mabia ninni ... ?" }, { "english": "a nurseling, suckling, child still feeding at the breast", "dagbani": "bimɔɣiriga" }, { "english": "You get praise from the mouths of small children and babies.", "dagbani": "A nyari paɣibu bibihi mini bimɔɣirisi noya" }, { "english": "a cover, sth. put on top", "dagbani": "bimparigu" }, { "english": "your awnings were of blue and purple", "dagbani": "a zuɣusaa bimparigu din nyɛ zaɣ’ sabinli mini zaɣ’ ʒee la" }, { "english": "bedspreads, coverlets", "dagbani": "garo bimpara" }, { "english": "She weaves her own coverlets.", "dagbani": "O wuɣir’ omaŋmaŋ’ garo bimpara" }, { "english": "X which", "dagbani": "X shɛli" }, { "english": "matters for us", "dagbani": "Zoli ŋɔ nyɛla zo’ shali din du ka lan yalim pam." }, { "english": "This mountain is one which is high and covers a large area.", "dagbani": "shɛŋa ... WHO la nini ni tiɣi" }, { "english": "Ghana was one of the first five countries to satisfy ... the WHO.", "dagbani": "Ghana bela tuuli tiŋgbana anu" }, { "english": "All those who are sighing and groaning over the forbidden things they have done.", "dagbani": "bɛn zaa siɣinda ka ŋuhira bɛ ni tumdi din chihiri shɛŋa zaa" }, { "english": "forbidden things they have done.", "dagbani": "fabila ŋɔ yɛtɔɣa ka shɛli ku kaɣili ma." }, { "english": "anything.", "dagbani": "N ni tɔɣisi n" }, { "english": "I will speak about this my complaint and nothing will stop me.", "dagbani": "fabila ŋɔ yɛtɔɣa ka shɛli ku kaɣili ma." }, { "english": "some.", "dagbani": "Neesim shɛŋa neemiya zuɣusaa sagbana ni n-woligi wuntaŋ'ni ka che yuŋ" }, { "english": "Let there be some", "dagbani": "Neesim shɛŋa neemiya zuɣusaa sagbana ni n-woligi wuntaŋ'ni ka che yuŋ" }, { "english": "lights in the clouds of the sky to separate the day from the night;", "dagbani": "shɛli nima dim kaŋa yina pomali ti lim zabli;" }, { "english": "people of some (e.g. town, household)", "dagbani": "shɛli nima" }, { "english": "any", "dagbani": "di mi ku tooi" }, { "english": "somewhere", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "you can't put your twig or small stone where someone else has already put his.", "dagbani": "kuɣ bila so ni pun sɔŋ o dini shɛli." }, { "english": "maybe", "dagbani": "di pa shɛli" }, { "english": "perhaps", "dagbani": "hal di pa shɛli" }, { "english": "it may be that you will see suffering", "dagbani": "yi ni yɛn nya wahala" }, { "english": "Maybe my father and mother could abandon me.", "dagbani": "Di pa shɛli ka m ba mini m ma ti chɛ ma bahi" }, { "english": "he falls in fire, and in some cases water", "dagbani": "o luri buɣim ni, shɛlini mi kom ni" }, { "english": "so that he (God) would see what names he (Adam) would call them (animals)", "dagbani": "ni o nya o ni yɛn boli ba yu’ shɛŋa" }, { "english": "sometimes.", "dagbani": "shɛl’ ni." }, { "english": "Note: also written shǫlini q.v. Shɛl’ ni n ni tooi yɛli zuliya shɛli ... Sometimes I might say to a particular nation ...", "dagbani": "[JER 18:7]" }, { "english": "Note: most of these distinctions ('some' 'any', 'none', '--thing') are a matter of English translation rather than intrinsic or Dagbani meaning", "dagbani": "so ‘[Syn, only animate]’; shɛba ‘animate plural’;" }, { "english": "'[Adverb]'", "dagbani": "shɛm" }, { "english": "to slice", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "to cut slantwise", "dagbani": "shɛligi" }, { "english": "cut slantwise", "dagbani": "che shɛligi" }, { "english": "everything, anything at all", "dagbani": "shɛlikam" }, { "english": "If you should hear something from my mouth at any time at all.", "dagbani": "A yi kul wum yɛtɔɣ’ shɛli n noli ni saha shɛlikam" }, { "english": "Patience will overcome everything.", "dagbani": "Suɣulo ni nyaŋ shɛlikam" }, { "english": "I would be happy to spend myself and everything I have for your sake.", "dagbani": "M mali suhupiɛlli ni n zaŋ mmaŋa mini n ni mali shɛlikam saɣim yi zuɣu" }, { "english": "Even if the toad doesn’t know anything at all, at least it knows the grave of the frog.", "dagbani": "gballi. Even if the toad doesn’t know anything at all, at least it knows the grave of the frog." }, { "english": "until it can eat everything the family is eating.", "dagbani": "hali o ni tooi diri yili maa zaa ni diri shɛlikam until it can eat everything the family is eating." }, { "english": "everywhere", "dagbani": "shɛlikam" }, { "english": "everywhere", "dagbani": "luɣ’ shɛlikam (zaa)" }, { "english": "the Lord scattered them all over the earth.", "dagbani": "Yawɛ daa wurim ba nimaani n-kpɛhi dunia ŋɔ luɣ’ shɛlikam zaa" }, { "english": "the Lord scattered them all over the earth", "dagbani": "shɛlikam zaa" }, { "english": "whenever, every time", "dagbani": "saha shɛlikam" }, { "english": "Whenever the moon is shining, the cripples become anxious to go for a walk.", "dagbani": "Goli ŋun yi ti kuli peei saha shɛlikam, gbariti suhuri n-yiɣisiri bahiri chandi zuɣu." }, { "english": "The child's constant sucking will help the mother to always have milk.", "dagbani": "Bia maa mɔɣisibu pam maa n yɛn chɛ ka bihim kuli be ni." }, { "english": "to slant", "dagbani": "shɛlim" }, { "english": "a porcupine quill", "dagbani": "shɛlingoli" }, { "english": "sometimes", "dagbani": "shɛlini" }, { "english": "On the other hand sometimes the cloud only stayed from the evening until the next morning.", "dagbani": "Shɛlini bɛ tɛhirimi ni sokam zaɣisi ba mi, bee bɛn zaɣisi bɛ maŋa." }, { "english": "at one time, formerly.", "dagbani": "Shɛlini, wain tihi maa wula min teei hal ti paai Jaza" }, { "english": "At one time the vines spread as far as the city of Jazer.", "dagbani": "Shɛlini, wain tihi maa wula min teei hal ti paai Jaza" }, { "english": "people of some", "dagbani": "shɛlinima" }, { "english": "porcupine", "dagbani": "shɛlinli" }, { "english": "An aardvark digs a hole and the porcupine goes into it.", "dagbani": "Timbuŋ’ gbi voli ka shɛlinli kpe." }, { "english": "The fool punches a porcupine and is in pain and he is also blamed for doing so.", "dagbani": "Jɛrigu ŋme shɛlinli kurili ka di biɛr’ o ka o lan deei zɛrige." }, { "english": "porcupine quill", "dagbani": "shɛlingoli" }, { "english": "sth. crooked", "dagbani": "shɛliŋ" }, { "english": "somewhere, anywhere", "dagbani": "shɛlipolo" }, { "english": "belt", "dagbani": "shɛlɔrigu" }, { "english": "belt", "dagbani": "shɛlɔriga" }, { "english": "belt", "dagbani": "shɛlɔriti" }, { "english": "belt", "dagbani": "shɛlɔrisi" }, { "english": "These are the garments they are to make: a breastpiece, an ephod, a robe, a woven tunic, a turban and a belt.", "dagbani": "Nyolɔrigu mini binyɛribil’ din yɛri pari zuɣusaa ni alichɛbba ni bɛ ni wuɣi zabba shɛli ni bantabiga ni shɛlɔrigu." }, { "english": "(o) zaŋ kpiɔŋ leei shɛlɔriga lo o shee ni (he) used strength as a girdle for his waist.", "dagbani": "[EXO 28:4]" }, { "english": "Use truth as belts to gird on your waists.", "dagbani": "Zaŋmiya yɛlimaŋli leei shɛlɔriti lo yi shɛhi ni [EPH 6:14] (o)" }, { "english": "(she) makes belts, and sells them to merchants.", "dagbani": "maani shɛlɔriti kɔhiri kɔhigɔriba zuɣu. [PRO 314]" }, { "english": "He unties the girdles of the powerful.", "dagbani": "Ŋuna ... larigiri bɛn mali kpiɔŋ shelɔrisi [JOB 121]" }, { "english": "Make a good fire-break with a view to putting out fires.", "dagbani": "Kpaŋsim buɣim shɛlɔrigu zaŋ kpa buɣim kpihibu polo." }, { "english": "head-tie (two yards)", "dagbani": "head-tie (two yards)." }, { "english": "how", "dagbani": "shɛm" }, { "english": "Naawuni ni daa nam binshɛɣukam shɛm", "dagbani": "How God Created Everything." }, { "english": "O yɛli ba ndi ni be shɛm.", "dagbani": "He told them how it is." }, { "english": "A ni tooi baŋ kambɔntɔha ni doli shɛm n-kur’ valiga?", "dagbani": "Can you get to know how the hunter goes about killing an antelope?" }, { "english": "A ni kuli yɛli shɛm a ni lahi baŋ li.", "dagbani": "What you have just said you will also get to understand." }, { "english": "Daliri din chɛ ka bɛ ti booni tua ŋɔ 'naa dataa tua' ... ni", "dagbani": "Translated example not provided" }, { "english": "Let us make a human being to resemble ourself, and he will be like how we are.", "dagbani": "Chɛliya ka ti nam ninsala ŋ-ŋmahindi timaŋa, ka o be kaman ti ni be shɛm ŋɔ" }, { "english": "This is the reason why they call this baobab 'the adulterer's baobab' ...", "dagbani": "nyɛ shɛm mbɔŋɔ" }, { "english": "They sacrifice to Ngmantambo two or three times a year as it", "dagbani": "Bɛ maani Ŋmantambo la siɣim buyi bee buta zuɣu yuuni puuni kaman’ di ni simdi shɛm" }, { "english": "as ..., so ...", "dagbani": "shɛm, lala" }, { "english": "as ..., so ...", "dagbani": "lala" }, { "english": "as it is with you so it is with your neighbor (everyone)", "dagbani": "Din be a shɛm lala ka di be a kpee gba" }, { "english": "as it is with you so it is with your neighbor (everyone)", "dagbani": "Din be a shɛm, di bela sokam lala" }, { "english": "how you have done, you have offended", "dagbani": "A ni niŋ shɛm ŋo, a galimiya" }, { "english": "as it is, you must go", "dagbani": "Di ni nye shɛm, a ni chaŋ" }, { "english": "as you have seen me so you will leave me", "dagbani": "A ni nya ma shɛm a ni chɛ ma lala" }, { "english": "The manner in which it happened, is this ...", "dagbani": "Di ni nye shɛm mbɔŋɔ..." }, { "english": "some, several.", "dagbani": "dɔro" }, { "english": "I was sick and laid aside for some days.", "dagbani": "gbaai ma ka n dɔni paai dabisa shɛm" }, { "english": "he has been with me for some years.", "dagbani": "o be n sani paai yuma shɛm" }, { "english": "He came so many times but did not meet the child.", "dagbani": "O kana shɛm ka bi paai bia." }, { "english": "how many", "dagbani": "yimyim paai shɛm ka n kul bɔri ni n laɣim ya ... ?" }, { "english": "times have I wanted to gather you ... ?", "dagbani": "shɛm" }, { "english": "approximately", "dagbani": "?? shɛm" }, { "english": "more than thousands of gold and silver coins.", "dagbani": "gari salima mini nanzinfa kpila tusa shɛm" }, { "english": "how many/so many times", "dagbani": "bushɛm" }, { "english": "I myself, Paul, tried so many times to come.", "dagbani": "man’ Pool maŋmaŋ’ kpaŋ mmaŋ’ gari yimyim bushɛm ni n kana" }, { "english": "reach a great amount", "dagbani": "paai shɛm" }, { "english": "so many times to come", "dagbani": "alɔbo balibu paai shɛm ni ti lu" }, { "english": "a great quantity of different calamities", "dagbani": "o zuɣu" }, { "english": "be a very great number", "dagbani": "gari shɛm" }, { "english": "a large crowd was gathering and people were coming to Jesus from town after town", "dagbani": "Niriba pam daa ti yi tinsi gari shɛm ni laɣim Yisa sanna" }, { "english": "some", "dagbani": "shɛŋa" }, { "english": "a baker", "dagbani": "shɛra" }, { "english": "Pl: shɛriba.", "dagbani": "shɛra" }, { "english": "the king of Egypt's baker.", "dagbani": "Ijipti Naa ... bɔrɔbɔro shɛra" }, { "english": "Pharaoh was angry with his chief baker.", "dagbani": "Firawuna suhu daa yiɣisi bah’ ... o bɔrɔbɔro shɛriba kpɛm’ zuɣu" }, { "english": "The small yam that roasts quickly - the one who does the roasting gets it. ()", "dagbani": "Nyubila din daŋ bibu - nyushɛra n-su." }, { "english": "See main entry: she.", "dagbani": "shɛra" }, { "english": "InvNact: she; kuku, 'duɣira.", "dagbani": "shɛra" }, { "english": "she.", "dagbani": "shɛra" }, { "english": "a needle", "dagbani": "shɛriga" }, { "english": "use a needle to embroider things on them (curtains)", "dagbani": "zaŋ shɛriga wuɣi binyɛra pa di zuɣu" }, { "english": "It is not because there was no iron left that they made a needle.", "dagbani": "Ka kuriti n-daa naai ka bɛ nam shɛriga." }, { "english": "eye of a needle", "dagbani": "shɛriga nyee" }, { "english": "it is easier for a camel to enter the eye of a needle than for a rich man to", "dagbani": "laakumi shɛriga nyee ni kpɛbu mal’ asama gari bundan’ Naawuni nam ni kpɛbu" }, { "english": "enter the kingdom of God", "dagbani": "Ka n tam bile ni shɛriga nyee ni" }, { "english": "to sew", "dagbani": "she" }, { "english": "an injection", "dagbani": "a mali" }, { "english": "jab", "dagbani": "chani" }, { "english": "take (child) so that they can give an injection", "dagbani": "a mali o chani ka bɛ chibiri’ o chihiro-chihiro shɛriga" }, { "english": "a child whose mother was injected against tetanus while she was carrying him can fight", "dagbani": "Bia ŋun ma daa chibi Titanos shɛriga o ni daa mali o pua niŋgbuna ni tooi tuhi nyaŋ Titanos doro" }, { "english": "see", "dagbani": "sheli" }, { "english": "roasted, grilled", "dagbani": "shɛrili" }, { "english": "grilled fish", "dagbani": "shɛrili ti" }, { "english": "food of the country, which was roasted corn", "dagbani": "tiŋgbɔŋ maa ni bindirigu din nyɛ" }, { "english": "they gave him some grilled fish", "dagbani": "bɛ daa zaŋ zahin’ shɛrili ti o" }, { "english": "stitch, stitching, seam, tacking-thread", "dagbani": "shɛrimia" }, { "english": "tunic was seamless, woven in one piece throughout.", "dagbani": "o binyɛr’ titali maa din’ daa ka shɛrimia, di daa kul wuɣila di zuɣusaa polo hal ti siɣi di tiŋli" }, { "english": "a tailor", "dagbani": "shɛshɛriga" }, { "english": "An expert sewer cannot sew a cracked wall.", "dagbani": "Shɛshɛri' goni ku she gooni." }, { "english": "Synonym: tailor", "dagbani": "teela" }, { "english": "anvilstone", "dagbani": "shɛtaŋkuɣili" }, { "english": "a shuttle", "dagbani": "shɛtiri" }, { "english": "place (for a specific purpose)", "dagbani": "shee" }, { "english": "The place of wisdom is far away, and its location is deep, and finding it is very hard.", "dagbani": "Yɛm shee wɔɣa, ka di biɛhigu shee zilim’ pam; ka di bo n-nya to pam." }, { "english": "he laid up the deeps in his store-chambers", "dagbani": "O daa nam bula niŋ di biɛhigu shɛhi." }, { "english": "Warthog took them and showed them where the water was.", "dagbani": "Dee maa daa zaŋ ba ti wuhi kom maa shee" }, { "english": "If your friend is at the place where things are distributed, your hands will always be filled.", "dagbani": "A sim’ yi be tarili shee a nuu ni pali." }, { "english": "look for X", "dagbani": "bo X shee" }, { "english": "He laid up the deeps in his store-chambers", "dagbani": "A dima bɔri a shee" }, { "english": "Your enemy is searching for you, but you have already seen him (searching for you).", "dagbani": "ka nyini pun daŋ o nyabu." }, { "english": "these people can go back home in peace.", "dagbani": "niriba ŋɔ zaa ni lab’ bɛ biɛhigu shee ni suhudoo" }, { "english": "It is not right that we should squat in the bush or defecate carelessly in our living.", "dagbani": "Di bi simdi ka ti damdiri yɔɣuni bee n-nyeri bindi yiriŋ ti bɛhigu shee." }, { "english": "space.", "dagbani": "kpɛhili shee" }, { "english": "lodging-place, guest accommodation, hotel room", "dagbani": "kpɛhili shee" }, { "english": "take the homeless poor into your house.", "dagbani": "deemiya nandaamba bɛn ka kpɛhili shee niŋmi yi yinsi" }, { "english": "poor people who have no place to lodge.", "dagbani": "nandaamba bɛn ka kpɛhili shee" }, { "english": "You will become a homeless vagrant.", "dagbani": "A ni leei ŋun ka kpɛhili shee, ka leei ŋun dari gindi" }, { "english": "someone who has no place to go in and ... is wandering around.", "dagbani": "leei ŋun dari gindi" }, { "english": "time", "dagbani": "tuma" }, { "english": "workplace", "dagbani": "shee" }, { "english": "destination", "dagbani": "paabu shee" }, { "english": "airport", "dagbani": "yiɣirigu lubu shee" }, { "english": "sitting place", "dagbani": "ʒishee" }, { "english": "resting place", "dagbani": "vuhim shee" }, { "english": "'s side, party", "dagbani": "X shee" }, { "english": "His following is large.", "dagbani": "Niriba bɛn be o shee ni zooiya." }, { "english": "lower back", "dagbani": "shee" }, { "english": "lumbar region", "dagbani": "shee" }, { "english": "'waist' (Gh.)", "dagbani": "shee" }, { "english": "Backache ('Waist pains') can cause a person to become hunch-backed.", "dagbani": "Shee biɛrigu ni nam guriga." }, { "english": "he took off his shirt and laid it aside, and wrapped a towel round his waist.", "dagbani": "o daa pirig’ o kparibu sɔŋ, ka zaŋ bɔdua mil’ o shee ni" }, { "english": "Use truth as belts to gird on your waists.", "dagbani": "O yaa bela o shee polo" }, { "english": "His strength is in his loins.", "dagbani": "Jaŋa malila nyingoli ka bɛ niŋdi mia niŋdi o shee ni." }, { "english": "The monkey has a neck, but when we tie it up we put the rope around its waist.", "dagbani": "Jaŋa malila nyingoli ka bɛ niŋdi mia niŋdi o shee ni." }, { "english": "except", "dagbani": "shee" }, { "english": "until", "dagbani": "shee" }, { "english": "A person cannot find two things at one time except sandals.", "dagbani": "Yɛla ayi ku bo n-nya, shee namda." }, { "english": "A nursing mother says that she didn’t know until the day she gave birth that of all the pleasures found in a penis there is also pain connected with it.", "dagbani": "Paɣidɔɣiso ni ŋun bi mi ni nyaɣisim ku li be yoli ni maa ka miisim gba be ni mi, ni shee o dɔɣim dali!" }, { "english": "penis there is also pain connected with it.", "dagbani": "" }, { "english": "I will not go unless he comes.", "dagbani": "N ku chaŋ shee o kana." }, { "english": "swear that ...", "dagbani": "daa laɣim po pɔri ni shee bɛ ku Pool" }, { "english": "they joined in swearing an oath that they would kill Paul.", "dagbani": "daa laɣim po pɔri ni shee bɛ ku Pool" }, { "english": "must, be necessary. Note: implied '(there will be trouble) unless ...'", "dagbani": "shee yi niŋ tuuba, di yi pa lala yi zaa gba ni" }, { "english": "you must repent, otherwise you also will come to a bad end.", "dagbani": "ti bahi yoli" }, { "english": "come down, get down, descend", "dagbani": "sheei" }, { "english": "Lord, part the heavens and come down!", "dagbani": "Yawɛ, viim’ sagbana ka sheei na." }, { "english": "dismounted from the camel", "dagbani": "zuɣu zani (she)" }, { "english": "Sisera got down from his chariot and ran away.", "dagbani": "Sisɛra daa sheeg’ o chɛchɛbuŋ’ zuɣu na guui." }, { "english": "If a white man buys a horse for you, be careful not to get rid of your donkey.", "dagbani": "miri ka a chɛ a buŋa bahi." }, { "english": "If he takes the horse away from you and you have to ride the donkey again your legs will be dragging on the ground.", "dagbani": "O yi ti sheeg’ a ka a ba a buŋa ka a naba vuri tiŋa." }, { "english": "Their whole body wastes away.", "dagbani": "Bɛ niŋgbuna zaa sheei lu." }, { "english": "you end up groaning, and your bodies waste away.", "dagbani": "yi ti yɛn bahi ka ŋuhira, ka yi niŋgbuna zaa sheei." }, { "english": "to stick to", "dagbani": "tabili" }, { "english": "to set in (rains do)", "dagbani": "shɛɣu sheeya ka saa luna" }, { "english": "A small cloud (that brings rain only locally) won’t bring in the rainy season.", "dagbani": "Sawoli' ŋmaa miri ku sheei shɛɣu." }, { "english": "main rainy season", "dagbani": "sheeni" }, { "english": "early and late rains", "dagbani": "saha" }, { "english": "snake", "dagbani": "sheenwahu" }, { "english": "'rainy-season snake'", "dagbani": "sheenwahu" }, { "english": "If you examine the species of snakes here in Dagbong: red-snake -- old-snake, rain-snake, long-snake, and python -- they are not dangerous poisonous snakes.", "dagbani": "A yi yuli ti Dagbaŋ ŋɔ waɣiri balibu puuni, waɣiʒɛɣu, sankuriginli, sheenwahu, waɣigabili, waɣimahili nyɛla bɛn pa waɣi shɛb' bɛn mali lɔgu be barina pam." }, { "english": "to dye", "dagbani": "shi" }, { "english": "a dyer", "dagbani": "shishira" }, { "english": "to dye", "dagbani": "shi" }, { "english": "a dyer", "dagbani": "shishira" }, { "english": "to skin, flay", "dagbani": "shi" }, { "english": "If you were not present when they skinned a goat and if one of its thighs gets lost, they will not ask you about it.", "dagbani": "A yi ka bua shibu shee bua gbali yi ti barigi bɛ ku bɔh’ a." }, { "english": "you people flay the skin from their body.", "dagbani": "shiri bɛ niŋgbuŋ gbana" }, { "english": "to fall away (as meat from the bones or plaster from a wall).", "dagbani": "shi" }, { "english": "to become weak (of the voice)", "dagbani": "shi" }, { "english": "a permanent inability to speak aloud; the loss of voice", "dagbani": "lɔŋ shiluŋ" }, { "english": "sound made to drive away a dog, set a dog or somebody onto a prey", "dagbani": "shi" }, { "english": "the Holy Spirit, the Third Person of the Trinity in Christian Doctrine", "dagbani": "Shia Kasi" }, { "english": "God's Holy Spirit intercedes for God's chosen people.", "dagbani": "Naawuni Shia Kasi n-deeri suhiri tiri Naawuni ninvuɣ’ gahinda" }, { "english": "God's Holy Spirit", "dagbani": "Naawuni Shia Kasi" }, { "english": "the spirit, soul of the human being", "dagbani": "shia" }, { "english": "you take my soul from the place where the deads are.", "dagbani": "a yihi n shia kpiimba biɛhigu shee" }, { "english": "The work of the Spirit of God is the salvation of peoples' spirits.", "dagbani": "Naawuni Shia tuuni n-nyɛ nirib' shihi tiligibu" }, { "english": "(I will) put a new spirit in you.", "dagbani": "zaŋ shi’ palli niŋ yi ni" }, { "english": "But the", "dagbani": "Amaa shi’shɛli din be a ni maa ni tooi yihi lala dabiɛm maa a suhu ni" }, { "english": "spirits will get life", "dagbani": "bɛ shihi lee ni nya nyɛvili" }, { "english": "expire, die", "dagbani": "kari shia" }, { "english": "die", "dagbani": "shia siɣi" }, { "english": "but I'm still alive", "dagbani": "m mi shia na bi siɣi" }, { "english": "this spirit is the one that comes from Antichrist", "dagbani": "shia ŋɔ nyɛla shi’ so ŋun yi Masiachihira sanna" }, { "english": "Naawuni, what are the angels?", "dagbani": "Naawuni, shia Kasi." }, { "english": "They are spirits who serve God.", "dagbani": "Naawuni Shia tuuni n-nyɛ" }, { "english": "my Father will send a Helper who is his Holy Spirit.", "dagbani": "Ba ni yɛn tim Sɔŋda so ŋun nyɛ o Shia Kasi" }, { "english": "The work of the Spirit of God is the salvation of peoples' spirits.", "dagbani": "Naawuni Shia tuuni n-nyɛ nirib' shihi tiligibu" }, { "english": "salvation of peoples' spirits.", "dagbani": "" }, { "english": "bee", "dagbani": "shia" }, { "english": "bees", "dagbani": "shii" }, { "english": "bee, honey bee.", "dagbani": "shihi" }, { "english": "(he) saw that bees had gone inside.", "dagbani": "nya ka shihi n-kpe" }, { "english": "A tree without holes has bees in it; we won’t talk about a tree that has holes in it.", "dagbani": "muni kpe shihi bɛ di ti yɛri tiyɔɣu yɛla." }, { "english": "to harvest honey", "dagbani": "tabi shihi/shiri" }, { "english": "Voli kpe shihi n-kɔŋ bɛn tabiri", "dagbani": "Note: tabi sn " }, { "english": "A hole has bees in it but there is no one to harvest the honey from them.", "dagbani": "ba." }, { "english": "tree", "dagbani": "shia" }, { "english": "trees", "dagbani": "shii" }, { "english": "trees", "dagbani": "shihi" }, { "english": "The ficus tree is getting leaves and it pains the (hard-wood) shia tree.", "dagbani": "Gampiriga puhi vari ka di biɛri shia." }, { "english": "a stand, made of clay, used to support large pots", "dagbani": "shia4" }, { "english": "stand", "dagbani": "shii" }, { "english": "stand", "dagbani": "shihi" }, { "english": "a floppy cake made with bean dough", "dagbani": "shiakoomo" }, { "english": "place", "dagbani": "shie" }, { "english": "form, appearance", "dagbani": "shifa" }, { "english": "cigarette", "dagbani": "shigaari" }, { "english": "The place where he stands to smoke will take on the smell of tobacco.", "dagbani": "O ni ʒɛ luɣu' shɛli nyuri li maa zaa yɛn deei la shigaari nyom." }, { "english": "smoke a cigarette", "dagbani": "nyu shigaari" }, { "english": "smoke cigarettes in the schoolrooms or school-yard.", "dagbani": "Shigaari nyuriba saɣindi bɛ liɣiri pam" }, { "english": "Smokers waste a lot of money on smoking including other leaf like 'wee'.", "dagbani": "shigaari nyubu ni n-ti pahi vari, kaman wee" }, { "english": "light a cigarette", "dagbani": "taai shigaari" }, { "english": "Don't light a cigarette for anyone else, and if someone", "dagbani": "Mira ka a taai shigaari nti so kam zaa, ka so yi tim a ni a taai shigaari n-ti o soli beni ni a zaɣisi" }, { "english": "tries to get you to light a cigarette for him, you are allowed to refuse.", "dagbani": "From: (Eng.)" }, { "english": "caution", "dagbani": "shiɣa" }, { "english": "honeycomb", "dagbani": "shigbani" }, { "english": "the honeycomb that drips honey", "dagbani": "shigbani din tɔɣiri shiri" }, { "english": "I eat honey from my honeycombs.", "dagbani": "N di n shigbana shiri." }, { "english": "beeswax", "dagbani": "shigbaŋ" }, { "english": "As beeswax comes near a fire and melts.", "dagbani": "Shigbaŋ ni miriti buɣim ka nyɛligiri shɛm la" }, { "english": "to touch", "dagbani": "shihi" }, { "english": "the angel came back a second time and touched him.", "dagbani": "malaika maa daa ti lan labina pahi napɔŋ buyi nti shih’ o" }, { "english": "he touched the meat with the tip of the staff he was holding.", "dagbani": "o daa zaŋ o ni gbib’ jaaŋgbɛ’ shɛl’ o nuu ni nyol’ ni shihi nimdi maa" }, { "english": "(he) spat spittle and used it to touch the deaf-mute person's tongue.", "dagbani": "Bɛ yi dɔɣi biya, ka paɣ’ maa shihi" }, { "english": "If they have a baby and the woman touches the child, it will die.", "dagbani": "bii maa, o ni kpi." }, { "english": "It will be a cause that the hand or garment touches a child's eyes.", "dagbani": "Di yi niŋ daliri ka nuhi ŋɔ bee binyɛrigu ŋɔ shɛli shihi bi’so nina polo." }, { "english": "It does not concern you.", "dagbani": "Di bu shihi a." }, { "english": "touch with the hand", "dagbani": "tabisi" }, { "english": "If fowls are scratching the ground and you don’t stop them, they will dig up your ancestors’ bones.", "dagbani": "Nɔhi yi parita ka a bi shihi ba, ni kurigi a yaannim’ kɔba." }, { "english": "drive away", "dagbani": "shi" }, { "english": "shadow", "dagbani": "shilinshia" }, { "english": "magic", "dagbani": "shihirili" }, { "english": "a miracle", "dagbani": "shihirili" }, { "english": "Why do the people of this generation want a 'sign'?", "dagbani": "Bɔ lee chɛ ka ʒiɛmana ŋɔ nim’ bɔri shihirili?" }, { "english": "the Lord showed us signs and did great wonderful works.", "dagbani": "Yawɛ daa wuhi ti shihira ka tum alahiziba tuun’ kara" }, { "english": "used testings and signs", "dagbani": "zaŋ zahimbunim’ mini shihira ni alahiziba tuma ni tɔbu" }, { "english": "and wonderful deeds, and warfare.", "dagbani": "alahiziba." }, { "english": "it will be a token which is tied on your hands and is on your foreheads.", "dagbani": "di ti leei shihirili shɛli din yɛn lo yi nuu ni, ka be yi gbɛri zuɣu" }, { "english": "I did not see evidences of her 'virginity'.", "dagbani": "n bi nya o paɣipalitali shihira" }, { "english": "These signs show that the time has come for the woman to give birth.", "dagbani": "Lala shihira maa n -wuhiri ni paɣi dɔɣibu saha paaya" }, { "english": "wuhi ba shihir' shɛli yɛli, \"N yi ti kul puhi so ..., ŋuna m-bala...\"", "dagbani": "Judas had already given them a signal \"The one I greet ... that's him ...\" [MAT 26:48]" }, { "english": "shika", "dagbani": "See main entry: siɣa. caution." }, { "english": "honey", "dagbani": "shikpam" }, { "english": "A land which has...honey.", "dagbani": "tiŋgbɔn shɛli din mali ... shikpam." }, { "english": "preparation", "dagbani": "shili" }, { "english": "to prepare; to be ready", "dagbani": "maali/mali shili" }, { "english": "when they were getting ready to go out to the battle line and yelling the war-cry.", "dagbani": "saha shɛli bɛ ni daa maani shili ni bɛ chaŋ tɔb’ gɔɣ’ ni, ka buri zambu" }, { "english": "The father of success is preparation.", "dagbani": "Nasara ba n-nyɛ shili malibo." }, { "english": "You should make your will.", "dagbani": "Di tuya ka a mali bɛ fali piribu shili." }, { "english": "prepare the division of their inheritance.", "dagbani": "Lit: prepare the division of their inheritance." }, { "english": "to prepare for, to prepare against", "dagbani": "maali/mali shili gu" }, { "english": "Get ready and wait for his coming.", "dagbani": "Maalim shili n-gu o." }, { "english": "tell the people to prepare food in advance", "dagbani": "yɛli niriba maa ni bɛ bom’ bindira m-mali shili gu" }, { "english": "preparations are completed, things are ready", "dagbani": "shili bi" }, { "english": "everything is ready", "dagbani": "binshɛɣukam shili biya" }, { "english": "to grow thin, lean", "dagbani": "shilim" }, { "english": "nyuui", "dagbani": "sn " }, { "english": "shadow, person's shadow", "dagbani": "shilinshia" }, { "english": "God has no shadow that covers over the light.", "dagbani": "Naawuni ka shilinshia din limsiri neesim maa" }, { "english": "so that Peter should pass by and his shadow should fall on some of them.", "dagbani": "ni Pita ti gariti ka o shilinshia mahim lee lu bɛ ni shɛb’ zuɣu" }, { "english": "by and his shadow should fall on some of them.", "dagbani": "Zoya maa shilinshihi ka a nya ka di ŋmani ninsalinim’ maa" }, { "english": "It is the shadows of the mountains that look like people.", "dagbani": "mahim." }, { "english": "loss", "dagbani": "shiluŋ" }, { "english": "weakness (of voice)", "dagbani": "shiluŋ" }, { "english": "a permanent inability to speak aloud; the loss of voice", "dagbani": "lɔŋ shiluŋ" }, { "english": "indigo", "dagbani": "shim" }, { "english": "dye", "dagbani": "shim" }, { "english": "the sun went dark ('black') like when they take a cloth and dip it in indigo dye.", "dagbani": "wuntaŋ' sabigi kaman bɛ ni zaŋ chinchin' shɛli n-tim shim ni la" }, { "english": "Egyptian cotton that has been dyed.", "dagbani": "Ijipti tampiɛl’ shɛŋa bɛ ni niŋ shim niŋ pa" }, { "english": "miserliness", "dagbani": "n. miserliness" }, { "english": "to be stingy", "dagbani": "mali shim" }, { "english": "a miser, stingy, ungenerous person", "dagbani": "shimilana n." }, { "english": "The miser is in a hurry to become rich.", "dagbani": "Shimilana bɔri ni o nyala buni yomyom" }, { "english": "lana", "dagbani": "lana." }, { "english": "to sink", "dagbani": "shim" }, { "english": "Variant: sim", "dagbani": "sim" }, { "english": "big ships and beautiful ships will sink.", "dagbani": "ŋariŋ titaŋa zaa mini ŋariŋ viɛla zaa shim" }, { "english": "he became afraid and started to sink.", "dagbani": "dabiɛm gbaag’ o, ka o piligi shimdi" }, { "english": "to immerse, cause sth. to sink", "dagbani": "shim" }, { "english": "The hole in the boat is what causes it to sink.", "dagbani": "Ŋariŋ ni dalinli n-shimda." }, { "english": "spiritual preparation", "dagbani": "shimma" }, { "english": "to prepare (in a spiritual sense)", "dagbani": "niŋ shimma" }, { "english": "stinginess", "dagbani": "shimmi" }, { "english": "solder", "dagbani": "sunɔdali" }, { "english": "plant [sp.] false castor oil plant, used for hedges; leaves are used for dressing guinea-worm swellings", "dagbani": "shindazuɣu" }, { "english": "milky juice produced by", "dagbani": "shindazuɣu kom" }, { "english": "milky juice produced by the plant (used by children to make flakes)", "dagbani": "shindazuɣu kom" }, { "english": "to keep silence, be silent/quiet, shut up", "dagbani": "shini" }, { "english": "Yentori remained silent, but when it was dark she went out to the stable and untied a horse and rode it and fled.", "dagbani": "Yɛntɔri daa shinimi ka yuŋ ti surigi zaa ka o yina n-kpe zɔŋ ni nti lɔrigi wahu m-ba n-zo" }, { "english": "You did all this and I kept quiet.", "dagbani": "Dimbɔŋɔnim’ zaa ka yi niŋ, ka n shini" }, { "english": "Keep silent, follow", "dagbani": "Shini ka doli ba n-nya di bahigu." }, { "english": "them and watch how it will end.", "dagbani": "daŋ ŋma di nɔli ka shinni ka yi ninbili yini maa n looi dinla bee" }, { "english": "the sore bursts and you don't say anything, and one eye infects the other, and you keep quiet ... it will end in blindness.", "dagbani": "di ti yɛn bahindila zoontali ... [.017]" }, { "english": "‘1) to not speak to/answer X’.", "dagbani": "shini X" }, { "english": "if you answer me with silence, I become like those who die.", "dagbani": "a yi shini ma, n ni ŋmanila kpiimba" }, { "english": "A dog is left lying quietly (spared) because of its owner.", "dagbani": "Baalana zuɣu ka bɛ shini (chɛri) baa." }, { "english": "Hold your peace! Shut up!", "dagbani": "Shina a noli!" }, { "english": "hush!", "dagbani": "anshituu" }, { "english": "rice", "dagbani": "shinkaafa" }, { "english": "Other strength-building foodstuffs are: cassava, yams, plantain, rice ...", "dagbani": "Bindiri shɛŋa din pahiri yaa: banchi, nyuya, bɔrade, shinkaafa" }, { "english": "husk", "dagbani": "shinkaafa mori" }, { "english": "they should get firewood and rice-stalks and fire it.", "dagbani": "bɛ bo dari mini shinkaafa mɔri nyɔ li buɣim" }, { "english": "thresh rice", "dagbani": "siŋkaafabɔɣili" }, { "english": "rice threshing place", "dagbani": "siŋkaafabɔɣili" }, { "english": "like how they harvest rice and lay it on the threshing floor.", "dagbani": "kaman bɛ ni yi chɛ siŋkaafa ti sɔŋ siŋkaafabɔɣili ni shɛm la" }, { "english": "a washing place, bathroom", "dagbani": "shinshiɛɣu" }, { "english": "It is not right that we let water run out uncontrolledly behind our bathrooms, without a channel for it to follow.", "dagbani": "Di bi simdi ni ti chɛ ka kom zɔri yiriŋ ti shinshɛri nyaansi ka ka so’ shɛli di ni yɛn doli." }, { "english": "we (should) dig small channels for a distance", "dagbani": "ti gbi bɔɣibihi wɔɣila ti shinshɛri nyaansi, ka kom doli li chana, ka chɛ shinshɛri maa we" }, { "english": "behind our bathrooms and the water will follow them and go away from the bathrooms.", "dagbani": "Shinshɛɣu puuni\nyi mali daɣiri ..., di ni tooi sarigi nira n-luhi ka o nya daŋa." }, { "english": "If the inside of the bathing-corner is dirty ..., it can make a person slip and fall and hurt himself.", "dagbani": "Dɔri balbu-balbu pam gba tooi gbahiri niriba shinshɛri ko’ daɣiri maa zuɣu." }, { "english": "Many kinds of disease can also infect people from dirty bathroom/urinal water.", "dagbani": "Dɔri balbu-balbu pam gba tooi gbahiri niriba shinshɛri ko’ daɣiri maa zuɣu." }, { "english": "If your father and mother are still alive you do whatever you want and if they have died, then you allow the bathroom to become dirty.", "dagbani": "A ba ni a ma yi be ni, nyin niŋim a yubu; ka bɛ ti ka ni la, ka a lee shinshɛɣu dee biɛri." }, { "english": "a urinal.", "dagbani": "a yubu" }, { "english": "drain, outlet of bathroom", "dagbani": "shinshiɛnyee" }, { "english": "a sand-crack between the toes", "dagbani": "shinshimi" }, { "english": "athlete's foot", "dagbani": "shinshimi" }, { "english": "a tiny red caterpillar", "dagbani": "shinshimi" }, { "english": "shinshimi (plural)", "dagbani": "shinshima" }, { "english": "a bird (wood ibis), stork or heron", "dagbani": "shinshingooro" }, { "english": "shinshingooro (variant)", "dagbani": "shinshiŋgɔro" }, { "english": "shinshingooro (plural variant)", "dagbani": "shinshingoorɔnima" }, { "english": "'storks' build their nests on the thorn-trees.", "dagbani": "shinshingoorɔnim’ tɛri bɛ tɛri gɔhi tihi zuɣu" }, { "english": "Devil", "dagbani": "Shintani" }, { "english": "ship (big, modern)", "dagbani": "shipu" }, { "english": "ship (big, modern) synonym", "dagbani": "sitima" }, { "english": "small, traditional 'canoe'", "dagbani": "ŋarɔŋ" }, { "english": "a husband", "dagbani": "shira" }, { "english": "The woman has rejected her lover and she will not tell her husband about doing so.", "dagbani": "Paɣ’ zaɣisi o maam, o ku yɛli o shira." }, { "english": "honey", "dagbani": "shiri" }, { "english": "What is sweeter than honey?", "dagbani": "Bɔ n-lee beni n-nyaɣisi gari shiri?" }, { "english": "(I will) give you honey from the rock so you eat and are satisfied.", "dagbani": "tin ya ka yi di n-tiɣi" }, { "english": "the honeycomb that drips honey.", "dagbani": "shigbani din tɔɣiri shiri" }, { "english": "We leave the honey and rush for the cakes.", "dagbani": "Ti chɛri shiri ka ʒe maha." }, { "english": "You will not rinse your mouth (gargle) with", "dagbani": "Shiri kom ku suɣuri (wuɣiri) noli ni." }, { "english": "honey and then spit it out.", "dagbani": "shikpam" }, { "english": "actually, truly", "dagbani": "shiri" }, { "english": "This registration of names is an indication that you have really married.", "dagbani": "Yuya sabbu ŋɔ nyɛla shɛhira ni yi shiri kpuɣi taba" }, { "english": "And it actually happened like that.", "dagbani": "Ka di daa shiri niŋ lala." }, { "english": "Indeed, your faith is really small!", "dagbani": "Laabira yi yɛda shiri pɔra!" }, { "english": "it should show the true nature of sin.", "dagbani": "di wuhi alahichi biɛhigu ni shiri nyɛ shɛm" }, { "english": "And they did in fact find Kachagu and bring him.", "dagbani": "n-nya Kachaɣu na" }, { "english": "(he) said that they should find Kachagu and bring him to him.", "dagbani": "nyɛli ni bɛ bɔm’ Kachaɣu n-ti o na" }, { "english": "It is indeed right and proper not to give your child water after six months.", "dagbani": "Di shiri tuya ka simdi ni a bi ti a bia kɔm chira-ayɔbu nyaaŋa." }, { "english": "truth", "dagbani": "Yɛlimaŋli" }, { "english": "indeed", "dagbani": "laabira" }, { "english": "Truly, you are really the Son of God.", "dagbani": "Naawuni Bia n-shiri nyɛ a." }, { "english": "skinning", "dagbani": "shiri" }, { "english": "magic, spell", "dagbani": "shiriku" }, { "english": "None of you should cast spells, or be a medium or spiritist or who consults the dead.", "dagbani": "Yi ni so miri ka o ... niŋdi shiriku bee n-nyɛ dodihira bee kpukparisilana" }, { "english": "dyer", "dagbani": "shishira" }, { "english": "squirrel", "dagbani": "shishiriga" }, { "english": "ship", "dagbani": "shitima" }, { "english": "a beehive", "dagbani": "shiyuɣu" }, { "english": "The mad person breaks the beehive and it falls on him and he cries bitterly.", "dagbani": "Yinyaa ŋma shi’ yuɣu n-yaɣiri omaŋa ka kumsi nyɛ yaŋyaŋ." }, { "english": "to plaster", "dagbani": "ta" }, { "english": "get big stones and plaster them.", "dagbani": "yin’ bomiya kuɣ’ kara n-niŋ tari ta li" }, { "english": "We get soap from sheanut-pulp, and also use the water to add to plaster and plaster our rooms to make them strong.", "dagbani": "Ti nyari chibo kpambirigu ni, ka lan mali kpambiri' kom m-pahiri tari ni n-tari ti duri ka di mali yaa." }, { "english": "rooms to make them strong.", "dagbani": "biɛlim" }, { "english": "put on (throw at) - something not liquid but sticky.", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "throw it", "dagbani": "daɣiri" }, { "english": "smear with dirt", "dagbani": "daɣiri" }, { "english": "used for 'defile' in Bible", "dagbani": "ta" }, { "english": "they defiled the Lord's temple", "dagbani": "ta Yawɛ ni pun mal’ o jɛmbu du’ kasi shɛli zali Jɛrusalɛm la daɣiri" }, { "english": "he has abused the Lord of Hosts", "dagbani": "o ta Naawuni ŋun be ŋɔ tɔbbihi daɣiri" }, { "english": "three", "dagbani": "ta" }, { "english": "exactly, precisely", "dagbani": "ta" }, { "english": "a trick", "dagbani": "aleewa" }, { "english": "He played a trick on me.", "dagbani": "O niŋ ma aleewa" }, { "english": "football dribbling", "dagbani": "aleewa" }, { "english": "alpha", "dagbani": "Alfa" }, { "english": "I am Alpha and Omega, and that means the beginning and the end.", "dagbani": "N nyɛla Alfa mini Omega. Di gbinni nyɛla, n nyɛ piligu ni bahigu." }, { "english": "usefulness", "dagbani": "alfaani" }, { "english": "the Fatiha, the opening surah of the Holy Qur'an", "dagbani": "Alfaatiha" }, { "english": "the opening (chapter)", "dagbani": "al•faatiħah" }, { "english": "pestilence, epidemic, plague", "dagbani": "alibalaayi" }, { "english": "blessing", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "shee. The Lord's curse is on the house of the wicked, but he blesses the home of the righteous.", "dagbani": "Yawɛ yɛlila noli niŋ ninvuɣ’ biɛri yinsi, amaa o niŋdi alibarika niŋdi wuntizɔriba biɛhigu" }, { "english": "I am setting before you today a blessing and a curse.", "dagbani": "alibarika mini noli dibu zali ya zuŋɔ dabisili ŋɔ" }, { "english": "A shrub that is blest will grow up and become a tree.", "dagbani": "Alibarika tutuɣu ni leei tia." }, { "english": "God blessed Noah.", "dagbani": "Naawuni daa niŋ alibarika niŋ Nuhu" }, { "english": "God bless you! (social formula)", "dagbani": "alibarika niŋ a ni!" }, { "english": "'God bless you, son!'", "dagbani": "M bia, Naawuni niŋm’ alibarika niŋ a ni!" }, { "english": "grace", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "thanks", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "no thanks (between buyer and seller)", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "Bargaining brings happiness to the market.", "dagbani": "Alibarika n-nyɛ daa nyaɣisim." }, { "english": "person who is blessed, gracious", "dagbani": "alibarikalana" }, { "english": "persons who are blessed, gracious", "dagbani": "alibarikanima" }, { "english": "draw near to the throne of God who is gracious", "dagbani": "vu m-miri Naawuni ŋun nyɛ alibarikalana" }, { "english": "onion", "dagbani": "alibasa" }, { "english": "onion", "dagbani": "alibarisa" }, { "english": "We remember the fish we ate in Egypt at no cost--also the cucumbers, melons, leeks, onions and garlic.", "dagbani": "Ti teei ti ni daa yi ŋubiri zahim shɛli yoli Ijipti la mini kukombanim’ ni watamilo ni gabo ni alibarisa ni tafarinom la yɛla" }, { "english": "a type of cape with a hood", "dagbani": "al•batsal" }, { "english": "a type of cape with a hood", "dagbani": "alichɛbba" }, { "english": "These are the garments they are to make: a breastpiece, an ephod, a robe, a woven tunic, a turban and a sash.", "dagbani": "Bɛ ni yɛn she binyɛr’ shɛŋa maa n-nyɛ: Nyolɔrigu mini binyɛribil’ din yɛri pari zuɣusaa ni alichɛbba ni bɛ ni wuɣi zabba shɛli ni bantabiga ni shɛlɔrigu." }, { "english": "go all around the bottom edge of the robe.", "dagbani": "hal ti gili alichɛbba maa tiŋli zaa to" }, { "english": "white cloth, shroud, calico used for burial", "dagbani": "bimpiɛlli" }, { "english": "white cloth, shroud, calico used for burial", "dagbani": "binpiɛlli" }, { "english": "'something white', '(the) white thing'", "dagbani": "Note" }, { "english": "Yisifu got a white cloth and took Jesus down from the cross and put the white cloth on him and buried him", "dagbani": "Yisifu da’a bo bimpiɛlli chaŋ ti siɣisi Yisa dapulli maa zuɣu na zaŋ bimpiɛlli maa niŋ o zaŋ o ti sɔɣi" }, { "english": "white cloth", "dagbani": "kahiŋga" }, { "english": "shroud", "dagbani": "bimpiɛl’" }, { "english": "Pharaoh", "dagbani": "kparibu" }, { "english": "had him dressed in a fine white shirt", "dagbani": "yɛl’ o" }, { "english": "innards, 'pluck' of butchered animal, large intestine", "dagbani": "bimpuli" }, { "english": "This is the share due the priests from the people who sacrifice a bull or a sheep: the shoulder, the jowls and the inner parts", "dagbani": "Ŋunkam yɛn mali sara, ka di nyɛla naahu bee piɛɣu, di simdi ka o yihi bim bɔɣigbini mini yɛno ni bimpuli ti maligumaana" }, { "english": "animal", "dagbani": "bin-" }, { "english": "animal", "dagbani": "bim-" }, { "english": "animal", "dagbani": "biŋ-" }, { "english": "a dung beetle, scarab", "dagbani": "binajaɣirigu Pl: binajaɣira." }, { "english": "The dung beetle waited for the person to shit in order to cut the excrement and roll it up, but the person did not shit and so the dung beetle will have to come out and cut it.", "dagbani": "Binajaɣirigu ʒia n-guli bindilana ni o nye ka o jaɣi, bindilana bi nye, o ti gari jaɣi." }, { "english": "If the jaalambɔɣu beetle is not better than anyone, it is better than the tumble dung beetle.", "dagbani": "Jaalambɔɣu yi bi so so o sola binajaɣirigu." }, { "english": "millipede", "dagbani": "binakpaa" }, { "english": "\"centipede\"", "dagbani": "binakpaa" }, { "english": "seed", "dagbani": "binbirli" }, { "english": "need", "dagbani": "binbɔriga" }, { "english": "measure", "dagbani": "binbuɣsirigu" }, { "english": "rag", "dagbani": "binchɛrili" }, { "english": "torn pieces of cloth", "dagbani": "binchɛrili" }, { "english": "tattered clothing", "dagbani": "binchɛrili" }, { "english": "someone who wears good clothes ... comes into your meeting", "dagbani": "so yi ti ye binyɛr’ suma,... kpe yi laɣiŋgu ni na,\nka nandana ŋun ye binchɛra gba kpɛna" }, { "english": "poor person wearing rags also comes in.", "dagbani": "Daadali binchɛra so zaŋ bahi ka so pihi ye." }, { "english": "The old clothes sold on a market day; one person throws them away and another picks them up and wears them.", "dagbani": "Ŋuni mi (baŋ) sanda ŋuna n-dari di binchɛra." }, { "english": "The one who knows the value of the precious sanda cloth buys even a torn one.", "dagbani": "Ŋuni mi (baŋ) sanda ŋuna n-dari di binchɛra." }, { "english": "a raggedly-attired person", "dagbani": "binchɛrilana" }, { "english": "Binchɛralana yuri ti miilima ka o va n-yina.", "dagbani": "A torn-clothes-person likes “Let’s tie (put) on our clothes” so that she/he can get up and rush out." }, { "english": "useless stuff", "dagbani": "binchɔɣifu" }, { "english": "a standing mass of stone", "dagbani": "binchunchuna" }, { "english": "the owner", "dagbani": "bindana" }, { "english": "owner", "dagbani": "lana" }, { "english": "person characterised by/responsible for sth.", "dagbani": "lana" }, { "english": "each other, one another", "dagbani": "taba" }, { "english": "You take each other to court, but there is no justice with you.", "dagbani": "Yi tahiri tab’ ʒiishɛhi, amaa ka yɛlimaŋli ka yi polo." }, { "english": "We know each other’s secrets and we feel at ease.", "dagbani": "Ti baŋ taba zuɣu dɔdo." }, { "english": "together", "dagbani": "taba" }, { "english": "There was no peace in Dagbong until the Dagomba princes gathered together and took counsel to bring back Naa", "dagbani": "Dagbaŋ daa bi maai hali ka Dagbaŋ nabihi ti laɣim taba gbaai shaawaara n-labisi naa Baawa" }, { "english": "you assembled me in my mother's womb", "dagbani": "nyini n-daa zaŋ ma tuɣi taba m ma pul’ ni" }, { "english": "go together (travel, or logically)", "dagbani": "doli taba" }, { "english": "It is important that the baby's whole body is close to his mother and their tummies touch together properly.", "dagbani": "Di tuya ka bia maa niŋgbuna zaa tabili o ma ka bɛ puya tabili taba viɛnyɛla." }, { "english": "fear and punishment go", "dagbani": "dabiɛm mini tibidarigibo n-dol' taba" }, { "english": "together.", "dagbani": "Taŋkpaɣu" }, { "english": "It is to remove dirt from one another’s eyes that goats move about in pairs.", "dagbani": "ti lu bua nin’ ni zuɣu ka bɛ doli taba." }, { "english": "peers, fellows.", "dagbani": "peers, fellows." }, { "english": "The tree that is in the water does not know that the sun is burning its fellows (trees that are outside the water).", "dagbani": "Tia din be kom ni bi mi ni wuntaŋ’ ŋmɛr’ o taba." }, { "english": "they be blind leaders of the blind", "dagbani": "Ka zom'yi vɔri zoma, bɛ niriba ayi maa zaa nin ti lu la bɔɣiri ni." }, { "english": "disease spreads", "dagbani": "lɔhi ... taba" }, { "english": "Washing children's eyes also is something which prevents this disease from spreading to other children.", "dagbani": "Bihi ninni paɣibu gba nyɛla din ni chɛ ka dɔro ŋɔ ku lɔhi bɛ taba." }, { "english": "fellows", "dagbani": "actually a plural noun" }, { "english": "peers", "dagbani": "taa" }, { "english": "half-sib", "dagbani": "babito" }, { "english": "fellow-..., compounding form of taba 1. taba; bipolitaba. Note: under bipolli", "dagbani": "taba" }, { "english": "See main entry: tabili. tobacco.", "dagbani": "taba" }, { "english": "fanfare", "dagbani": "tababi" }, { "english": "blow a fanfare", "dagbani": "m-pe tababiri" }, { "english": "seven priests who held rams' horn trumpets blew a fanfare", "dagbani": "ayopɔin bɛn gbibi piɛla’ yila kikah’ ayopɔin m-pe tababiri" }, { "english": "The Levites stood opposite the priests who were in charge of the work at that time and blew a fanfare", "dagbani": "Lɛvinim’ maa zaanimi tuhi maligumaaniba bɛn daa su tuma di saha maa m-pe tababi bɛ kikahi maa" }, { "english": "on their trumpets.", "dagbani": null }, { "english": "a pipe, tobacco-pipe", "dagbani": "tabaduɣu" }, { "english": "People who live in glass houses don't throw stones.", "dagbani": "Ŋun pilindi duu ku nyu tabaduɣu." }, { "english": "I have made big water pots and people did not congratulate me, should I make tobacco pipes and be congratulated?", "dagbani": "M me sinsi ka m-bi nya n-faa, n ni ti mɛla tabaduɣuri n-nya n-faa?" }, { "english": "Satan rose up against Israel and incited David to take a census of Israel.", "dagbani": "Sintani daa ti yiɣisi lu Izraɛlnim’ zuɣu, m-pe tabali Dauda ni o kali Izraɛlnima." }, { "english": "If it is the Lord who has set you against me, may an offering be acceptable to him.", "dagbani": "Di yi nyɛla Yawɛ m-pe tabal’ a bahi n zuɣu ŋɔ, nyin’ malimi sara ti o" }, { "english": "necessary, sure, \"a confirmed matter\"", "dagbani": "tabata" }, { "english": "to be certain; to be real; to be true", "dagbani": "niŋ tabata" }, { "english": "A cow does not know the importance of its tail until it is cut off.", "dagbani": "Nahu bi nya ka o zuli niŋ tabata naɣila di ti ŋmaai." }, { "english": "He is liable to act in accordance with his bad thoughts.", "dagbani": "Di niŋdila tabata o yi tum n-doli o suhu ni tɛhi' biɛri maa." }, { "english": "be sure (that..)", "dagbani": "tabbata" }, { "english": "small-small kola nuts or those with weevils", "dagbani": "tabataba" }, { "english": "small-small kola nuts or those with weevils.", "dagbani": "tabataba" }, { "english": "gummy, sticky.", "dagbani": "tabataba" }, { "english": "untrue, uncertain.", "dagbani": "tabataba" }, { "english": "well done!, jolly good show!, way to go!", "dagbani": "tabaarikalla" }, { "english": "may God be blessed!", "dagbani": "tabaarik 'Allah" }, { "english": "to 'palm', carry on or cover with the palm of the hand", "dagbani": "tabi" }, { "english": "(they) will become ashamed and cover their mouths with their hands.", "dagbani": "ba ni ti di vi, ka tabi bɛ noya" }, { "english": "the city that bears your name.", "dagbani": "a yuli ni tab’ tin’ shɛl’ la" }, { "english": "to perch on a tree (bird does)", "dagbani": "tabi" }, { "english": "to gather honey", "dagbani": "tabi" }, { "english": "to harvest honey", "dagbani": "tabi shihi/shiri" }, { "english": "A hole has bees in it but there is no one to harvest the honey from them.", "dagbani": "Voli kpe shihi n-kɔŋ bɛn tabiri ba." }, { "english": "If\na tree is leaning against a stone it is difficult to cut it down.", "dagbani": "Tia yi tabi kuɣili di ŋmaabu to." }, { "english": "If people\nare supporting your buttocks (to help you climb a tree), you climb quickly.", "dagbani": "Bɛ yi tabiri a gbini a durila yom." }, { "english": "Meditireniɛn teeku all the towns that lie along the coast of the Mediterranean Sea.", "dagbani": "naa maa ʒe n-tabi" }, { "english": "the king was standing by the pillar.", "dagbani": "daantaliga" }, { "english": "Kaman nira ni so jɛnjɛŋŋmaa ka di tab’ o ningbuŋ shɛm la, lala ka n daa chɛ ka Izraɛlnim’ zaa mini Judanim’ tabi ma 'just as shorts cling tightly to a person's body, so I bound the whole nation of Israel and the whole nation of Judah tightly to me'.", "dagbani": "ŋun daa tab'" }, { "english": "Awa is related to Abu's family.", "dagbani": "Awa taba Abu dɔɣim." }, { "english": "in the middle of the night; the people are shaken and they pass away.", "dagbani": "yuŋtusua ka niriba maa tabitabi kpi" }, { "english": "If a horse is kicking its", "dagbani": "Wɔhu yi tabir’ o nyaaŋa di bi nyɛ wulana yaha." }, { "english": "back legs, it is of no concern to the spokesman of the chief.", "dagbani": "" }, { "english": "reddish wasp", "dagbani": "tabibi" }, { "english": "reddish wasps", "dagbani": "tabibinima" }, { "english": "magic", "dagbani": "tabibi" }, { "english": "spiritual power", "dagbani": "tabibi" }, { "english": "miracle", "dagbani": "tabibi" }, { "english": "the magicians used magic to make gnats appear, but couldn't.", "dagbani": "timanim’ gba daa niŋ bɛ tabibi ni bɛ chɛ ka pɔri yina, ka wolim" }, { "english": "Keep all your magic spells and charms.", "dagbani": "Gbib’ a tima min’ a tabibi tima maa" }, { "english": "he", "dagbani": "o" }, { "english": "'magic spells and charms", "dagbani": "bukpahitali maa tabibi tuma" }, { "english": "magic", "dagbani": "tabibi" }, { "english": "The diseases of HIV and AIDS are not something human beings have caused.", "dagbani": "HIV mini AIDS doro pala daadam ni tahi shɛli na." }, { "english": "So there is no magic medicine which can cure them.", "dagbani": "Din zuɣu tabibi n-kani din ni tooi tibi li." }, { "english": "magician/s", "dagbani": "tabibi lana/nima" }, { "english": "medicine (gen. word)", "dagbani": "tim" }, { "english": "science", "dagbani": "tabibi" }, { "english": "scientist", "dagbani": "tabibi baŋda" }, { "english": "science, scientific knowledge", "dagbani": "tabibi baŋsim" }, { "english": "physician, doctor", "dagbani": "tabiib" }, { "english": "to kick (esp. backwards, like horse)", "dagbani": "tabigi" }, { "english": "kick backwards, like horse: kick forwards like soccer player", "dagbani": "ŋme" }, { "english": "also sting with tail like scorpion", "dagbani": "dim" }, { "english": "Di to ni a tabigi gɔhi.", "dagbani": "You did steal." }, { "english": "It is hard for thee to kick against the pricks.", "dagbani": "A kpee yi tabig’ a ka a bi tabig’ o labisi a biɛlaa ni n-ka nyaa." }, { "english": "to reject, spurn", "dagbani": "tabigi bahi" }, { "english": "he was angry and spurned his sons and daughters.", "dagbani": "o suhu yiɣisi, ka o tabig’ o bidibisi mini o bipuɣinsi bahi." }, { "english": "For the sake of your name, do not", "dagbani": "A yuli zuɣu, di tabigi ti bahi." }, { "english": "reject us.", "dagbani": "Sim:" }, { "english": "unstick us", "dagbani": "Sim:" }, { "english": "kick", "dagbani": "Sim:" }, { "english": "to unstick sth.", "dagbani": "tabigi" }, { "english": "to come unstuck; to fall off, or away from, the wall (of sth. secured there).", "dagbani": "tabigi" }, { "english": "Who is worthy to break the seals and open the scroll?", "dagbani": "Ŋuni n-lee simdi ni o tabigi bintabinda ŋɔ ka bɔɣi litaafi ŋɔ...?" }, { "english": "a tobacco-seller", "dagbani": "tabikɔhira" }, { "english": "tobacco sellers", "dagbani": "tabikɔhiriba" }, { "english": "If someone is the chief of the tobacco sellers, he is more respected than you are.", "dagbani": "Nir’ yi nyɛ tabikɔhiriba zuɣulana, o mali jilima gar’ a." }, { "english": "a wasp, hornet", "dagbani": "tabilakpia" }, { "english": "a wasp, hornet", "dagbani": "tabilankpia" }, { "english": "I had hornets fall on them and bite and chase away the two kings of the Amorites.", "dagbani": "n daa chɛ ka tabilakpihi lu bɛ zuɣu n-dim kari Amɔrinim’ nanima ayi la bahi" }, { "english": "Those who remove the wasp’s nest have to keep brushing off the wasps.", "dagbani": "Tabilakpihi dagaŋa bɛn kpa ni pihi yɛbiyɛbi." }, { "english": "bee", "dagbani": "shia" }, { "english": "a sweat-fly", "dagbani": "tabilalaa" }, { "english": "iridescent blue beetle found on the heads of growing grain", "dagbani": "tabilangooŋa" }, { "english": "wasp", "dagbani": "tabilankpia" }, { "english": "see main entry: tabilakpia", "dagbani": "tabilankpia" }, { "english": "to stick to", "dagbani": "tabili" }, { "english": "get resin and coat it (the ark) inside and out", "dagbani": "bo diɣiri n-tabilitabili di puuni mini di nyaaŋa" }, { "english": "I saw a book ... and they had used seven seals to press on and seal its opening", "dagbani": "n daa nya litaafi ... ka be zaŋ bintabinda ayopɔin n-dihi tabili di noli" }, { "english": "a fly treads on", "dagbani": "zoo tabili" }, { "english": "If they (flies) tread in it (pus) they can take this trachoma and infect somebody if they just tread on that person's eyes.", "dagbani": "Bɛ (zɔhi) yi tabili li (nyɛmari) bɛ ni tooi zaŋ tirakoma ŋɔ n-looi so ban deeyi kuli tabili dilan’ maa nina." }, { "english": "Do not seal up the words of the prophecy of this book.", "dagbani": "Di zaŋ binshɛɣu n-tabili limsi anabitali yɛligu din be litaafi ŋɔ ni" }, { "english": "rely on, believe", "dagbani": "tabili" }, { "english": "Many assert their loyalty, but who on earth is a person you can rely on?", "dagbani": "Niriba pam yɛr’ ni bɛ nyɛla bɛn ʒe yim, amaa bɛ ni ŋuni n-lee nyɛ nir’ ni yɛn dihi so tabili?" }, { "english": "they regarded what the women said as 'an idle tale' and didn't believe it.", "dagbani": "bɛ daa lihi paɣiba maa yɛligu maa kaman lahibal’ kpɛma, ka daa bi dihi li tabili" }, { "english": "He (or she) wrote letters in Ahab's name and sealed them with his seal.", "dagbani": "o daa zaŋ Ehab yuli sab’ gbana, ka zaŋ o dalinli dihi tabili li" }, { "english": "I saw a book ... and they had used seven seals to press on and seal its opening.", "dagbani": "n daa nya litaafi ... ka be zaŋ bintabinda ayopɔin n-dihi tabili di noli" }, { "english": "a book that has had its opening sealed up with something.", "dagbani": "bɛ ni zaŋ bini dihi litaafi shɛli noli tabili" }, { "english": "There is no confidence (in winning) if you fight against something which is strong.", "dagbani": "Dihi-tabili kani, a yi mo din mali kpiɔŋ." }, { "english": "put on my yoke and be linked to me.", "dagbani": "zaŋ n naɣikɔra dapua ye n-zaŋ yimaŋ’ tabili ma" }, { "english": "he makes an amulet and it is sewn onto the hat.", "dagbani": "niŋ saba ni ka bɛ zaŋli she n tabili zuɣupiligu maa" }, { "english": "seal sth. [X is ring or seal].", "dagbani": "dihi tabili" }, { "english": "He wrote letters in Ahab's name and sealed them with his seal.", "dagbani": "o daa zaŋ Ehab yuli sab’ gbana, ka zaŋ o dalinli dihi tabili li" }, { "english": "a book that has had its opening sealed up with something.", "dagbani": "bɛ ni zaŋ bini dihi litaafi shɛli noli tabili" }, { "english": "Then you should get advice from someone you trust.", "dagbani": "Lala saha ŋɔ di simdi ni a niŋ ninvuɣu’so a ni dihi tabili saawara." }, { "english": "to build X against, into Y", "dagbani": "me X n-tabili Y" }, { "english": "lived in a house built into the city wall", "dagbani": "o yiŋ’ maa daa me n-tabilila tiŋ’ maa gooni she" }, { "english": "attach to (by tying)", "dagbani": "lo n-tabili" }, { "english": "she went to get a red cord and tied it onto her window", "dagbani": "o chaŋ ti bo mi’ ʒee lo n-tabil’ o takɔro maa she" }, { "english": "to lean against", "dagbani": "n-tabili" }, { "english": "A tortoise sits against a tree, but it cannot stretch out its legs", "dagbani": "Kpakpili ʒini n-tabili tia ku teei nabili (naba)" }, { "english": "stretch out its legs.", "dagbani": "me n-tabili." }, { "english": "to be adjacent to.", "dagbani": "Kunduŋ me yili tabili." }, { "english": "Hyena builds its house next to the dog’s house; the dog is not able to sleep.", "dagbani": "baa, baa gogaliga." }, { "english": "you shall take an awl and pierce a hole through his ear to the door.", "dagbani": "nyin’ bom’ peeŋkpaa n-zaŋ o tibili tabili dunoli naŋgbanyee n-chib’ li voli" }, { "english": "to extend as far as, include.", "dagbani": "di miisim maa tabili ninsalinim’ mini biŋkɔbiri" }, { "english": "beings and animals.", "dagbani": "Nanuŋ n-ti tabili Dagbɔŋ nanima luri Ŋmantambo suzuura pam." }, { "english": "The chiefs of Nanun as as well as those of Dagbong respect Ngmantambo greatly.", "dagbani": "O daa ku Ijipti ninsalinim’ bikpamba zaŋ tabili biŋkɔbiri bikpamba." }, { "english": "In Egypt he killed all the firstborn of people and animals alike.", "dagbani": "Bɛ zaa ni ti baŋ ma, bibihi zaŋ tabili ninkura zaa." }, { "english": "all know me, from small children to old people, all.", "dagbani": "di pala o kɔŋko ka o daa zo nambɔɣu maa, amaa" }, { "english": "'not only' (did he have mercy) 'on him but on me, too, and spared me an even greater sorrow'.", "dagbani": "zaŋ tabili man’ gba ni di chɛ ka n ku mali nandahima n-lan pahi" }, { "english": "right from (time) to (time)", "dagbani": "zaŋ tabili ... zaŋ chaŋ/kana" }, { "english": "from when you were born right up until now.", "dagbani": "zaŋ tabili bɛ ni dɔɣi ya saha shɛli zaŋ kana pumpɔŋɔ" }, { "english": "Who is weak and I am untouched by his weakness?", "dagbani": "Ŋuni n-lee gbarigi, ka o gbariginsim maa bi tabili ma?" }, { "english": "tobacco", "dagbani": "tabili" }, { "english": "Tobacco smoke is poisonous to ingest and is very harmful to the smoker.", "dagbani": "Taba nyɔhi nyɛla dimma lɔɣu ka mali barina pam n-ti ban nyuri li." }, { "english": "insect [sp.], small tick", "dagbani": "tabilɔɣu" }, { "english": "adhesive, sticky", "dagbani": "tabinli" }, { "english": "Let my tongue stick to the roof of my mouth", "dagbani": "zilini din leemi zilin’ tabinli" }, { "english": "a supporter, protector", "dagbani": "tabira" }, { "english": "If you have a supporter you won’t fall flat on your back.", "dagbani": "A yi mali tabira a bi luri yɛliga." }, { "english": "to touch with the hand", "dagbani": "tabisi" }, { "english": "They have hands, but cannot feel anything.", "dagbani": "Bɛ mali nuhi, amaa di bi tabisiri shɛli." }, { "english": "Touch me and see, a ghost", "dagbani": "Tabisimiya ma n-nya, dama alizini ka niŋgbuŋ mini kɔba" }, { "english": "hasn't got flesh and bones.", "dagbani": "Bɛ yi pinda a ka a tabisira, sua ni ti ŋmaag’ a." }, { "english": "If someone is shaving your head and you keep touching your head with your hand, you will be cut by the knife.", "dagbani": "Jɛŋgbariga yi bi tabisi o shɛkɔbili, o bi siɣiri siŋa ni." }, { "english": "If the mouse doesn't clutch its 'waist', it doesn't jump down into a clay pot.", "dagbani": "pa taali n nyɛ li ni ... A shihi bee n tabisi so there is no problem if ... you touch or handle" }, { "english": "to steal a little bit of something", "dagbani": "X tabisira" }, { "english": "pilfer.", "dagbani": "zu." }, { "english": "X steals", "dagbani": "X tabisira" }, { "english": "the reading and interpretation of the Qur'an", "dagbani": "tabishiiri" }, { "english": "stairs", "dagbani": "tabitabi" }, { "english": "filth, filthy act", "dagbani": "tabizahim" }, { "english": "cup filled with abominable things and the filth of her adulteries", "dagbani": "tabizahim daɣiri pal' li (pipia)" }, { "english": "she has become unclean", "dagbani": "tabizahim niriba sani" }, { "english": "she has become unclean.", "dagbani": "tabizahim niriba sani" }, { "english": "a filthy person.", "dagbani": "tabizahimlana" }, { "english": "kind, sort, species.", "dagbani": "tabo" }, { "english": "I have people of your type, don't insult me.", "dagbani": "M mali a tabo, di tu ma." }, { "english": "ink.", "dagbani": "tadabo" }, { "english": "to you on paper.", "dagbani": "ŋariŋga vari maa" }, { "english": "leave us not alones", "dagbani": "pahi di ti pɔɣiri duɣiri tadabo" }, { "english": "always write only the truth", "dagbani": "tadabo nyɛ la afanim ni mali alikalimi n-suɣiri binshɛli sabiri la" }, { "english": "Vitex leaves also, are added to the bark to make ink.", "dagbani": "tadab’ biɛɣu so tɛhi wɔɣilalana." }, { "english": "The person with poor quality ink is better than the one who predicts bad things for the future (long thoughts).", "dagbani": "The person with poor quality ink is better than the one who predicts bad things for the future (long thoughts). tadabo chia 'an inkwell'. From: (Ha.) Note: tadawa" }, { "english": "an inkwell", "dagbani": "chia" }, { "english": "garlic", "dagbani": "tafarinom" }, { "english": "a smidgeon, nano-, 'the smallest unit (of value, property, power, energy &c.)'", "dagbani": "tafirili" }, { "english": "to stop sb./sth.", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "A broken piece of a pot prevented things from getting burned; otherwise fire would have destroyed things.", "dagbani": "Salichee n-taɣi buɣim ka chɛ buɣim naan tum tuma." }, { "english": "Do not restrain the Holy Spirit;", "dagbani": "Miriya ka yi taɣi Naawuni Shia Kasi zali;" }, { "english": "If he restrains the rain, everything dries up.", "dagbani": "O yi taɣi saa zali, binshɛɣukam kuurimi" }, { "english": "so that nothing should come up which would delay him in Asia.", "dagbani": "o daa bi bɔri ni sangal’ shɛli ti taɣ’ o zali Ɛsha." }, { "english": "for the defence of truth and justice", "dagbani": "ka taɣi yɛlimaŋli mini din tuhi zali." }, { "english": "it (vaccination) helps him and protects him from catching diseases.", "dagbani": "di sɔŋd’o n taɣir’o ka chɛri dɔriti gbahibu." }, { "english": "who can change him?", "dagbani": "ŋuni n-lee ni tooi taɣ’ o?" }, { "english": "reach to (stop at the edge of) ", "dagbani": "taɣi tariga" }, { "english": "a flood, rising shoulder high", "dagbani": "kom din kpe nti taɣi ninsal’yɛno tariga" }, { "english": "to protect", "dagbani": "taɣiri" }, { "english": "The child's mother's milk protects the child from both hunger and thirst.", "dagbani": "Bia ma bihim ... taɣiri bia maa kum mini kɔnyuri zaa" }, { "english": "King Rehoboam built walls around the cities to protect the Judahites.", "dagbani": "Judanima. Di zuɣu o ʒinimi nimaani n gul’ o ka taɣ’ o tɔbu kam din yɛn yi ni polo na n-ti tuh’ o." }, { "english": "So he should stay there to protect him and fend off any invasion coming against him from that quarter.", "dagbani": "Di ni ti nyɛla leeŋa, ka nyɛ mahim din taɣiri ba tulim wuntaŋ’ ni" }, { "english": "It will be a shade-porch, and a shade to protect them from heat in the", "dagbani": "mahim din taɣiri ba tulim wuntaŋ’ ni" }, { "english": "daytime.", "dagbani": "kurigu zuɣupiligu" }, { "english": "my helmet.", "dagbani": "din taɣiri n zuɣu" }, { "english": "my metal hat which protects my head.", "dagbani": "my helmet. [PSA 60:7] Lit: din taɣiri n zuɣu" }, { "english": "ward off, prevent.", "dagbani": "Naɣla a dolila HIV taɣibu saɣisigu soya." }, { "english": "Unless you follow the recommendations for protection against AIDS.", "dagbani": "soya." }, { "english": "to drive herd (animals).", "dagbani": "amaa ka taɣiya bɛ bihi kuli yiŋ’ ka chɛ ba but drive their calves back to the stable away from them. [1SA 6:7]" }, { "english": "Should", "dagbani": "yi dim’ nahu bee o buŋ’ yi chihi chani ka yi nya o, yin’ taɣim’ o labisi ti ti o" }, { "english": "to prop up.", "dagbani": "A yɛtɔɣa daa taɣiri bɛn tuuri zaana" }, { "english": "your words have supported those who stumbled.", "dagbani": "A yɛtɔɣa daa taɣiri bɛn tuuri zaana" }, { "english": "to direct (liquid), pour.", "dagbani": "taa taɣi" }, { "english": "Moses caught half the blood in a bowl and set it aside.", "dagbani": "Musa daa taɣi ʒim maa pirigili niŋ taha ni zali" }, { "english": "you led water down into the lower part.", "dagbani": "yi daa taɣi kom sɔŋ di biɛŋ din be tiŋli la ni" }, { "english": "pool.", "dagbani": "Malim’ a chɛchɛbuŋ’ shili n-yiɣisi kuli, di yi pa lala saa ni taɣ’ a sɔŋ." }, { "english": "Prepare your chariot and set off home, otherwise the rain will pour down on you.", "dagbani": "N yibala (Ŋun je ma) duɣi dam ka mani mi ni saakom ka o taɣi." }, { "english": "My enemy brewed pito and I thought she was collecting rainwater.", "dagbani": "bɛ daa taɣi deei yɛligu" }, { "english": "they accepted the Word with joy.", "dagbani": "maa ni suhupiɛlli" }, { "english": "protective (armour), shield", "dagbani": "bintaɣirigu" }, { "english": "O leei bintaɣirigu taɣ’ o.", "dagbani": "He became a shield and protected him." }, { "english": "zaŋmiya yɛda niŋbu leei bintaɣirisi", "dagbani": "use faith as your shields." }, { "english": "Binzaa maa zuɣusaa polo mini di bintaɣirisi ni di dapaɣa daa nyɛla zaɣ’ mundili yini.", "dagbani": "The top part of a stand with its side-panels and crossbars was formed all in one piece." }, { "english": "to change, alter", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "Pl: taɣira.", "dagbani": "Pl: taɣibu." }, { "english": "change the customs", "dagbani": "ka taɣi ka’ shɛŋa" }, { "english": "pɔri shɛli lan ka taɣibu", "dagbani": "an unalterable oath." }, { "english": "who can change him?", "dagbani": "ŋuni n-lee ni tooi taɣ’ o?" }, { "english": "don't change your lodgings.", "dagbani": "yin’ di lan taɣi ya yilikpɛrili" }, { "english": "'the law of", "dagbani": "Miidianim’ mini Pɛriʒianim’ zaligu, di bi taɣira" }, { "english": "the Medes and Persians which changeth not'.", "dagbani": "A taɣi alahaʒibu taɣibu ka karigi alahaʒibu karigibu." }, { "english": "You have changed wonderfully and become wonderfully big.", "dagbani": "N Duuma, n suhir’ a, taɣimi tim so." }, { "english": "My Lord, please send somebody else.", "dagbani": "Lit: I beg you, change and send sb.." }, { "english": "ones behaviour, lifestyle", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "readily accept", "dagbani": "deei" }, { "english": "to change, exchange, barter", "dagbani": "Yi liɣiri yi naai, yin’ zaŋmiya yi biŋkɔbiri na ti taɣi bindirigu." }, { "english": "If your money is finished, bring your livestock to exchange for food.", "dagbani": "Yi liɣiri yi naai, yin’ zaŋmiya yi biŋkɔbiri na ti taɣi bindirigu." }, { "english": "the good shepherd gives his life in exchange for that of his sheep.", "dagbani": "piɛgul’ suŋ mi zaŋd’ o nyɛvili taɣir’ o piɛri dini" }, { "english": "smell, sniff, snuff", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "animal smells scent", "dagbani": "taɣi ʒiɛɣu" }, { "english": "Wild donkeys stand on top of hills and snuff the air like jackals.", "dagbani": "Yɔɣu ni bunsi tamla daboya zuɣu n-taɣiri ʒiɛɣu kaman yɔbahi la" }, { "english": "in clots, lumps", "dagbani": "taɣilataɣila" }, { "english": "to be attached, linked (physically).", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "make two braided chains of pure gold, like a rope, and attach the chains to the settings of the jewels.", "dagbani": "zaŋ salima alali m-mali zologunim’ ayi n-ŋmɛl’ li kaman gabisi la n-zaŋ li ga kuɣa maa ni yɛn taɣili binshɛŋa ni maa" }, { "english": "Salima ka bɛ zaŋ mali di (kuɣ’ viɛla) ni taɣili binshɛŋa", "dagbani": "make two braided chains of pure gold, like a rope, and attach the chains to the settings of the jewels." }, { "english": "to agree, be consistent", "dagbani": "taɣili tab’" }, { "english": "to be attached (personal affection)", "dagbani": "taɣili tab’ pam" }, { "english": "Their (jewels') settings were of gold", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "set them in gold settings", "dagbani": "zaŋ li taɣili di salima bintaɣindisi ni" }, { "english": "My life and yours were closely attached to each other.", "dagbani": "M min’ a biɛhigu daa lu n-taɣili tab’ pam" }, { "english": "consistent with what honours God.", "dagbani": "chɛ" }, { "english": "I have become all things to all men.", "dagbani": "ka m biɛhigu mini sokam biɛhigu taɣilila taba" }, { "english": "I let my lifestyle and everyone's lifestyle harmonise with each other.", "dagbani": "ŋmantaɣilima" }, { "english": "a setting (jewellery)", "dagbani": "bintaɣindigu" }, { "english": "settings", "dagbani": "bintaɣindisi" }, { "english": "set them in gold settings", "dagbani": "zaŋ li taɣili di salima bintaɣindisi ni" }, { "english": "to go round the edge, fringe", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "trim round the edge of their hair to give honour to their fetish", "dagbani": "niriba daa wahiri bɛ zabiri taɣindi n-tirila bɛ buɣili jilima." }, { "english": "The people of the desert used to trim round the edge of their hair to give honour to their fetish.", "dagbani": "Tiŋgban’ nɛli ni niriba daa wahiri bɛ zabiri taɣindi n-tirila bɛ buɣili jilima." }, { "english": "to protect, defend", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "Your body needs food to grow and be strong, and it also protects it from catching every disease.", "dagbani": "A niŋgbuna bɔrila bindirigu ni di ŋmɛlim ka mali yaa, ka lan guli ka taɣili ka dɔro kam ku tooi gbaai li" }, { "english": "skirts, fringes", "dagbani": "taɣilima" }, { "english": "hate their very clothes, stained by their sinful lusts.", "dagbani": "leeya bɛn je bɛ binyɛr’ taɣilima din be tiŋli ka bɛ niŋgbuŋ kɔre gabisi li la" }, { "english": "to smack the lips", "dagbani": "taɣim" }, { "english": "to eat something like a toothless person", "dagbani": "taɣim" }, { "english": "If you don’t eat to your satisfaction, it will not prevent you from smacking your lips.", "dagbani": "Bi diri tiɣira ku kɔŋ noli taɣimbu." }, { "english": "Hunger fears the smacking of one’s lips.", "dagbani": "Kum zɔri naŋgban’ taɣimbu." }, { "english": "grass bedding for a horse, litter", "dagbani": "taɣima" }, { "english": "form, shape", "dagbani": "taɣinamsi" }, { "english": "The earth was without form, and void.", "dagbani": "Dunia ŋɔ daa ka taɣinamsi, di daa kul bela vau." }, { "english": "lipsmacking", "dagbani": "taɣinda" }, { "english": "rub", "dagbani": "taɣinda" }, { "english": "trim", "dagbani": "taɣinda" }, { "english": "to grind in a basin", "dagbani": "taɣinti" }, { "english": "to rub, \"rub gently with the hand\" (IM)", "dagbani": "taɣiri" }, { "english": "The irritation (?) of the eye by these organisms keeps making the child rub his eyes.", "dagbani": "Dama bin-yɛrisi ŋɔ nini ŋubitibu maa zuɣu chɛrimi ka bia maa taɣindi o nimbihi" }, { "english": "The fool folds his hands\nand ruins himself.", "dagbani": "Jɛra n-zaŋdi bɛ nuhi taɣindi tab’ ʒiya, ka chɛ ka kum kuri ba." }, { "english": "to pulp sth., \"to beat a soft substance (e.g. boiled okro) into semi-liquid form\"", "dagbani": "•" }, { "english": "changing", "dagbani": "taɣiri" }, { "english": "to arrange, 'dab'", "dagbani": "taɣisi" }, { "english": "to push firewood into the fire", "dagbani": "taɣisi dari" }, { "english": "to absorb", "dagbani": "taɣisi" }, { "english": "hay", "dagbani": "taɣitaɣi" }, { "english": "provender for animals, fodder, hay", "dagbani": "taɣitaɣi" }, { "english": "when a cow gets to chew fodder, does it still low?", "dagbani": "nahu yi ti ŋubiri taɣitaɣi, o lan ŋumda?" }, { "english": "We have fodder and grass.", "dagbani": "Ti mali taɣitaɣi mini mɔri" }, { "english": "to be in worse circumstance than the other person mentioned.", "dagbani": "taɣitaɣi" }, { "english": "The person lying on his back doesn’t see God, how much more so the one lying flat on his stomach.", "dagbani": "Ŋun do yɛliga bi nya Naawuni, ŋun pili o puli zuɣu ŋun’ taɣitaɣi." }, { "english": "penniless.", "dagbani": "taɣitaɣi" }, { "english": "a taxi.", "dagbani": "taɣizii" }, { "english": "bowls.", "dagbani": "taha" }, { "english": "a taxi", "dagbani": "taɣizii" }, { "english": "bowls", "dagbani": "taha" }, { "english": "Muslim night prayers during the last ten nights of Ramadhan", "dagbani": "tahajud" }, { "english": "pan", "dagbani": "tahali" }, { "english": "to lead", "dagbani": "tahi" }, { "english": "they brought a blind person to him.", "dagbani": "bɛ zaŋ zoon’ so tah’ o sanna" }, { "english": "to take sth./sb. with you, 'send'", "dagbani": "tahi" }, { "english": "You take each other to court, but there is no justice with you.", "dagbani": "Yi tahiri tab’ ʒiishɛhi, amaa kayɛlimaŋli ka yi polo." }, { "english": "Who can bring me into a town they have built a big wall round?", "dagbani": "ma bɛ ni me birini gili tin’ shɛl’ la ni?" }, { "english": "(we will) lash them (logs) and put them in the sea, and bring them by water to Joppa.", "dagbani": "(ti ni) lo li n-zaŋ niŋ teeku ni n-dolisi kom tahi Jɔpa na" }, { "english": "So they took him (Naa Gbewaa) and installed him in the hill-country of Sunson.", "dagbani": "Ka bɛ daa tahi o (Naa Gbewaa) n-ti ʒili Sunsɔŋ zoya tiŋ’ ni." }, { "english": "In this case it is necessary to 'send' her to hospital immediately.", "dagbani": "zaŋ lala bara tahi Asibiti yomyom" }, { "english": "God's breath brings the cold so that the great waters freeze.", "dagbani": "Naawuni vuhim n-tahiri maasim na, nti chɛ ka ko’ titaŋa kilim" }, { "english": "Excessive bush-burning also brings about drought, food-shortage or hungry times.", "dagbani": "pooli bee finafali na." }, { "english": "Whatever happens to people on judgment day is caused by death.", "dagbani": "Din kam niŋ achiyama kum n-tahi li." }, { "english": "Magic: the diseases of HIV and AIDS are not something human beings have caused.", "dagbani": "Tabibi: HIV mini AIDS doro pala daadam ni tahi shɛli na." }, { "english": "Your word cannot give us rain, it drives away poverty.", "dagbani": "Yɛla din bi tuhi kpaɣa, tahiri zabili na." }, { "english": "Something that you don’t like and don’t agree with has brought on a quarrel.", "dagbani": "din tahi li ‘which\ncaused it; which brought it (about)’; din tahi na ‘what is the mission’. Lit: which brought it (that situation) here." }, { "english": "If a trachoma affects a person for a long time it brings blindness.", "dagbani": "Tirakoma yi gbaai niri n-ti yuui di tahiri zoontali na." }, { "english": "to send sb. on an errand", "dagbani": "tim" }, { "english": "to shout, make a noise", "dagbani": "tahi" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "tahira" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "tahibu" }, { "english": "Variant:", "dagbani": "tahigu" }, { "english": "they raised their voice and shouted loudly and the wall of the town broke and fell down.", "dagbani": "bɛ daa duhila bɛ yee tahiri pampam, ka tiŋ’maa goondaa maa dii kabi ti lu tiŋa" }, { "english": "a warcry will be raised on that day.", "dagbani": "tɔbu tuhibu tahigu ni ti tahiri dindali maa" }, { "english": "there will be a loud trumpet-blast", "dagbani": "kikaa ni ti tahi pam" }, { "english": "shout at X (in anger), rebuke him", "dagbani": "tahi X zuɣu" }, { "english": "He shouted to him to shut up", "dagbani": "O tah’o zuɣu n’o fooma." }, { "english": "shouted", "dagbani": "tahi" }, { "english": "he turned and rebuked the 'fairy' who was helping the girl to practice divination", "dagbani": "o ŋmaligi tahi kpilikpariga ŋun daa sɔŋdi bipuɣiŋga maa ka o buɣiri baɣiri maa zuɣu" }, { "english": "screech", "dagbani": "chahi" }, { "english": "to nag at", "dagbani": "dɔɣisi" }, { "english": "to blame", "dagbani": "galim" }, { "english": "to thunder", "dagbani": "saa tahi" }, { "english": "it thunders", "dagbani": "saa tahi" }, { "english": "On the morning of the third day it started to thunder.", "dagbani": "Dab’ ata maa dali asiba, ka saa daa gbaai tahibu" }, { "english": "to burst", "dagbani": "tahi" }, { "english": "like how fire bursts out and flares upwards.", "dagbani": "kaman buɣim ni yi tahi yiɣi zuɣusaa shɛm la" }, { "english": "a high wall which is bursting to split.", "dagbani": "goon’ waɣinli din tahi bɔɣi" }, { "english": "a high wall which is bursting to split.", "dagbani": "goon’ waɣinli din tahi bɔɣi a" }, { "english": "to crack", "dagbani": "tahi" }, { "english": "the dry ground cracks", "dagbani": "tiŋgbanikuumi tahi" }, { "english": "You have shaken the land and made it crack and split.", "dagbani": "A chɛ ka tiŋgbani sɔhigi, ka chɛ ka di tahi bɔɣi" }, { "english": "mend its disruption.", "dagbani": "liɣimi di tahibu maa" }, { "english": "It (the wall) is cracked.", "dagbani": "Di tahimi." }, { "english": "rosary", "dagbani": "tahibi" }, { "english": "syphilitic sores in the mouth", "dagbani": "tahiga" }, { "english": "brass pan", "dagbani": "tahili" }, { "english": "large brass bowl", "dagbani": "tahili" }, { "english": "imported from Europe", "dagbani": "tahili" }, { "english": "now extended to aluminium and enamel equivalents", "dagbani": "tahili" }, { "english": "10 measuring-bowls make a large bowl", "dagbani": "Kuruwa pia n-nyɛ tahili" }, { "english": "he poured water into a wash-bowl", "dagbani": "o booi kom niŋ tahili ni" }, { "english": "Moses caught half the blood in bowls and set it aside.", "dagbani": "niŋ taha ni zali" }, { "english": "utensils for carrying fire and tongs, shovels and brass bowls.", "dagbani": "neɛn’ shɛŋa din nyɛ buɣim moori binyara mini gbabɔnima ni soobuya ni taha" }, { "english": "fire-pans.", "dagbani": "buɣim moori taha" }, { "english": "a plate", "dagbani": "tahibila" }, { "english": "enamel measuring-bowl", "dagbani": "kuruwa" }, { "english": "wooden bowl", "dagbani": "kpandili" }, { "english": "bowl (general, clay)", "dagbani": "laa" }, { "english": "calabash(-bowl)", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "t.z. bowl", "dagbani": "saɣidirilaa" }, { "english": "an enamel pan or plate", "dagbani": "parante" }, { "english": "an enamel pan or plate", "dagbani": "saɣidirilaa" }, { "english": "iron sheet", "dagbani": "saɣidirilaa" }, { "english": "tin", "dagbani": "saɣidirilaa" }, { "english": "brass (the metal)", "dagbani": "saɣidirilaa" }, { "english": "silver entered the room first, but it won’t drive away gold (brass)", "dagbani": "Anzinfa daŋ duu ku kari salima (tahili)" }, { "english": "hope.", "dagbani": "tahima" }, { "english": "my Lord are my hope.", "dagbani": "Duuma n-nyɛ n tahima" }, { "english": "There are great hopes.", "dagbani": "Tahima be tooni, ka be nyaaŋa." }, { "english": "lose hope.", "dagbani": "yihi tahima" }, { "english": "he saves those who are without hope.", "dagbani": "tiligiri ninvuɣ’ shɛb’ bɛn yihi tahima" }, { "english": "they can help you not to lose hope.", "dagbani": "(bɛ) ni tooi sɔŋ a ka a nyaŋ tahima yihibu. Dinzuɣu di niŋ zinchili." }, { "english": "So don't delay.", "dagbani": "Dabiɛm" }, { "english": "Fear will overtake the people who set their hope on Ethiopia... and shame will seize them.", "dagbani": "ni ti gbahi ninvuɣ’ shɛb’ bɛn zaŋ bɛ tahima niŋ Itiɔpia ni... ka vi gbahi ba" }, { "english": "Those who (merely) hope for something have gone to bed hungry and those who are first to produce something are satisfied.", "dagbani": "Mali tahima gbe kum ka bɛn’ daŋ wolima pulaa lo." }, { "english": "ambition", "dagbani": "ṭamaa’ ah" }, { "english": "a spell [type], \"black magic believed to cause a person to fall if the person who possesses it shouts at him\" (IM).", "dagbani": "tahiŋga" }, { "english": "a tray, metal tray", "dagbani": "tahipɔŋ" }, { "english": "a brass pan. large brass bowl, originally a standard trade item imported from Europe", "dagbani": "tahiʒiɛɣu" }, { "english": "copper, bronze (metal)", "dagbani": "tahiʒiɛɣu" }, { "english": "Then take an iron pan, place it...", "dagbani": "Di saha ka a zaŋ kurugu tahipɔŋ zali" }, { "english": "a land where the rocks are iron and you can dig copper out of the hills", "dagbani": "Tiŋgbɔn shɛli din kuɣa nyɛ kuriti, ka yi ni ti gbiri tahiʒiɛɣu di daboya zuɣu" }, { "english": "clumsy, careless(ly)", "dagbani": "tajaɣiri" }, { "english": "paper, a letter", "dagbani": "takada" }, { "english": "writing paper, any paper", "dagbani": "takada gbɔŋ" }, { "english": "a clerk", "dagbani": "takada" }, { "english": "disappointment, inconvenience", "dagbani": "takahi" }, { "english": "If you hate to be unpopular, you don't shit on the side of the road.", "dagbani": "A yi je takahi, a bi nyɛri bindi sɔkpaŋa." }, { "english": "Problems never and until Judgement Day.", "dagbani": "Takahi bi naara naɣla achiama." }, { "english": "X experiences disappointment, frustration", "dagbani": "takahi di X" }, { "english": "It is", "dagbani": "Ka yino ko ka takahi dira." }, { "english": "not only one person who gets disappointed.", "dagbani": "yihi takahi" }, { "english": "to cause disappointment; to inconvenience (a remote meaning: to revenge)", "dagbani": "tàkâicii" }, { "english": "offence, unworthiness", "dagbani": "tàkâicii" }, { "english": "a hoof", "dagbani": "takarifeeni" }, { "english": "not even a single cow-hoof will remain.", "dagbani": "hal naɣ’ takarifeeni ku kpalim" }, { "english": "I will let ... your hooves become bronze.", "dagbani": "n ni chɛ ka ... a takarifiɛma leei" }, { "english": "This ... is better than if someone sacrifices a bull with horns and hoofs.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ ... gari nir’ yi zaŋ ... naɣilaa ni yila ni takarifɛma mali sara." }, { "english": "a decorative hood for a horse, caparison, \"decoration for a horse's face with tiny bells\"", "dagbani": "takarisabilo" }, { "english": "decorative hoods for horses", "dagbani": "takarisabilonima" }, { "english": "breeching on hindquarters", "dagbani": "taanchili" }, { "english": "a target", "dagbani": "takati" }, { "english": "a diviner [type]", "dagbani": "takatibinima" }, { "english": "He practiced sorcery and divination, and he consulted with mediums and psychics.", "dagbani": "daa buɣiri baɣisi, ka chani bukpahinim’ mini takatibinim’ ni jinwariba sani" }, { "english": "swordsman", "dagbani": "takɔbchɛra" }, { "english": "they were all swordsmen", "dagbani": "bɛ zaa nyɛla takɔbchɛriba" }, { "english": "sword", "dagbani": "takɔbi" }, { "english": "Variant: takɔbu.", "dagbani": "takɔbi" }, { "english": "Pl: takɔbinima.", "dagbani": "takɔbinima" }, { "english": "Variant: takɔbiri.", "dagbani": "takɔbiri" }, { "english": "God will sharpen his sword and string his bow.", "dagbani": "Naawuni ni sah’ o takɔbi; ka gur’ o tɔbu." }, { "english": "their tongues are like very sharp swords.", "dagbani": "bɛ zilima mi ŋmani takɔbiri din diri pam" }, { "english": "he and his warriors proudly held their spears, cutlasses, swords and arrows.", "dagbani": "o mini o tɔbbihi kuli diri dari m-mali bɛ kpana mini suhi ni takɔbiri ni piɛma" }, { "english": "Knowledge is better than a sword.", "dagbani": " takɔbi tɔɣu ‘sheath’." }, { "english": "and tugged the Philistine man's own sword from its sheath.", "dagbani": "ka darigi ŋooi ŋun' Filistia doo maa\nmaŋmaŋ' takɔbi di tɔɣu ni" }, { "english": "the hilt of a sword", "dagbani": " takɔbi\nkpali" }, { "english": "From:", "dagbani": "(Ha.)" }, { "english": "a sword-carrier, swordsman, warrior equipped with a sword", "dagbani": "takɔbinyaɣira" }, { "english": "sword-carriers, swordsmen, warriors equipped with swords", "dagbani": "takɔbinyaɣiriba" }, { "english": "The king of Moab got 700 swordsmen.", "dagbani": "Mɔab naa daa zaŋ tɔbbihi kɔbisiyopɔin bɛn nyɛ takɔbinyaɣiriba." }, { "english": "swordsman", "dagbani": "takɔbchɛra" }, { "english": "a marketable commodity", "dagbani": "bindarigu" }, { "english": "sth. buyable", "dagbani": "bindarigu" }, { "english": "a plaything", "dagbani": "bindiɛmdi" }, { "english": "children's play thing", "dagbani": "bihibindiɛmdi/bihibindiɛma" }, { "english": "doll", "dagbani": "bihibindiɛmdi/bihibindiɛma" }, { "english": "excrement", "dagbani": "bindi" }, { "english": "fæces", "dagbani": "bindi" }, { "english": "shit", "dagbani": "bindi" }, { "english": "dung", "dagbani": "bindi" }, { "english": "faces", "dagbani": "nina" }, { "english": "smear", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "dung of your sacrificial", "dagbani": "bɪndɪʒe yi" }, { "english": "eat", "dagbani": "di" }, { "english": "their own", "dagbani": "bɛmaŋmaŋ’" }, { "english": "drink", "dagbani": "nyu" }, { "english": "urine", "dagbani": "dulim" }, { "english": "It is not good to squat", "dagbani": "Di bi simdi ka ti damdiri yɔɣuni bee n-nyeri" }, { "english": "faces", "dagbani": "bɛhigu" }, { "english": "bush or pass fæces carelessly around our living space.", "dagbani": "Di simdi ni yi bo kulagaa niŋ yi nɛma ni, ka yi yi ti yi kpaŋa ni yi ti damdi yɔɣuni, ka yi zaŋ li gbi bɔɣili pi yi bindi maa." }, { "english": "'As part of your equipment you are to have a trowel, and when you squat outside, you are to scrape a hole with it and then turn and cover your excrement'.", "dagbani": "bɛ daa kɔhiri bɛ ni daa booni binshɛli ŋmani bindi la ... anzinfa laɣibaligu diba anu" }, { "english": "The native of a place does not shit in his own drinking well.", "dagbani": "Tiŋbia bi nyɛri bindi niŋdi kɔbiliga ni." }, { "english": "A dog has shit in the fireplace.", "dagbani": "Baa nye bindi niŋ daaŋa ni." }, { "english": "Don't send coals to Newcastle.", "dagbani": "Nira ku zaŋ naɣ’ bindi n-labi nahu." }, { "english": "lahi nyaɣim bina ŋɔ ka zaŋ siɣi ti kɔnyurima ni ka di ti ti dɔriti.", "dagbani": "They (animals) can get befouled with fæces and go into our drinking water (sources) and it gives us diseases." }, { "english": "Bɛ dulim, nintori, bindi bee tiri pala din ni tooi che ka HIV doro looi so.", "dagbani": "Their urine, spittle, fæces or vomit can't pass HIV on to anyone." }, { "english": "Nin’ pipililana ʒiɛrila bim’ bina.", "dagbani": "A person who finds it hard to choose struggles for animal." }, { "english": "droppings.", "dagbani": "biŋmaa." }, { "english": "defecator, person shitting", "dagbani": "bindilana" }, { "english": "The dung beetle waited for the person to shit in order to cut the excrement and roll it up, but the person did not shit and so the dung beetle will have to come out and cut it.", "dagbani": "Binajaɣirigu ʒia n-guli bindilana ni o nye ka o jaɣi, bindilana bi nye, o nti gari jaɣi." }, { "english": "toilet paper", "dagbani": "bindibiga" }, { "english": "stick", "dagbani": "bindibiga" }, { "english": "toilet paper (corn-cob, leaves, &c.)", "dagbani": "bindibiga" }, { "english": "Will someone fill a water pot with water and at the same time use a stick with shit on it to stir it?", "dagbani": "Nira ŋun ni ŋɔŋ kom pali siŋa ka lahi zaŋ bindibiga n-timdi di ni damda?" }, { "english": "calabash-drum", "dagbani": "bindili" }, { "english": "calabash-drum (plural: binda)", "dagbani": "bindili" }, { "english": "things which bite", "dagbani": "bindimdigu" }, { "english": "If a child doesn’t have sense and is catching something that bites, let him/her do so and learn a lesson from it.", "dagbani": "Bia yi ka yɛm ka yɛn gbaai bindimdigu, shini o ka o gbaai sa saai sɔha." }, { "english": "food(s)", "dagbani": "bindira" }, { "english": "an heir", "dagbani": "bindira" }, { "english": "See main entry: bindirigu", "dagbani": "bindira" }, { "english": "'things-eater', beneficiary of effects", "dagbani": "bindiriba" }, { "english": "Pl: bindiriba", "dagbani": "bindira" }, { "english": "if we are God's children, then we are His heirs", "dagbani": "ti yi nyɛla Naawuni bihi, dindina ti nyɛla o\nbindiriba" }, { "english": "See main entry: bindirigu", "dagbani": "ndira" }, { "english": "swords", "dagbani": "takɔbiri" }, { "english": "'sixpence', 'sixpenny piece'", "dagbani": "takɔfa" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "takɔfansi" }, { "english": "a window", "dagbani": "takɔro" }, { "english": "windows", "dagbani": "takɔriti" }, { "english": "he managed to put his hand through the window and catch it and bring it in.", "dagbani": "o ti zaŋ o nuu tiri takɔro maa ni n-gbaag’ o kpɛh’ o sani" }, { "english": "he stands behind our wall and peeps and looks in our windows.", "dagbani": "ŋuna n-ʒe ti gooni nyaaŋa n-vɔbisiri lihiri ti takɔriti" }, { "english": "pierce window (in a wall)", "dagbani": "chibi takɔro" }, { "english": "(window-)glass", "dagbani": "takɔriti diɣisi" }, { "english": "which was clear as window-glasses.", "dagbani": "din nyɛ alali n-doya n-ne kaman takɔriti diɣisi la" }, { "english": "Takoro, the title of an officer in the Dagomba army.", "dagbani": "Takoro" }, { "english": "a window-shutter", "dagbani": "takɔrɔbila" }, { "english": "'dash', tip, small gift of appreciation to the messenger who brings a gift", "dagbani": "takubsi" }, { "english": "sweets, 'candy' [Am.], confectionery", "dagbani": "takparikpaɣsi" }, { "english": "the taste, desire for sweets, 'candy' [Am.]", "dagbani": "takparikpaɣsi" }, { "english": "necessity, compulsion", "dagbani": "talahi" }, { "english": "this milk is a necessity for him.", "dagbani": "bihim ŋɔ nyɛla talahi n-t’o" }, { "english": "Duty before pleasure.", "dagbani": "Talahi n-gari yɛli' yura." }, { "english": "But it is essential that you tell him/her.", "dagbani": "Amaa talahi n-nyɛ li ni a yɛli o" }, { "english": "to be necessary; to be compulsory", "dagbani": "kpa talahi" }, { "english": "every year he had to send ... lambs to the king of Israel.", "dagbani": "di daa kpala talahi ni o tahiri piɛbihi ... yuuni kam nti tiri Izraɛl naa" }, { "english": "to be necessary; to be compulsory", "dagbani": "niŋ talahi" }, { "english": "accept the inevitable", "dagbani": "deei talahi" }, { "english": "to be necessary; to be compulsory; So he will submit and work like a slave.", "dagbani": "Dinzuɣu ka o deei talahi n-tumdi tuma kaman dabili la." }, { "english": "duty", "dagbani": "talahi tuuni/tuma" }, { "english": "it is our responsibility to catch him for you.", "dagbani": "di nyɛla ti talahi tuma ni ti gbaag’ o ti a" }, { "english": "close relative/associate", "dagbani": "talahi nira/niriba" }, { "english": "So the one who knows will catch him.", "dagbani": "yin’ zaŋmiya o fali maa ti o dɔɣir’ so ŋun nyɛ o" }, { "english": "give his inheritance to the nearest relative in his clan", "dagbani": "talahi nira o daŋ ni" }, { "english": "Ephraim's ... and ...the Israelite tribes associated with him", "dagbani": "zuliya zaa bɛn nyɛ bɛ talahi niriba ŋɔ" }, { "english": "force", "dagbani": "faliira" }, { "english": "It is not essential in the tradition, but it is something traditionally desirable", "dagbani": "Di pa la kali talahi amaa di nyɛ la kali bɔri li" }, { "english": "PNDC ruling number", "dagbani": "PNDC zaligu dim pahiri 112 daa zali li la talahi" }, { "english": "makes it compulsory.", "dagbani": "o talahi nira" }, { "english": "importance.", "dagbani": "o talahi nira" }, { "english": "a close relative, such as his mother or father, his son or daughter, his brother.", "dagbani": "kaman o ba bee o ma bee o bidibiga bee o bipuɣiŋga bee o mabidoo" }, { "english": "to be multiple, prosperous, abundant.", "dagbani": "tali" }, { "english": "The house of the patient person is built and has many rooms; the house of the impatient and proud person stands in", "dagbani": "Suɣulolana yili ka di me n-tali; karimbaandana yili zali dabari." }, { "english": "ruins and is deserted.", "dagbani": "Note: ?? taligu. Note: ??" }, { "english": "Zaŋ chaŋ o daadamtali polo, bɛ daa dɔɣ’ o la Naa Dauda zuliya ni; ka zaŋ chaŋ o Naawunitali mi polo, ... o nyɛla Naawuni Bia", "dagbani": "as to his humanity, he was born a descendant of David; as to his divine" }, { "english": "holiness, he was shown with great power to be the Son of God'. [ROM 1:3-4]", "dagbani": "Sabta nyɛla biɛrisuŋtali." }, { "english": "Hygiene is a matter of good lifestyle.", "dagbani": "BƐHIGU SHEE KASITALI CLEANLINESS OF THE LIVING AREA." }, { "english": "BARBER/CIRCUMCISER ... The way in which the work of the barber/circumciser became a custom is as", "dagbani": "Daliri shɛli din ti chɛ ka wɔnzamtali nyɛ kali maa m-bɔŋɔ:" }, { "english": "The ways of the world cannot be completely understood by a human being.", "dagbani": "Duniatali ninsal’ ku tooi baŋ." }, { "english": "Such as pregnancy, birth, infancy and adolescence (dangerous times).", "dagbani": "Shɛli ni paɣa puli niŋbu saha, bee bia dɔɣim saha, bia bilim saha bee ninsarintali saha." }, { "english": "prophecy", "dagbani": "anabitali" }, { "english": "Messiahship", "dagbani": "Masiatali" }, { "english": "Christianity", "dagbani": "Kristatali" }, { "english": "forms abstract nouns (from verbs)", "dagbani": "sim" }, { "english": "spur", "dagbani": "tali" }, { "english": "telephone", "dagbani": "talifom" }, { "english": "the spur of fowls and game birds", "dagbani": "taligu" }, { "english": "fontanelle", "dagbani": "taligu" }, { "english": "symptoms", "dagbani": "tali" }, { "english": "medicine for head problem", "dagbani": "zugutaliga" }, { "english": "repetitive, ceaseless", "dagbani": "taligu" }, { "english": "to ask sb. to carry a message, if it does not too seriously inconvenience him, 'message sb.'", "dagbani": "talim" }, { "english": "your errand", "dagbani": "A yi zaŋ" }, { "english": "If you send a message by the hand of a fool.", "dagbani": "yɛtɔɣa talim jɛrigu" }, { "english": "Bi talim daa' ku nyuli soli.", "dagbani": "Those who do not 'message' someone to the market (to buy something for them) will not be looking down the road." }, { "english": "bɛ zaa yinoyino bom’ o yaa ni nyaŋ shɛm tariga,", "dagbani": "those who do not 'message' someone to the market (to buy something for them) will not be looking down the road." }, { "english": "ka bɛ zaŋ talim ti ti bɛ mabihi bɛn be Judia tiŋbɔŋ ti ni", "dagbani": "each of them would find as much as he could manage and send to give to their brethren in" }, { "english": "they actually did that and 'messaged' Barnabas and Saul.", "dagbani": "bɛ daa shiri niŋ lala n-zaŋ talim Baanabas mini Sool" }, { "english": "he would thank the Philippians for the gift they had sent.", "dagbani": "o puhi Filipai Kristiɛnnima, bɛ ni daa talim pin’ shɛli na" }, { "english": "send a letter (because the Post Office is 'going' anyway)", "dagbani": "talim gbɔŋ" }, { "english": "send specifically to do your errand", "dagbani": "tim" }, { "english": "'send', to take or bring sb.", "dagbani": "tahi" }, { "english": "with you", "dagbani": "tolim" }, { "english": "to order sth. through another person", "dagbani": "taluŋ" }, { "english": "to be in death-throes", "dagbani": "talim" }, { "english": "lie struggling in a dying manner", "dagbani": "talim" }, { "english": "pledge given for a debt", "dagbani": "talima" }, { "english": "to pledge", "dagbani": "pa talima" }, { "english": "give his life as a ransom", "dagbani": "zaŋ o nyɛvili m-pa talima" }, { "english": "to receive security for money", "dagbani": "deei talima" }, { "english": "they take the babies of the poor as pledges", "dagbani": "deeri nandaamba biliɛri talima" }, { "english": "If a man is going to lend his neighbour something, he should not take his upper or lower grindstone and deposit it before he makes the loan, because if he does this it is a life that he receives and deposits as a pledge-giving.", "dagbani": "paŋ o kpee, ŋun di deeg’ o nɛli bee o nɛkaŋ’ sɔŋ pɔi ka naanyi paŋ o li, dama o yi niŋ lala, nyɛvili ka o deei sɔŋ talima pabu ni maa." }, { "english": "redeem pledge, pay off debt", "dagbani": "yo talima samli" }, { "english": "Nobody can redeem himself.", "dagbani": "talima samli" }, { "english": "person who holds a pledge, creditor", "dagbani": "talima lana" }, { "english": "His period of service with his owner.", "dagbani": "O ni daa be o talima lan’ maa yiŋ’ saha shɛli maa" }, { "english": "person to whom a pledge is made", "dagbani": "talima ba" }, { "english": "to lie flat", "dagbani": "talisi" }, { "english": "it 'collapsed and lay flat on the ground'", "dagbani": "di lu n-lɛb’ pil’ tiŋa n-dɔni talisi tiŋ’ zaa" }, { "english": "trade", "dagbani": "talla" }, { "english": "trade-goods", "dagbani": "talla" }, { "english": "hawking", "dagbani": "talla" }, { "english": "If you give your items to the vulture to sell, you do not give it directions to the villages.", "dagbani": "A yi ŋma talla ʒili juɣu nyin' di lan wuhi o tiŋkpansi." }, { "english": "Does the dog not really refuse the small heaps of goods for sale?", "dagbani": "Ashee baa bi zaɣisi talla?" }, { "english": "a message, errand (sent with somebody who is going anyway)", "dagbani": "taluŋ" }, { "english": "soil, 'dirt' [Am.], 'sand', good soil.", "dagbani": "tam" }, { "english": "a man came and saw it, and pushed some soil over it.", "dagbani": "do’ so kana nti nya li ka daai tam pi li" }, { "english": "Dust on one’s feet is better than dust on one’s buttocks.", "dagbani": "Napɔŋ' tam sola gbin’ tam." }, { "english": "It spoils the soil for growing food-crops.", "dagbani": "Di kuri la tam zaŋ kpa bindira niŋbu polo." }, { "english": "A further serious problem is", "dagbani": "Di barina kpeeni n-lan nyɛ kom mini" }, { "english": "soil erosion by wind and water.", "dagbani": "Tam yi bali shɛli, saa m-mi." }, { "english": "No smoke without fire.", "dagbani": "No smoke withut fire." }, { "english": "If the soil is soft somewhere; it means that it has rained.", "dagbani": "Lit: If the soil is soft somewhere; it means that it has rained.." }, { "english": "consume the (fertility of the) soil.", "dagbani": "nyu tam" }, { "english": "Why should it go on using up the soil?", "dagbani": "Bɔzuɣu ka nir’ ni chɛ li zali ka di kul nyuri tam yoli?" }, { "english": "topsoil.", "dagbani": "zuɣusaa tam" }, { "english": "topsoil from erosion.", "dagbani": "saa yi mira luɣishɛli nti yaɣi" }, { "english": "if there is too much rainfall in some places the water carries away the topsoil.", "dagbani": "kom maa pahirila zuɣusaa tam maa n-chaŋ" }, { "english": "subsoil", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "fertilizer", "dagbani": "pataraza, kulim" }, { "english": "time", "dagbani": "tam" }, { "english": "time", "dagbani": "saha" }, { "english": "hour (period)", "dagbani": "awa" }, { "english": "to forget", "dagbani": "tam" }, { "english": "Lord, how long will you forget about me?", "dagbani": "Yawɛ, saha yuusim wula ka a yɛn tam n yɛla?" }, { "english": "Or recognise the help of your salvation in the place of oblivion?", "dagbani": "Bee m-baŋd’ a tiliginsim sɔŋsim yɛla bɛ tamsim shee?" }, { "english": "God has forgotten.", "dagbani": "Naawuni tamya." }, { "english": "We won't forget to thank ... A.M.G. who made the pictures which are in this calendar.", "dagbani": "tam ka lam puhiri ... Abdulai Mohammed Gong ŋun sɔŋ yaai anfooni shɛŋa dim be kalɛnda ŋɔ ni maa." }, { "english": "Jesus' disciples forgot about bringing any bread.", "dagbani": "Yisa nyaandoliba daa ti tam bɔrobɔro ʒibu yɛla" }, { "english": "Forgetfulness is ...", "dagbani": "Tamsim ŋmani biɛm, yaalana ŋmani jɛrigu." }, { "english": "like wickedness; a strong person is like a fool.", "dagbani": "" }, { "english": "forgetfulness", "dagbani": "suhufabu, suhukpiŋ" }, { "english": "to be upright on sth., perch (of birds).", "dagbani": "tam" }, { "english": "they saw a guineafowl perched on a tree shaking itself.", "dagbani": "bɛ nya kpaŋ ka o tam tii zuɣu gbaɣitir’ nomaŋa" }, { "english": "Then Abijah stood up on top of the mountain called Zemaraim.", "dagbani": "Di saha ka Abija daa du n-tam zo’ shɛli din yuli booni Zɛmaraim ... la zuɣu" }, { "english": "put/be on top of ...", "dagbani": "tam ... zuɣu" }, { "english": "put/be on top of ...", "dagbani": "tam...zuɣu" }, { "english": "A 'sceptre' of righteousness is what shows that the power of your kingship stands on righteousness.", "dagbani": "Wuntia jaaŋgbee n-nyɛ din wuhiri ni a nam fukumsi tam la wuntia zuɣu." }, { "english": "if even a fox climbs on it he would push it over!", "dagbani": "hal ŋɔɣu yi du n-tam di zuɣu, o ni daai li luhi!" }, { "english": "If a lame person is sitting in a tree, others have lifted him up and put him there.", "dagbani": "Wabili yi ti tam tia zuɣu, bɛ duhi o mi." }, { "english": "him up and put him there.", "dagbani": "" }, { "english": "to set upright on sth.", "dagbani": "n-tamtam bɛ yinsi dufahira zuɣu" }, { "english": "and put them on the flat roofs of their houses.", "dagbani": "[NEH 8:16]" }, { "english": "you will put bread which is holy and put it on top of the table.", "dagbani": "yi ti zaŋdi bɔrɔbɔro din be kasi tamdi teebuli maa zuɣu [EXO 25:30]" }, { "english": "If you are fond of pushing a midget, you will push him on top of a raised spot and he will become taller than you.", "dagbani": "A yi yuri diɣili daabu a ti daari o mi n-tam kuŋkuni zuɣu ka o leei niŋ wɔɣilim n-gari a." }, { "english": "to cock a gun", "dagbani": "tam malifa" }, { "english": "to boil sth.", "dagbani": "tam5" }, { "english": "Heat up some water to a rolling boil.", "dagbani": "Tammi kɔtulim ka di kpeei pam." }, { "english": "'fry'", "dagbani": "fuɣi, fuɣiri, gbirigi, kpeei, chim" }, { "english": "cook, boil, stew", "dagbani": "duɣi" }, { "english": "'stir', prepare t.z.", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "roast, bake, grill", "dagbani": "she" }, { "english": "hope, expectation", "dagbani": "tamaha" }, { "english": "While there's life there's hope.", "dagbani": "Nyɛvili yi biɛni tamaha gba biɛni." }, { "english": "be pregnant, 'expecting'", "dagbani": "tamaha" }, { "english": "expectation and assurance", "dagbani": "tamaha" }, { "english": "Those who (merely) hope for something have gone to bed hungry and those who are first to produce something are satisfied.", "dagbani": "Mali tahima gbe kum ka bɛn’ daŋ wolima pulaa lo." }, { "english": "Someone who wears a hat and pulls it towards the back is showing that he has hope that he will have a posterity.", "dagbani": "Nira yi pili zuɣu piligu ka daai li m-bahi o nyaaŋa ŋɔ maa wuhirimi ni o mali tamaha ni o ni zali nyaaŋa." }, { "english": "We hope that after this lifestyle book you will be able to get something that will help you to a Healthy Lifestyle.", "dagbani": "biɛhigu buku ŋɔ nyaanga yi ni tooi nya binshaɣu din yɛn sɔŋya yi Biɛhisuŋ Biɛhigu puuni" }, { "english": "to think (that)", "dagbani": "tɛhi" }, { "english": "ambition", "dagbani": "ṭamaa’ ah" }, { "english": "Tamale", "dagbani": "Tammali" }, { "english": "Chirizang is a village which is an old village near Sang which is situated between Yendi and Tamale.", "dagbani": "tin’ shɛli din nyɛ tin’ kurili miri Saŋ dim be Naya mini Tamale sunsuuni la." }, { "english": "the Chief of Tamale", "dagbani": "Tamale Dakpɛma" }, { "english": "ant", "dagbani": "tamalichiriga" }, { "english": "ants", "dagbani": "tamalichirsi" }, { "english": "a species of hot pepper", "dagbani": "tamalichiriga" }, { "english": "tamarisk", "dagbani": "tamarisik" }, { "english": "Abraham planted a tamarisk tree in Beersheba", "dagbani": "Ibrahimma daa biri ti’ shɛli bɛ ni booni tamarisik tia la\nBɛrishiiba" }, { "english": "ant [sp.]", "dagbani": "tambaɣiŋga" }, { "english": "termites", "dagbani": "tambaɣinsi" }, { "english": "termite-heap, anthill", "dagbani": "tambiɛɣikpani" }, { "english": "termite-heaps, anthills", "dagbani": "tambiɛɣikpana" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambiɛɣu" }, { "english": "white ant, the small termite", "dagbani": "tambiɛɣu" }, { "english": "small white termite", "dagbani": "tambiɛɣu" }, { "english": "The termites are making spears and the chicks hear about it and then eat the medicine that revives the dead.", "dagbani": "Tambiɛɣu kuriti kpana ka nɔbihi wum diri galiga." }, { "english": "termite", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "ant", "dagbani": "tambiɛtoo" }, { "english": "small (brownish) white ant which is slightly poisonous for chickens", "dagbani": "tambiɛtoo" }, { "english": "stand, base or place to put sth. on", "dagbani": "tamdigu" }, { "english": "mason; builder", "dagbani": "tammɛra" }, { "english": "masons; builders", "dagbani": "tammɛriba" }, { "english": "mason; builder", "dagbani": "tanmɛra" }, { "english": "masons; builders", "dagbani": "tanmɛriba" }, { "english": "They gave money to pay the masons and carpenters.", "dagbani": "bɛ daa ti liɣiri ni bɛ zaŋ yo tammɛriba mini kapintanima" }, { "english": "The stone that the masons rejected has become the chosen stone.", "dagbani": "Kuɣ’ shɛli yinim’ tammɛriba ŋɔ ni daa zaɣisi la n-yipa leei kuɣ’ gahindili" }, { "english": "mason; stone-cutter", "dagbani": "kudzimera" }, { "english": "builder; builder of sand constructions", "dagbani": "meesa" }, { "english": "calico", "dagbani": "tampiɛlli" }, { "english": "white fabric", "dagbani": "tanpiɛlli" }, { "english": "Davis used a white cloth like a slip to put round his waist.", "dagbani": "Dauda daa zaŋ tampiɛlli din ŋmani mukuru lo o shee" }, { "english": "the woven or knitted material of wool or linen.", "dagbani": "bɛ ni wuɣi tan’ shɛŋa, bee ago ni bee tampiɛlli" }, { "english": "ashes", "dagbani": "tampiligim" }, { "english": "ashes", "dagbani": "tampilima" }, { "english": "Scrape up a really full handful of ash from the hearth.", "dagbani": "Toomiya daaŋa ni tampiligim nukurugu palipali" }, { "english": "Ashes from it (vitex tree) also help to remove the hair from hides in tanning.", "dagbani": "Di (ŋariŋga) tampiligim gba pahiri n-veeri gbanzabgandi." }, { "english": "Your maxims are proverbs of ashes.", "dagbani": "Yi yɛlimaŋli yɛtɔɣa nyɛla tampiligim ŋaha" }, { "english": "God knows whose buttocks are white and it is not those who sit on ashes.", "dagbani": "tampiligim zuɣu." }, { "english": "limewash.", "dagbani": "limewash." }, { "english": "sandstone, a large rock", "dagbani": "tampiuŋ" }, { "english": "sandstone rock", "dagbani": "tampiŋ" }, { "english": null, "dagbani": "tampiɔŋ" }, { "english": null, "dagbani": "tampiɔn" }, { "english": "sandstone, a large rock", "dagbani": "Tampiŋ" }, { "english": "Sheabutter that has melted on a sandstone rock will not be collected with anger.", "dagbani": "Tampiŋ zuɣu kpam nyaligi doya di ku va ni suli." }, { "english": "Sheabutter fears the sun and teeth fear the stone.", "dagbani": "Kpam zɔri wuntaŋa ka nyina zɔri tampima." }, { "english": "a rock can be uprooted from where it lies.", "dagbani": "tampiɔŋ vuɣiri di dooshee a" }, { "english": "the earth quaked and the rocks split", "dagbani": "dam ka tampima bɔɣi" }, { "english": "rocks and stones were just lying about everywhere", "dagbani": "tampima mini nyolin kuɣa kuli do la luɣilikam" }, { "english": "water came out of rocks and flowed", "dagbani": "kom yi tampima ni na zɔra" }, { "english": "The rain came down, the floods rose,... but it did not fall, because its foundations were on rock", "dagbani": "saa daa ti mi ka kom kpe, ... ka di bi lu la, dama o daa me li tamla tampiŋ zuɣu" }, { "english": "A compound floor that is made of strong sandstone will not fear the rain.", "dagbani": "Tampima dundɔŋ ku zo saa." }, { "english": "Like how black rock is harder than a flint.", "dagbani": "Kaman tampiŋ sabinli ni kpɛm’ gari chɛribokuɣili shɛm." }, { "english": "threshing-floor", "dagbani": "kabɔɣili" }, { "english": "a clod, lump of soil, ball of building-mud", "dagbani": "tampuɣili" }, { "english": "clods", "dagbani": "tampuɣa" }, { "english": "Who laid its first ball of clay?", "dagbani": "ŋuni n-daa lee sɔŋ di tuuli tampuɣili?" }, { "english": "When the dusty soil forms clods", "dagbani": "saha shɛli taŋkpagbiligu yi ti laɣim niŋ tampuɣa" }, { "english": "when the dusty soil forms clods.", "dagbani": "taŋkpagbiligu yi ti laɣim niŋ tampuɣa" }, { "english": "course (in building), foundation.", "dagbani": "tampuɣa" }, { "english": "they had not yet laid the foundation-course of the Lord's temple.", "dagbani": "bɛ daa na bi sɔŋ Yawɛ jɛmbu duu maa tanzaa tampuɣili" }, { "english": "midden, rubbish-(Am. garbage)-heap; refuse dump", "dagbani": "tampuli" }, { "english": "(they) collect up the ashes that have scraped together and dispose of it on the rubbish dump on the edge of town", "dagbani": "(bɛ) va bɛ ni kaɣisi taŋkpa’ shɛli maa ti bahi tiŋ’ maa tariga tampuli zuɣu" }, { "english": "A billy-goat may stand on top of the rubbish dump, but it won't bark at a stranger.", "dagbani": "Bulaa tam tampuli zuɣu ku wahi sana." }, { "english": "If you see a bone lying on the refuse dump, know that it once had fat and salt on it.", "dagbani": "baŋmi ni dahinshɛli kpam ni yalim ni ka di yina." }, { "english": "Are they going to take burned stones out of the rubbish-heaps and use them to build?", "dagbani": "Bɛ ni yihi kuɣa din daa di buɣim tampuya saɣiri la ni m-me?" }, { "english": "forgetting", "dagbani": "tamsim" }, { "english": "proudly", "dagbani": "tamtam" }, { "english": "The fool has strength and walks proudly, but he doesn’t know that one day his strength will no longer be there.", "dagbani": "Jɛrigu m-mal’ yaa nɔri tamtam ka bi mi ni yaa naara." }, { "english": "leaves of cassava", "dagbani": "tana shingu" }, { "english": "hobble –- rope for tying feet of horse to prevent easy movement", "dagbani": "tanachi" }, { "english": "whoever loosed the feet of a bush-donkey ... from the hobble?", "dagbani": "ŋuni n-lee gaai mɔɣu ni\nbun’ ... naba ni tanachi?" }, { "english": "It is good to hobble an elephant, but who is going to catch the elephant to do it?", "dagbani": "Wɔbigu simsi tanachi ka ŋun’ gurit’ o?" }, { "english": "'to tether'", "dagbani": "taŋge" }, { "english": "loincloth", "dagbani": "tanchili" }, { "english": "rubble, pieces of broken wall.", "dagbani": "tandaɣili" }, { "english": "Kuɣidashɛɣu mini tandaɣili daa ŋmɛ naŋbaŋkpeeni n-chaŋ kuliga ni n-ti siɣi ka kuɣidashɛɣu duna ka tandaɣili kpalim kuliga maa ni.", "dagbani": "nothing left standing on another" }, { "english": "tandi", "dagbani": "sand" }, { "english": "sand", "dagbani": "tandi" }, { "english": "earth, mud and similar substance especially for human use, 'swish' 'adobe' [Am.], mortar; pottery clay (but this is more correctly yadzri); concrete.", "dagbani": "n. 'sand' earth, mud and similar substance especially for human use, ‘swish’ 'adobe' [Am.], mortar; pottery clay (but this is more correctly yadzri); concrete." }, { "english": "A bone that could not be broken with one’s teeth is lying there covered with mud.", "dagbani": "Kɔbili ka ŋmabu zaŋ buɣi tandi." }, { "english": "Jesus mixed mud and used it to open (the man's) eyes.", "dagbani": "Yisa daa gari tandi n-zaŋ neeg’ o nina maa." }, { "english": "to build with mud or swish.", "dagbani": "me tandi" }, { "english": "Talk.", "dagbani": "Naŋgban’ kom ku me tandi." }, { "english": "They made the Israelites tread swish and mould bricks.", "dagbani": "Bɛ daa chɛ ka Izraɛlnim’ maa nɔrila tandi, ka ŋmari bilichiisi" }, { "english": "tan", "dagbani": "TE/I/A" }, { "english": "tɪn", "dagbani": "TE/I/A" }, { "english": "tena", "dagbani": "TE/I/A" }, { "english": "tii", "dagbani": "TE/I/A" }, { "english": "tammera", "dagbani": "TE/I/A" }, { "english": "tandɔɣu", "dagbani": "TE/I/A" }, { "english": "tankpaɣu", "dagbani": "TE/I/A" }, { "english": "taŋkuɣili", "dagbani": "TE/I/A" }, { "english": "a borrow-pit, a quarry for swish or gravel", "dagbani": "tandɔɣu" }, { "english": "The swish pit does not care about a blind person.", "dagbani": "Tandɔɣu baɣa ni zoma." }, { "english": "However deep the swish pit is, it cannot hold a hippopotamus.", "dagbani": "Tandɔɣu din zilima ku zali ŋamli." }, { "english": "the Valley of Siddim was full of tar pits", "dagbani": "Kootaali tandɔri n-daa kul yɛrigi Siddim vinvamli maa ni" }, { "english": "puddle, flooded pit", "dagbani": "tandɔɣu kom" }, { "english": "telecommunications, telephone", "dagbani": "tangalamfo" }, { "english": "telephone-pole", "dagbani": "tangalamfo dɔɣu" }, { "english": "a telegram", "dagbani": "tangaram" }, { "english": "sanitary labourer", "dagbani": "tangaasi" }, { "english": "a strip of woven cloth, piece of cloth", "dagbani": "tani" }, { "english": "and took a length of cloth and spread it to cover the place where God was", "dagbani": "ka zaŋ tani n-yirigi pili Naawuni biɛhigu shee maa" }, { "english": "use fine white cloth to make a turban and some hats", "dagbani": "zaŋ tan’ piɛl’ viɛlli she bantabiga mini zuɣupila" }, { "english": "as a weaver folds up strips of cloth", "dagbani": "kpabiri tana shɛm la" }, { "english": "A cotton-spinner is someone who makes yarn for the weaver to use in making cloth.", "dagbani": "Gummiri' nyɛ la ninvuɣi so ŋun maani gumdi n-tiri kpalua ka o mali wuɣiri tana." }, { "english": "When development began to make its mark in Dagbong, the weavers", "dagbani": "Ninneesim ni daa ti niŋ bazinta Dagbɔŋ ka kpaluhi da pili m-bahiri mi' sabila mini mi' piɛlla n gabiri taba n wuɣiri tana" }, { "english": "began to use indigo and white yarns and weave them together to make cloth.", "dagbani": "A yi so kpalaŋa ti darigi tana m-poog’ a." }, { "english": "If you wear a pair of trousers and have to stretch it later, it means the cloth you had to make the trousers was insufficient.", "dagbani": "" }, { "english": "a bandage", "dagbani": "yi bi niŋdi tana lɔri bɛn nya dansi la you have not bandaged those with wounds. [EZK 34:4]" }, { "english": "a lump, clot", "dagbani": " taɣilataɣila ‘lumpy’. tanchili; ʒitani." }, { "english": "dust", "dagbani": "tankpaɣu" }, { "english": "meat shared and paid for by a group", "dagbani": "tantani" }, { "english": "shallow", "dagbani": "tantaŋa" }, { "english": "grass [sp.] short, particularly good for grazing", "dagbani": "tantee" }, { "english": "The short tantee grass is used for making a mat, but what about the tall elephant grass?", "dagbani": "Tantee wuɣ’ gballi ka gbuŋgbaŋ ŋuna?" }, { "english": "elephant grass", "dagbani": "gbiŋgbaŋ" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kulimɔri, kunduŋpiɛm, kpaaŋwundigu, kpiŋkpaŋgɔŋ, laŋgirindoo, naɣipuri, naɣiyɛm, narigbuŋgbaŋ, piriŋkpaŋ, pirimpiɛligu" }, { "english": "tarpaulin, tent-material", "dagbani": "tanti" }, { "english": "Their work was tentcloth-weaving.", "dagbani": "Bɛ ... tuma daa nyɛla tanti wuɣibu tuma" }, { "english": "a tent", "dagbani": "tanti suɣili" }, { "english": "pulled up like a shepherd's tent", "dagbani": "kaman bɛ ni sibigiri piɛgul’ tanti suɣili shɛm la" }, { "english": "a canopy, tent", "dagbani": "tanti" }, { "english": "he turned aside and entered her tent.", "dagbani": "o daa ŋmaligi kpe o sani tanti maa ni" }, { "english": "hook the loops together so as to make a single", "dagbani": "zaŋ gɔhigɔhi biŋgolinsi maa tabili taba, ka di niŋ tanti yini" }, { "english": "canopy", "dagbani": "kasi shee" }, { "english": "a bolt, strip of fabric", "dagbani": "tantolinli" }, { "english": "narrow strip", "dagbani": "tantolinli din yili luɣ’" }, { "english": "curtain", "dagbani": "tantolinli din yili luɣ’ kasi shee la tooni" }, { "english": "It is to have two shoulder pieces attached to two of its corners, so it can be fastened.", "dagbani": "Di simdi ka di ti mali bɔɣisapima zuɣu tantolima ayi din ni chɛ ka di mini binyɛribila maa nyɛ zaɣ’ yini" }, { "english": "lace", "dagbani": "tanvɔya" }, { "english": "'holey cloth'", "dagbani": "tanvoya" }, { "english": "revealing garments, their linen handkerchiefs, and the scarves and long veils they wear on their heads", "dagbani": "tanvoya binyɛra ni tan’ piɛl’ viɛlli binyɛra ni bantabisi ni sarisi" }, { "english": "tree with a scarlet blossom", "dagbani": "tanyibiga" }, { "english": "foundations of a building", "dagbani": "tanzaa" }, { "english": "the foundation of your throne.", "dagbani": "bɛ daa na bi sɔŋ Yawɛ jɛmbu duu maa tanzaa tampuɣili" }, { "english": "they had not yet laid the foundation-course of the Lord's temple.", "dagbani": "bɛ daa na bi sɔŋ Yawɛ jɛmbu duu maa tanzaa tampuɣili" }, { "english": "all the foundations of the earth are shaken.", "dagbani": "dunia ŋɔ tiŋgbani tanzahi zaa dammi" }, { "english": "you will build (it) on (its) ancient foundations.", "dagbani": "Yi ni me li tam di tanza’ kura zuɣu." }, { "english": "mixed cloth", "dagbani": "taŋgari" }, { "english": "town-guards", "dagbani": "taŋgaasi" }, { "english": "balanced", "dagbani": "taŋgim" }, { "english": "equally-valued", "dagbani": "taŋgim" }, { "english": "indecisive", "dagbani": "taŋgim" }, { "english": "false yam", "dagbani": "taŋkɔro" }, { "english": "a laterite stone", "dagbani": "taŋkuɣili" }, { "english": "pl. taŋkuɣa", "dagbani": "Pl: taŋkuɣa" }, { "english": "pl. taŋkuɣi'", "dagbani": "Pl: taŋkuɣi'" }, { "english": "Food gained by fraud tastes sweet to a man, but he ends up with a mouth full of gravel.", "dagbani": "Nir’ yi ŋma ʒiri nya bindirigu, di nyaɣisa, amaa di nyaaŋa taŋkuɣa n-yɛn pali o noli." }, { "english": "He sends hail like gravel.", "dagbani": "O chɛ ka sakuɣa be kaman taŋkuɣibihi la luri na." }, { "english": "dust (thrown up)", "dagbani": "taŋkpaɣu" }, { "english": "and it was like fine dust in the whole land of Egypt.", "dagbani": "ka di be kaman taŋkpa’ balli Ijipti tiŋgbɔŋ maa zaa ni" }, { "english": "take dust from the floor of the Tabernacle and add it to the water.", "dagbani": "tooi tankpaɣu din do Naawuni jɛmbu shee tiŋgban’ ni n-zaŋ li niŋ kom maa ni" }, { "english": "We are brought down to the", "dagbani": "ti kul teei dola tankpaɣu ni" }, { "english": "dust", "dagbani": "taŋkpa’" }, { "english": "I beat them and crushed them, so that they became like fine dust which the wind blows away.", "dagbani": "n daa bu n-nuɣisi ba kaman pɔhim ni ʒiɛri taŋkpa’ zim shɛli chana" }, { "english": "(they) collect up the ashes that have scraped together and dispose of it on the rubbish dump on the edge of town.", "dagbani": "va bɛ ni kaɣisi taŋkpa’ shɛli maa ti bahi tiŋ’ maa tariga tampuli zuɣu" }, { "english": "dirt gets into the eyes of a antelope, its friend will remove it.", "dagbani": "wɔr’ ʒe’ so mini wɔr’ ʒe’ taŋkpaɣu ni" }, { "english": "another red horse and a sorrel ('dusty-red') horse and a white horse followed him.", "dagbani": "wɔr’ piɛlli dol’ o nyaaŋa" }, { "english": "soil, 'sand' (Gh.)", "dagbani": "taŋkpaɣu" }, { "english": "Use 'sand' to build a sacrifice-'altar' for me.", "dagbani": "Zaŋmiya taŋkpaɣu me sara maligu bimbini ti ma" }, { "english": "dust-devil", "dagbani": "taŋkpagbiligu" }, { "english": "whirling dust", "dagbani": "taŋkpagbiligu" }, { "english": "dust-storm", "dagbani": "taŋkpagbiligu" }, { "english": "a whirlwind will come from the north.", "dagbani": "taŋkpagbiligu ni\\nyi nuzaa polo na" }, { "english": "God’s gift has no dust-storm.", "dagbani": "Naawuni pini, di ka taŋkpagbiligu." }, { "english": "make them like the dust-devil of a whirlwind.", "dagbani": "niŋm’ ba kaman pɔhimʒiɛpiliŋga taŋkpagbiligu la" }, { "english": "If someone doesn’t like you and you are swimming with him, he says that you are kicking up dust in his eyes.", "dagbani": "taŋkpaɣu biligu niŋdi o nin’ ni." }, { "english": "dust, friable soil", "dagbani": "taŋkpaɣu biligu" }, { "english": "fine dust", "dagbani": "taŋkpazim" }, { "english": "its dust contains nuggets of gold", "dagbani": "salima be di taŋkpazim ni" }, { "english": "Your stones and timber and soil they shall cast into the water", "dagbani": "Bɛ ni ti va yi kuɣa mini yi taabɔdari ni yi taŋkpazim ti bahi kom ni" }, { "english": "dust (thrown up)", "dagbani": "taŋkpɔɣu" }, { "english": "soil", "dagbani": "taŋkpɔɣu" }, { "english": "cloud of dust", "dagbani": "taŋkpɔgbuligu" }, { "english": "cloud of dust", "dagbani": "tankpɔgbuligu" }, { "english": "cloud of dust", "dagbani": "tankpabulugu" }, { "english": "clouds of dust", "dagbani": "taŋkpɔgbula" }, { "english": "a dust haze", "dagbani": "taŋkpolɛligu" }, { "english": "a dust haze", "dagbani": "tankpolɛligu" }, { "english": "a dust haze", "dagbani": "taŋkpɔgbuligu" }, { "english": "the cheek, temple, side of the face", "dagbani": "tapaɣa" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "The one who apologizes is safe from being slapped.", "dagbani": "Baɣibaɣi noli tiligi tapaɣa." }, { "english": "if a woman wears a headscarf that covers her cheeks, it shows that she is disrespectful.", "dagbani": "paɣa yi bɔbi bɔbiga n zaŋ gbiligi o tapaɣa di wuhirimi ni o nyɛla ninchini lana" }, { "english": "if someone slaps the right side of your face, you turn the other also for him.", "dagbani": "so yi lab’ a nudirigu polo tapaɣa, nyin’ lɛbigim’ din’ la gba pah’ o" }, { "english": "some people slapped his cheeks.", "dagbani": "shɛb’ labir’ o tapaɣisi" }, { "english": "face", "dagbani": "tapaɣisi" }, { "english": "note", "dagbani": "ninni" }, { "english": "a tribal mark on the face between the nose and the cheek", "dagbani": "tapalli" }, { "english": "a tractor (agricultural)", "dagbani": "tarata" }, { "english": "(walking) unsteadily, toddling (esp. of a child learning to walk)", "dagbani": "taratara" }, { "english": "plaster (wall-plaster)", "dagbani": "tari" }, { "english": "to apply plaster", "dagbani": "ta tari" }, { "english": "We get soap from sheanut-pulp, and also use the water to add to plaster and plaster our rooms to make them strong.", "dagbani": "Ti nyari chibo kpambirigu ni, ka lan mali kpambiri' kom m-pahiri tari ni n-tari ti duri ka di mali yaa." }, { "english": "to share, share out", "dagbani": "tari" }, { "english": "divided it (food) up and gave it to his disciples to share out to the people.", "dagbani": "ka ŋmahiŋmahi li ti o nyaandoliba maa ni bɛ tari salo maa and" }, { "english": "If you go hunting with a fool and he kills an animal and gives you the lower part of the leg, if you also kill an animal, you go one better and give him the head.", "dagbani": "A mini jɛrigu yi chaŋ mɔɣu ni ka o ti ku n-ti a bimbee, a mi yi ti ku, nyin’ tarimi o bin’ zuɣu." }, { "english": "Di bi simdi ni tinim’ chɛ Naawuni yɛligu tɔɣisibu ka kpalim bindira taribu ni.", "dagbani": "It would not be right for us to neglect the ministry of the word of God in order to keep sharing out food." }, { "english": "bɛ tariti liɣri nti pahi pina balibu kam", "dagbani": "they share out money and add all sorts of gifts." }, { "english": "commoner.", "dagbani": "tari" }, { "english": "telephone", "dagbani": "tarifom" }, { "english": "boundary, limit, end", "dagbani": "tariga" }, { "english": "Variants: tarigi", "dagbani": "Pl: tarisi" }, { "english": "go out to the edge of the town and throw the torches up into a tree.", "dagbani": "a yurilim din galisi ka ka tariga ŋɔ" }, { "english": "your love which is great and has no limit.", "dagbani": "Dina ka Yawɛ zali ya ni sokam pihim’ o dimma tarig’ la." }, { "english": "Thus the Lord has commanded you that each one should collect as much as he needs to eat.", "dagbani": "Akpaɣila ŋɔ yi ti yaɣi digrii 39 zuɣu dindina dilana niŋgbuna biisim yaɣi tariga." }, { "english": "If the fever exceeds 39 degrees the persons body temperature has become excessive.", "dagbani": "Lit: passed its (proper) limit." }, { "english": "to the best of one's ability", "dagbani": "yaa/kpiɔŋ/nyaŋsim tariga" }, { "english": "He gave to each one according to his ability.", "dagbani": "O daa ti bɛ zaa la kaman bɛ yaa tariga ni nyɛ shɛm" }, { "english": "A snake bites according to the size of its mouth.", "dagbani": "Wahu dimdila o noli tariga." }, { "english": "Naawuni will show the person his grace and his protection.", "dagbani": "nira yi yuri Naawuni ni o suhu zaa min’ o tɛha zaa ni" }, { "english": "if a person loves God with all his heart and mind and to his utmost strength.", "dagbani": "o kpiɔŋ tariga" }, { "english": "everyone had to contribute as much as he could afford.", "dagbani": "bɛ tɔhiri nanzinfa mini salima maa kaman sokam nyaŋsim tariga ni nyɛ shɛm na" }, { "english": "Then the baby can suck until his hunger is satisfied.", "dagbani": "Lala saha maa bia ni tooi mɔɣi saɣi o kum tariga" }, { "english": "be very much; too much ('reach extremity')", "dagbani": "paai tariga" }, { "english": "(he) planted additional things along the edges of the field.", "dagbani": "binshɛŋa din pahi dolisi putarisi" }, { "english": "to run as far as a terminal distance of 200 miles.", "dagbani": "n-chaŋ hal nti paai kaman maili kɔbisiyi wɔɣilim tariga" }, { "english": "\"Move over, move over\" and if you reach the wall, you can’t go any further.", "dagbani": "\"Saɣisi doni, saɣisi doni!\" yi ti paai dukpini, di paa' la tariga maa." }, { "english": "There is a limit to everything.", "dagbani": "tariga." }, { "english": "fill/fit completely", "dagbani": "saɣi ... tariga" }, { "english": "Put food in the people's sacks as much as they can carry.", "dagbani": "Niŋm’ bindira su niriba maa kpalansi ni ka di saɣi bɛ ʒibu tariga" }, { "english": "come to a stop, end", "dagbani": "zani tariga" }, { "english": "the work (will) come to an end", "dagbani": "tuma maa zani tariga" }, { "english": "“demarcate”", "dagbani": "tariga pirigi tarisi" }, { "english": "as from today", "dagbani": "zuŋo tariga" }, { "english": "After today, do not go there.", "dagbani": "Zuŋo tariga, mira ka a chaŋ ni." }, { "english": "hyæna, ‘wolf’ (epithet)", "dagbani": "tarigaŋti" }, { "english": "to be unable", "dagbani": "tarigi" }, { "english": "He was unable to put me down.", "dagbani": "O tarigi ma\nluhubu." }, { "english": "He failed to complete the building.", "dagbani": "O tarigi duu maa naabu." }, { "english": "they got as far as Mara but couldn't drink the water there, because it was bitter.", "dagbani": "bɛ daa ti\npaai Mara nti tarigi di kom nyubu, dama di daa tomi" }, { "english": "unable to build it and finish.", "dagbani": "tarigi li me n-naai." }, { "english": "a cook", "dagbani": "bindiriduɣira" }, { "english": "Pl", "dagbani": "bindiriduɣiriba." }, { "english": "So cooks who cook food to sell should make an effort to make a roof over", "dagbani": "Dinzuɣu bindiriduɣiriba, bɛn duɣiri kɔhira, niŋmiya aniya zaŋ kpa binlunsi zaŋ pili bindir’ duɣira polo." }, { "english": "food", "dagbani": "bindirigu" }, { "english": "The child's mother's milk is what contains nourishment.", "dagbani": "Bia ma bihim nyɛla din mali bindirigu" }, { "english": "If you are cooking for the whole household.", "dagbani": "Di yi niŋ ka a duɣiri yili maa zaa bindirigu" }, { "english": "Food is tasty in the mouth.", "dagbani": "Bindirigu nyaɣisil’ alaafeelana nol’ ni." }, { "english": "of a healthy person.", "dagbani": "Daadam nyari ayodin la bindirigu ni." }, { "english": "People get iodine in food.", "dagbani": "Bɛ pakoya ni daa bi nyari bɛ ni pirigiri bindir’ shɛŋa" }, { "english": "Their widows weren't getting (anything) when they shared out some foodstuffs.", "dagbani": "bomiya bindira ti kuŋkɔɣinzɔriba" }, { "english": "find food for the refugees.", "dagbani": "Kpaŋmi amaŋ ka a diri bindira dibaata din doya ŋɔ ni zaɣi yini." }, { "english": "Try to eat at least one of the foodstuffs listed here.", "dagbani": "Try to eat at least one of the foodstuffs listed here." }, { "english": "food-scraps", "dagbani": "bindir’ burisa" }, { "english": "He wanted to eat the rich man's food-scraps which fell on the ground.", "dagbani": "O daa bɔrimi ni o diri bundan’ maa bindir’ burisa din luri tiŋa" }, { "english": "solid food", "dagbani": "bindiri' tibisa" }, { "english": "If eating solid food is difficult for you.", "dagbani": "Bindiri' timsa dibu yi niŋd’a tom" }, { "english": "an eater (-of-food)", "dagbani": "bindiridira" }, { "english": "seeds sprout and grow up and make food for eaters.", "dagbani": "bimbira zɔri yiri na n-zoori niŋdi bindira tiri bindiridiriba" }, { "english": "a good-for-nothing person", "dagbani": "bindirili" }, { "english": "food-shortage, famine, insufficiency of food", "dagbani": "bindiripooli" }, { "english": "I will cause a famine to fall on you and deny you food.", "dagbani": "chɛ ka bindiripooli kul luri a zuɣu mɔŋ a" }, { "english": "a bed, sleeping-mat", "dagbani": "bindoo" }, { "english": "they went up and spread a sleeping-mat on the flat roof for Saul.", "dagbani": "bɛ daa zaŋ bindoo n-du pii zuɣu ti yɛrigi sɔŋ Sool" }, { "english": "people were carrying the sick on their beds and stretchers.", "dagbani": "niriba daa ʒiri barinim’ bɛ bindɔhi zuɣu mini bɛ daamaŋkanim’ ni" }, { "english": "The bed is not long enough for him to stretch.", "dagbani": "Bindoo bi waɣa ka nir’ ni tooi teeg’ omaŋ’ dɔni di zuɣu." }, { "english": "We use kapok to stuff pillows, beds and mattresses.", "dagbani": "Ti mali gumdi maa suri la difaya mini bindɔhi ni mafarisinima." }, { "english": "a pot of excrement", "dagbani": "binduɣu" }, { "english": "chamber-pot", "dagbani": "binduɣu" }, { "english": "a heap, mound, ramp", "dagbani": "bindurili" }, { "english": "he built siege-ramps against it", "dagbani": "(o daa) me bindura tabili di gooni gil’ li ti tuui" }, { "english": "flatulence, anal wind, fart", "dagbani": "binfam" }, { "english": "to break wind, fart", "dagbani": "nye binfam" }, { "english": "If you haven't slept in the hen's house, you won't know that hens fart.", "dagbani": "A yi bi gbɛri nopɔɣu ni a bi mi ni nɔhi nyɛri binfam." }, { "english": "pass wind, fart", "dagbani": "daai binfam" }, { "english": "My daughter is on the point of death. [MRK 53]", "dagbani": "N tarigimi do tiŋa; tim ma nyɛvili palli" }, { "english": "I faint and lie on the ground; give me new life. [PSA 1195]", "dagbani": "Bɛ ni tarigi lɛb’ lu" }, { "english": "They will be helpless and fall back. [PSA 20:8]", "dagbani": "Ti biriginsim mini ti daalahichi tibisim marigi ti mi ka ti tarigi. 'We are burdened with our sins and the wrongs we have done. We are wasting away. How can we live?'. [EZK 33:10]" }, { "english": "limit", "dagbani": "tarigi" }, { "english": "a share", "dagbani": "tarili" }, { "english": "their share", "dagbani": "bɛ tarili" }, { "english": "take their share of it.", "dagbani": "bɛ tarili ni nyɛ shɛli di ni let" }, { "english": "he only cut off one person's share for her.", "dagbani": "o daa kul ŋmaari la ninvuɣ’ yino kɔŋko tarili tir’ o" }, { "english": "his share", "dagbani": "o tarili" }, { "english": "one person's share", "dagbani": "ninvuɣ’ yino kɔŋko tarili" }, { "english": "one person's share for her.", "dagbani": "ninvuɣ’ yino kɔŋko tarili tir’ o" }, { "english": "If one of you should happen to die, the other can have their share of the property of the one who has died.", "dagbani": "kani maa nɛma ni" }, { "english": "I will give you the land of Cana'an and it will be your inheritance and you will possess it.", "dagbani": "N ni zaŋ Keenan tiŋgbani ti a, ka di nyɛ a tarili ka a su li." }, { "english": "people whose portion is in this world only.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn tarili kul bela dunia ŋɔ ni kɔŋko la" }, { "english": "the act, ceremony of sharing out", "dagbani": "A sim’ yi be tarili shee a nuu ni pali." }, { "english": "If your friend is at the place where things are distributed, your hands will always be filled.", "dagbani": "Nin’ yula bi tiri pini shee ka a yuli m-be tarili puu ni." }, { "english": "Watching to get gifts does not give you a gift unless your name is included among those who are receiving gifts.", "dagbani": "tarima Variant: tari. Pl: tarimba. Pl: tarim'." }, { "english": "commoner, unimportant person", "dagbani": "nabia bee tarima ka Ijipti tiŋgbɔŋ" }, { "english": "there will be no aristocrat or commoner in Egypt.", "dagbani": "Di ti tuhiya wɔɣiri so bee tarim’ so, naɣila Izraɛl naa kɔŋko." }, { "english": "Do not fight with anyone, small or great, except the king of Israel.", "dagbani": "bɛ nyɛla tarimba ni zuɣusabila" }, { "english": "they were common, uneducated people.", "dagbani": "dama n nyɛla tarim’ dɔɣirili" }, { "english": "for I am of humble birth.", "dagbani": "Tarim’ mila o zaashee." }, { "english": "Poor people speak proudly, but what will the chief speak?", "dagbani": "Tarimba yɛri guŋgɔna ka naa yɛli dini?" }, { "english": "those who fear him, 'both great and small'.", "dagbani": "bɛn zɔr’ o ..., bɛn nyɛ wɔɣira mini tarimba zaa" }, { "english": "It is the poor person who removes the thorn that is in the chief’s foot.", "dagbani": "Naa goo zaŋdi ŋoorila tarima." }, { "english": "poor, disadvantaged person", "dagbani": "ka di mɔŋya tarima mini nandana" }, { "english": "be fair to the needy and the helpless", "dagbani": "bɛ yɛlimaŋli soli" }, { "english": "humility", "dagbani": "tarintali" }, { "english": "He should use his goodness to demonstrate how his actions are, in humble good sense.", "dagbani": "Di simdi ni o zaŋ o biɛrisuŋtali n-wuh’ o tuma ni nyɛ shɛm tarintali yɛm puuni." }, { "english": "I am begging you in the humility and meekness of Christ.", "dagbani": "N suhiri ya Masia tarintali min’ o baalintali puuni" }, { "english": "commoners", "dagbani": "tarima" }, { "english": "See main entry: tariŋ.", "dagbani": "tariŋ" }, { "english": "tree [sp.] the twigs (leaves - IM) of which are chewed - 'poor-man's kola'.", "dagbani": "tarimguli" }, { "english": "Pl: tarimguya.", "dagbani": "tarimguli" }, { "english": "chincheeŋa.", "dagbani": "tarimguli" }, { "english": "a commoner, lowly person, unimportant.", "dagbani": "tariŋ" }, { "english": "you go and sit in an unimportant place. [LUK 14:9]", "dagbani": "a chaŋ ti ʒini tariŋ ʒiishee" }, { "english": "disabled person.", "dagbani": "tariŋ" }, { "english": "Note: KO = tari ??", "dagbani": "tariŋ" }, { "english": "unimportance.", "dagbani": "tariŋ" }, { "english": "See main entry: taruŋ.", "dagbani": "tariŋ" }, { "english": "television", "dagbani": "tarivisa" }, { "english": "the state of not being of royal blood", "dagbani": "taruŋ" }, { "english": "a commoner", "dagbani": "tariŋ" }, { "english": "unimportance, being low-class", "dagbani": "taruŋ" }, { "english": "A simple person is like the creeping pea plant and everyone plucks its leaves.", "dagbani": "Taruŋ nyɛla baŋli ka sokam gbɛmda." }, { "english": "meekness", "dagbani": "taruŋ" }, { "english": "innocence, simplicity, naïveté", "dagbani": "taruŋ" }, { "english": "they", "dagbani": "bɛn" }, { "english": "went in all innocence, knowing nothing of 'his plot'.", "dagbani": "[:11]" }, { "english": "person characterised as commoner, poor, unimportant, naïve.", "dagbani": "Note: ?? tarima, tariŋ. tarima." }, { "english": "this season, time", "dagbani": "tasaha" }, { "english": "By this time tomorrow, if I haven't killed you ...", "dagbani": "Biɛɣuni ŋ-ŋɔ tasaha n yi sa bi ku a ..." }, { "english": "At this time next year I will come back to you.", "dagbani": "Zaŋ chaŋ yuuni na ŋ-ŋɔ tasaha, n ni lab’ a sanna" }, { "english": "Similar: season", "dagbani": "saha." }, { "english": "Muslim 'rosary'.", "dagbani": "tasibaha" }, { "english": "Muslim 'rosary'.", "dagbani": "tasibuha" }, { "english": "Muslim 'rosary'.", "dagbani": "tahibi" }, { "english": "kind, variety, species.", "dagbani": "tatabo" }, { "english": "If this sort of dispute breaks out.", "dagbani": "Naŋgbankpeeni ŋɔ tatabo yi ti lu na" }, { "english": "It is the kind of faith that your", "dagbani": "Di nyɛla yɛda shɛli a yabipaɣa Lɔis mini a ma Yunis ni daa mal’ la tatabo" }, { "english": "grandmother Lois and your mother Eunice also had.", "dagbani": "Ti na ʒi nya alahiziba tuuni ŋɔ tatabo." }, { "english": "We have never seen a wonderful act like this.", "dagbani": "Dagbamba bɛn tooi paarila bee n sheeri bihi ŋɔ tatabo ka yɛli ni ninsalinim m-bala." }, { "english": "Dagombas may (come across or put up with ??) children like this and say that they are not really human.", "dagbani": "yi banim’ bee yi yaanim’ daa na ʒi n-nya lala tatabo" }, { "english": "grandfathers never saw anything like this. [EXO 10:6]", "dagbani": "n suhiri ya ni yi doli niriba ŋɔ tatabo niŋsim maa" }, { "english": "I beg you to follow the behaviour of people like that. [1CO 16:15-16]", "dagbani": "ya ka o lee nya baŋsim ŋɔ tatabo?" }, { "english": "where did he get this sort of wisdom? [MRK 6]", "dagbani": "so na min wum di tatabo yɛla?" }, { "english": "has anyone ever heard of anything like this? [DEU 4:32]", "dagbani": "O boorila dimbɔŋo tatabo. He wants this kind / one like this. tabo." }, { "english": "quickly, hurriedly", "dagbani": "tautau" }, { "english": "abuse", "dagbani": "tawafi" }, { "english": "reproach in public", "dagbani": "tawafi" }, { "english": "disgrace", "dagbani": "tawafi" }, { "english": "repel, drive away", "dagbani": "wf" }, { "english": "revolt", "dagbani": "taawaye" }, { "english": "the circumambulation of the Ka'aba by pilgrims", "dagbani": "tawaafu" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "tawulli" }, { "english": "yam [cultivar] (similar to alahali, anyɔɣiti, chamba, chɛchito, diɣi, fuɣurili, guŋgumbo, guŋgunsalli, guŋguŋkpilli, gbiliŋgbi, kalinchaŋ, kaŋgbariŋga, kulikuliga, kpahijo, kpina/kpinu, kpiriŋga)", "dagbani": "tawula" }, { "english": "quills", "dagbani": "taya" }, { "english": "a thief", "dagbani": "tayiɣa" }, { "english": "thieves", "dagbani": "tayiɣisi" }, { "english": "Thieves are quarrelling over the first row of yams; what", "dagbani": "vuɣilaa nyuya zuɣu ka puulana ŋun’ yɛn yɛl’la wula?" }, { "english": "is the owner of the farm saying?", "dagbani": "nayiɣa" }, { "english": "If you’re not a thief, but are sneaking around, you’re a thief (all the same).", "dagbani": "A yi bi zura ka guhimda a nyɛla tayiɣa/nayiɣa." }, { "english": "one with 'itchy palms'", "dagbani": "numaha" }, { "english": "to steal", "dagbani": "zu" }, { "english": "thievery", "dagbani": "tayiɣim" }, { "english": "act of stealing", "dagbani": "tayiɣisigu" }, { "english": "sneaking", "dagbani": "nayiɣim" }, { "english": "act of sneaking", "dagbani": "nayiɣisigu" }, { "english": "stealing, thievery", "dagbani": "tayiɣim" }, { "english": "stealing, thievery", "dagbani": "tayiɣisigu" }, { "english": "original, first", "dagbani": "taa" }, { "english": "I will go back to the house of my first husband", "dagbani": "N ni labi n yidaan’ taa la yiŋa" }, { "english": "peer", "dagbani": "taa" }, { "english": "walk!", "dagbani": "taa" }, { "english": "timber (Br.), lumber (Am.) - square-sawn wood for carpentry", "dagbani": "taabo" }, { "english": "Your stones and timber and soil they shall cast into the water.", "dagbani": "Bɛ ni ti va yi kuɣa mini yi taabɔdari ni yi taŋkpazim ti bahi kom ni." }, { "english": "they will break down your walls and demolish your fine houses and throw your stones, timber and rubble into the sea.", "dagbani": "Bɛ ni ti va yi kuɣa mini yi taabɔdari ni yi taŋkpazim ti bahi kom ni." }, { "english": "disturbance.", "dagbani": "taabu" }, { "english": "a rascal, rogue", "dagbani": "taabushe" }, { "english": "rogues", "dagbani": "taabushɛnima" }, { "english": "rouguery, rascality", "dagbani": "taabushetali" }, { "english": "the eulogising of commoners", "dagbani": "taachi" }, { "english": "he has done something which is being much talked about", "dagbani": "phrases" }, { "english": "he is the subject of much gossip", "dagbani": "phrases" }, { "english": "a dance for commoners", "dagbani": "phrases" }, { "english": "custom", "dagbani": "taada" }, { "english": "to light a fire, set fire to, catch fire", "dagbani": "taai" }, { "english": "taai Pl.", "dagbani": "taabu" }, { "english": "Even a gentle flame will set the bush afire.", "dagbani": "Buɣim balli ni taai mɔri." }, { "english": "the whole town caught fire and burned.", "dagbani": "tiŋ’ maa zaa taai la buɣim diri" }, { "english": "If your friend’s father’s beard catches fire, you put water on your own father’s beard.", "dagbani": "A kpee ba teeŋa yi taai buɣim, a mahigirila a ba dini kom." }, { "english": "light a cigarette", "dagbani": "taai shigaari" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "Don't light a cigarette for anyone else, and if someone tries to get you to light a cigarette for him, you are allowed to refuse.", "dagbani": "Mira ka a taai shigaari nti so kam zaa, ka so yi tim a ni a taai shigaari n-ti o soli beni ni a zaɣisi." }, { "english": "burning fiercely", "dagbani": "taai zibzib" }, { "english": "food burns in cooking", "dagbani": "fuɣi" }, { "english": "set fire to", "dagbani": "nyo" }, { "english": "burn, scorch sth./sb.", "dagbani": "nyooi" }, { "english": "to start burning, catch fire.", "dagbani": "buɣim daa taai" }, { "english": "fire burned amongst their people and consumed the wicked.", "dagbani": "buɣim daa taai bɛ salo maa sunsuuni n-di ninvuɣ’ biɛri" }, { "english": "And the fire caught in their cornfields and burned up where they had already harvested and where they had not yet harvested.", "dagbani": "Ka buɣim maa taai bɛ kawaan’ puri maa n-di bɛ ni pun ŋahi luɣ’ shɛŋa mini bɛ ni na bi ŋahi shɛŋa" }, { "english": "the mountain was burning.", "dagbani": "zoli maa daa taai buɣim" }, { "english": "burning", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "be ablaze", "dagbani": "tiɣisim'" }, { "english": "Stoke it up as a person stokes up a fire so that it burns up well.", "dagbani": "Tiɣisim' li niŋ kaman nir' ni tiɣisiri buɣim ka di taari diri shɛm la" }, { "english": "the whole town was ablaze and burning.", "dagbani": "tiŋ’ maa zaa taai la buɣim diri" }, { "english": "to burn sth. up, consume (fire does)", "dagbani": "taai di" }, { "english": "the Lord caused fire to come and burn up the meat.", "dagbani": "Yawɛ daa chɛ ka buɣim kana ti taai di nimdi maa" }, { "english": "fire to burn up everything", "dagbani": "buɣim ni ti taai zuɣusaa di li zaa" }, { "english": "fire will kindle the heavens and consume them entirely.", "dagbani": "bɛ kul taami kaman bɛ ni yi gbaai jaŋgbimbil’ ka chɛ o ma mɔɣu ni ka o taai shɛm la" }, { "english": "they are just as fierce as if you take a lion-cub away from his mother in the bush and she is enraged.", "dagbani": "Fukumsinim’ yi bɔhi ti zuŋɔ taabu ŋɔ gbinni" }, { "english": "If the authorities ask us the meaning of this disturbance today.", "dagbani": "[:8]" }, { "english": "be angry with", "dagbani": "taai bahi" }, { "english": "the people were angry with Moses.", "dagbani": "niriba maa daa taai bahi Musa zuɣu" }, { "english": "Fierce men conspire against me.", "dagbani": "kpiɔŋlaannim’ taala duŋ bahi n zuɣu" }, { "english": "your enemies revolt and the people who hate you are rebelling against you.", "dagbani": "a dimnim’ taala duŋ; ka ninvuɣ’ shɛb’ bɛn je a gba mal’ a gadama" }, { "english": "to rebel", "dagbani": "taai duŋ" }, { "english": "your enemies revolt", "dagbani": "a dimnim’ taala duŋ" }, { "english": "be angry with", "dagbani": "taai bahi" }, { "english": "rebel", "dagbani": "kpiɔŋlaannim’ taala duŋ" }, { "english": "Synonym: revolt", "dagbani": "niŋ gadama" }, { "english": "your enemies revolt and the people who hate you are rebelling against you.", "dagbani": "tawaye." }, { "english": "to be sharp (of a knife), irritant.", "dagbani": "taai." }, { "english": "(of dress) to fit well", "dagbani": "taai" }, { "english": "(of general life of a person) to be good", "dagbani": "taai" }, { "english": "crush", "dagbani": "taai" }, { "english": "trample", "dagbani": "taai" }, { "english": "Serial: tread down", "dagbani": "no n-taai" }, { "english": "He trampled him under foot.", "dagbani": "K’o no n-taataag’o" }, { "english": "I pounded and trampled them like mud in the streets.", "dagbani": "ndaa burisi ba ka no n-taai ba kaman soli zuɣu batibati la." }, { "english": "Don't let the down-trodden people be ashamed;", "dagbani": "Di chɛ ka bɛ ni no n-taai ninvuɣ’ shɛb’ la di vi" }, { "english": "in your name we shall trample down our assailants.", "dagbani": "A yuli zuɣu ka ti no n-taai bɛn kana ti lir’ ti la." }, { "english": "rubber", "dagbani": "taaya" }, { "english": "invitation to a child (who is not yet walking) to stand up (and walk)", "dagbani": "taakoo" }, { "english": "guilt, offence", "dagbani": "taali" }, { "english": "whoever breaks one of God's commandments is guilty of breaking them all.", "dagbani": "ŋunkam saɣim Naawuni zaligu zaɣ’ yini ni mali di zaa saɣimbu taali." }, { "english": "it is still a serious offence to court a wife of a chief.", "dagbani": "di na kuli nyɛla taali titali ni so bɔ napaɣa" }, { "english": "it’s not my fault.", "dagbani": "di pala n taali" }, { "english": "The beauty of a butterfly caused hatred for itself.", "dagbani": "Kahimpiɛɣu viɛlim m-bɔ taali ti o." }, { "english": "if I have done harm to my ally.", "dagbani": "n yi niŋ m mini ŋun ka taali zaɣ’ biɛɣu" }, { "english": "it is not right that I should have a prisoner sent to King Caesar without writing a schedule of his offence.", "dagbani": "di bi tuhi ni n chɛ ka bɛ tahi dansarika so Naa Siiza sani ka n bi sabi wuhi o taali ni nyɛ shɛli" }, { "english": "to forgive X", "dagbani": "taali" }, { "english": "Forgive my secret offence.", "dagbani": "Chɛli n daashilɔni taali." }, { "english": "If I find fifty righteous people in the city of Sodom, I will spare the whole place for their sake.", "dagbani": "N yi nya wuntizɔriba pihinu Sɔdom puuni, n ni chɛ bɛ taali maa bɛ zuɣu." }, { "english": "Prayer for forgiveness.", "dagbani": "Taali chɛbu wunsuhigu" }, { "english": "If they repent they can get", "dagbani": "Bɛ yi niŋ tuuba bɛ ni nya taali chem." }, { "english": "forgiveness.", "dagbani": "taali" }, { "english": "(you) put the blame on those who are guilty.", "dagbani": "(nyin') zaŋ taali maa galimi ʒili bɛn tum taali maa" }, { "english": "(you) take offence at your own brothers.", "dagbani": "(yi) zaŋdi yimaŋmaŋ' mapuuni bihi taali" }, { "english": "He will not be offended at his people always.", "dagbani": "O kul ku nyari nir' taali sahakam" }, { "english": "Moses did not get offended at them... And Moses said, 'Leave her there'", "dagbani": "bɛ daa zaŋ Musa taali ... Ka Musa daa yɛli, “Wula ka yi" }, { "english": "why blame me?", "dagbani": "zaŋ ma taali?" }, { "english": "they blamed Moses", "dagbani": "taali yabu" }, { "english": "be guilty/innocent", "dagbani": "mali1/ka taali" }, { "english": "present", "dagbani": "lee" }, { "english": "It’s your fault", "dagbani": "N ʒiɛmbu ŋɔ taali ʒi a zuɣu" }, { "english": "no problem, it doesn't matter", "dagbani": "di pa taali" }, { "english": "What you gain on the swings you lose on the roundabouts.", "dagbani": "Kabirita yi bi bi, ka kasara bi, di pa taali." }, { "english": "If the sown guinea corn doesn’t become mature and the transplanted guinea corn becomes mature, it is not bad.", "dagbani": " di pa taali" }, { "english": "thanks", "dagbani": "taali" }, { "english": "thanks", "dagbani": "taalitaali" }, { "english": "thank sb. very much", "dagbani": "puusi taalitaali" }, { "english": "We greet you with thanks.", "dagbani": "Ti puhira a taali" }, { "english": "they neither glorified him as God nor gave thanks to him'. [ROM 11]", "dagbani": "Bɛ bi tir’ o jilima kaman Naawuni; bɛ mi bi puhir’ o taalitaali '" }, { "english": "We thank ...", "dagbani": "Ti puhiri ... taali." }, { "english": "a rectangular drum which is held with one hand and beaten with the palm", "dagbani": "taamaale" }, { "english": "drums", "dagbani": "taaselɛnima" }, { "english": "a woman's loincloth", "dagbani": "taanchili" }, { "english": "She put on a woman's loincloth.", "dagbani": "O zaŋ tanchili n-gani." }, { "english": "A woman's loincloth and a moneybag are both", "dagbani": "Taanchili kiŋkiŋ kpalambila kiŋkiŋ." }, { "english": "held tightly.", "dagbani": "A taanchili ka suhi gani." }, { "english": "It is not good to ask for a loincloth from you.", "dagbani": "so, gani ‘to gird’." }, { "english": "breeching, caparison, saddle-blanket, a cloth attached to a horse saddle which covers the hindquarters.", "dagbani": "takarisabilo ‘hood for horse’. tani." }, { "english": "shea fruit", "dagbani": "taani" }, { "english": "Shea fruits are not too big to enter the mouth of a baby", "dagbani": "Taani bi muɣiri jaŋbila noli." }, { "english": "monkey.", "dagbani": "Yoli ŋun ŋmanila taani" }, { "english": "The penis is like a shea fruit, if you taste it (bite off some), you will return for more.", "dagbani": "A yi nyi li, a ni lan labina." }, { "english": "It is from the sheatree that we get sheafruits to eat.", "dagbani": "Taaŋa ni ka ti nyari tama n-dira." }, { "english": "Those who were together in burying shea nuts go together to dig them up.", "dagbani": "Bɛn laɣim pi tama bɛn kurigiri li." }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "spices", "dagbani": "taansuri" }, { "english": "they came from Gilead driving their camels loaded with 'spices' and oil and myrrh.", "dagbani": "bɛ yi Giliad n-taɣiri bɛ laakumnim’ bɛn ʒiri taansuri mini kpam ni mɛɛr" }, { "english": "a little honey and 'spices' and coconut and dates.", "dagbani": "shiri biɛla ni suri ni kpakpa ni dɔbino" }, { "english": "The ?? of shea stops the flow of blood if someone has a severe wound.", "dagbani": "Taansuri gba ŋmaari ʒim kabbu, niri yi ti nya dantulli." }, { "english": "sheanut tree", "dagbani": "taaŋa" }, { "english": "sheanut tree (plural)", "dagbani": "taansi" }, { "english": "A fruit bat does not hang on a red-thorn, only on a shea nut tree.", "dagbani": "Zɔŋ bi gɔndi go’ ʒee, shee taaŋa." }, { "english": "The shea tree is very useful to the Dagomba, and Dagomba women make a lot of money out of it.", "dagbani": "Taaŋa ŋɔ mali anfaani pam n-ti Dagbamba, Dagbam' paɣaba nyari buni pam di ni." }, { "english": "We used to gather the pods of the sheanut tree (taaŋa) in the northern Ghana region for fuel.", "dagbani": "Ti lan ŋmari tia ŋɔ (taaŋa) ŋ-kpɛri lunsi mini" }, { "english": "We also cut down this tree (shea) to carve hourglass drums and mortars.", "dagbani": "toya" }, { "english": "It is from the sheatree that we get sheafruits to eat.", "dagbani": "Taaŋa ni ka ti nyari tama n-dira." }, { "english": "shrub", "dagbani": "taaŋkɔro" }, { "english": "false yam", "dagbani": "taaŋkɔro" }, { "english": "hyssop", "dagbani": "taaŋkɔro" }, { "english": "Wash me with hyssop.", "dagbani": "Zaŋm’ taaŋkɔro paɣi ma" }, { "english": "hyssop bushes that grow on top of the walls.", "dagbani": "taaŋkɔro tuturi din bili tam goma zuɣu" }, { "english": "a custom, habit", "dagbani": "taara" }, { "english": "variant", "dagbani": "taada" }, { "english": "(they kept) cutting themselves with knives ... as was their custom.", "dagbani": "mali suhi ... ŋ-ŋmari bɛmaŋa ... kaman bɛ taara ni daa nyɛshɛm" }, { "english": "'tradition'", "dagbani": "kaya ni taara yɛla zaŋ chaŋ daadamnim’ biɛhigu ni tab’ yɛla polo traditions and customs concerning the way people live together." }, { "english": "concerning the way people live together.", "dagbani": "Note: tada\ntaarihi n. history." }, { "english": "From: (Ha.)", "dagbani": "Syn: lahibali, yɛlikurili. Note: sn 3 From: (Ha.) < (Ar.) Note: < ]" }, { "english": "syn: lahibali, yɛlikurili.", "dagbani": "Note: sn 3 From: (Ha.) < (Ar.) Note: < ]" }, { "english": "Concerning the way people live together.", "dagbani": "Note: tada\ntaarihi n. history." }, { "english": "taasankumbu - Plural: taasankumbunima.", "dagbani": "n. \"a round box made of silver used by women\" (IM), compact ??" }, { "english": "concern note: precise form, function", "dagbani": "Note: ??" }, { "english": "taataa - Plural: taatahi.", "dagbani": "n. ostrich. Struthio camelus. Noombihi shɛb’ yi ni yɛn chihiri dibu m-bɔŋɔ. ... ni taataa ni'" }, { "english": "These are the birds you are forbidden to eat ... and the ostrich, the hawk, the egret.", "dagbani": "gbarizam ni laɣipiɛliga" }, { "english": "owls and ostriches go into their houses and stay there.", "dagbani": "viri mini taatahi kpe m-be bɛ yinsi" }, { "english": "Even jackals and ostriches will praise me.", "dagbani": "yɔbahi mini taatahi gba ni paɣi ma" }, { "english": "spendthrift", "dagbani": "Wikipedia" }, { "english": "revolt, rioting", "dagbani": "taawaye" }, { "english": " to revolt; to strive", "dagbani": "niŋ taawaye" }, { "english": "the rioting and wickedness which is done there", "dagbani": "taawaye niŋbu mini tuumbiɛ’ shɛŋa din tumdi nimaani" }, { "english": "strife", "dagbani": "taawaye" }, { "english": "strike, refusal to work", "dagbani": "taawaye" }, { "english": " to revolt; to strike &c.", "dagbani": "niŋ taawaayi" }, { "english": "ʒe.", "dagbani": "(Ha.)" }, { "english": "rebelling, rebel", "dagbani": "tawaye" }, { "english": "rubber", "dagbani": "taaya" }, { "english": "Variant: ?? : IAH \"tyre\"", "dagbani": "taai" }, { "english": "rebelling, rebel", "dagbani": "taaya" }, { "english": "rubber", "dagbani": "taai" }, { "english": "catapult", "dagbani": "taai" }, { "english": "strain, filter", "dagbani": "te" }, { "english": "wine", "dagbani": "viɛnyɛliŋga" }, { "english": "Take that cloth and fold it", "dagbani": "Zaŋmiya lala chinchini ŋɔ pɔbi kɔbahiga noli, ka naanyi te kom maa niŋ di puuni" }, { "english": "over the mouth of a water-container and then strain the water into it.", "dagbani": "A ni tooi paɣi li, ka piɛhi li n-kahim\ndi kom maa, ka tɛli zaa ka bia ni tooi vali" }, { "english": "You can wash them (fruits), peel them and squeeze out the juice, and\nmix it well so that the child can swallow it.", "dagbani": "Ka tɛli zaa ka bia ni tooi vali" }, { "english": "to build a nest", "dagbani": "te" }, { "english": "make a nest", "dagbani": "tɛri" }, { "english": "you make your nests in a very high place.", "dagbani": "KO (yi) te yi tɛri luɣ’ shɛŋa din du pam" }, { "english": "birds will be able to build their nests on its branches.", "dagbani": "noonsi ni tooi te bɛ tɛri di wula maa zuɣu" }, { "english": "The hawk that built its nest near a house will destroy the chicks.", "dagbani": "Wubiga te tɛɣu m-mir’ yiŋa ni saɣim nɔbihi." }, { "english": "storks build their nests on the thorn-trees.", "dagbani": "shinshingoorɔnim’ tɛri bɛ tɛri gɔhi tihi zuɣu" }, { "english": "build (nest) with mud", "dagbani": "Cpart: me" }, { "english": "a nest", "dagbani": "Res: teɣu" }, { "english": "think", "dagbani": "te" }, { "english": "nest (made of sticks or grass)", "dagbani": "tɛɣu" }, { "english": "nests", "dagbani": "tɛri" }, { "english": "They were like birds driven away from their nests.", "dagbani": "Bɛ daa ŋmanila noon’ shɛb’ bɛ ni kari bɛ tɛri ni bahi." }, { "english": "storks build their nests on the thorn-trees.", "dagbani": "shinshingoorɔnim’ tɛri bɛ tɛri gɔhi tihi zuɣu" }, { "english": "The hawk that built its nest near a house will destroy the chicks.", "dagbani": "Wubiga te tɛɣu m-mir’ yiŋa ni saɣim nɔbihi." }, { "english": "As a bird flies around its", "dagbani": "Nooŋa ni yiɣiri gind’ o tɛɣu shɛm la" }, { "english": "nest", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "nest of mud", "dagbani": "duu" }, { "english": "place where one finds the largest number of sth.", "dagbani": "zahim tɛɣu" }, { "english": "place where one finds the largest number of fish", "dagbani": "zahim tɛɣu" }, { "english": "a double-minded person, inconsistent", "dagbani": "tɛhaayilana" }, { "english": "a double-minded people", "dagbani": "tɛhaayiyinima" }, { "english": "That sort of person is inconsistent and cannot stand firm.", "dagbani": "Dilana nyɛla tɛhaayilana ka ku tooi ʒe yim." }, { "english": "you double-minded people, make your hearts pure.", "dagbani": "yinim’ tɛhaayiyinim’ ŋɔ, malimiya yi suhuri ka di be kasi" }, { "english": "to think (that ...)", "dagbani": "tɛhi" }, { "english": "I thought it was appropriate to enlighten you and remind you of these matters.", "dagbani": "N tɛhiya ni di tuhiya ni n neei yi tɛha ka yi teeri yɛla ŋɔ" }, { "english": "the people of the country were watching him and thinking that his hand would swell up or he would suddenly fall down dead.", "dagbani": "tiŋ’ maa nim’ daa lihir’ o ka tɛhiri ni o nuu maa ni mɔri bee ni o ni yiɣi lu n-kpi" }, { "english": "they are thinking of him perishing soon", "dagbani": "Shɛlini bɛ tɛhirimi ni sokam zaɣisi ba mi" }, { "english": "Sometimes they think everyone hates them, or they hate themselves.", "dagbani": "bee bɛn zaɣisi bɛ maŋa." }, { "english": "If a woman thinks her baby is thirsty.", "dagbani": "Paɣ’so yi tɛhi ni ko’nyuri gbaai o bia" }, { "english": "When a vitex tree is going to lose all its leaves you would think it was dying.", "dagbani": "Ŋariŋga yi kul yɛn suui di suuri la zaa ka a nya li ka tɛhi ni di kuumi." }, { "english": "to think", "dagbani": "tɛhiri" }, { "english": "to stop worrying about", "dagbani": "chɛrimi" }, { "english": "to say", "dagbani": "yɛla" }, { "english": "while you were thinking what to say", "dagbani": "saha shɛli yi ni di na tɛhiri yi ni yɛn yɛli shɛm la" }, { "english": "my father will stop worrying about the donkeys and be worried about us", "dagbani": "m ba ni chɛ bunsi ŋɔ yɛla tɛhibu ka kpalim tehirila ti yɛla" }, { "english": "to remember", "dagbani": "tɛhi suhu ni" }, { "english": "(children's) minds to be enlightened and they can think well.", "dagbani": "N suhu ni yɛ a jɛmbu duu zuɣu shɛm yɛla n-kul tɛhiri ma" }, { "english": "the zeal of thy house hath consumed me.", "dagbani": "Gbina n-yi chɛ ka doo boli paɣa dooni, amaa di nyaaŋa ŋun yɛla bi lan tɛhir’ o." }, { "english": "It is the buttocks that made a man invite a woman to sleep with him, and in the end he isn’t concerned about what she needs.", "dagbani": "te3; tɛhigu." }, { "english": "to sharpen a tool by smithing", "dagbani": "tɛhi" }, { "english": "someone wanted to sharpen his ploughshare", "dagbani": "so daa yi yɛn tɛh’ o naɣikɔra kubiɛlim" }, { "english": "bad thoughts, evil intentions", "dagbani": "tɛhibiɛri" }, { "english": "person with bad thoughts", "dagbani": "tɛhibiɛrilana" }, { "english": "he should take us out of the power of people with bad thoughts, and the wicked.", "dagbani": "o yihim’ ti tɛhibiɛrinim’ mini ninvuɣ’ biɛri nuu ni" }, { "english": "a thought, idea", "dagbani": "tɛhigu" }, { "english": "a thought, idea", "dagbani": "tɛhili" }, { "english": "thoughts", "dagbani": "tɛha" }, { "english": "Don’t let miserly thoughts enter your heart.", "dagbani": "Miriya ka yi ti zaŋ biɛm tɛha kpɛhi yi suhu ni" }, { "english": "if you have envying which comes from malice and selfish thoughts in your hearts.", "dagbani": "yi mali nyuli zabbu din yiri putɔɣu ni na mini diribarilim tɛha yi suhuri ni" }, { "english": "God does not exist.", "dagbani": "Buŋa tɛhigu zuɣu ka Naawuni mɔŋ o yila." }, { "english": "God refused to give the donkey horns because of its wicked thoughts.", "dagbani": "Gɔ-n-yuui mali tɛha." }, { "english": "The one who travels for a long time has new ideas.", "dagbani": "tɛha bi zilima ‘lack of foresight : 'thoughts not are.deep'" }, { "english": "forethought.", "dagbani": "KO dahin shɛli tɛha / tɛhi' waɣila" }, { "english": "enlighten, remind X.", "dagbani": "neei X tɛha" }, { "english": "I thought it was appropriate to enlighten you and remind you of these matters.", "dagbani": "ni di tuhiya ni n neei yi tɛha ka yi teeri yɛla ŋɔ" }, { "english": "conscience", "dagbani": "tɛhi" }, { "english": "a shortsighted person, lacking in foresight", "dagbani": "tɛhijihilana" }, { "english": "Anyone who doesn't have these things is shortsighted and blind.", "dagbani": "Ŋunkam ka dimbɔŋɔnim’ nyɛla tɛhijihilana ni zoma" }, { "english": "thought", "dagbani": "tɛhili" }, { "english": "person of twisted mind", "dagbani": "tɛhitilalana" }, { "english": "such a man is warped and sinful", "dagbani": "dilana nyɛla tɛhitilalana ni alahichilana" }, { "english": "foresight (lit.: long thoughts)", "dagbani": "tɛhiwɔɣila" }, { "english": "a person with foresight", "dagbani": "tɛhiwɔɣilalana" }, { "english": "deep thoughts, wisdom", "dagbani": "tɛhizilinli" }, { "english": "The person with poor quality ink is better than the one who predicts bad things for the future (long thoughts).", "dagbani": "Tadab’ biɛɣu so tɛhi wɔɣilalana." }, { "english": "deep thoughts, wisdom", "dagbani": "tɛhizilima" }, { "english": "similarly", "dagbani": "tɛhigu" }, { "english": "measures of time", "dagbani": "wɔɣili" }, { "english": "deep thoughts, wisdom", "dagbani": "yɛm" }, { "english": "deep thoughts, wisdom", "dagbani": "yi shiri" }, { "english": "other's nighttime", "dagbani": "bo yɛm" }, { "english": "children's endurance", "dagbani": "moog’ a nini" }, { "english": "if you really seek sense and are serious about wisdom.", "dagbani": "bahi tɛhizilima zuɣu" }, { "english": "Sim:", "dagbani": "baŋsim, tɛhiwɔɣila." }, { "english": "wise person", "dagbani": "tɛhizilimalana" }, { "english": "wise people", "dagbani": "tɛhizilimanim" }, { "english": "If you stay calm, you are wise.", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun suhu bi yiɣisiri yomyom nyɛla tɛhizilimalana" }, { "english": "he who cherishes understanding prospers.", "dagbani": "ŋunkam mali tɛhizilimalana nyɛla ŋun tɔŋda" }, { "english": "Turkey", "dagbani": "Tɛki" }, { "english": "turquoise", "dagbani": "tɛkɔisi" }, { "english": "Today it is part of Turkey.", "dagbani": "Pumpɔŋɔ di bela Tɛki tiŋgbɔŋ ni CILICIA: ..." }, { "english": "to spread (as liquid does), \"be in abundance\"", "dagbani": "tɛli" }, { "english": "blood", "dagbani": "lɔɣu" }, { "english": "The blood from his wound ran onto the floor of the chariot and spread all over it.", "dagbani": "maa puuni zaa" }, { "english": "their warriors were spread around everywhere like sea-sand", "dagbani": "bɛ tɔbbihi daa kul tɛli ʒiizaa kaman mɔɣibihigu la" }, { "english": "water flows and spreads over the farms.", "dagbani": "kom zɔri teeni puri" }, { "english": "tears wet our eyelashes.", "dagbani": "nintam ti tɛli ti niŋkari zaa so" }, { "english": "regret deeply", "dagbani": "yoli tɛm" }, { "english": "If you don’t play with a woman before having sex with her, you will regret it in the end.", "dagbani": "Paɣa ŋuna ka a yi bi chɛ ka yi diɛmi naagi ka naanyi nyɛbio, a yolindila tɛm di nyaaŋa." }, { "english": "help, aid", "dagbani": "tɛmoko" }, { "english": "help, aid", "dagbani": "dagɔnia/dawɔnia" }, { "english": "help, aid", "dagbani": "kunzoo" }, { "english": "help, aid", "dagbani": "sɔŋsim" }, { "english": "help, aid", "dagbani": "tɔɣino" }, { "english": "help, aid", "dagbani": "yolisim" }, { "english": "a measuring-tape", "dagbani": "tɛpu" }, { "english": "a tape-recorder", "dagbani": "tɛpu" }, { "english": "terebinth", "dagbani": "tɛribint" }, { "english": "They make sacrifices on mountains and under oak trees and the trees called poplar and terebinth.", "dagbani": "Bɛ maani maligunim’ zoya zuɣu mini oki tihi ni ti’ shɛŋa bɛ ni booni pɔpila ni tɛribint la gbini" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "tɛrili" }, { "english": "stony place", "dagbani": "tɛriŋ" }, { "english": "stony place", "dagbani": "tɛriŋ" }, { "english": "laterite", "dagbani": "tɛriŋga" }, { "english": "stony soil", "dagbani": "tɛruŋ" }, { "english": "And some (seeds) fell on stones and germinated.", "dagbani": "Ka (bimbira) shɛŋa lu teriŋ zuɣu m-bil’ na" }, { "english": "laterite block", "dagbani": "Bibee m-biɛhiri o kpee naba tɛringa (tɛruŋ) zuɣu." }, { "english": "Set a thief to catch a thief.", "dagbani": "Bibee m-biɛhiri o kpee naba tɛringa (tɛruŋ) zuɣu." }, { "english": "A thief can follow his fellow thief’s footprints even on flat rocks.", "dagbani": "Bibee m-biɛhiri o kpee naba tɛringa (tɛruŋ) zuɣu." }, { "english": "a test, examination", "dagbani": "tɛsi" }, { "english": "Variant: teesi.", "dagbani": "teesi" }, { "english": "to 'write', sit an exam", "dagbani": "niŋ tɛsi" }, { "english": "gambling game, dice, 'craps' [Am.]", "dagbani": "tɛte" }, { "english": "to gamble; to play the game of “tete”", "dagbani": "chɛliya ka ti tola tɛte" }, { "english": "let's toss up to see who should get it", "dagbani": "chɛliya ka ti tola tɛte n-nya ŋun yɛn di li" }, { "english": "betting; 'lot-shooting'", "dagbani": "tɛte tɔbu" }, { "english": "the soldiers cast lots to see who should get it", "dagbani": "Di saha maa bɛ daa yi" }, { "english": "At that time when they wanted to share things out they would cast lots to see how they should divide them or what each person should get.", "dagbani": "yɛn pirigi nɛma ti taba bɛ torila tɛte ni bɛ nya bɛ yɛn pirigi li shɛm bee sokam ni yɛn deei shɛli." }, { "english": "You even cast lots to win orphans.", "dagbani": "Hal yi ni to tɛtɛ ni yi di kpibisi" }, { "english": "a strainer, fish-trap", "dagbani": "tee" }, { "english": "a table, cupboard", "dagbani": "teebuli" }, { "english": "tables", "dagbani": "teebuya" }, { "english": "Jesus was pushing the money-changers' tables.", "dagbani": "Yisa daa ... daari laɣitaɣiriba teebuya" }, { "english": "to remember", "dagbani": "teei" }, { "english": "My Lord has remembered me.", "dagbani": "Duuma n-teegi n yɛla" }, { "english": "This pleased him very much and he and his people celebrate an annual festival as a memorial of that day.", "dagbani": "Di daa paligi o suhu pam ka o mini o niriba puhiri chuɣu n teeri lala dabsili maa yɛla yuuni kam." }, { "english": "they remember", "dagbani": "bɛ teela bɛ ni daa be shɛm" }, { "english": "how they (once) were.", "dagbani": "lɔɣisi" }, { "english": "to remind sb.", "dagbani": "tɛhiya" }, { "english": "I thought it was appropriate to enlighten you and remind you of these matters.", "dagbani": "N tɛhiya ni di tuhiya ni n neei yi tɛha ka yi teeri yɛla ŋɔ" }, { "english": "We thank father Abdulai the Drummer, and the drummers of the Yendi Yiwogunaa's household, and the Drum Chief of Mion, who have", "dagbani": "Ti puhiri m ba Abdulai luŋa mini Naya Yiwɔɣunaayili lunsi zaa, ka puhiri Mion lunnaa; bɛ ni teei ti yɛlikuri shɛŋa la zaa zuɣu" }, { "english": "Drummer, and the drummers of the Yendi Yiwogunaa's household, and the Drum Chief of Mion, who have recalled historical matters for us.", "dagbani": "teei Variant: tee3. Pl: teera. Pl: teeg'. v. to stretch out (e.g. the arm). o ŋmaligi yɛli doo maa, “Teem’ a nuu maa!\"\nKa o daa tee’ li he turned to the man and said \"Stretch out your arm!\" And he stretched it out. [MRK 6:5] Nuu n-yi'" }, { "english": "If one hand is stretched out, its neighbour is also stretched out.", "dagbani": "teei ka di kpee gba teei." }, { "english": "A tortoise sits against a tree, but it cannot stretch out its legs.", "dagbani": "Kpakpili ʒini n-tabili tia ku teei nabili (naba)." }, { "english": "their roots spread out in a vegetable-garden.", "dagbani": "bɛ nyaɣa teei ʒiɛvari puu ni" }, { "english": "lay prostrate", "dagbani": "teei dɔni" }, { "english": "Abram lay down prostrate with his face to the ground.", "dagbani": "Ibram daa teei dɔni n-zaŋ o nina kpa tiŋa" }, { "english": "The bed is not long enough for him to stretch out and lie on it.", "dagbani": "Bindoo bi waɣa ka nir’ ni tooi teeg’ omaŋ’ dɔni di zuɣu" }, { "english": "A wrist (that was broken and mended) will not be straight.", "dagbani": "Nuchee ku tɔɣi tee." }, { "english": "Abu stretched himself out.", "dagbani": "Abu teei o maŋa bar." }, { "english": "Something crooked can't be straightened out.", "dagbani": "Binshɛli din gɔŋ ku tooi lan teei tuhi" }, { "english": "A woman was there who had been crippled by a disease for eighteen years. She was bent over and could not straighten up at all.", "dagbani": "dɔro ni daa mali paɣ’ so m-pɔri gɔŋ o yuun’ pisaayika ka o ku tooi teeg’ omaŋ’ zaa la daa be" }, { "english": "To stand in line (side-by-side).", "dagbani": "teei gbɔŋ maa sɔŋ" }, { "english": "(He) spread the letter out and laid it before the Lord.", "dagbani": "Yawɛ tooni" }, { "english": "The Philistines and the Israelites all stood in line facing each other.", "dagbani": "Filistianim’ maa mini Izraɛlnim’ maa zaa daa yi n-chaŋ ti teei zani" }, { "english": "Philistines and the Israelites all went out and stood in (battle-)lines.", "dagbani": "Serial: teei gili" }, { "english": "besiege", "dagbani": "teii gili" }, { "english": "(he) made war and came to beseige the people of Jabesh.", "dagbani": "daa ti lo tɔb’ na nti teii gili Jabɛshi ... nima" }, { "english": "Many bulls surround me.", "dagbani": "Naɣilahi pam n-teii gili ma." }, { "english": "a seige", "dagbani": "teii-gili" }, { "english": "when the days of the seige are finished.", "dagbani": "teii gili dabisa maa yi ti naai" }, { "english": "queue, line in single file", "dagbani": "foli" }, { "english": "sea", "dagbani": "teeku" }, { "english": "seashore", "dagbani": "teeku duli" }, { "english": "edge, brink of the sea; shore, coast", "dagbani": "teeku noli" }, { "english": "Zebulon will live near the sea coast.", "dagbani": "Zɛbulɔn niti ʒi n-tabila teeku noli." }, { "english": "though the sea's waters roar and foam.", "dagbani": "hal teeku kogbana yi vuri ka ŋmuɣinda" }, { "english": "When the rain eased off he (Noah) and his people wanted to", "dagbani": "Saa maa ni daa ti baai, ka o mini o niriba yɛn du teeku yuŋ ka nyɔ buɣim mokpala m-baai n-du." }, { "english": "cross the sea in the night so they lit torches and crossed.", "dagbani": "Kɔbiliga ni zimbila bi mi ni teeku beni." }, { "english": "Dead Sea.", "dagbani": "Teeku Kpiŋ" }, { "english": "a tailor", "dagbani": "teela" }, { "english": "a sewing-machine", "dagbani": "teela" }, { "english": "like a tailor does to stop it from fraying.", "dagbani": "kaman teela ni niŋdi shɛm la din ni chɛ ka di ku chee" }, { "english": "beard.", "dagbani": "teenkɔbri" }, { "english": "full beard.", "dagbani": "teenluro" }, { "english": "person with a full beard", "dagbani": "teenlurolana" }, { "english": "chin", "dagbani": "teeŋa" }, { "english": "beard", "dagbani": "teeŋa" }, { "english": "cheek", "dagbani": "kpariŋ" }, { "english": "goatee beard", "dagbani": "bulaa teeŋa" }, { "english": "full beard", "dagbani": "teenluro" }, { "english": "goatee beard", "dagbani": "bulateeŋa" }, { "english": "full beard", "dagbani": "teenluro" }, { "english": "goatee beard", "dagbani": "teeŋkɔbiri" }, { "english": "a mixture of cereals", "dagbani": "bingari" }, { "english": "bingari", "dagbani": "bingara" }, { "english": "a button, fastener", "dagbani": "bingarili" }, { "english": "The womanizer’s trousers do not have a zip or a button, but only a draw-string ('hold and knot').", "dagbani": "Dagɔrili kpalaŋa di ka bingarili, di mi ka ziifu, di naɣi malila gbaagbini!" }, { "english": "zip(per)", "dagbani": "ziifu" }, { "english": "boil", "dagbani": "bingoo" }, { "english": "thigh, haunch (joint of meat)", "dagbani": "bingbalipuɣili" }, { "english": "he took the fat ... and the good part of the liver ...", "dagbani": "binsabili yaɣ’ shɛli din viɛla ... ni nudirigu bingbal’ puɣili" }, { "english": "the breasts and the right thigh", "dagbani": "biha maa mini nudirigu gbal’ puɣa" }, { "english": "the breasts and the right thigh before the Lord as a wave offering", "dagbani": "Aduna daa zaŋ li mi gahigahi Yawɛ tooni" }, { "english": "animal skin", "dagbani": "bingbaŋ" }, { "english": "cow skin singed and cooked", "dagbani": "bingbaŋ" }, { "english": "a wild animal, dangerous beast", "dagbani": "bingbaarigu" }, { "english": "Pl: bingbaara", "dagbani": "bingbaarigu" }, { "english": "thing", "dagbani": "bini" }, { "english": "Variant: buni", "dagbani": "bini" }, { "english": "Pl: bina", "dagbani": "bini" }, { "english": "Pl: bin-", "dagbani": "bini" }, { "english": "One thing I am asking from the Lord.", "dagbani": "Bin’ yini ka n suhiri Yawɛ sani" }, { "english": "carrier for qualifiers, number 'one'", "dagbani": "buni, zaɣa" }, { "english": "carrier for numerals", "dagbani": "diba" }, { "english": "Woe betide those who call evil good and good evil, ... who make bitter sweet and sweet bitter.", "dagbani": "Mbusim be yi zuɣu, yi zaŋ zaɣ’ biɛɣu boli zaɣ’ viɛlli, ka zaŋ zaɣ’ viɛlli boli zaɣ’ biɛɣu, ... ka zaŋ bintɔɣu boli binnyaɣisili, ka zaŋ binnyaɣisili boli bintɔɣu." }, { "english": "If you can see the fruit on a distant tree, it belongs to a patient man.", "dagbani": "A lihiri katiŋ’ tia wala, suɣulolana buni" }, { "english": "take out all the fat", "dagbani": "a ti yihi kpa’ shɛli din zaa" }, { "english": "on the bull's innards,", "dagbani": "be naɣilaa maa binnyɔri ni mini binsaba ni yaannina" }, { "english": "he spilt my gall on the ground.", "dagbani": "O puhigi m binsom bahi tiŋa." }, { "english": "baobab tree", "dagbani": "bimbɔ" }, { "english": "Superior; Greater", "dagbani": "jiŋpuhiribini" }, { "english": "Most miserable", "dagbani": "kɔsuribini" }, { "english": "inferior, weaker", "dagbani": "kɔnyuribini" }, { "english": "a sieve", "dagbani": "binjarigu" }, { "english": "elephant (epithet)", "dagbani": "binjua" }, { "english": "animal", "dagbani": "binkɔbigu" }, { "english": "goods, possessions", "dagbani": "binkparisi" }, { "english": "a duster, rag", "dagbani": "binkpindigu" }, { "english": "carcase", "dagbani": "binkpiŋ" }, { "english": "a lid, cover", "dagbani": "binliŋa" }, { "english": "the best woven native cloth", "dagbani": "binmaŋli" }, { "english": "beard, hairs of beard", "dagbani": "teeŋkɔbiri" }, { "english": "chin body-hairs", "dagbani": "teeŋkɔbiri" }, { "english": "Variant: teenkɔbiri", "dagbani": "teeŋkɔbiri" }, { "english": "(I) offered my cheeks to those who pulled out my beard.", "dagbani": "chɛ n jira ti ninvuɣ’ shɛb’ bɛn\ndariti sibiri n teeŋkɔbiri." }, { "english": "(he) let his spittle run down his beard.", "dagbani": "chɛ ka o nintɔri\nzɔri dolisir’ o teeŋkɔbiri." }, { "english": "beard", "dagbani": "teeŋa" }, { "english": "kɔbigu", "dagbani": "teeŋkɔbiri" }, { "english": "trade in yams by loan-bonds", "dagbani": "teeŋku" }, { "english": "beardless", "dagbani": "teeŋkpini" }, { "english": "beardless, chin that has not developed a beard, beardlessness", "dagbani": "teeŋkpini" }, { "english": "tape-recorder", "dagbani": "teepu" }, { "english": "lorry-park, 'station', place where public transport vehicles pick up or put down passengers", "dagbani": "teesa" }, { "english": "we", "dagbani": "ti" }, { "english": "us", "dagbani": "ti" }, { "english": "our", "dagbani": "ti" }, { "english": "we also thank the staff of DLP.", "dagbani": "ti lahi puhiri DLP tumtumdiba" }, { "english": "it gives us certain diseases.", "dagbani": "di tiri ti dɔri' shɛŋa" }, { "english": "our ancestors were constantly involved in warfare.", "dagbani": "ti yaanim’ daa yi tuhiri tɔbu pam" }, { "english": "'good morning' (second greeting) 'our coolness'", "dagbani": "ti maasim" }, { "english": "to go", "dagbani": "ti" }, { "english": "get all the way to", "dagbani": "ti to" }, { "english": "until the information should get all the way to Darius.", "dagbani": "hal ka di lahibali daa ti ti nti to Darius." }, { "english": "call craftsmen who can use their skill to come here.", "dagbani": "a boli tuumbaŋdiba bɛn nyɛ ninvuɣ’ shɛb’ n ni zaŋ baŋsim ti na" }, { "english": "He may eat.", "dagbani": "O ti di." }, { "english": "Come and eat!", "dagbani": "Ti•di!" }, { "english": "in order to.", "dagbani": "ti" }, { "english": "Go to go up on the mountains.", "dagbani": "Chamiya ti du zoya zuɣu" }, { "english": "so that he should farm the soil from which he had been taken.", "dagbani": "ni o ti kɔr’ o ni daa yi tiŋgban’ shɛli ni na maa" }, { "english": "cast lots to bring one out of every ten to live in Jerusalem.", "dagbani": "bɛ daa pihi kuɣa sɔŋ lihi nya ninvuɣ’ pia kam puuni ninvuɣ’ yinoyino na ka bɛ ti be Jɛrusalɛm" }, { "english": "in order to/ that ... might [v.]", "dagbani": "ti" }, { "english": "He went in order to see. He went that he might see.", "dagbani": "O chaŋ ni o ti nya." }, { "english": "'get to' do sth.", "dagbani": "ti" }, { "english": "when you harvest your olives.", "dagbani": "yi ti wɔbi yi olivi tiwala" }, { "english": "this woman happened to lie on her baby in the night and crushed him to death.", "dagbani": "paɣ’ ŋɔ ti dɔni marig’ o bia yuŋ ka o kpi" }, { "english": "right up until", "dagbani": "zaŋ (hal) ti paai" }, { "english": "the water just went on drying up until the first day of the tenth month.", "dagbani": "kul gbaai nyuubu zaŋ hal ti paai gol’ so ŋun pahiri pia dahin" }, { "english": "n ni daa ti bi doo, ka n n chɛ bilim soya zaa", "dagbani": "the water just went on drying up until the first day of the tenth month." }, { "english": "when I got to grow up to be a man I completely abandoned childish ways.", "dagbani": "ti bi/ku4" }, { "english": "If a person sets his hope on something and doesn't manage to get it.", "dagbani": "binshɛli tahima ka ti bi nya li" }, { "english": "the final result won't be good.", "dagbani": "bahigu ti ku viɛla" }, { "english": "the final result won't be good.", "dagbani": "ti ku viɛla" }, { "english": "you should listen to the prophet's word.", "dagbani": "ti wummiya anabi maa yɛligu" }, { "english": "'remember me when you come into your kingdom'.", "dagbani": "ti teemi n yɛla a nam ni." }, { "english": "to put up a shelter.", "dagbani": "ti" }, { "english": "erect a tent, canopy, shelter.", "dagbani": "ti suɣili" }, { "english": "tent he had had erected.", "dagbani": "bɛ zaa daa tila suɣa n-kpe m-be di ni" }, { "english": "they all erected shelters and went in and stayed in them.", "dagbani": "bɛ zaa daa tila suɣa n-kpe m-be di ni" }, { "english": "pitch a tent, erect a booth", "dagbani": "ti (suɣili) doli" }, { "english": "They followed the Lord's command in pitching their tents.", "dagbani": "Yawɛ zaligu ka bɛ daa doli ka tiri bɛ suɣa doona" }, { "english": "to grow joints, grow tall", "dagbani": "ti" }, { "english": "See", "dagbani": "tili" }, { "english": "future tense indicator.", "dagbani": "ti5" }, { "english": "He may eat.", "dagbani": "O ti di." }, { "english": "He may sometime eat.", "dagbani": "O ni ti di." }, { "english": "to give.", "dagbani": "ti6" }, { "english": "but sitting on my right and my left is not in my gift.", "dagbani": "n nudirigu mini a nuzaa polo ʒinibu maa, din’ pala man’ tibu" }, { "english": "blame.", "dagbani": "Miri" }, { "english": "Don't Find Fault With Your Neighbour.", "dagbani": "ka a ti a kpee zalige" }, { "english": "donate; 'give gifts'", "dagbani": "pini" }, { "english": "It is our responsibility to catch him for you.", "dagbani": "ti talahi tuma ni ti gbaag’ o ti a." }, { "english": "What do you want me to do for you?", "dagbani": "Bɔ ka yi lee bɔri ni n niŋ tin ya?" }, { "english": "People work for him.", "dagbani": "niriba tumdi tir’ o." }, { "english": "I should judge his case and condemn him for them.", "dagbani": "n karim’ o saria n-luh’ o ti ba." }, { "english": "It is our responsibility to catch him for you.", "dagbani": "Taŋkpaɣu yi ti lu kparibua." }, { "english": "If dirt gets into the eyes of a antelope, its friend will remove it.", "dagbani": "nin’ ni o kpee ni yihi li ti o." }, { "english": "to do sth. against sb., to sb.'s harm.", "dagbani": "• to do sth. against sb., to sb.'s harm." }, { "english": "to tell lies against sb.", "dagbani": "ti6 X ‘to tell lies against sb.’" }, { "english": "to vomit", "dagbani": "ti7" }, { "english": "They swallow down sin and vomit it up again.", "dagbani": "Bɛ valila azichi, ka lan ti li bahi na" }, { "english": "The little that you have eaten, you will vomit it up.", "dagbani": "A ni di biɛla shɛli maa, a ni ti li bahi" }, { "english": "You may feel sick or vomit.", "dagbani": "Di yi niŋ ka tiri kpuɣir' a bee ka a tira" }, { "english": "diarrhœa and vomiting", "dagbani": "ti7, nyǫ" }, { "english": "tea", "dagbani": "ti" }, { "english": "to infuse (tea &c.)", "dagbani": "ti" }, { "english": "tree", "dagbani": "tia" }, { "english": "trees", "dagbani": "tii" }, { "english": "trees (plural)", "dagbani": "tihi" }, { "english": "His head wedged into the branches of an 'oak' tree and he was hung up.", "dagbani": "o zuɣu kpe n-shɛbisi oki tia maa wula ni ka o yili zuɣusaa" }, { "english": "A tree by the river will not fear the cold.", "dagbani": "Kul’ tia ku zo wari." }, { "english": "It was there that we took our 'harps' and hung them on trees.", "dagbani": "Nimaani ka ti daa zaŋ ti mɔɣilɔnim’ yili tihi." }, { "english": "Let our sons grow like saplings.", "dagbani": "Chɛ ka ti bidibisi zoori kaman tipola" }, { "english": "They looked for him and found him under a tree.", "dagbani": "Bɛ daa bɔ’ o ti nya o la tii gbinni." }, { "english": "Everyone knows what a tree is/trees are.", "dagbani": "Sokam mintia bee tihi ni nyɛ shɛli." }, { "english": "Amongst our trees of Dagbong, the baobab grows fatter than every tree and also lasts a long time.", "dagbani": "Ti Dagban tihi ni tua ŋmɛlindi nyɛŋ tia kam ka lan yuri pam." }, { "english": "The monkey will say that it is", "dagbani": "Jaŋa ni yɛli ni o lɔhiri tihi maa, di mirila taba." }, { "english": "root", "dagbani": "nyaɣili" }, { "english": "branch", "dagbani": "wulli" }, { "english": "root", "dagbani": "nyaɣili" }, { "english": "stump", "dagbani": "tigbirigu" }, { "english": "his problem cannot be solved", "dagbani": "o yɛla du tia" }, { "english": "a race, racing", "dagbani": "tia" }, { "english": "a race, racing", "dagbani": "tii" }, { "english": "One day’s race cannot break an antelope’s leg.", "dagbani": "Dahin yini tii bi kabiri waliga gbali." }, { "english": "(perform) fast running", "dagbani": "niŋ ti' piɛliga" }, { "english": "speed", "dagbani": "tii" }, { "english": "You can't tell the speed of one horse (running by itself).", "dagbani": "Wɔri yino tii bi baŋda." }, { "english": "a race, sporting event", "dagbani": "tizɔbo" }, { "english": "an athlete does not get the prize for the race.", "dagbani": "tizɔra bi deeri tizɔbo laara" }, { "english": "in a race, all the athletes run, but only one person can win.", "dagbani": "tizɔbo ni, tizɔriba zaa yi kul zɔra, ninvuɣ’ yino kɔŋko nti yɛn zo n-di?" }, { "english": "ears", "dagbani": "tiba" }, { "english": "to conjure for (plural form: tibbira)", "dagbani": "tibbi" }, { "english": "healing", "dagbani": "tibbu" }, { "english": "a conjuring trick", "dagbani": "tibbu" }, { "english": "to do a conjuring trick", "dagbani": "niŋ tibbu" }, { "english": "conjurer, one who conjures", "dagbani": "tibbulana" }, { "english": "a tree-seed, seed of a tree", "dagbani": "tibiɛlinli" }, { "english": "Parable of the 'mustard-seed'", "dagbani": "tibiɛlim yɛla ŋahili" }, { "english": "it is smaller", "dagbani": "di pɔri gari tibiɛlinli kam la" }, { "english": "than every tree-seed.", "dagbani": "[MRK 4:31]" }, { "english": "to heal", "dagbani": "tibi" }, { "english": "to cure", "dagbani": "tibi" }, { "english": "to treat", "dagbani": "tibi" }, { "english": "heal the sick and raise the dead.", "dagbani": "tibimiya barinima, ka neemiya kpiimba" }, { "english": "HIV and AIDS are not something human beings have caused.", "dagbani": "HIV mini AIDS doro pala daadam ni tahi shɛli na." }, { "english": "So there is no magic medicine which can cure them.", "dagbani": "Din zuɣu tabibi n-kani din ni tooi tibi li." }, { "english": "If you are careful about treatment you can get speedy relief.", "dagbani": "faako yom yom." }, { "english": "This tree (baobab) and its fruit-shells can both make lye which is used for soap-making and also to cure boils.", "dagbani": "Tia ŋɔ (tua) mini di wala waɣiri zaa tooi niŋdi bochaa ka bɛ mali duɣiri chibo ka lam mali tibiri yɔɣu." }, { "english": "healing", "dagbani": "tibi kpaŋ" }, { "english": "Your wound is", "dagbani": "Yi daŋ maa galisiya pam, di ka tibi kpaŋ." }, { "english": "great, it is incurable.", "dagbani": "n dɔro maa ka tibi kpaŋ" }, { "english": "there is no healing for my disease.", "dagbani": "n dɔro maa ka tibi kpaŋ" }, { "english": "to practise medicine", "dagbani": "ṭabba" }, { "english": "straight on, direct", "dagbani": "nakɔhabila" }, { "english": "A young butcher will not speak the whole truth.", "dagbani": "Ku yɛli tibi." }, { "english": "go straight on", "dagbani": "tuhi tibi" }, { "english": "right, righteous", "dagbani": "ninvuɣ’" }, { "english": "people who are right will be with you.", "dagbani": "Shɛb’ bɛn be tibi ni ti be a sani." }, { "english": "You people who are straight in your hearts.", "dagbani": "Yinim’ bɛn be tibi yi suhuri ni." }, { "english": "the Lord's word is", "dagbani": "Yawɛ yɛligu nyɛla din be tibi" }, { "english": "straight, and all his works are upright.", "dagbani": "A daa yur’ a dabili m ba" }, { "english": "You loved my father David greatly, because he followed you with faithfulness, righteousness and uprightness of heart.", "dagbani": "Dauda pam, o ni daa dol’ a ni ʒiɛyimtali mini wuntitali ni biɛritibitali o suhu ni la zuɣu" }, { "english": "uprightness", "dagbani": "biɛritibitali" }, { "english": "exact position or direction", "dagbani": "tibi" }, { "english": "(Variant: tibbia)", "dagbani": "tibibia" }, { "english": "eardrum", "dagbani": "tibibia" }, { "english": "(Variant: tibbindi)", "dagbani": "tibibindi" }, { "english": "earwax", "dagbani": "tibibindi" }, { "english": "punishment", "dagbani": "tibidarigibo" }, { "english": "This is a lie of Satan because he wants people to suffer punishment.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ nyɛla Sitani ʒiri dama o bori ni niriba nye tibidarigibo." }, { "english": "(Note: ear 'shit')", "dagbani": "tibibindi" }, { "english": "(Pl: tibibii)", "dagbani": "tibibia" }, { "english": "(Pl: tibibihi)", "dagbani": "tibibia" }, { "english": "(Pl: tibibina)", "dagbani": "tibibindi" }, { "english": "My punishment is too great for me.", "dagbani": "maa galisiya gari ma." }, { "english": "those who do so will bring judgment on themselves.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn niŋdi lala ni bo tibidarigibo ti bɛmaŋa" }, { "english": "mongoose", "dagbani": "tibiga" }, { "english": "to become fat", "dagbani": "tibigi" }, { "english": "to become important make sb./sth. important", "dagbani": "tibigi" }, { "english": "I don't want to exaggerate it.", "dagbani": "mi bi bɔri ni n tibigi li" }, { "english": "to exalt, honor", "dagbani": "tibigi" }, { "english": "He will", "dagbani": "O kul ni zaɣisila yino ka yuri ŋun’ la bee n-tibigi yino n-jɛm o, ka ʒiɛm ŋun’ la." }, { "english": "just hate one and love the other, or respect one and serve him, and despise the other.", "dagbani": "O tibig’ omaŋa." }, { "english": "He exalted himself.", "dagbani": "O bi tibigir’ omaŋa." }, { "english": "He’s modest.", "dagbani": "Guli yuurila bɛn tibigi li noli ni." }, { "english": "Kola nuts last longer in the mouth of those who value them.", "dagbani": "Ti Duuma Naawuni n-su tiliginsim mini yiko, ka simdi tibigibu!" }, { "english": "oneself", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "despise", "dagbani": "polim" }, { "english": "despise", "dagbani": "ŋmɛlim" }, { "english": "despise", "dagbani": "nabi" }, { "english": "despise", "dagbani": "pahi" }, { "english": "exaltation, giving respect, honour", "dagbani": "tibiginsim" }, { "english": "For a little while they are exalted, and then they are gone;", "dagbani": "Bɛ nyarila tibiginsim saha biɛla, di nyaaŋa ka bɛ chaŋ." }, { "english": "everyone who exalts himself will be humbled", "dagbani": "ŋunkam tibigir’ omaŋ’ ni nya filiŋ" }, { "english": "large ears", "dagbani": "tibigbɔndi" }, { "english": "an earring", "dagbani": "tibikparili" }, { "english": "Ishmael's tribe who wore gold earrings.", "dagbani": "Ishimail zuliya bɛn daa kpari salima tibikpara" }, { "english": "each man threw a ring from his plunder onto it.", "dagbani": "sokam zaa zaŋd’ o ni ŋme n-di tibikpar’ shɛŋa na ti pari di zuɣu" }, { "english": "a deaf ear, deafness in one ear", "dagbani": "tibikpirili" }, { "english": "deafness (in both ears)", "dagbani": "tikpira" }, { "english": "A deaf god will not hear someone begging for help.", "dagbani": "Buɣ’ tikpira ku yɛli wum." }, { "english": "Do not curse a deaf man.", "dagbani": "Miri ka a yɛli noli nti tikpiralana" }, { "english": "he looked up to heaven and with a deep sigh said to him, “Ephphatha!”", "dagbani": "(o) lihi zuɣusaa, ka siɣim ka yɛli tikpiralan’ maa, “Efaata!” Di gbinni nyɛla, “Yooma!”" }, { "english": "ear", "dagbani": "kpiri" }, { "english": "ear (physical organ)", "dagbani": "tibili" }, { "english": "Peter who had a sword drew it and struck a servant of the High Priest and cut off his right ear.", "dagbani": "Pita ŋun daa mali takɔb’ la ŋooi li n-chɛ n-shɛligi maligumaaniba zuɣulan’ dabili nudirigu tibili bahi" }, { "english": "If a donkey is going to throw you, you can’t see its ears.", "dagbani": "Buŋa yi yɛn luhi a, a bi nyari o tiba." }, { "english": "punish X", "dagbani": "darigi X tibili" }, { "english": "He will punish them.", "dagbani": "O ni darigi bɛ tibili." }, { "english": "God Punishes the Sinners.", "dagbani": "Naawuni darigi alahichinim’ tibili" }, { "english": "earlobe", "dagbani": "tibinyaɣili" }, { "english": "ear/s as organs of hearing.", "dagbani": "bɛ tiba ti kpiri" }, { "english": "their ears will be deaf.", "dagbani": "ti kpiri" }, { "english": "The elder brothers of the ears are the buttocks.", "dagbani": "Tibili biɛli n-nyɛ gbina." }, { "english": "stubbornness", "dagbani": "tib'kpɛma" }, { "english": "Strong ears (A stubborn person) will be tied with a rope.", "dagbani": "chaŋ nimaani gba nti dimdi niriba maa tiba ni ni bɛ taai duŋ" }, { "english": "they went there and persuaded people to riot.", "dagbani": "yi daa zaɣisiya ni yi ku gbilisi tibili wum" }, { "english": "you refused to pay attention and obey.", "dagbani": "N ni tooi lan gbilisi tibili wum baan dɔbba mini baan’ paɣiba yila?" }, { "english": "able to listen carefully and hear the songs of male and female musicians?", "dagbani": "gbilisi a tibili wum ti suhigu\nti yi ti suh’ a saha shɛlikam" }, { "english": "listen carefully to our petition when we pray to you at any time.", "dagbani": "bɛ ni tooi\ngbilisi tibili n-wum a yɛlmuɣisira" }, { "english": "they can pay attention and listen to your problems.", "dagbani": "bɛ ni tooi\ngbilisi tibili n-wum a yɛlmuɣisira" }, { "english": "Open your eyes and clear your", "dagbani": "Neem’ a nina, ka luɣ’ a tiba wum a dabili suhigu" }, { "english": "ears to hear your servant's prayer.", "dagbani": "ti tibili" }, { "english": "really listen properly", "dagbani": "kpe tibili" }, { "english": "make sure that Joshua hears it.", "dagbani": "Jɔshua ka di kpe o tibili ni" }, { "english": "to have nothing to do with.", "dagbani": "pihi tibili" }, { "english": "healing, treatment, cure", "dagbani": "tibili" }, { "english": "The treatment for trachoma is not expensive.", "dagbani": "Tirakoma tibili ka shaara." }, { "english": "earlobes", "dagbani": "tibinyaɣa" }, { "english": "earlobe", "dagbani": "tibinyaɣili" }, { "english": "(he) put some of its blood on Aaron's right earlobe, and his right thumb and his right big toe.", "dagbani": "zaŋ o ʒim maa shɛli niŋ Aduna nudirigu polo tibinyaɣili min’ o nudirigu nubillɔɣu ni o nudirigu napombillɔɣu" }, { "english": "And they brought Aaron's sons and Moses put some of the blood on their right earlobes.", "dagbani": "Ka bɛ daa zaŋ Aduna bidibisi maa na ka Musa ti niŋ binʒim maa niŋ bɛ nudiriti tibinyaɣa ni" }, { "english": "whole", "dagbani": "tibili" }, { "english": "see", "dagbani": "nyaɣili" }, { "english": "a healer", "dagbani": "tibiriba" }, { "english": "I can't be your healer.", "dagbani": "N ku tooi leei yi tibira." }, { "english": "A sick person (marked for) life will not lack someone who can cure his/her sickness.", "dagbani": "Nyɛvili bara ku kɔŋ tibira." }, { "english": "those who come next are healers of diseases.", "dagbani": "bɛn doli bɛ nyaaŋa nyɛla dɔriti tibiriba" }, { "english": "to be heavy", "dagbani": "tibisa" }, { "english": "Variant", "dagbani": "tibisi; timsa" }, { "english": "A stone is heavy, and sand is heavy, but the provocation of a fool is heavier than both.", "dagbani": "Kuɣili tibisa, ka bihigu tibisa, amaa jɛrigu ni tahiri suhuyiɣisili shɛl’ na tibisi gari di zaa." }, { "english": "when it (his hair) was thick and heavy, he would cut it.", "dagbani": "di daa yi ti zibigi ka tibisa, o chɛr’ li mi" }, { "english": "you will see that the milk thickens and has more substance.", "dagbani": "a ni nya ka bihim maa niŋ gburisim ka timsa" }, { "english": "If you haven’t carried me, you will not get to know that I am heavy.", "dagbani": "A yi bi ʒi ma a ku baŋ (bi mi) ni n timsa." }, { "english": "(of money or anything of value) to be enough for the intended purpose", "dagbani": "tibisa" }, { "english": "to be important", "dagbani": "tibigi" }, { "english": "X is famous, important, renowned.", "dagbani": "X yuli tibisi." }, { "english": "his renown is greater than any in this age or the age to come.", "dagbani": "o yuli tibisi gari yuli kam ʒiɛmani ŋɔ ni mini ʒiɛman’ shɛli din kanna ni." }, { "english": "heavy", "dagbani": "tibisili" }, { "english": "Jerusalem will be like a heavy stone.", "dagbani": "Jɛrusalɛm be kaman kuɣ’ tibisili la" }, { "english": "Their trouble becomes a heavy load pressing them down all the time.", "dagbani": "bɛ wahala leei ʒitibisili m-marigi ba sahakam" }, { "english": "Take your heavy burdens to the Lord, he will help you.", "dagbani": "Zaŋmiya yi ʒi’ tibisa chaŋ Yawɛ sani, o ni sɔŋ ya" }, { "english": "thick cloud", "dagbani": "bindiri'" }, { "english": "solid food", "dagbani": "bindiri' tibisa" }, { "english": "If eating solid food is difficult for you.", "dagbani": "Bindiri' timsa dibu yi niŋd’a tom" }, { "english": "Instead of eating solid food, you still have to drink milk.", "dagbani": "Yi na kul nyurila bihim, ka pa ni bindir’ maŋli" }, { "english": "tomorrow will be an important rest day.", "dagbani": "biɛɣuni ni sa nyɛ vuhim dabisi’ tibisili" }, { "english": "Those two days are the most important to the Muslims.", "dagbani": "dabsa ayi maa nyɛla dabsi timsa afanima zaa sani." }, { "english": "weight, heaviness", "dagbani": "tibisim" }, { "english": "[for form cf. zibisim ~ zimsim]", "dagbani": "Note" }, { "english": "if the weight of them all was put together, it wouldn't even reach the weight of a breath.", "dagbani": "bɛ zaa tibisim yi laɣim, di bi paai nyee ni pɔhim tibisim gba" }, { "english": "a baby's weight and the months that they weighed him.", "dagbani": "bi-liɛ so timsim mini goli shɛŋa ni bɛ ni daa zahindi o maa" }, { "english": "Did his weight increase?", "dagbani": "O timsim maa daa pahira?" }, { "english": "Sim", "dagbani": "tibisa" }, { "english": "rumour, informal information", "dagbani": "tibiwubiga" }, { "english": "a wood, woods, forest of trees", "dagbani": "tibɔŋ" }, { "english": "ticket", "dagbani": "tigiti" }, { "english": "to be satisfied, satisfy one's hunger, be 'full up'", "dagbani": "tiɣi" }, { "english": "they are really fully fed.", "dagbani": "dama bɛ ni tiɣiri viɛnyɛla maa zuɣu" }, { "english": "you should just let him suck often or suck as much as he wants.", "dagbani": "nyin dee chɛ ka o mɔɣiri waa-waayili bee n mɔɣiri tiɣiri o yubu" }, { "english": "eat all you need, be 'full up'", "dagbani": "di n-tiɣi" }, { "english": "eat and are satisfied.", "dagbani": "tiɣi nini" }, { "english": "to please; to be pleased with", "dagbani": "tuumba maa ni daa yɛli shɛm" }, { "english": "The whole group was pleased with the apostles' proposal.", "dagbani": "maa tiɣi salo maa zaa nini" }, { "english": "X is satisfied, pleased", "dagbani": "X nini tiɣi" }, { "english": "The man will pay attentions to the woman's people, with money and kola and", "dagbani": "Doo ŋɔ jɛmdi la paɣa ŋɔ niriba ni liɣiri mini guli ni kpini nti pahi nyuya ni di balibu hal ka bɛ nini ti tiɣ’ o nirilim" }, { "english": "guineafowl", "dagbani": "soli" }, { "english": "yams", "dagbani": "dolibu" }, { "english": "until they are pleased", "dagbani": "nyɛla azichi" }, { "english": "correct behaviour", "dagbani": "din galisi" }, { "english": "person who", "dagbani": "nir’ ŋun’" }, { "english": "what he has", "dagbani": "nini" }, { "english": "makes us very rich", "dagbani": "mali shɛli" }, { "english": "religion does", "dagbani": "Wuntia" }, { "english": "We are satisfied with", "dagbani": "ni tiɣi" }, { "english": " be satisfied", "dagbani": "tiɣi" }, { "english": "satisfied", "dagbani": "salo" }, { "english": "crowded", "dagbani": "laɣim" }, { "english": "they", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "collected everyone they saw ... so that the wedding hall was full of people.", "dagbani": "bɛ daa laɣim bɛ ni nya ninvuɣ’ shɛb’ zaa na ... hal ka amiliya lɔbu duu maa ti tiɣi salo" }, { "english": "to be poisoned", "dagbani": "kpuŋ" }, { "english": "to conceive, become pregnant", "dagbani": "tiɣi" }, { "english": "conceive, fall pregnant", "dagbani": "tiɣi pua" }, { "english": "when it is full-grown, conceives and gives birth to death", "dagbani": "alahichi mi yi ti bi zaa, di tiɣirila pua n-dɔɣi kum" }, { "english": "become pregnant with X (X is the child conceived)", "dagbani": "tiɣi X pua" }, { "english": "the woman who conceived them (children) acted shamefully", "dagbani": "paɣ’ so ŋun daa tiɣi bɛ pua daa tumla vi tuma" }, { "english": "woman who conceived them (children) acted shamefully.", "dagbani": "?? colloc of " }, { "english": "to gather together (from different directions)", "dagbani": "tiɣisi" }, { "english": "water will stop flowing and ... stop and pile up together in one place.", "dagbani": "kom maa ni chɛ zɔbu, ka ... fo n-zani n-tiɣisi" }, { "english": "When I say that they (earth and heaven) should do something, they gather and", "dagbani": "N yi yɛli ni di niŋ\n shɛli, di tiɣisirimi zani niŋ li." }, { "english": "stand and do it.", "dagbani": "piɛri tiɣisi do ʒii" }, { "english": "sheep were lying gathered around it (a well) in three flocks.", "dagbani": "buta gil’ li Guŋguma tiɣisi yiliya ku m-baŋ kpɛma." }, { "english": "The fruits of the kapok tree are all hanging on the tree and we cannot know the elder among them.", "dagbani": "Dunia ŋɔ nanim’ tiɣisirila tab’ ʒiina" }, { "english": "The kings of this world sit in a huddle.", "dagbani": "Biliɛri tiɣisi doya ku m-baŋ zoligo." }, { "english": "When babies are lying together, you will not know the idiot among them.", "dagbani": "Biliɛri tiɣisi doya ku m-baŋ zoligo." }, { "english": "idiot among them.", "dagbani": "" }, { "english": "to push into (of partially-burnt sticks into a fire).", "dagbani": "Tiɣisim' li niŋ kaman nir' ni tiɣisiri buɣim ka di taari diri shɛm la" }, { "english": "Stoke it up as a person stokes up a fire so that it burns up well.", "dagbani": "2TI 1:6" }, { "english": "to give proper training to a child, provide a person protection against evil", "dagbani": "IM" }, { "english": "a ticket", "dagbani": "tiɣiti" }, { "english": "a ticket", "dagbani": "tigiti" }, { "english": "treestump", "dagbani": "tigbirigu" }, { "english": "treestump", "dagbani": "tigburigu" }, { "english": "a tree that they cut down and leave it a stump.", "dagbani": "ti’ shɛli bɛ ni ŋma n-luhi ka chɛ di tigbirigu" }, { "english": "If people exalt a tree stump in a field, it turns into a land god (shrine).", "dagbani": "A nyɛla tigbirigu n soli zuɣu" }, { "english": "'You are an obstacle in my way'.", "dagbani": "Naa Gbewaa boli Subee na nti yɛli o ni o garimi Shitobu tooni" }, { "english": "Naa Gbewaa called Subee and told him to go ahead of Shitobu and clear away the stones and treestumps so that he could come along behind.", "dagbani": "N-vuɣimi kuɣa ni tigbira ka o doli" }, { "english": "stump", "dagbani": "tigburigu" }, { "english": "to recover, improve in health", "dagbani": "tihigi" }, { "english": "to prosper", "dagbani": "tihigi" }, { "english": "The dog that doesn’t want to prosper develops a sore on the back of its head", "dagbani": "Baa ŋun je tihigibu niŋdila yum o kpali ni." }, { "english": "to sneeze", "dagbani": "tihim" }, { "english": "When he sneezes, fire flashes out", "dagbani": "O yi tihim, buɣim nyaɣisira" }, { "english": "the child sneezed seven times and opened his eyes", "dagbani": "bia maa daa tihim siɣimsiɣim buyopɔin, ka neeg’ o nina" }, { "english": "pronounced when somebody sneezes", "dagbani": "barika" }, { "english": "synonym", "dagbani": "furisi" }, { "english": "a gossip, tale-bearer, spy", "dagbani": "tikuba" }, { "english": "a gossip's speech is like a tasty pat of t.z.", "dagbani": "Tikub’ yɛtɔɣa ŋmanila saɣibɔri'nyɣisa" }, { "english": "a gossipping woman", "dagbani": "paɣa tikuba" }, { "english": "a domestic shrub which bears small pods used in a children's game", "dagbani": "tikubilaakum" }, { "english": "a pod of the tree", "dagbani": "zaɣu" }, { "english": "'night of power', \"26th. night of Ramadhan\"", "dagbani": "tikuli" }, { "english": "Sit: alms on this date", "dagbani": "tiila" }, { "english": "ant living in trees", "dagbani": "tikuliŋkua" }, { "english": "The bite of even a hundred ants cannot be like the claws of a lion.", "dagbani": "Tikuliŋkuhi laɣim kɔbiga dimbu bi paai gbuɣinli nyinyɛri." }, { "english": "termite", "dagbani": "chami" }, { "english": "small white termite", "dagbani": "wurikɔɣu" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yɔbili" }, { "english": "termite", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "talebearing, gossip", "dagbani": "tikum" }, { "english": "to tell tales about", "dagbani": "n-yihi tikum" }, { "english": "hint, clue", "dagbani": "KO" }, { "english": "a gossip, talebearer", "dagbani": "tikumlana" }, { "english": "If you are going to give a gift to an ungrateful person, let a gossiper sit down and then give it to him. ", "dagbani": "A yi yɛn ti gutulu pini, nyin' che ka tikumlana ʒia ka a ti o." }, { "english": "Syn:", "dagbani": "tikuba." }, { "english": "See:", "dagbani": "lana." }, { "english": "a very high level of giving away secrets", "dagbani": "tikumtiɣili" }, { "english": "earring", "dagbani": "tikparili" }, { "english": "medicinal pill, tablet", "dagbani": "tikpilli" }, { "english": "Your enemy’s medicinal-ball is thrown far away.", "dagbani": "A dima tikpilli zaŋ labi katiŋa." }, { "english": "deaf", "dagbani": "tikpurili" }, { "english": "deaf in one ear", "dagbani": "tikpirili" }, { "english": "deaf-ears, deaf person", "dagbani": "tikpira" }, { "english": "ears which are deaf", "dagbani": "tikpirili ~ tikpurili" }, { "english": "plural", "dagbani": "tikpura" }, { "english": "A pregnant woman can miscarry or give birth to a deaf or dumb", "dagbani": "Paɣapuulana maa ni tooi dɔɣi bikpiŋ bee n-dɔɣ’o nyɛ tikpura lana bee birigu" }, { "english": "baby", "dagbani": ".00" }, { "english": "A deaf god will not hear someone begging for help.", "dagbani": "Buɣ’ tikpira ku yɛli wum." }, { "english": "blind", "dagbani": "zoma" }, { "english": "dumb, stammerer", "dagbani": "birigu" }, { "english": "a deaf person", "dagbani": "tikpiralana" }, { "english": "a deaf person (variant)", "dagbani": "tibikpiralana" }, { "english": "a deaf persons", "dagbani": "tikpiranima" }, { "english": "a deaf persons (variant)", "dagbani": "tibikpiranima" }, { "english": "deaf person with a speech-impediment", "dagbani": "tikpiralan’ so ŋun tɔri birilim" }, { "english": "Is there anyone blind like my servant or deaf like my messenger...?", "dagbani": "So beni n-nyɛ zoma n-lan paai n dabili bee n-nyɛ tikpiralana n-lan paai n tumo ... ?" }, { "english": "You that are deaf, hear now.", "dagbani": "Yinim’ bɛn nyɛ tikpiranima, wummiya" }, { "english": "deaf", "dagbani": "tikpurili" }, { "english": "blind", "dagbani": "zoma" }, { "english": "dumb", "dagbani": "birigu" }, { "english": "medicine", "dagbani": "tilaa" }, { "english": "herbal medicine found to be a cure for a disease", "dagbani": "tilaa" }, { "english": "A cheerful heart is good medicine.", "dagbani": "Suhupiɛlli nyɛla tila’ suŋ" }, { "english": "The one who knows the curative herbs of Nakpayili is the one who digs them up.", "dagbani": "Nakpayili tilaa, ŋun baŋ li ŋuna n-gbiri li." }, { "english": "plant root used for medicine", "dagbani": "tilaa" }, { "english": "God’s herbal root takes the lead and the one who seeks the downfall of others does not succeed.", "dagbani": "Naawuni tilaa daŋ tooni ka zambalana wolim je." }, { "english": "a large wicker basket, used for catching fish", "dagbani": "tili" }, { "english": "a large wicker basket, used for catching fish", "dagbani": "tili" }, { "english": "to lean (self or sth.) against (sth.)", "dagbani": "tili" }, { "english": "to put pressure on sb. to do sth.", "dagbani": "tili zali" }, { "english": "pestle", "dagbani": "tiliga" }, { "english": "to save, redeem, to spare", "dagbani": "tiligi" }, { "english": "tiligi", "dagbani": "tiligira" }, { "english": "he will save you from those who set hunting-nets", "dagbani": "o ni tilig’ a bɛn bariti zana nuu ni" }, { "english": "call him Jesus because he will save his people from their sin", "dagbani": "a bol’ o yuli Yisa, dama o ni ti tilig’ o niriba bɛ daalahichi ni" }, { "english": "if they had heeded the warning they would have saved their lives", "dagbani": "bɛ yi di deei saɣisigu maa, bɛ naan tiligi bɛ nyɛviya" }, { "english": "The work of the Spirit of God is the salvation of peoples' spirits.", "dagbani": "Ŋuna n-tiligiri bɛn ʒe dɛde bɛ suhuri ni." }, { "english": "He is saving those who are sincere of heart.", "dagbani": "Naawuni tiligim ti! ‘God forbid!’" }, { "english": "God forbid! May this not happen to you!", "dagbani": "Naawuni tiligim' ti! Di ku niŋ a lala!" }, { "english": "God forbid! May this not happen to you!", "dagbani": "lala maa n-ni tooi tiligi nira ka o bi zɔm" }, { "english": "that can save someone so that he does not become blind.", "dagbani": "Nact: Tiligira ‘Saviour’." }, { "english": "be saved, safe.", "dagbani": "bɛ ni niriba bɛn kpalim biɛla kɔŋko n-ni tiligi" }, { "english": "only the few people amongst them who are left will be saved. [ROM 97]", "dagbani": "Nayiɣa kalinsi nyaaŋa ka buni tiligira." }, { "english": "One’s properties are only safe after the death of a thief. ", "dagbani": "hal ka bɛn pa Izraɛlnim’ la kalinli zaa ti paai; (26) ka Izraɛlnim’ zaa gba naanyi tiligi ... until the number of non-Israelites is reached, then the Israelites also will finally be saved. [ROM 115-6]" }, { "english": "Just Noah and the people who were with him in the boat only were the only ones to survive.", "dagbani": "Nuhu mini ninvuɣ’ shɛb’ bɛn daa be o sani ŋariŋ maa ni kɔŋko n-daa naɣ’ tiligi." }, { "english": "'When a strong man, fully armed, guards his own house, his possessions are safe.'", "dagbani": "Kpiɔŋlan’ yi lo kpara n-ʒe n-gul’ o yili, o nɛma zaa tiligirimi;" }, { "english": "The hedgehog grows needles on its body to save", "dagbani": "Yuɣimpini bili gɔhi n-tiligi kurili ku tiligi lɛbila." }, { "english": "be safe from", "dagbani": "tilgi" }, { "english": "it cannot save itself from the blows of a club", "dagbani": "..." }, { "english": "The one who apologizes is safe from being slapped.", "dagbani": "Baɣibaɣi noli tiligi tapaɣa." }, { "english": "Those who start struggling early will be saved from the rain.", "dagbani": "Bɛn daŋ wolima ni tiligi saa." }, { "english": "to cross-question", "dagbani": "..." }, { "english": "tiligi", "dagbani": "tiligi" }, { "english": "Pl: tiligira.", "dagbani": "tiligira." }, { "english": "to be/turn sth upside down.", "dagbani": "• to be/turn sth upside down." }, { "english": "some people who are in ignorance and won't be faithful turn it (teaching) upside down.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn be ʒilinsi ni ka bi ʒe yim la tiligitiligi" }, { "english": "If somebody is falling into confusion, he turns things upside down and everything falls apart.", "dagbani": "Yɛla yi yɛn niŋ ninsala nahimmo, o tiligirila yɛla bahi o nyaaŋa." }, { "english": "to reverse a procedure", "dagbani": "tiligi" }, { "english": "reboil (esp. porridge) after keeping overnight", "dagbani": "tiligi na ‘return'." }, { "english": "protection", "dagbani": "tiliginsim" }, { "english": "salvation", "dagbani": "tiliginsim" }, { "english": "redemption", "dagbani": "tiliginsim" }, { "english": "he is the one who gives me salvation", "dagbani": "ŋuna n-nyɛ ŋun ti ma tiliginsim" }, { "english": "Salvation and glory and power belong to our God", "dagbani": "Ti Duuma Naawuni n-su tiliginsim mini yiko, ka simdi tibigibu!" }, { "english": "The Saviour", "dagbani": "Tiligira" }, { "english": "This will be repent and accept God to become your lord and saviour.", "dagbani": "Di ni n-nyɛ niŋmi tuba ka deei Naawuni n-leegi a duuma ni a tiligira." }, { "english": "You are 'my strong tower, my refuge, my deliverer'.", "dagbani": "M birini mini n sɔɣisili shee,nyini n-nyɛ n tiligira" }, { "english": "In this way you will be given the full right to enter", "dagbani": "dimbɔŋɔ ni chɛ ka yi nya soli kpe ti Duuma ŋun nyɛ ti Tiligira Masia nam din ka bahigu la ni" }, { "english": "to interfere with, delay somebody.", "dagbani": "tilim" }, { "english": "They delayed us.", "dagbani": "Bɛ tilim ti." }, { "english": "to provoke sb. to anger.", "dagbani": "tilim" }, { "english": "to venture.", "dagbani": "tilim" }, { "english": "to be confused, lost, tired.", "dagbani": "tilim" }, { "english": "If you are in a confused state you will think that that the dagɔɣu fish (with a pointed end on its back) is a warrior among crocodiles.", "dagbani": "A yi tilim a ni baŋ ni dagɔɣu nyɛla doo nyɛbiga sani." }, { "english": "wander about", "dagbani": "tilim gili" }, { "english": "Pl: tilinda", "dagbani": "tilim" }, { "english": "delaying, opposing, contrary", "dagbani": "tilinli" }, { "english": "a violent wind, the Northeaster as they call it", "dagbani": "sanʒɛ’ tital’ shɛli bɛ ni booni pɔhim tilinli la" }, { "english": "fish", "dagbani": "tiliŋga" }, { "english": "family cult", "dagbani": "tilo" }, { "english": "medicine", "dagbani": "tim" }, { "english": "There are many diseases for which a doctor can give you medicine.", "dagbani": "Dɔriti pam beni ka dokta ni tooi t’a tim." }, { "english": "People inject a little of this medicine into a person's body.", "dagbani": "Niriba chihirila lala tim ŋɔ biɛla n-niŋ ninsala niŋgbuŋ ni." }, { "english": "Is there no balm in Gilead?", "dagbani": "Tim ka Giliad?" }, { "english": "Your time has not come and", "dagbani": "A daazali na bi kana ka tim nyuri bara." }, { "english": "medicine is proud.", "dagbani": "Zulimbɔŋ nyɛ la shimiti kom ka lan nyɛ kpaɣ’ tim." }, { "english": "there are medicines which can treat the diseases which follow AIDS.", "dagbani": "tima beni din ni tooi tibi dor’ shɛŋa din doli AIDS maa" }, { "english": "AIDS nyɛla doro shɛli din na ka tim.", "dagbani": "AIDS is a disease for which there is not yet a cure." }, { "english": "Ka kum tim nyɛ bindi kpaɣisibu.", "dagbani": "Refusing to go to toilet is not a remedy against hunger." }, { "english": "my complaints have no remedy. [JOB 23]", "dagbani": "Not Provided" }, { "english": "remedy for (disease, problem)", "dagbani": "tim" }, { "english": "diarrhœa medicine", "dagbani": "binsaa tim" }, { "english": "a blood-tonic", "dagbani": "ʒim tim" }, { "english": "it became an aphrodisiac.ootnote)]", "dagbani": "di daa leei tab’ bɔbu tim" }, { "english": "to spot the body with charcoal-like medicine", "dagbani": "lagi tim" }, { "english": "to spot the body with charcoal-like medicine", "dagbani": "lagi tim" }, { "english": "magic power, magic practice", "dagbani": "tima" }, { "english": "Keep all your magic spells and charms.", "dagbani": "Gbibi' a tima min' a tabibi tima maa" }, { "english": "chemical(s), powder", "dagbani": "tima" }, { "english": "And the experts embalmed Israel's body.", "dagbani": "Ka tima baŋdiba maa daa niŋ tim ʒe Izraɛl niŋgbuŋ." }, { "english": "gunpowder", "dagbani": "malifa tim" }, { "english": "If you are...", "dagbani": "A yi ʒiri malifa tim a ni lan nyurila taba?" }, { "english": "carrying gunpowder, will you also be smoking a pipe? ", "dagbani": "buɣibuɣi1. timalana; tibi tilaa; titɔɣu." }, { "english": "tim", "dagbani": "to send a person" }, { "english": "despatch; 'send' - make somebody go expressly in order to carry out your errand", "dagbani": "Note" }, { "english": "His god sent his angel and he closed the lions' mouths.", "dagbani": "Naawuni maa tim o malaika na ka o ti mum gbuɣima maa noya" }, { "english": "If you send a child to go for firewood and she goes and stands under a baobab tree, tell her to stop because", "dagbani": "A yi tim bia dari ni ka o chaŋ nti ʒe tua gbinni, yɛlimi o ni o chɛla dama tua ka dari" }, { "english": "the baobab tree is not used for firewood.", "dagbani": "N yɛn timmi nti zaŋ n dabili" }, { "english": "I am about to send for my servant the King of Babylon.", "dagbani": "Babilɔn Naa" }, { "english": "Hernia -- it's owner doesn't want it, but when you send it it refuses to go, and when you are going it follows you and when you sit down it sits down before you do.", "dagbani": "Poli ka lan’chiso, ka a tim o ka o zaɣisi, ka a chani ka o doli, ka a ti yɛn ʒini ka o daŋ a ʒinibu" }, { "english": "creator", "dagbani": "binnamdalana" }, { "english": "an idol, fetish", "dagbani": "binnani" }, { "english": "idols, fetishes", "dagbani": "binnana" }, { "english": "The people of Dan made a wooden idol and set it up to worship it.", "dagbani": "Dan niriba maa daa zaŋ dari binnani zali ni bɛ jɛmdi li" }, { "english": "Micah made an idol temple.", "dagbani": "Maika daa malila binnana jɛmbu duu" }, { "english": "idol", "dagbani": "binnana" }, { "english": "monster", "dagbani": "binnana" }, { "english": "deformed fœtus", "dagbani": "binnana" }, { "english": "deformed person", "dagbani": "binnana" }, { "english": "idol temple", "dagbani": "jɛmbu duu" }, { "english": "It (iodine deficiency) can cause a woman to give birth to a deformed fœtus or a handicapped child.", "dagbani": "Di ni tooi chɛ ka paɣa ti dɔɣi binnani bee n-dɔɣi bia maa k’o pooi daadam." }, { "english": "insect, living thing", "dagbani": "binnɛɔŋ" }, { "english": "Micah made an idol temple.", "dagbani": "Maika daa malila binnana jɛmbu duu." }, { "english": "Our ancestors worshiped idols.", "dagbani": "Ninsal’ ni daa boli binnɛɔŋ kam zaa yu’ shɛli." }, { "english": "whatever name the man called each animal, that was its name.", "dagbani": "yuli n-kul bala" }, { "english": "He gives food to all things living.", "dagbani": "O tiri binnɛɔŋ kam bindirigu." }, { "english": "Every living being's body is different from the others.", "dagbani": "Binnɛma zaa niŋgbuŋ bela kɔŋkobakɔŋkoba" }, { "english": "an insect, small creature", "dagbani": "binneembila" }, { "english": "Like a moth in a garment.", "dagbani": "Kaman binneembila ni be situra ni" }, { "english": "All insects that have wings.", "dagbani": "Binneembihi zaa bɛn mali kpiŋkpama" }, { "english": "Again, it kills the micro-organisms in the soil.", "dagbani": "Yaha, di kuri binneenbihi bɛn be tiŋgbani puuni." }, { "english": "HIV is a microscopic organism.", "dagbani": "HIV nyɛla binneembila ŋun pɔri pam ka niri ku tooi nya ni o nina." }, { "english": "microscopic organisms called Chlamydia trachomatis cause this illness.", "dagbani": "Binneenbihi maa malila so’shɛŋa bɛ ni dɔli n-yiri ninvuɣ’yino ni n-loori o kpee." }, { "english": "The organisms have a way of passing from one person to infect another.", "dagbani": "HIV nyɛla binneembihi bɛn chɛ ka ninsal niŋgbuŋ doro tuhibu yiko gbarigira." }, { "english": "HIV is a virus which weakens the body's resistance to disease.", "dagbani": "Ʒim puuni" }, { "english": "White Blood Cells", "dagbani": "binneembihi shɛba bɛ ni booni" }, { "english": "In the blood there are cells called ‘White Blood Cells’.", "dagbani": "binneembihi shɛba bɛ ni booni" }, { "english": "living thing", "dagbani": "binneeŋa" }, { "english": "living being who resembled a human", "dagbani": "binneen’ so ŋun daa ŋmani ninsala" }, { "english": "an insect", "dagbani": "binneeŋa" }, { "english": "Stop killing the small creatures that make holes in the ground so that rainwater can soak in.", "dagbani": "Di lan kuri binneen’ shɛb’bɛn gba chibiri tiŋgbani voya ka sa kom ni tooi nyu n-kpe tiŋgbani’ ni." }, { "english": "female animal, 'a female one'", "dagbani": "binnyaŋ" }, { "english": "things, stuff, possessions, utensils, gear, equipment", "dagbani": "binnyara" }, { "english": "He produced gold and silver things and gave them to Rebecca.", "dagbani": "o daa yihi anzinfa mini salima binyara ni chinchina ti Ribɛka" }, { "english": "Things which are sown in the soil and have seeds.", "dagbani": "Binyɛra din bindi tiŋgban’ ni ka mali biɛlim" }, { "english": "jewellery", "dagbani": "binyara" }, { "english": "sheets of fabric/leather", "dagbani": "nyɛligi" }, { "english": "metals", "dagbani": "pumpɔŋɔ" }, { "english": "Don't light a cigarette for anyone else, and if someone tries to get you to light a cigarette for him, you are allowed to refuse.", "dagbani": "shigaari nti so kam zaa, ka so yi tim a ni a taai shigaari n-ti o soli beni ni a zaɣisi." }, { "english": "to send to beg a pardon", "dagbani": "tim sandaani" }, { "english": "Phineas arose as an intermediary.", "dagbani": "Finɛhaz daa yiɣisi zani n-tim sandaani" }, { "english": "If", "dagbani": "Shintani daa yi lu Naa Gbewaa mini so sunsuuni, Subee n-timdi di sandaani." }, { "english": "ill-will arose between Naa Gbewaa and someone, Subee would act as mediator.", "dagbani": "" }, { "english": "send message with sb. going", "dagbani": "talim" }, { "english": "send", "dagbani": "tahi" }, { "english": "take along with oneself", "dagbani": "timsim" }, { "english": "to dip", "dagbani": "tim" }, { "english": "he should put his finger in water and drip it on my tongue", "dagbani": "o ti zaŋ o nubil’ tim kom ni n-tɔɣisi pa n zilinli zuɣu" }, { "english": "the sun went dark ('black') like when they take a cloth and dip it in indigo", "dagbani": "wuntaŋ' sabigi kaman bɛ ni zaŋ chinchin' shɛli n-tim shim ni la" }, { "english": "Will someone fill a water pot with water and at the same", "dagbani": "Nira ŋun ni ŋɔŋ kom pali siŋa ka lahi zaŋ bindibiga n-timdi di ni damda?" }, { "english": "to eat (dipping t.z. or fufu in soup)", "dagbani": "tim di" }, { "english": "to be full to the brim", "dagbani": "tim di" }, { "english": "time use a stick with shit on it to stir it? ", "dagbani": "tim di" }, { "english": "Peter had been eating with the Gentile brothers and sisters.", "dagbani": "Pita mini bɛn pa Yɛhudianim’ daa laɣindimi n-timdi dira" }, { "english": "to cut across, take a short-cut, 'walk through bushes, wade'", "dagbani": "yi saɣi ni n tim a tiŋgbɔŋ ŋɔ ni gari If" }, { "english": "you allow me to cut across this country of yours and pass on.", "dagbani": "Yisa min’ o nyaandoliba tim so puu ni" }, { "english": "Jesus and his followers were taking a path through somebody's farm.", "dagbani": "garita" }, { "english": "put in", "dagbani": "tim" }, { "english": "David put his hand in his bag and took out a stone.", "dagbani": "Dauda daa zaŋ o nuu tim o koligu ni yihi kuɣili" }, { "english": "If you put your hand in the anus of the Imam, you will one day put your hand in the anus of a Muezzin.", "dagbani": "A yi timdi limam gbin’ ni a ni ti tim landana gbin’ ni." }, { "english": "Take your sickle and reap, because the time to reap has come.", "dagbani": "Zaŋm' a gɔrigu maa n-tim di ni n-chɛ." }, { "english": "ripe", "dagbani": "tim" }, { "english": "gunpowder, firing a gun with blanks", "dagbani": "timaɣim" }, { "english": "a 'medicine-man', healer, doctor, magician", "dagbani": "timalana" }, { "english": "As doctors, you are all worthless quacks.", "dagbani": "yi zaa nyɛla timalaannim’ bɛn ka buchi" }, { "english": "See main entry: tim", "dagbani": "timalana" }, { "english": "healer, doctor, magician.", "dagbani": "timalana" }, { "english": "As doctors, you are all worthless quacks.", "dagbani": "yi zaa nyɛla timalaannim’ bɛn ka buchi" }, { "english": "‘medicine-man’, healer, doctor, magician.", "dagbani": "timalana" }, { "english": "Like a 'quack'", "dagbani": "bukpaha" }, { "english": "di sahba ka Firawuna ", "dagbani": "bukpaha" }, { "english": "wise men", "dagbani": "bukpaha" }, { "english": "wise man", "dagbani": "Di saha" }, { "english": "Pharaoh then summoned wise men and sorcerers, and the Egyptian magicians also did the same things by their secret arts:", "dagbani": "Firawuna daa boli Ijipti baŋdiba mini bukpahinim’ bɛn nyɛ timanim’ na, ka bɛ gba daa ti tum bɛ tabibi tuma niŋ lala." }, { "english": "modern Doctor", "dagbani": "dɔɣite" }, { "english": "tea-strainer", "dagbani": "timantaŋkali" }, { "english": "ourselves", "dagbani": "timaŋmaŋa" }, { "english": "ourselves", "dagbani": "timaŋmaŋa" }, { "english": "timber", "dagbani": "timba" }, { "english": "'lumber' [Am.]", "dagbani": "timba" }, { "english": "Syn: taabo", "dagbani": "timba" }, { "english": "From: (Eng.)", "dagbani": "timba" }, { "english": "a species of flies that make honey in the ground", "dagbani": "timbuli" }, { "english": "honey-ant", "dagbani": "timbuli" }, { "english": "a species of flies that make honey in the ground", "dagbani": "tiŋbuli" }, { "english": "honey-ant", "dagbani": "tiŋbuli" }, { "english": "a species of flies that make honey in the ground", "dagbani": "timbuya" }, { "english": "honey-ant", "dagbani": "timbuya" }, { "english": "a species of flies that make honey in the ground", "dagbani": "tiŋbuya" }, { "english": "honey-ant", "dagbani": "tiŋbuya" }, { "english": "nayiliga", "dagbani": "honey-ant" }, { "english": "aardvark", "dagbani": "timbuŋ" }, { "english": "aardvark", "dagbani": "timbuŋa" }, { "english": "aardvarks", "dagbani": "timbuna" }, { "english": "aardvarks", "dagbani": "timbunsi" }, { "english": "aardvarks", "dagbani": "tiŋbunsi" }, { "english": "Aardvarks: they are not strong, but they make their homes among the rocks.", "dagbani": "Tiŋbunsi nyɛla bɛn ka yiko, amaa bɛ maani bɛ biɛhigu shee la kuɣa ni." }, { "english": "An aardvark digs a hole and the porcupine goes into it.", "dagbani": "Timbuŋ’ gbi voli ka shɛlinli kpe." }, { "english": "a state drum, talking-drum", "dagbani": "timpani" }, { "english": "a state drum, talking-drum", "dagbani": "tumpani" }, { "english": "a state drum, talking-drum", "dagbani": "tumpaani" }, { "english": "a state drum, talking-drum", "dagbani": "tumpana" }, { "english": "a state drum, talking-drum", "dagbani": "timpana" }, { "english": "a state drum, talking-drum", "dagbani": "tinpaani" }, { "english": "Nayili talking-drum beat loudly", "dagbani": "Nayili tumpani kum boli kpamba" }, { "english": "The drum at the chief’s house is beaten to call the elders.", "dagbani": "A yi zaŋ kunduŋ gbaŋ she timpani, di na kuli kumdila (wui wui) kunduŋ kumsi." }, { "english": "If you use a hyena’s skin to cover a drum, it will still be making the sound of a hyena “wui wui”.", "dagbani": "Nact: akarima." }, { "english": "publicized.", "dagbani": "timponi n. sth." }, { "english": "in the town", "dagbani": "tiŋ' puuni" }, { "english": "heavy.", "dagbani": "timsa" }, { "english": "heavy", "dagbani": "timsili" }, { "english": "a(n act of) sending, errand, apostolate", "dagbani": "timsim" }, { "english": "Don't let anybody know about this errand (that I have sent you on).", "dagbani": "Di chɛ ka so baŋ timsim maa yɛla" }, { "english": "his apostolate was to go to the tribes who were not Jews.", "dagbani": "o timsim maa nyɛla o ni chaŋ zuliya shɛb’ bɛn pa Yɛhudianim’ sani" }, { "english": "Sending someone on an errand gives rest to one’s feet, but not to one’s heart.", "dagbani": "Timsim maari napɔŋ ka bi maari suhu." }, { "english": "weight", "dagbani": "timsim" }, { "english": "jet (-black), black-as-pitch", "dagbani": "timtim" }, { "english": "infantryman, infantry, foot-soldier", "dagbani": "tinchanda" }, { "english": "Israelite foot-soldiers", "dagbani": "Izraɛlnim’ tɔbbi’ tinchandib’" }, { "english": "30,000", "dagbani": "pihita ka bɛ daa ku 30,000" }, { "english": "earthpriest", "dagbani": "tindana" }, { "english": "land-owner", "dagbani": "tindana" }, { "english": "grove", "dagbani": "tindana" }, { "english": "earth/land-shrine", "dagbani": "tindana" }, { "english": "The traditional priest’s eldest son is not anxious to see a lion’s skin", "dagbani": "Tindana zuu bi jijindi gbuɣunli gbaŋ zuɣu" }, { "english": "If a 'god' cries, it is its priest who makes it cry.", "dagbani": "Buɣili yi kum buɣi' tindana n-kum ti o." }, { "english": "The towns of Dagbong were already there, but the Earthpriests controlled them.", "dagbani": "Dagban' tinsi maa daa pun beni, amaa Tindaanim' n-daa lee su ŋa." }, { "english": "Earthpriests.", "dagbani": "Filistianim’ daa ti tim boli tindaannim’ mini laasabuniŋdiba na the Philistines" }, { "english": "sent to call the earthpriests and fortunetellers.", "dagbani": "[1SA 6] Sit: tiŋgbani ‘'grove', earth-shrine’; SynR: dakpɛma ‘earthpriest (in the Tamale area)’. tindanbia." }, { "english": "the office of earthpriest", "dagbani": "tindanli" }, { "english": "their villages had no names apart from just being those of the earthpriesthood", "dagbani": "bɛ tinsi maa daa kuli ka yuya m-pahila tindaanli maa n-daa na kuli nyɛ li" }, { "english": "earthpriest's son/assistant, junior 'landowner'", "dagbani": "tindanbia" }, { "english": "a genealogical 'son' but is acting as an apprentice, assistant or representative of an officeholder may be called his bia", "dagbani": "bia" }, { "english": "member of earthpriestly clan", "dagbani": "bia" }, { "english": "earth priest", "dagbani": "tindaana" }, { "english": "the office of earth priest", "dagbani": "tindaanli" }, { "english": "their villages had no names apart from just being those of the earth priesthood.", "dagbani": "bɛ tinsi maa daa kuli ka yuya m-pahila tindaanli maa n-daa na kuli nyɛ li" }, { "english": "native-town, native-land", "dagbani": "tindɔɣirili" }, { "english": "In my youth I lived in my own home town and in Jerusalem.", "dagbani": "M bilim ni n daa bela mmaŋmaŋ’ tindɔɣirili ni mini Jɛrusalɛm" }, { "english": "foreign country, alien country", "dagbani": "tinduli" }, { "english": "foreign country, alien country", "dagbani": "tiŋduya" }, { "english": "foreign country, alien country", "dagbani": "tin' duya" }, { "english": "The neem is a tree which came from other countries.", "dagbani": "Nyimsa nyɛ la tia shɛli din yi tinduya ni na" }, { "english": "All the other nations are despising Jerusalem and your people.", "dagbani": "Tinduyanim’ zaa lihimi ʒiɛm Jɛrusalɛm min’ a niriba" }, { "english": "We all have become like someone born abroad and growing up in a strange land since childhood.", "dagbani": "Ti tiŋgbani ŋɔ gomnanti gba yi pa dari kpihi paɣaba sani m-mali li kɔhiri tinduyanim zuɣu ka nyari tinduya ni liɣiri na" }, { "english": "The government of our country also buys sheanuts from the women and exports them.", "dagbani": " Lit: ... sells\nthem to foreigners and brings in foreign money." }, { "english": "go into exile, be deported / return", "dagbani": "kuli/yi tinduli" }, { "english": "at the time when those who had gone into exile came home again.", "dagbani": "saha shɛli bɛ ni daa yi tinduli ni n-labi kuni la" }, { "english": "He punished his", "dagbani": "O daa darig’ o niriba maa tibili n-chɛ ka bɛ gbahi ba kuli tinduya ni." }, { "english": "people and had them captured and taken as exiles.", "dagbani": "Note: Used in Bible for Judean 'exile' in Babylon." }, { "english": "tiŋa", "dagbani": "duli." }, { "english": "foreigners, people of foreign lands", "dagbani": "tinduyanima n." }, { "english": "he was at peace with the peoples of the surrounding countries.", "dagbani": "suhudoo daa kul be o mini tinduyanim’ bɛn gil’ o" }, { "english": "a crier to the chief", "dagbani": "tinfu" }, { "english": "we, us, ours [pl. pron. emphatic/contrastive]", "dagbani": "tinima" }, { "english": "all your men must be circumcised and be like us.", "dagbani": "yi dɔbba zaa guni m-be kaman tinima" }, { "english": "We ate pepper stronger than this and we didn’t draw in our breath through our teeth.", "dagbani": "Tinim’ mɔɣi naanzua din gari ŋɔ ka bi suhi." }, { "english": "All our household use iodised salt.", "dagbani": "Tinim yiŋ zaa dirila ayodin yɛlim." }, { "english": "us you are aiming this parable at, or everybody?", "dagbani": "ti ‘[non-emph.]’; yinima, bana ‘[2,3 pers.]’;\nmani ‘[sg.]’. ti." }, { "english": "some other town", "dagbani": "tinshee" }, { "english": "some other towns", "dagbani": "tinshɛhi" }, { "english": "The elder in one country is a child in another country.", "dagbani": "Tinshee kpɛma nyɛla tinshee bia." }, { "english": "If one town is far, there is another town farther than that.", "dagbani": "Tinshee yi wɔɣa, shɛli n-wɔɣa gari lala." }, { "english": "the younger", "dagbani": "bia sanimaa laɣis’ o ni mali shɛlikam zaa n-zaŋ chaŋ tinshee katiŋ’ ha" }, { "english": "son got together all he had, set off for a distant country'.", "dagbani": "tinshee nima ti yɛn mali bɛ buɣili" }, { "english": "flat, level ground.", "dagbani": "tintani" }, { "english": "tintani", "dagbani": "tintana" }, { "english": "dig mountains and hills so that they are reduced to level ground.", "dagbani": "gbi zoya mini kuŋkuna ka di siɣi n-leei tintani" }, { "english": "Some of them live where the mountans are and some live in the foothills.", "dagbani": "Bɛ shɛb’ daa ʒinila zoya ni be luɣ’ shɛŋa, ka shɛb’ ʒini tintana ni" }, { "english": "A hundred plots of level ground refuse a roaming vine, and the roaming vine moves on its own.", "dagbani": "Tintani kɔbiga zaɣisi zomia, ka zomia gɔr’ o gama zuɣu." }, { "english": "moves on its own.", "dagbani": "" }, { "english": "arid /bare land.", "dagbani": "gbi zoya mini kuŋkuna ka di siɣi n-leei tintani" }, { "english": "dig the mountains and hills so that they are low, level land.", "dagbani": "ISA 40:" }, { "english": "All the cities of the plateau.", "dagbani": "Fɔntinsi zaa din daa be tintan’ ni" }, { "english": "Bezer, on the desert plateau.", "dagbani": "DEU 4:" }, { "english": "edge, boundary, outskirts.", "dagbani": "tintariga" }, { "english": "people wipe out boundary-marks.", "dagbani": "Kpamba wuhiya ni Ŋmantambo bɛhigu ŋɔ shee n-nyɛ Dagbɔŋ mini Nanuŋ tintarisi." }, { "english": "tiny bird", "dagbani": "tintiringa" }, { "english": "The tiny bird lays its egg and a big bird will not collect it and brood it.", "dagbani": "Tintiringa nye o galli, zuŋguluŋ mi ku deei ŋuni." }, { "english": "snake", "dagbani": "tinvurigu" }, { "english": "ground-crawler", "dagbani": "tinvurigu ni chani" }, { "english": "how a snake moves on a rock", "dagbani": "shɛm tampiŋ zuɣu" }, { "english": "their tongues are sharp as snakes' tongues and vipers' poison is in their mouths", "dagbani": "bɛ zilima dirimi kaman tinvura zilima la, ka garinsi lɔɣu be bɛ noya ni" }, { "english": "viper", "dagbani": "bahigu" }, { "english": "viper", "dagbani": "damakɔɣu" }, { "english": "viper", "dagbani": "dunduɣu" }, { "english": "viper", "dagbani": "gariŋga" }, { "english": "python", "dagbani": "sapaɣu" }, { "english": "python", "dagbani": "waɣimahili" }, { "english": "dry season", "dagbani": "tinzani" }, { "english": "capital city", "dagbani": "tinzuɣu" }, { "english": "the capital of Aram is Damascus", "dagbani": "Aram tinzuɣu nyɛla Damaskus" }, { "english": "foreign person/place", "dagbani": "tinzun nira" }, { "english": "foreign person/place", "dagbani": "tinzun tiŋa" }, { "english": "foreign people", "dagbani": "tinzunnima" }, { "english": "foreign people", "dagbani": "tinzunbihi" }, { "english": "foreign places", "dagbani": "tinzun tinsi" }, { "english": "foreign women", "dagbani": "tinzun padziba" }, { "english": "foreign gods", "dagbani": "tinzuŋ (tiŋ)" }, { "english": "foreign gods", "dagbani": "tinzun budza" }, { "english": "foreign gods", "dagbani": "tinzun'budza" }, { "english": "combining-form of tinzuŋa or tinzunli or tinzuŋ which never, except once in the last case, occurs outside a compound form.", "dagbani": null }, { "english": "alienness, abroad, foreign.", "dagbani": "tinzuŋ" }, { "english": "You may collect what a foreigner owes you, but as for your fellow-countryman, you should cancel any debt between you.", "dagbani": "Ka di yi pa ni Dagbanbila ŋun niŋ hankali bee tizun niri ŋun yuui Dagbaŋ ŋɔ, a ku tooi baŋ ni waɣi bari yɛla ka bɛ yɛri maa." }, { "english": "And if it is not a Dagomba who takes care, or a foreigner who has spent a long time in Dagbong, you won't realise that they are talking about the effects of snakebite.", "dagbani": "And if it is not a Dagomba who takes care, or a foreigner who has spe.nt a long time in Dagbong, you won't realise that they are talking about the effects of snakebite." }, { "english": "they", "dagbani": "tinzun" }, { "english": "came out of a foreign country.", "dagbani": "tiŋ’ ni" }, { "english": "a foreighn person/people", "dagbani": "tinzun nira/niriba" }, { "english": "alien, illegitimate children", "dagbani": "tinzunbihi" }, { "english": "They are unfaithful to the Lord; they give birth to illegitimate children.", "dagbani": "Bɛ bi lan ʒe Yawɛ yim, dama bɛ dɔɣi tinzunbihi." }, { "english": "foreigners, aliens", "dagbani": "tinzunnima" }, { "english": "He regards us as foreigners.", "dagbani": "O lihi ti la tinzunnima." }, { "english": "you will die amongst foreigners.", "dagbani": "yi ti kpi tinzunnim’ maa sunsuuni" }, { "english": "a tree root", "dagbani": "tinyaɣili" }, { "english": "'herbal' medicine", "dagbani": "tinyaɣili" }, { "english": "ground, land.", "dagbani": "tiŋa" }, { "english": "creatures that crawl on the ground.", "dagbani": "binnɛma bɛn gbamdi tiŋa" }, { "english": "The Chief determinedly drew his bow and shot the donkey he was riding, felling it to the ground.", "dagbani": "Naa niŋ nyam ka o vooi piɛm ni o to n-dii zaŋ to o buŋ’ so o ni daa ba maa kpali ni n-ti luhi tiŋa" }, { "english": "the Yaan-Naa is dead", "dagbani": "tiŋa vubigiya" }, { "english": "Keen, he built his own village.", "dagbani": "daa me o tiŋa" }, { "english": "Look, Damascus will no longer be an inhabited place.", "dagbani": "Nyama, Damaskus ku lan nyɛla tiŋa" }, { "english": "Don’t follow rumours; rumours can", "dagbani": "Di doliya bɛ yɛliya, bɛ yɛliya ŋmari tiŋa" }, { "english": "destroy a town.", "dagbani": "daa shiri ŋme hali ti zaŋ Kariga" }, { "english": "he did indeed fight until he took Kariga as his royal town.", "dagbani": "o nam tiŋa" }, { "english": "head town, capital city.", "dagbani": "tiŋ' zuɣu" }, { "english": "Joab was fighting against the Ammonites at their capital city Rabbah.", "dagbani": "Jɔab daa na kul tuhirila Ammɔnnim’ bɛ tin’ zuɣu din nyɛ Raba la" }, { "english": "pass away [euphemism for 'die']", "dagbani": "zaŋ nuu dihi buɣa tiŋa" }, { "english": "Lit: take hand and touch the", "dagbani": "zaŋ nuu dihi buɣa tiŋa" }, { "english": "As they were about to come home, Naa Gbewaa passed away.", "dagbani": "Bɛ daa ti yɛn kuna, ka Naa Gbewaa daa zaŋ o nuu dihi buɣa tiŋa." }, { "english": "tan", "dagbani": "tɪn" }, { "english": "tena", "dagbani": "tii" }, { "english": "down", "dagbani": "tiŋa" }, { "english": "The Chief determinedly drew his bow and shot the donkey he was riding, knocking it down.", "dagbani": "Naa niŋ nyam ka o vooi piɛm ni o to n-dii zaŋ to o buŋ’ so o ni daa ba maa kpali ni n-ti luhi" }, { "english": "A child might be born and just sit down and not grow or walk.", "dagbani": "Bɛ ni tooi dɔɣi bia maa k’o kuli ʒi tiŋa ka bi zoora ka mi ku chaŋ." }, { "english": "on the ground", "dagbani": "tiŋa" }, { "english": "to suffer a snake-bite", "dagbani": "no tiŋa" }, { "english": "Ti yɛri mi mɔɣu n ŋmaagi", "dagbani": "ti bɛ yɛri ni wahu n dimo" }, { "english": "native, local inhabitant, citizen", "dagbani": "tiŋbia" }, { "english": "Mary who came from Magdala.", "dagbani": "Mariama ŋun daa nyɛ Magdala tiŋbia." }, { "english": "they were long-term residents of the place.", "dagbani": "bɛna n-daa nyɛ tiŋ’ maa tiŋbihi kurimbuni ha." }, { "english": "The native of a place does not shit in his own drinking well.", "dagbani": "Tiŋbia bi nyɛri bindi niŋdi kɔbiliga ni." }, { "english": "Research has shown that Babatu was not a native of Dagbon.", "dagbani": "Vihigu wuhiya ni Baabatu daa pa Dagbɔŋ tiŋbia." }, { "english": "citizen of Dagbong", "dagbani": "tiŋbia" }, { "english": "are you really a Roman citizen?", "dagbani": "a shiri nyɛla Rom tiŋbia?" }, { "english": "whether the person is a stranger or a local person", "dagbani": "dilan’ yi nyɛla sana bee tiŋbia" }, { "english": "A stranger cannot be better than a native of a place", "dagbani": "Sana ku tooi gari tiŋbia." }, { "english": "the Nmantambo sacrifice, he stays inside while the locals go off and perform it and come back.", "dagbani": "tiŋbuli" }, { "english": "tiŋa; bia.", "dagbani": "no direct translation provided" }, { "english": "citizenship", "dagbani": "tiŋbitali" }, { "english": "I produced a substantial fee to get Roman citizenship.", "dagbani": "N daa yihila liɣiri pam da Rom tiŋbitali." }, { "english": "an aborigine, native of an area", "dagbani": "tiŋbuli" }, { "english": "an aborigine, native of an area", "dagbani": "tiŋbula" }, { "english": "insect [sp.]", "dagbani": "tiŋbuli" }, { "english": "foreign countries", "dagbani": "tiŋduya" }, { "english": "a watchman, town-watchman", "dagbani": "tiŋgula" }, { "english": "Go and station a sentry.", "dagbani": "Cham’ ti bo tiŋgula zali" }, { "english": "midnight, at the time the sentries changed watches.", "dagbani": "yuntisuɣu saha tiŋguliba ni deeri tab’ tuma saha shɛli" }, { "english": "household watchman", "dagbani": "yiligula" }, { "english": "household watchman", "dagbani": "taŋgaasi" }, { "english": "an earthquake", "dagbani": "tiŋgbandamli" }, { "english": "the earth, world", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "land, ground", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "land.shaking", "dagbani": "tiŋgbandamli" }, { "english": "early rains' rain falls and moistens the earth", "dagbani": "siɣili saa ... miri mahigiri tiŋgbani" }, { "english": "Again, it kills the micro-organisms in the soil.", "dagbani": "Yaha,\ndi kuri binneenbihi bɛn be tiŋgbani puuni." }, { "english": "Di be kom ni ka tiŋgban' ni, ka lam be bimbiri shɛŋa din zooi ayodine ni be tiŋgbani shɛli ni.", "dagbani": "Ayodin ... Di be kom ni ka tiŋgban' ni, ka lam be bimbiri shɛŋa din zooi ayodine ni be tiŋgbani shɛli ni." }, { "english": "it is in water and soil, and is also in the crops which grow in iodine-rich soils.", "dagbani": "wɔbigu" }, { "english": "The elephant falls down and the ground is shaking.", "dagbani": "luya ka tiŋgbani dam ziɣa." }, { "english": "natural resources", "dagbani": "tiŋgbani nazichi" }, { "english": "minerals", "dagbani": "tiŋgbani niima" }, { "english": "a country, territory", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "though they once had", "dagbani": "hal bɛ ni daa kul deei tiŋgbani paliti n-leei bɛ din’ la zaa yoli." }, { "english": "lands of their own.", "dagbani": "tiŋgbani ti a" }, { "english": "I will give you the land of Cana'an and it will be your inheritance and you will possess it.", "dagbani": "N ni zaŋ Keenan tiŋgbani ti a, ka di nyɛ a tarili ka a su li." }, { "english": "Many citizens of this country of Ghana have died as a result of those diseases.", "dagbani": "Gaana tiŋgbani ŋɔ ni bihi pam kpiya ka di nyɛla lala doriti maa n-ku ba." }, { "english": "Many citizens of this country of Ghana have died.", "dagbani": "Gaana tiŋgbani ŋɔ puuni niriba pam zaŋla shigaari nyubo n-niŋ bɛ kali di bahi." }, { "english": "In this country of Ghana many people have taken up the custom of smoking cigarettes especially the youth.", "dagbani": "bahindi bi-pola la." }, { "english": "national anthem 'country-praises song'", "dagbani": "tiŋgbaŋ jɛma yilli" }, { "english": "a map 'land description'", "dagbani": "tiŋgbani nahingbani" }, { "english": "I will give you the land of Canaan.", "dagbani": "n ni zaŋ Keenan tiŋgbani tin ya" }, { "english": "I will give them the land of Canaan.", "dagbani": "tiŋgbɔŋ ti ba" }, { "english": "a grove", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "earth-cult shrine", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "If people exalt a tree stump in a field, it turns into a land god (shrine).", "dagbani": "Bɛ yi duhi tiŋa tigbirigu di lɛbirila tiŋgbani." }, { "english": "because they did not know what the god of that country requires.", "dagbani": "bɛ ni bi mi tiŋgbɔŋ maa tiŋgbani zaligu zuɣu" }, { "english": "They point out a bad earth god to a stranger but they don’t point out a bad native to a stranger.", "dagbani": "bi wuhiri o tiŋbia biɛɣu." }, { "english": "a boundary, frontier", "dagbani": "tiŋgbantariga" }, { "english": "tiŋgbantarisi. n. a boundary, frontier.", "dagbani": "tiŋgbantariga Pl: tiŋbantarisi." }, { "english": "country.", "dagbani": "tiŋgbaŋ See main entry: tiŋgbɔŋ." }, { "english": "a land, country (geographical or political unit).", "dagbani": "tiŋgbɔŋ Variant: tiŋgbaŋ. Pl: tiŋgbana. Variant: tiŋgbɔna. Pl: tiŋgbɔn'." }, { "english": "Jesus came into Galilee district to preach God's good news.", "dagbani": "Yisa daa ka Galili tiŋgbɔŋ ni na nti yihiri Naawuni lahibal’ suŋ waazu [MRK 1:14]" }, { "english": "He gave other tribes' lands to his", "dagbani": "O zaŋ zuliya shɛb’ tiŋgbɔna ti o niriba" }, { "english": "people.", "dagbani": "tiŋgban shɛŋa." }, { "english": "Some other African countries have the problem of iodine deficiency.", "dagbani": "Africa tiŋgban shɛŋa gba mali ayodin pooli fitiina maa." }, { "english": "the territories of Judea and Samaria", "dagbani": "Judia mini Samaria tiŋgbana ni" }, { "english": "Ghana was one of the first five countries ...", "dagbani": "Ghana bela tuuli tiŋgbana anu shɛŋa ..." }, { "english": "a land which is more splendid than all lands.", "dagbani": "tiŋgbɔn' shɛli din mali jilima gari tiŋgbɔna zaa" }, { "english": "the kings of Assyria have destroyed the lands of many tribes.", "dagbani": "Asiria nanim’ pun saɣim zuliya pam tiŋgbana" }, { "english": "national anthem 'country-praises song'", "dagbani": "tiŋgbaŋ jɛma yilli" }, { "english": "because they did 'not know what the god of that country requires'.", "dagbani": "bɛ ni bi mi tiŋgbɔŋ maa tiŋgbani zaligu zuɣu" }, { "english": "I will give them the land of Canaan.", "dagbani": "n ni zaŋ Keenan tiŋgbɔŋ ti ba" }, { "english": "I will give you the land of Canaan.", "dagbani": "N ni zaŋ Keenan tiŋgbani tin ya" }, { "english": "an earthquake", "dagbani": "tiŋgbɔŋ damli" }, { "english": "where?, which town/country?", "dagbani": "tiŋkani" }, { "english": "Where do you come from?", "dagbani": "Tiŋkani ka a yina?" }, { "english": "holy land", "dagbani": "tiŋkasi" }, { "english": "dust", "dagbani": "tiŋkpaɣu" }, { "english": "plant", "dagbani": "tiŋkpam" }, { "english": "countryfolk", "dagbani": "tiŋkpannima" }, { "english": "a villager, country person/people", "dagbani": "tiŋkpannira" }, { "english": "townspeople", "dagbani": "fɔnnima" }, { "english": "village", "dagbani": "tiŋkpaŋa" }, { "english": "villages", "dagbani": "tiŋkpansi" }, { "english": "If something (good or bad) happens in a village, it spreads everywhere.", "dagbani": "Yɛlli yi niŋ tiŋkpaŋa, di wuligirila luɣili kam." }, { "english": "Jesus left there and was going around the villages.", "dagbani": "Yisa daa yi nimaani chani gindi tiŋkpansi" }, { "english": "This type of marriage is still followed by many of our", "dagbani": "Lala paɣ’ kpuɣibo soli ŋɔ ka ti niriba pam na kul doli n-kpuɣiri paɣaba, di bahi bamdi bɛn be tiŋkpansi." }, { "english": "town, city", "dagbani": "fɔŋ, fɔntiŋa" }, { "english": "The starling is very beautiful and it lives in the bush; the vulture is ugly and it lives in the town.", "dagbani": "Maliga viɛl’ pam ka be tiŋkpaŋa, juɣu bie (balɔrigu) ka o be fɔŋ ni." }, { "english": "If you go into a town or village.", "dagbani": "Yi yi ti kpe fɔntiŋ’ ni bee tiŋkpaŋa" }, { "english": "the towns and villages preaching.", "dagbani": "A yi ŋma talla ʒili juɣu, nyin’ di lan wuhi o tiŋkpansi." }, { "english": "If your give your items to a vulture to sell, you do not give it directions to the villages.", "dagbani": "Lala paɣ’ kpuɣibo soli ŋɔ ka nti niriba pam na kul doli n-kpuɣiri paɣaba, di bahi bamdi bɛn be tiŋkpansi." }, { "english": "This type of marriage is still followed by many of our people in taking wives, especially those who are in the villages.", "dagbani": "This type of marriage is still followed by many of our people in taking wives, especially those who are in the villages. di bahi bamdi bɛn be tiŋkpansi." }, { "english": "Where the disease of trachoma is prevalent.", "dagbani": "Tirakoma dɔro ni yoli shɛli." }, { "english": "The disease of trachoma can be prevalent in villages where water is unavailable and cleanliness is not high.", "dagbani": "Tirakoma tooi yolla tiŋkpansi ni luɣ’ shɛŋa kom ni dii kani ka sabita bi zooi." }, { "english": "bottom, lower side of (indicating a location), down, below.", "dagbani": "tiŋli" }, { "english": "to go all around the bottom edge of the robe.", "dagbani": "hal ti gili alichɛbba maa tiŋli zaa" }, { "english": "Satan, who has authority here below the sky.", "dagbani": "Sintani ŋun su sagbana tiŋli ŋɔ na yiko la" }, { "english": "Still waters run deep.", "dagbani": "Kɔ' chichi zɔrila tiŋli." }, { "english": "Lit: A still river runs at the bottom.", "dagbani": "Lit: A still river runs at the bottom.." }, { "english": "hal ti gili alichɛbba maa tiŋli zaa", "dagbani": "to go all around the bottom edge of the robe. [EXO 28:34]" }, { "english": "Sintani ŋun su sagbana tiŋli ŋɔ na yiko la", "dagbani": "Satan, who has authority here below the sky. [EPH 2]" }, { "english": "Kɔ' chichi zɔrila tiŋli", "dagbani": "'Still waters run deep.'. " }, { "english": "the cloth which hung in the middle of God's worship room tore from its top down to its bottom.", "dagbani": "hal ti siɣi di tiŋli" }, { "english": "MAT 27:5", "dagbani": "[MAT 27:51]" }, { "english": "slander", "dagbani": "tiŋŋmaŋ" }, { "english": "jealousy, anger, selfish ambition, slander", "dagbani": "nyuli zabbu ni suhuyiɣisili ni zunyuŋ ni tiŋŋmaŋ" }, { "english": "(it is) because of this hope that the Jews are accusing me.", "dagbani": "tahima maa zuɣu ka Yɛhudianim’ ŋmari ma tiŋŋmaŋ maa" }, { "english": "a troublemaker, tale-bearer", "dagbani": "tiŋŋmara" }, { "english": "We find this fellow a troublemaker and fomenter of disputes.", "dagbani": "Ti\nnya ka doo ŋɔ nyɛla tiŋŋmara ni ninvuɣ’ tuɣinda" }, { "english": "a troublemaking woman", "dagbani": "paɣa tiŋŋmara" }, { "english": "a hypocrite, liar", "dagbani": "tiŋŋmara" }, { "english": "a hypocrite, liar", "dagbani": "a" }, { "english": "a town, city", "dagbani": "tiŋpuuni" }, { "english": "downtown, town-centre", "dagbani": "tiŋpuuni" }, { "english": "Erastus who is the city treasurer", "dagbani": "Ɛrastus ŋun nyɛ tiŋ’ puuni laɣigul’ la" }, { "english": "founding a village", "dagbani": "tiŋsɔŋbu" }, { "english": "heaven", "dagbani": "tiŋsuŋ" }, { "english": "border", "dagbani": "tiŋtariga" }, { "english": "serpent", "dagbani": "tiŋvurigu" }, { "english": "slanderer", "dagbani": "tiŋmara" }, { "english": "a tipper-truck", "dagbani": "tipa" }, { "english": "tree-bark.", "dagbani": "tipaɣiri" }, { "english": "disobedience.", "dagbani": "tipawumili" }, { "english": "Pharaoh is disobedient and refuses to obey what you say.", "dagbani": "Firawuna niŋ tipawumli n-zaɣisi yi yɛligu maa wumbu" }, { "english": "They shrugged(?) their shoulders and disobeyed.", "dagbani": "Bɛ daa zuɣisi bɛ bɔɣisapima ka niŋ tipawumli" }, { "english": "The unruliness of the Israelites is like the unruliness of a heifer.", "dagbani": "Izraɛlnim’ tipawumli ŋmanila naɣisaa tipawumli." }, { "english": "If you see how important diet is, we should not fail to pay attention to this matter.", "dagbani": "bindirigu ni niŋ talahi shɛm maa , di bi simdi ka ti mali tipawumli zaŋ chaŋ di polo." }, { "english": "disobedient person", "dagbani": "tipawumililana" }, { "english": "Their tribe are those who pay no attention to people and are also disobedient.", "dagbani": "Bɛ zuliya maa nyɛla bɛn baɣa ka niriba ni ka lan nyɛ tipawumlinima" }, { "english": "This son of ours is stubborn and rebellious.", "dagbani": "Ti bia ŋɔ nyɛla tipawumlilana ni nozaɣisira" }, { "english": "tree (sp.)", "dagbani": "tipiɛliga" }, { "english": "leguminous tree with a mass of mauve blossoms", "dagbani": "Note: leguminous tree with a mass of mauve blossoms Lonchocarpus laxiflorus" }, { "english": "a flat race, 'fast running'", "dagbani": "tipiɛliga" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "tipɔɣu" }, { "english": "The bark of a tree will not refuse to be removed with a cutlass.", "dagbani": "Tipɔɣu ku kɔŋ gbaɣibu." }, { "english": "a sapling, young tree", "dagbani": "tipolli" }, { "english": "tape, tape-recorder", "dagbani": "tipu1, tɛpu" }, { "english": "inner-tube (of tyre)", "dagbani": "tipu, tupu" }, { "english": "tree-flowers", "dagbani": "tipum" }, { "english": "flowers", "dagbani": "tipum", "notes": "Inflorescence of trees. English 'flowers' as in 'wildflowers' or individual blossoms, not lexicalised; garden flowers, anything grown for decorative purposes, would be flawas." }, { "english": "The grass indeed withers and the flowers fall.", "dagbani": "Mɔri shiri kuura, ka tipum kpahiri lura. [ISA 40:8]" }, { "english": "they decorated the walls and depicted cherubs and images of palmtrees and", "dagbani": "bɛ mali ... dukpina ka ŋme chɛrubnim’ kɔtomsi mini abie tihi ni tipuma din yirigi ŋmahima pa di zuɣu." }, { "english": "blossoming flowers on them.", "dagbani": "di mini di lahi ni bintira kɔtomsi mini tipum kɔtomsi zaa din be di ni nti nyɛ zaɣ’ yini" }, { "english": "its flowerlike cups, buds and blossoms shall be of one piece with it.", "dagbani": "flawas" }, { "english": "'garden flowers'.", "dagbani": "‘garden flowers’." }, { "english": "vomit, sick", "dagbani": "tiri" }, { "english": "the Egyptians stagger around as a drunkard staggers around in his vomit.", "dagbani": "Ijiptinim’ laani gindi bɛ ni niŋdi ... kaman\ndanyura m-be o tiri ni laani gindi la" }, { "english": "Their urine, spittle, fæces or vomit can't pass HIV on to anyone.", "dagbani": "Bɛ dulim, nintori, bindi bee tiri pala din ni tooi che ka HIV doro looi so." }, { "english": "You may feel sick.", "dagbani": "Di yi niŋ ka tiri kpuɣir' a bee ka a tira." }, { "english": "or vomit.", "dagbani": "ti7." }, { "english": "to bud", "dagbani": "tiri" }, { "english": "to attach", "dagbani": "tiri" }, { "english": "you take this red rope that you attach to the window so that we can go down it to get out and tie it to the window of your house.", "dagbani": "nyin’ zaŋm’ mi’ ʒiɛ’ shɛl’ a ni zaŋ tiri takɔro ni ka ti dol’ li yina ŋɔ n-lo a yiŋ’ maa takɔro maa" }, { "english": "to the window of your house", "dagbani": "kpuɣiri n nuhi zuɣusaa" }, { "english": "I raise my hands high towards your holy Temple", "dagbani": "kasi la I ... raise my hands high towards your holy Temple" }, { "english": "Lit: I raise my hands aloft pointing-to your holy worship room", "dagbani": "ka tiri na gbaai ma He reached down from on high and took hold of" }, { "english": "he managed to put his hand through the window and catch it and bring it in.", "dagbani": "o ti zaŋ o nuu tiri takɔro maa ni n-gbaag’ o kpɛh’ o sani" }, { "english": "take the spear in your hand and point it towards Ai.", "dagbani": "Zaŋmi kpani din be a nuu ni ŋɔ tiri Ai" }, { "english": "Rahab used a thread to indicate the window of her house.", "dagbani": "Rehab daa zaŋ mii tir’ o yiŋ’ maa takɔro ni" }, { "english": "You should not use your left hand", "dagbani": "Nira bi zaŋdi o nuzaa n-tiriti o yiŋa." }, { "english": "He pointed at me.", "dagbani": "O tiri wuhi piɛ’ so." }, { "english": "Point out the way to Zion.", "dagbani": "Tirimiya wuhi soli din kuni Ziɔn." }, { "english": "He showed them by signs.", "dagbani": "O daa tirtimi n wuhiri ba." }, { "english": "Peter had only just shown his face at the door.", "dagbani": "Pita ni daa ti kul zaŋ o zuɣu tiriti dunol’." }, { "english": "door.", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "to stretch out the hand", "dagbani": "Kpalua nye bindi zaŋ tiri gooni." }, { "english": "The weaver shit and threw it over the wall.", "dagbani": "Kpalua nye bindi zaŋ tiri gooni." }, { "english": "'smeared it on'", "dagbani": "tiri gbini" }, { "english": "to show disinclination after an earlier support for sth.", "dagbani": "tiri gbini" }, { "english": "to be ill (of fowls)", "dagbani": "tiri" }, { "english": "to shrink, retract, pull back.", "dagbani": "tiri" }, { "english": "a new strip of un-shrunk cloth.", "dagbani": "tan’ palli din na bi tiri" }, { "english": "draw back, give up, despair", "dagbani": "gbini" }, { "english": "I know that you have persevered and have endured hardships for my", "dagbani": "M mi ni yi niŋ ania n-saɣi nahiŋgu n yuli zuɣu, ka na bi tiri gbini." }, { "english": "name, and have not grown weary.", "dagbani": "ti tooi mali suhukpeeni" }, { "english": "and we can have confidence and not despair and run from him in shame.", "dagbani": "ka ti ku tiri gbini n-zo o sani vi zuɣu" }, { "english": "I rely on the Lord and do not turn back.", "dagbani": "N niŋ Yawɛ naani ka bi tiriti gbini." }, { "english": "he drew me back.", "dagbani": "O tir’ ma gbɔmi." }, { "english": "for shame!", "dagbani": "tirigu" }, { "english": "an exclamation of disapproval and mild condemnation", "dagbani": "tirigu" }, { "english": "to move oneself, shift oneself", "dagbani": "tirisi" }, { "english": "And the sun did actually move back ten steps.", "dagbani": "Ka wuntaŋ’ daa shiri tirisi lab’ nyaaŋa dunɔdura pii maa." }, { "english": "It became a snake, and Moses moved back to get away from it.", "dagbani": "di leei wahu, ka Musa tirisi lab’ nyaaŋa ka chɛ li" }, { "english": "The person who walks backward and falls refuses to tell the people who were not there.", "dagbani": "Ŋun tirisi o nyaaŋa lu, o je ni o yɛli bɛn di kani." }, { "english": "A ram moves back before it butts something or someone.", "dagbani": "tirisirmi ka naanyi to." }, { "english": "move, go forward, further", "dagbani": "tirisi tooni" }, { "english": "he went on a bit further.", "dagbani": "o daa lan tirisi tooni biɛla ha" }, { "english": "Thus far will you come and no further.", "dagbani": "A ni yɛn kana ti paai shɛli tariga n-yɛn bɔŋɔ; di tirisi tooni." }, { "english": "the boundary which you will reach to will be this, don't go on further.", "dagbani": "niri yi yuuni o daalaafee zuɣu viɛnyɛliŋga o nyɛvili ni" }, { "english": "gold which will make golden items and silver which will make silver items.", "dagbani": "mali salima binyɛra, mini anzinfa din ni mali anzinfa binyɛra" }, { "english": "things (to be) gotten", "dagbani": "binnyara" }, { "english": "greed, avarice", "dagbani": "binyara ni kɔre kpɛbu" }, { "english": "greed is a form of idolatry.", "dagbani": "Binyara ni kɔre kpɛbu ŋmanila buɣijɛmbo." }, { "english": "a smallish or very small child", "dagbani": "binnyiriŋga" }, { "english": "'spices'", "dagbani": "binnyoma" }, { "english": "put spices with the meat and cook it", "dagbani": "niŋ binnyoma niŋ nimdi maa ni duɣi li" }, { "english": "(animal-)intestine, 'pluck'", "dagbani": "binnyɔri" }, { "english": "take out all the fat on the bull's innards, and the liver and kidneys", "dagbani": "a ti yihi kpa’ shɛli din zaa be naɣilaa maa binnyɔri ni mini binsaba ni yaannina" }, { "english": "drink, sth. drinkable", "dagbani": "binnyurigu" }, { "english": "every drink that comes from the pot.", "dagbani": "binnyurigu kam din yi duɣu maa" }, { "english": "o you will again be taking Pharaoh's cup and his drinks and serve them to him.", "dagbani": "a ni lan zaŋdi Firawuna pipia maa ni binnyura maa ti tir" }, { "english": "my blood also is genuine drink.", "dagbani": "n ʒim mi nyɛ binnyur’ maŋli." }, { "english": "and not drink wine and", "dagbani": "ka bi nyu wain bee binnyuri' kpɛma!" }, { "english": "strong drink!", "dagbani": "binnyuri' kpǫma" }, { "english": "a smock (with sleeves)", "dagbani": "binŋmaa" }, { "english": "smock with long sleeves", "dagbani": "binŋmabaɣiri" }, { "english": "intestine", "dagbani": "binpuli" }, { "english": "liver", "dagbani": "binsabili" }, { "english": "take out the good part of the liver.", "dagbani": "yihi binsabili yaɣ’ shɛli din viɛl’" }, { "english": "take out all the fat on the bull's innards, and the liver and kidneys.", "dagbani": "ti yihi kpa’ shɛli din zaa be naɣilaa maa binnyɔri ni mini binsaba ni yaannina" }, { "english": "perishables", "dagbani": "binsaɣinda" }, { "english": "animals 'hip-joint', thigh", "dagbani": "binsakpuɣu" }, { "english": "the descendants of Israel do not eat the muscle which is on the hip joint", "dagbani": "Izraɛlnim’ bi saɣiri ŋubiri binsakpuɣu zuɣu nimdi" }, { "english": "diarrhœa", "dagbani": "binsaa" }, { "english": "Diarrhœa or various other diseases are something that can infect it (the baby).", "dagbani": "Binsaa bee dɔro balibu kam nyɛla din ni tooi gbaag' o." }, { "english": "If diarrhœa is going around the house, it is searching for the house owner.", "dagbani": "Binsaa yi biɛri gilindi (gɔri) yili ni, yili yidana shee ka di bɔra." }, { "english": "gall(-bladder)", "dagbani": "binsom" }, { "english": "He squirted out my gall on the ground.", "dagbani": "O puhigi m binsom bahi tiŋa." }, { "english": "the arrowhead passes right through their gall-bladder.", "dagbani": "di nangban’ndirili maa pili yi bɛ binsom ni" }, { "english": "pocket", "dagbani": "binsurigu" }, { "english": "'packet'", "dagbani": "'packet'" }, { "english": "sheath", "dagbani": "binsurigu" }, { "english": "everything", "dagbani": "binshɛɣkam" }, { "english": "everything", "dagbani": "binshɛɣu" }, { "english": "anything", "dagbani": "binshɛɣu" }, { "english": "everything", "dagbani": "binshaɣu" }, { "english": "everything", "dagbani": "binshɛŋa" }, { "english": "everything", "dagbani": "binʒɛri" }, { "english": "everything", "dagbani": "binshɛli" }, { "english": "everything, all things", "dagbani": "binshɛɣukam" }, { "english": "the one who was associated with God in the creation of everything.", "dagbani": "Naawuni binshɛɣukam nambu ni la" }, { "english": "Use soap to wash your hands and everything that you touch your eyes with very well.", "dagbani": "Paɣimi a nuhi mini binshɛɣukam a ni mali niŋdi a nina ni viɛnyɛla ni chibo." }, { "english": "Use soap to wash your hands and everything that you touch your eyes with very well.", "dagbani": "Bɛ wuhirila zom’ binshɛɣukam pa" }, { "english": "to take good care of his health", "dagbani": "tooi tirisi tooni" }, { "english": "if a person takes good care of his health his life can go ahead even if he has AIDS.", "dagbani": "tooi tirisi tooni hali AIDS yi gbaag’ o." }, { "english": "Babylon's time has come! Her days are almost over.", "dagbani": "Babilɔn saha miriya, ka di dabisili ku lan tirisi tooni." }, { "english": "You can seriously help each other so that your lives improve.", "dagbani": "Yi ni tooi yi ʒiɛhira n-sɔŋ taba ka yi nyeviya tirisi tooni." }, { "english": "to move aside, stand aside", "dagbani": "tooi tirisi tooni" }, { "english": "to move aside, stand aside", "dagbani": "laali" }, { "english": "to push aside", "dagbani": "tirisi" }, { "english": "to draw together, huddle", "dagbani": "zali" }, { "english": "to ejaculate (semen)", "dagbani": "zali" }, { "english": "a noose", "dagbani": "tirisinli" }, { "english": "Pl: tirisima.", "dagbani": "tirisinli" }, { "english": "midnight.", "dagbani": "tisuɣu" }, { "english": "At about midnight I will go through Egypt,", "dagbani": "Zaŋ chaŋ tisuɣu saha, n ni kpe Ijipti tiŋ’ puuni." }, { "english": "sap.", "dagbani": "tisum" }, { "english": "white juice from plants usually sticky (ti.sum tree-sap)", "dagbani": "tisum" }, { "english": "take the tree-sap that they use to make medicines", "dagbani": "ʒi tisum shɛli bɛ ni zaŋdi maani tim la" }, { "english": "titabili", "dagbani": "titaba" }, { "english": "herb used to cure boils, or anthrax", "dagbani": "n." }, { "english": "'titali", "dagbani": "Variant: 'titɔɣu titaŋ" }, { "english": "Note: ??", "dagbani": "Pl: 'titaŋa" }, { "english": "Variant: titaya", "dagbani": "Note: not in SC Note: \"pl. no fixed form\" (IM) adj. big, large" }, { "english": "he saw something which looked like a big travellers' bundle.", "dagbani": "o nya binshɛli ka di kɔtomsi be kaman adiiku tital’ la" }, { "english": "A big mouth speaks about big matters.", "dagbani": "Naŋgban’ titali n-yɛri yɛli titali." }, { "english": "If you go to the bottom of it (hollow baobab) it has a bi tree-hollow from the top right down to the bottom, and there is a big stone lying at the bottom.", "dagbani": "A yi chaŋ di gbini di mali la tiyɔɣ’ titali di zuɣusaa zaŋ n-ti siɣi di gbinni, ka kuɣ’ titali do di gbinni." }, { "english": "God's breath bring the cold so that the great waters freeze.", "dagbani": "Naawuni vuhim n-tahiri maasim na, nti chɛ ka ko’ titaŋa kilim" }, { "english": "Sometimes people think that they have committed a grave offence.", "dagbani": "titali" }, { "english": "A small-blessed thing will change into a big thing.", "dagbani": "Alibarika bini din pɔra ni leei bin’ titali." }, { "english": "He created great lights.", "dagbani": "Ŋuna n-nam neesim titaŋa." }, { "english": "fat man", "dagbani": "niŋgbuŋ titalilana" }, { "english": "he was very old and fat.", "dagbani": "o daa kurigiya pam, ka lan nyɛ niŋgbuŋ titalilana" }, { "english": "little", "dagbani": "'bila" }, { "english": "every day", "dagbani": "Noombila" }, { "english": "wealthy", "dagbani": "tintiiŋa" }, { "english": "pleasant", "dagbani": "gala m-pali koligu" }, { "english": "The tiny tintiringa bird lays a bag full of eggs and a big one cannot steal and hatch them.", "dagbani": "bintitɔɣu ku tooi fa n-ŋuni." }, { "english": "A small-blessed thing will change into a big thing.", "dagbani": "Alibarika bini din pɔra ni leei bin’ titali." }, { "english": "big.", "dagbani": "'titɔɣu" }, { "english": "bitter medicine.", "dagbani": "'titɔɣu" }, { "english": "a dozen flasks of gunpowder.", "dagbani": "titoli" }, { "english": "a fruit-picker, harvester of tree-crops.", "dagbani": "tiwalipɔhira n." }, { "english": "Let them glean the remnant of Israel as thoroughly as a vine; pass your hand over the branches again, like one gathering grapes.", "dagbani": "Yihimi Izraɛlnim’ bɛn kpalim la zaɣ’ yiha kaman bɛ ni yihiri wain tia wala yiha shɛm la, la lan zaŋ a nuhi doli di wula kaman wain tiwalipɔhira la" }, { "english": "fruit", "dagbani": "tiwalli" }, { "english": "they went back to the land of Judah and harvested a lot of fruit.", "dagbani": "bɛ daa labi Juda tiŋgbɔŋ maa ni... nti ... pɔhiri tiwala pam" }, { "english": "tree-branch", "dagbani": "tiwulli" }, { "english": "root", "dagbani": "tiwulli" }, { "english": "And I answered \"I can see the branch of an almond tree\".", "dagbani": "Ka n yɛli, “N nyala alimɔnd tiwulli.”" }, { "english": "Abraham looked and saw a ram standing with its horns tangled in tree-branches.", "dagbani": "Ibrahimma daa ... lihi n-nya piɛlaa ka o ʒiɛya, ka o yila shɛbi tiwula ni" }, { "english": "God blesses the branch of a tree.", "dagbani": "Naawuni chɛli tiwulli ka tizoo tam paɣi Wuni." }, { "english": "the parasitic tree growing on it praises God.", "dagbani": "" }, { "english": "Redivivus.", "dagbani": "Tiyawumia" }, { "english": "Pl: Tiyawumianima.", "dagbani": "Tiyawumianima" }, { "english": "name to a child who is thought to have died and been reborn by the same mother.", "dagbani": "Tiyawumia" }, { "english": "a giant", "dagbani": "tiyaawumiya" }, { "english": "a giant", "dagbani": "tiyawumia" }, { "english": "a giant", "dagbani": "tiyaawumya" }, { "english": "giants", "dagbani": "tiyaawumyanima" }, { "english": "a Philistine giant called Goliath", "dagbani": "Filistianim’ Tiyaawumiya ŋun yuli booni Goliat" }, { "english": "giants began to be in this world", "dagbani": "tiyaawumyanim’ daa piligi be dunia ŋɔ ni" }, { "english": "a woodpecker", "dagbani": "tiyɔchɛrigu" }, { "english": "a hole in a tree, hollow tree", "dagbani": "tiyɔɣu" }, { "english": "it is hollow from top to bottom", "dagbani": "di mali la tiyɔɣ’ titali di zuɣusaa zaŋ n-ti siɣi di gbinni" }, { "english": "it has a big tree-hole", "dagbani": "Lit: it has a big tree-hole." }, { "english": "A tree without holes has bees in it; we won’t talk about a tree that has holes in it.", "dagbani": "Tia muni kpe shihi bɛ di ti yɛri tiyɔɣu yɛla." }, { "english": "younger brother or sister of the same sex", "dagbani": "tizo" }, { "english": "I don't know; am I my (junior-)brother's keeper?", "dagbani": "n bi mi; mani n-nyɛ n tizo maa gula?" }, { "english": "Othniel who was the son of Kenaz, Caleb's younger brother.", "dagbani": "Otiniɛl ŋun daa nyɛ Kalɛb tizo Kɛnaz bia la" }, { "english": "Othniel who was the son of Kenaz, Caleb's younger brother.", "dagbani": "Othniel" }, { "english": "who was the son of", "dagbani": "ŋun daa nyɛ" }, { "english": "Caleb's younger brother.", "dagbani": "Kalɛb tizo" }, { "english": "brother", "dagbani": "tizo" }, { "english": "sister", "dagbani": "tizo" }, { "english": "mother", "dagbani": "ma" }, { "english": "We thank Y.A. and his brother A.A.", "dagbani": "Ti puhiri Yakubu Alhassan mini o tizo Adam Alhassan" }, { "english": "His younger brother made war.", "dagbani": "O tizo Shitobu daa ti lo tobu" }, { "english": "your little brother died and has come back to life.", "dagbani": "a tizɔbil’ maa kpimi ka lan neei na" }, { "english": "These people are my mother and my junior-brothers.", "dagbani": "tizɔbihi m-bɔŋɔ." }, { "english": "senior sib (same sex)", "dagbani": "biɛli" }, { "english": "girl's brother", "dagbani": "tizɔdoo" }, { "english": "boy's sister", "dagbani": "tizɔpaɣa" }, { "english": "small junior sibling", "dagbani": "tuzɔbila" }, { "english": "brother (irrespective of age)", "dagbani": "mabidoo" }, { "english": "a small junior sibling", "dagbani": "tizɔbila" }, { "english": "Her younger sister is prettier than she is.", "dagbani": "O tuzɔbil’ ŋɔ viɛli gar’ o" }, { "english": "he killed all his young brothers with the sword.", "dagbani": "o daa zaŋla takɔbi ku o tuzɔbihi maa zaa" }, { "english": "a race, sporting event", "dagbani": "tizɔbo" }, { "english": "an athlete does not get the prize for the race", "dagbani": "tizɔra bi deeri tizɔbo laara" }, { "english": "in a race, all the athletes run, but only one person can win", "dagbani": "tizɔbo ni, tizɔriba zaa yi kul zɔra, ninvuɣ’ yino kɔŋko nti yɛn zo n-di?" }, { "english": "girl's brother (any age)", "dagbani": "tizɔdoo" }, { "english": "if you had been here, this my brother would not have died.", "dagbani": "a\nyi di daa be ya ŋɔ, n tizɔdoo ŋɔ daa naan ku kpi" }, { "english": "senior sib (same sex)", "dagbani": "biɛli" }, { "english": "junior sib (same sex)", "dagbani": "tizo" }, { "english": "boy's sister", "dagbani": "tizɔpaɣa" }, { "english": "boy's sister (any age), female child of someone classed as a father or mother: includes cousins.", "dagbani": "tizɔpaɣa" }, { "english": "boy's sister (any age), female child of someone classed as a father or mother: includes cousins.", "dagbani": "tuzɔpaɣa" }, { "english": "boy's sisters (any age), female children of someone classed as a father or mother: includes cousins.", "dagbani": "tizɔpaɣaba" }, { "english": "boy's sisters (any age), female children of someone classed as a father or mother: includes cousins.", "dagbani": "tuzɔpaɣiba" }, { "english": "Whoever does God's will, that one is my brother, sister or mother.", "dagbani": "Ŋunkam tumdi Naawuni yubu, ŋuna nyɛ n tizo ni n tizɔpaɣa ni m ma." }, { "english": "sisters so that they would feast together.", "dagbani": "Pa ti min’ o tizɔpaɣiba zaa n-laɣim be ya ŋɔ ŋɔ?" }, { "english": "Don't his sisters live here in this town?", "dagbani": "bɛ tizɔpaɣiba bɛn nyɛ bɛ manim’ nyintahi bipuɣinsi" }, { "english": "their sisters who are daughters of their mothers' co-wives.", "dagbani": "A tuzɔpaɣa viɛlli waayo a ku n-lo amilia." }, { "english": "senior sib (same sex)", "dagbani": "biɛli" }, { "english": "junior sib (same sex)", "dagbani": "tizo" }, { "english": "girl's brother", "dagbani": "tizɔdoo" }, { "english": "racer", "dagbani": "tizɔra" }, { "english": "athlete", "dagbani": "tizɔra" }, { "english": "an athlete does not get the prize for the race.", "dagbani": "tizɔra bi deeri tizɔbo laara" }, { "english": "in a race, all the athletes run, but only one person can win.", "dagbani": "tizɔbo ni, tizɔriba zaa yi kul zɔra, ninvuɣ’ yino kɔŋko nti yɛn zo n-di?" }, { "english": "plantain", "dagbani": "tizoo" }, { "english": "Pl: parasitic plant.", "dagbani": "tizɔhi." }, { "english": "God blesses the branch of a tree and the parasitic tree growing on it praises God.", "dagbani": "Naawuni chɛli tiwulli ka tizoo\ntam paɣi Wuni." }, { "english": "See main entry: tuzuɣu.", "dagbani": "tizuɣu" }, { "english": "head pad.", "dagbani": "tuzuɣu." }, { "english": "tea, coffee, cocoa.", "dagbani": "tii" }, { "english": "drink plenty of water", "dagbani": "bee bindiri komkom" }, { "english": "tea", "dagbani": "tii" }, { "english": "coffee", "dagbani": "Nɛskɔfi" }, { "english": "hot chocolate", "dagbani": "Miloo" }, { "english": "demand made for alms on 26th night of Ramadhan", "dagbani": "tiila" }, { "english": "the night itself", "dagbani": "tikuli" }, { "english": "a canary bird", "dagbani": "tiita" }, { "english": "(fig.) a child who speaks fast", "dagbani": "tiita" }, { "english": "all right, OK (an expression signifying affirmation or agreement)", "dagbani": "to" }, { "english": "Your senior-brothers have taken the animals and gone to Shechem to graze. Come and I will send you to them", "dagbani": "Izraɛl daa ti yɛli Yisifu, “A biɛyanim’ zaŋ biŋkɔbiri chaŋ Shɛkɛm ni bɛ ti ŋub’ mɔri. Kam’ na ka n tim a bɛ sani.”" }, { "english": "OK", "dagbani": "To" }, { "english": "Saying 'Okay' does not finish (the yams on) the yam.", "dagbani": "To bi naara bɔɣu." }, { "english": "farm.", "dagbani": "To, di saɣiya m-bala." }, { "english": "OK, that is how it is.", "dagbani": "Taba golibu nyɛla Naawuni pini suŋ n-ti sala." }, { "english": "Sex is a good gift of God to humanity.", "dagbani": "To, amaa, doli Naawuni zalisi n zaŋ lala pini ŋɔ n-ku buchi." }, { "english": "Yes, but follow God's commandments in enjoying the benefit of this gift.", "dagbani": "[-7]" }, { "english": "[new paragraph marker in extended discourse]", "dagbani": "A zahindi maa ni nyɛ shɛm m-bala." }, { "english": "That is how your dream was.", "dagbani": "To, ti ni wuhi nyin’ naa di gbinni." }, { "english": "Right, then, Chief, we will show you its meaning.", "dagbani": "[DAN 2:36] Yawɛ yiko malila tariga?" }, { "english": "'Is there a limit to my power?' the Lord answered.", "dagbani": "To, a ni nya n yɛligu maa ni niŋ yɛlimaŋli yi sani bee di ku niŋ." }, { "english": "'You will soon see whether what I have said will happen or not!'.", "dagbani": "[NUM 113] To kpɛ" }, { "english": "So, then, here in Dagbong hats and head-ties and different sorts of veils are very widely worn.", "dagbani": "ŋɔ maa ka zuɣupilisi mini bɔbisi ni sariti balibu nim niŋ baayana Dagbɔŋ." }, { "english": "well, all right", "dagbani": "ai to" }, { "english": "to", "dagbani": "tɔra" }, { "english": "to shoot an arrow, a weapon, or a target.", "dagbani": "piɛm ka di chaŋ ti nyɔɣi Izraɛl Naa" }, { "english": "somebody shot an arrow and hit the King of Israel.", "dagbani": "bɛ ni vooi tɔb’" }, { "english": "a bow which they string to shoot.", "dagbani": "bɛ kul tɔrila niriba libigiri ba" }, { "english": "they just take people by surprise and shoot them.", "dagbani": "O daa bela mɔɣu ni n-daa ti leei tɔha ŋun mi piem tɔbu viɛnyɛliŋga." }, { "english": "shoot arrows", "dagbani": "piɛm(a)" }, { "english": "they could use right hand or left to shoot arrows or sling stones", "dagbani": "bɛ daa naan tooi zaŋ bɛ nudiriti bee bɛ nuzahi n-to piɛma bee n-labi kuɣilɔna" }, { "english": "The chief got excited and pulled out an arrow to shoot and in fact shot the donkey he was", "dagbani": "Naa niŋ nyam ka o vooi piɛm ni o to n-dii zaŋ to o buŋ’ so o ni daa ba maa" }, { "english": "riding.", "dagbani": "Kpakpili deei piɛm o nimbaŋda n-to." }, { "english": "The tortoise has been shot by an arrow; it is someone who knows the tortoise that shot it.", "dagbani": "bɛ ni vooi tɔb’ shɛli ni bɛ to a bow which they string to shoot." }, { "english": "Don’t throw a spear when it is too late (the animal has already fled).", "dagbani": "Miri ka a to kpani nyaaŋa." }, { "english": "gamble, to play a game called “tete”", "dagbani": "to dara ‘to play draughts’" }, { "english": "to play draughts", "dagbani": "dara tɔbu" }, { "english": "gambling on draughts, \"young men's game to win money\"", "dagbani": "to woli ‘to play warri’" }, { "english": "I don’t want trouble; I’m a commoner, I don’t play woli (draughts) with a prince.", "dagbani": "M baɣabaɣa n-daan tarima m mini nabia bi tɔri woli." }, { "english": "to speak out", "dagbani": "to noli" }, { "english": "If the person who has a problem", "dagbani": "Yɛllilana yi tola o nol’ ni, ka bɛn kpalim naanyi saɣi." }, { "english": "to beat, hit, strike, pound a mortar", "dagbani": "to" }, { "english": "celebrate the Fire-Festival", "dagbani": "to buɣim" }, { "english": "the names of the tribes who 'throw fire'", "dagbani": "zuliya shɛb’ bɛn tɔri buɣim maa yuya" }, { "english": "to 'throw fire'", "dagbani": "to buɣim" }, { "english": "hit, beat, strike (as a predator)", "dagbani": "to" }, { "english": "Even if you arm is very long, you can’t use it to pound fufu in someone else’s house.", "dagbani": "Bɛ yi zaŋ jɛrigu niŋ tol’ ni pahi bɛ ni yɛn to shɛli" }, { "english": "If they put a fool in a mortar with the other things they are going to pound and pound him with a pestle, they can't pound the folly out of him.", "dagbani": "zuɣu n-zaŋ tuliga to o, di zaa yoli, bɛ ku tooi to jɛrilim yih’ o ni." }, { "english": "towns that have walls built around them reaching to the sky.", "dagbani": "fɔntin’ shɛŋa bɛ ni me goma gili hal ka di ti tɔri sagbana" }, { "english": "like how an eagle swoops to strike a creature.", "dagbani": "kaman tɔrili ni yi silim na ni o ti to binnɛɔŋ shɛm la" }, { "english": "The hawk swooped and struck the chick.", "dagbani": "Suliga maa pɔbina n-ti to nɔbila ma." }, { "english": "You will see things with", "dagbani": "A nini ni nya ka a noli ku to li." }, { "english": "Clap your hands and stamp your feet on the ground.", "dagbani": "Kpahimiya yi nuhi, ka zaŋ yi naba tɔri tiŋa" }, { "english": "The child was snatched up to God.", "dagbani": "Naawuni daa chɛ ka be to n-kpuɣ' o bia maa zuɣusaa n-zaŋ o tahi" }, { "english": "expose", "dagbani": "bilikɔnsi" }, { "english": "time", "dagbani": "tuma" }, { "english": "hypocrisy", "dagbani": "tikpiralan'" }, { "english": "law-experts", "dagbani": "Jesus" }, { "english": "speech-impediment", "dagbani": "birilim" }, { "english": "to dance and chant in a commotion", "dagbani": "ayirmo" }, { "english": "to stammer, stutter", "dagbani": "birilim" }, { "english": "a deaf person with a", "dagbani": "tɔri" }, { "english": "to frisk, be frisky", "dagbani": "jɔŋ" }, { "english": "to take counsel", "dagbani": "jina" }, { "english": "When the cat's away, the mice play.", "dagbani": "jɛŋgbarisi tɔri jɔŋ." }, { "english": "to colour the teeth by using the flower of tobacco", "dagbani": "to fule" }, { "english": "make oil (by pounding roasted oilseeds and proceeding from there)", "dagbani": "to kpam" }, { "english": "(the sheatree) women get sheanuts.", "dagbani": "(The sheatree) chɛkooli bini sahinli." }, { "english": "If they want to they can sell these sheanuts to get money or use them to make sheabutter.", "dagbani": "N yei ti luni n ti nahe sahinli gu so mna u ni m kam viɛɣu yuli." }, { "english": "heart beats", "dagbani": "suhu to" }, { "english": "My heart beats wildly.", "dagbani": "N suhu kul tɔrila pampam." }, { "english": "hooves are pounding", "dagbani": "takarifiɛma tɔra" }, { "english": "(horses') hooves pound the earth and make a noise.", "dagbani": "(yuri) takarifiɛma tɔri tiŋ’ yɔri vuri." }, { "english": "the chariots bounce and rattle", "dagbani": "chɛchɛbunsi yiɣiri tɔra" }, { "english": "news/message gets all the way to", "dagbani": "lahibali ti to" }, { "english": "information should get all the way to Darius", "dagbani": "hal ka di lahibali daa ti ti nti to Darius" }, { "english": "news reached the officer", "dagbani": "di lahibali ti nti to Rom sapashin’ kpɛm’" }, { "english": "pass on as far as", "dagbani": "mali ti to" }, { "english": "the boat drove on to the place they were crossing to", "dagbani": "ŋariŋ maa dii mali ti to bɛ ni daa baari duri yaɣ’ shɛli polo maa" }, { "english": "the boat drove on to the place they were crossing to.", "dagbani": "polo maa." }, { "english": "They perform it (Tora dance) at a funeral, on a festival day, or when someone is installed as chief.", "dagbani": "Bɛ tɔri li kuyili, chuɣu dali bee nir’ yi di nam." }, { "english": "Tora is danced both at night and in the daytime.", "dagbani": "Tɔra tɔri yuŋ ni wuntaŋ ni zaa." }, { "english": "to shoot, sprout, germinate", "dagbani": "Tuuli" }, { "english": "First, it comes up and makes leaves, then next it makes ears (?), and finally produces grains; when it is ripe he begins to harvest it.", "dagbani": "di tɔrimi duna niŋ vari; din paya, ka di ti va puya naanyi dɔɣi; ka di yiŋ ti bi, o dii piinila di chɛbu" }, { "english": "to ulcerate, become a boil.", "dagbani": "O daa chɛ ka bintɔra tɔri bihi mini ninkura zaa." }, { "english": "He caused boils to break out on all the children and adults.", "dagbani": "[1SA 5:9] Note: ?? impf. of to (hm no. ??) mɔri1. tɔra; bintɔrigu; peentɔra." }, { "english": "to butt", "dagbani": "to" }, { "english": "Pl: torra.", "dagbani": "Pl: tɔra." }, { "english": "A ram moves back before it butts something or someone.", "dagbani": "Piɛlaa tirisirmi ka naanyi to." }, { "english": "to pound, shoot", "dagbani": "to" }, { "english": "to divine the future from the sediment of pito", "dagbani": "to dakpiri" }, { "english": "to be bitter, hot (as a pepper)", "dagbani": "to4" }, { "english": "it was indeed sweet in my mouth like honey, but when I had eaten it it was really bitter in my stomach.", "dagbani": "di shiri malisi n nol' ni kaman shir' la, ka n ni daa ti ŋub' li\nnaai ka di shiri to m puuni" }, { "english": "to be difficult, hard to do.", "dagbani": "to4" }, { "english": "If there should be a\n654", "dagbani": "Ninvuɣ’ kubo yɛtɔɣ’ shɛli yi ti beni, ka di ŋmaabu to yi sani" }, { "english": "case of manslaughter and its resolution is too difficult for you.", "dagbani": "Di to ni ninvuɣ’ so saɣi kpi wuntizɔra zuɣu" }, { "english": "It is hard for someone to agree to die for a righteous person.", "dagbani": "Di yi niŋ ka kom shee wɔɣa pam, kɔm yɛla yɛn to mi yiŋa." }, { "english": "If it should be that the water-source is very far, there may be serious water-problems in a house.", "dagbani": "Piɛm yi na bi kpe, di ŋoobu bi to." }, { "english": "difficult to pull it out.", "dagbani": "Suɣulo mali nyɔri, di malibu n-to." }, { "english": "Patience is profitable, but it is difficult to practice it.", "dagbani": "Wɔnzamtali tuma mi to pam." }, { "english": "Barber/surgery is very difficult.", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "to pick, pluck one fruit", "dagbani": "to" }, { "english": "as soon as someone sees it and takes it in his hand, he swallows it", "dagbani": "di nuu ni paabu n-to ka bɛ pun di li la" }, { "english": "peer, equal, companion, partner (including partner in strife, 'antagonist'), 'fellow-friend'", "dagbani": "to" }, { "english": "When a man’s opponent is not present he talks proudly; after he sees him he talks differently.", "dagbani": "Doo bi nya o to n-yɛli ka di bara ka o ti nya o to n-taɣi zilinli (yɛligu)." }, { "english": "changes his tongue/speech.", "dagbani": "Lit:" }, { "english": "soldier, warrior (traditional)", "dagbani": "tɔbbia" }, { "english": "poverty will come on you like a bandit and scarcity like an armed man.", "dagbani": "fara lu a zuɣu kaman ŋmɛnditol’ la, ka fakari lu a zuɣu kaman tɔbbia" }, { "english": "the kings of the earth and their armies gathered together to make war against the rider on the horse.", "dagbani": "dunia nanima ni bɛ tɔbbihi laɣim lo tɔbu ni bɛ tuhi ŋun ʒi wɔhu zuɣu maa" }, { "english": "(they)", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "killed 4,000 of their warriors in the battle.", "dagbani": "o mini o tɔbbihi kuli diri dari m-mali bɛ kpana mini suhi ni takɔbiri ni piɛma" }, { "english": "he and his warriors proudly held their spears, cutlasses, swords and arrows.", "dagbani": "o mini o tɔbbihi kuli diri dari m-mali bɛ kpana mini suhi ni takɔbiri ni piɛma" }, { "english": "Lord of Hosts/Sabaoth", "dagbani": "tɔbbihi naa" }, { "english": "Holy, holy, holy is the Lord of Hosts.", "dagbani": "Kasi, kasi, kasi! N-nyɛ Yawɛ ŋun nyɛ tɔbbihi naa ŋɔ" }, { "english": "military service, warrior status, soldierliness", "dagbani": "tɔbbitali" }, { "english": "A soldier who is on military duties.", "dagbani": "Tɔbbia ŋun be tɔbbitali tuma ni" }, { "english": "a fellow-soldier, companion-at-arms", "dagbani": "tɔbbikpee" }, { "english": "Epaphroditus, my brother, fellow worker and fellow soldier.", "dagbani": "ti mabia Ɛpafroditus ŋun nyɛ n tumtumdikpee mini n tɔbbikpee" }, { "english": "warcry", "dagbani": "tɔbchiriga" }, { "english": "a thumb-ring", "dagbani": "tɔbili" }, { "english": "warcry", "dagbani": "tɔbchiriga" }, { "english": "a thumb-ring", "dagbani": "tɔbili" }, { "english": "a bowstring", "dagbani": "tɔbimia" }, { "english": "bad people prepare their bows and set their arrows on the bowstring and draw to shoot.", "dagbani": "ninvuɣ’ biɛri guri bɛ tɔbiri n-zaŋ bɛ piɛma pa tɔbimii zuɣu n-kpuɣi tiri ni bɛ to" }, { "english": "a scout, intelligence officer", "dagbani": "tɔbipuɣisira" }, { "english": "a bow", "dagbani": "tɔbu" }, { "english": "God will sharpen his sword and string his bow.", "dagbani": "ninvuɣ’ biɛri guri bɛ tɔbiri n-zaŋ bɛ piɛma pa tɔbimii" }, { "english": "bad people prepare their bows and set their arrows on the bowstring and draw to shoot.", "dagbani": "bɛ daa bemi kaman tɔb’ shɛli din naɣilimnaɣilim" }, { "english": "they were like a bow gone slack.", "dagbani": "bɛ ni vooi tɔb’ shɛli ni bɛ to" }, { "english": "to fire a bow", "dagbani": "tɔbu tɔb’ shɛli" }, { "english": "tɔbimia.", "dagbani": "part: tɔbimia ‘bowstring’." }, { "english": "a battle, war", "dagbani": "tɔbu" }, { "english": "those who could go to war.", "dagbani": "bɛn ni tooi chaŋ tɔbu ni" }, { "english": "(they) killed 4,000 of their warriors in the battle.", "dagbani": "tɔbbihi tusa anahi tɔb’ maa ni" }, { "english": "So he should stay there to protect him and fend off any invasion coming against him from that quarter.", "dagbani": "Di zuɣu o ʒinimi nimaani n gul’ o ka taɣ’ o tɔbu kam din yɛn yi ni polo na n-ti tuh’ o." }, { "english": "equipped, armed", "dagbani": "Kpiɔŋlan’ yi lo kpara n-ʒe n-gul’ o yili" }, { "english": "When a strong man, fully armed, guards his own house, his possessions are safe.", "dagbani": "o nɛma zaa tiligirimi" }, { "english": "The Israelites went up out of Egypt armed for battle.", "dagbani": "Izraɛlnim’ daa lola tɔbu n-yi Ijipti tiŋgbɔŋ maa ni" }, { "english": "go to war", "dagbani": "lo tɔbu" }, { "english": "the kings of the earth and their armies", "dagbani": "dunia nanima ni bɛ tɔbbihi laɣim lo tɔbu ni bɛ tuhi ŋun ʒi wɔhu zuɣu maa" }, { "english": "they were getting ready to go out to the battle line and yelling the war-cry", "dagbani": "saha shɛli bɛ ni daa maani shili ni bɛ chaŋ tɔb’ gɔɣ’ ni, ka buri zambu" }, { "english": "gathered together to make war against the rider on the horse", "dagbani": "saha shɛli bɛ ni daa maani shili ni bɛ" }, { "english": "When the Ammonites invaded Israel", "dagbani": "Ammɔnnim’ ni daa lo tɔb’ na ni bɛ ti tuhi Izraɛlnim’ saha shɛli maa" }, { "english": "he put them in the hands of the kings of the Philistines and Moabites", "dagbani": "Filistianim’ mini Mɔabnim’ nanim’ nuu ni" }, { "english": "they made war on them", "dagbani": "bɛ daa ŋme ba tɔbu" }, { "english": "meet in battle, war against", "dagbani": "ti yaanim’ daa yi tuhiri tɔbu pam" }, { "english": "our ancestors were constantly involved in warfare", "dagbani": "ti yaanim’ daa yi tuhiri tɔbu pam" }, { "english": "start a war, start shooting", "dagbani": "bili tɔbu" }, { "english": "war breaks out", "dagbani": "tɔbu lu" }, { "english": "war breaks out in", "dagbani": "tɔbu lu tiŋgbɔŋ ni" }, { "english": "to die in war", "dagbani": "kpalim tɔbu ni" }, { "english": "title of the chief of Zanduli", "dagbani": "tɔbu wubiga" }, { "english": "warcry", "dagbani": "tɔbuchiriga" }, { "english": "battle-cry", "dagbani": "tɔbuchiriga" }, { "english": "alarum", "dagbani": "tɔbuchiriga" }, { "english": "raise a war-cry", "dagbani": "ŋme tɔb(u)chiriga" }, { "english": "the nations raised a shout at him.", "dagbani": "tiŋ’ maa nim’ daa ŋme tɔbchiriga bahi o zuɣu" }, { "english": "I am hearing the sound of trumpets, it is a call to battle.", "dagbani": "n wumla kikahi kumisi, di nyɛla tɔbuchiriga" }, { "english": "a warrior", "dagbani": "tɔbutuhira" }, { "english": "warriors", "dagbani": "tɔbutuhiriba" }, { "english": "experienced warriors", "dagbani": "tɔbutuhuri' biinsi" }, { "english": "call your warriors", "dagbani": "bolimiya yi tɔbutuhiriba" }, { "english": "they ride their horses. They are ready for battle.", "dagbani": "Bɛ barila yuri, ka lo kpara kaman tɔbutuhira n-chani tɔbutuhibu" }, { "english": "a torch; flashlight [Am.], 'torchlight'", "dagbani": "tɔchilee" }, { "english": "a torch; flashlight [Am.], 'torchlight'", "dagbani": "tɔkilee" }, { "english": "to drip, fall in drops, 'distill'", "dagbani": "tɔɣi" }, { "english": "dew which falls in drops", "dagbani": "maligim din tɔɣiri luri" }, { "english": "the honeycomb that drips honey", "dagbani": "shigbani din tɔɣiri shiri" }, { "english": "like drops of blood falling to the ground.", "dagbani": "ka ʒim daa zɔri yiri wain tɔɣiri adaka maa ni na" }, { "english": "'make pito/wine (filtration as part of the process)'", "dagbani": "tɔɣi dam/wain" }, { "english": "blood flowed out of the winepress.", "dagbani": "wain tɔɣiri adaka maa ni na" }, { "english": "you-all must harvest-and-process wine and oil.", "dagbani": "tɔɣimiya wain mini kpam" }, { "english": "I will let wine-making be cut off in the wine-making pits.", "dagbani": "N chɛ ka wain tɔɣibu ŋmaai wain tɔɣiri bɔɣa ni" }, { "english": "splash on sth.", "dagbani": "tɔɣi ve" }, { "english": "maa if its blood splatters on a garment, you must wash the garment which has been stained.", "dagbani": "di ʒim yi tɔɣ’ ve binyɛrigu, di simdi ka yi paɣi di ni tɔɣi ve binyɛr’ shɛli" }, { "english": "to imitate", "dagbani": "tɔɣi" }, { "english": "towards", "dagbani": "tɔɣi" }, { "english": "join", "dagbani": "tɔɣi" }, { "english": "namesake", "dagbani": "tɔɣima" }, { "english": "namesakes", "dagbani": "tɔɣimanima" }, { "english": "a 'namesake'", "dagbani": "Pakoli bi saɣiri kuni doo ŋun nyɛ o yidan’kuro maa tɔɣima." }, { "english": "A widow wouldn't agree to marry a man with the same name as her former husband", "dagbani": "Pakoya gba bi saɣri kuni dobba ban nyɛ bɛ yidanim’ tɔɣimanima." }, { "english": "Mary of Magdala and the other Mary", "dagbani": "Mariama ŋun daa nyɛ Magdala tiŋbia la min’ o tɔɣima la" }, { "english": "He is staying with another Simon who is a leather-worker.", "dagbani": "Saimɔn ... O kpɛrila o tɔɣima Saimɔn ŋun nyɛ gbanzaba ... yiŋa imon." }, { "english": "'One good turn deserves another.'", "dagbani": "Tuun’ suŋ simdi di tɔɣima." }, { "english": "support, connivance, help", "dagbani": "tɔɣino" }, { "english": "Benaya son of Jehoiada supported the king and said 'Amen!'.", "dagbani": "Bɛnaaya Jɛhɔiada bia la niŋ naa tɔɣino yɛli, “Ami!”" }, { "english": "they should give them counsel on nursing the child", "dagbani": "mɔɣisibu polo" }, { "english": "accomplice", "dagbani": "niŋda" }, { "english": "a brewer, vintner, maker of alcoholic drinks", "dagbani": "tɔɣira" }, { "english": "you were his butler.", "dagbani": "daa pun nyɛ o wain tɔɣira" }, { "english": "to speak", "dagbani": "tɔɣisi" }, { "english": "he will speak words of peace to his people.", "dagbani": "o ni tɔɣisi suhudoo yɛtɔɣa n-ti o niriba" }, { "english": "Abu speaks in a halting manner but Awa rattles.", "dagbani": "Abu tɔɣisirila baabaa ka Awa mi tɔɣisiri yabiyabi." }, { "english": "to prophesy", "dagbani": "tɔɣisi anabitali (yɛtɔɣa)" }, { "english": "speak prophetic speech", "dagbani": "Lit: tɔɣisi anabitali" }, { "english": "prophesy about the shepherds of Israel", "dagbani": "Izraɛl piɛguliba prophesy about the shepherds of Israel. [EZK 34]" }, { "english": "to make an agreement/arrangement", "dagbani": "tɔɣisi zali" }, { "english": "To make an appointment is ‘Go and I will meet you.’", "dagbani": "Tɔɣisi zali n-nyɛ chɛm’ ka n-chirg’ a. " }, { "english": "X and Y negotiate, make an arrangement", "dagbani": "X mini Y tɔɣisi" }, { "english": "Amaa ka Ammɔnnim’ naa", "dagbani": "Amaa ka Ammɔnnim’ naa'" }, { "english": "Nhahash said to them, “I will make a treaty with you on the condition that I gouge out the right eye of every one of you and so bring disgrace on all Israel.”", "dagbani": "Nahash daa yɛl’ ba, “Yi yi ni saɣi ka n fɔɣi yi nudiriti polo nimbihi zaa, din ni chɛ ka Izraɛlnim’ zaa nya filiŋ, n ni chɛ ka m mini ya tɔɣisi.”" }, { "english": "Singing, playing, gentle talk and speech can help you in feeding your baby well.", "dagbani": "bia viɛnyɛla. [Bihili MǤdzisibu 8.014]" }, { "english": "It is better to tell the truth and go to bed hungry than to tell lies and eat until you are full.", "dagbani": "A yi yɛli (tɔɣisi) yɛlimaŋli ka gbe kum di so ni a ŋma ʒiri ka di n-tiɣi. " }, { "english": "to tell.", "dagbani": "tɔɣisi" }, { "english": "Because he hears second-hand information", "dagbani": "Wum na ti tɔɣisi ma zuɣu ka gbarigu gba dii chaŋ." }, { "english": "cripple also goes in person to the source.", "dagbani": "Hear hither to tell me." }, { "english": "Lit:", "dagbani": "yɛtɔɣili." }, { "english": "to imitate, resemble", "dagbani": "tɔɣisi" }, { "english": "The nyahiyiba bird behaves like a hawk, but it will not eat fowls.", "dagbani": "Nyahiyaba tɔɣisi suligu ku di noo." }, { "english": "The naanȢili tree (with pods like the dawadawa pods) imitates a dawadawa tree, but it can’t produce the black seeds in the dawadawa pods.", "dagbani": "Naanʒili tɔɣisi doo ku wali zuuni." }, { "english": "drip (e.g. water)", "dagbani": "tɔɣisi" }, { "english": "he should put his finger in water and drip it on my tongue.", "dagbani": "o ti zaŋ o nubil’ tim kom ni n-tɔɣisi pa n zilinli zuɣu" }, { "english": "the rain actually did not (even) drizzle down on the land for three whole years and a half.", "dagbani": "saa maa daa shiri bi tɔɣisi lu tiŋgbani zuɣu yuun’ muna ata ni pirigili." }, { "english": "bitter", "dagbani": "'tɔɣu" }, { "english": "bitter", "dagbani": "too" }, { "english": "bitter (plural)", "dagbani": "'tɔri" }, { "english": "The name of the star was 'Wormwood'. And 1/3 of the water became bitter because of the wormwood.", "dagbani": "Saŋmariga maa yuli daa boonila “Yabiga.” Ka kom pirigibu ʒii buta puuni yim leei kotɔɣu yabig maa zuɣu" }, { "english": "Woe to you who call ... bitter sweet and sweet bitter.", "dagbani": "Mbusim be yi zuɣu, yi zaŋ ... bintɔɣu boli binnyaɣisili, ka zaŋ binnyaɣisili boli bintɔɣu." }, { "english": "call ... bitter sweet and sweet bitter.", "dagbani": "call...bitter sweet and sweet bitter." }, { "english": "basketwork fish trap", "dagbani": "tɔɣu" }, { "english": "basketwork fish trap", "dagbani": "tɔŋu" }, { "english": "basketwork fish trap", "dagbani": "tɔna" }, { "english": "Even if “unlucky man” follows “lucky man”, his traps catch only toads.", "dagbani": "Di niŋ nira yi dol' nira, o tɔna gbahir' la palɔya." }, { "english": "sheath", "dagbani": "tɔɣu" }, { "english": "sheath", "dagbani": "takɔbi tɔɣu" }, { "english": "and tugged the Philistine man's own sword from its sheath.", "dagbani": "ka darigi ŋooi ŋun' Filistia doo maa maŋmaŋ' takɔbi di tɔɣu ni" }, { "english": "Put your sword back in its sheath.", "dagbani": "Labisim’ a takɔb’ maa su di tɔɣu ni" }, { "english": "hunter", "dagbani": "tɔha" }, { "english": "hunters", "dagbani": "tɔhanima" }, { "english": "hunters (variant)", "dagbani": "tɔhinima" }, { "english": "A hunter also can make a fire in the bush and be busy with his business and not put it out.", "dagbani": "Tɔha gba tooi maani buɣim mɔɣu ni n-kuri o bukaatanima ka bi kpihiri li" }, { "english": "He lived in the bush and became a hunter who was an expert with the bow.", "dagbani": "O daa bela mɔɣu ni n-daa ti leei tɔha ŋun mi piem tɔbu viɛnyɛliŋga." }, { "english": "The hunter's trap is", "dagbani": "Tɔha tɔŋ kabiya" }, { "english": "Foreigners will get up and run as if hunters were following them.", "dagbani": "Tinzunnim’ ni ti yiɣisi guui kaman tɔhinima n-kari doli ba la" }, { "english": "If an arrow is stuck in an antelope, it is better than being left in the hand of a hunter.", "dagbani": "Piɛm yi sa valiga ni di so ni di be tɔha nuu ni." }, { "english": "Hunters, cattle-herders and charcoal-burners also should", "dagbani": "Tɔhinima naɣikpariba mini salinyɔriba gba kpaŋmi bɛmaŋa n-kpihiri bɛ buɣima." }, { "english": "be careful to put out their fires.", "dagbani": "Tɔhi' Ʒee 'Red Hunter'." }, { "english": "legendary ancestor of the Dagomba", "dagbani": "Tɔhi-ʒee mi dɔɣi Kpuɣinambu." }, { "english": "Kpuɣinambu", "dagbani": "Kpuɣinambu daa dɔɣila bidibisi ata." }, { "english": "Gbewaa and Namʒishɛli and Nyaɣili", "dagbani": "Gbewaa mini Namʒishɛli ni Nyaɣili." }, { "english": "hunting", "dagbani": "tɔhigu" }, { "english": "hunting", "dagbani": "batɔha" }, { "english": "dash", "dagbani": "tɔhili" }, { "english": "bush [sp.], bauhinia", "dagbani": "tɔhabaɣiŋgu" }, { "english": "'hunter's bauhinia'", "dagbani": "tɔhabaɣima" }, { "english": "to subscribe", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "to subscribe", "dagbani": "tɔhira" }, { "english": "looked and saw how rich people were contributing money.", "dagbani": "Yisa daa ti lihi nya bundaannim’ ni tɔhiri liɣiri shɛm Naawuni jɛmbu duu Jesus" }, { "english": "they should bring a contribution of silver and gold according to the extent", "dagbani": "bɛ tɔhiri anzinfa mini salima maa kaman sokam nyaŋsim tariga ni nyɛ shɛm na" }, { "english": "alms place", "dagbani": "tɔhibu shee" }, { "english": "to pay a subscription", "dagbani": "tɔto" }, { "english": "someone who makes a financial contribution should do it wholeheartedly.", "dagbani": "ŋun tɔhiri tɔto,\nŋun’ tɔhimi ni o suhu zaa" }, { "english": "Does your teacher not pay the Temple Tax?", "dagbani": "A\nkarimba ŋɔ bi tɔhiri Naawuni jɛmbu duu tɔto la?" }, { "english": "sponsor a student, send a child to school, as an alms", "dagbani": "tɔhi bia shikuri" }, { "english": "gather money", "dagbani": "tɔhi yɔ" }, { "english": "to pay somebody or something", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "He gathered money and had it sent to somebody, pay for his journey.", "dagbani": "O tɔhi liɣri tim nti zaŋ so na." }, { "english": "to 'dash', give extra in a purchase", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "to catch in a trap, spring (trap does)", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "The trap sprang.", "dagbani": "Tɔŋ tɔhiya." }, { "english": "can a trap spring unless they set it and something treads on it?", "dagbani": "tɔŋ ni tooi tɔhi ka pa ni bɛ bari li mi ka binshɛɣu no li?" }, { "english": "to tear repeatedly (as cloth)", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "pull and tear something", "dagbani": "dari tɔhi" }, { "english": "they are like a lion that catches me and drags me off to tear me to pieces.", "dagbani": "kaman gbuɣinli la n-gbaai ma vu ... nti dari tɔhitɔhi ma" }, { "english": "you who tear the skin of my people's bodies.", "dagbani": "yinim’ bɛn dariti tɔhiri n niriba niŋgbuŋ gbana" }, { "english": "You who get so angry you tear yourself to pieces.", "dagbani": "Nyin’ ŋun suhu yiɣisi ka a dar’ tɔh’ amaŋ’ ŋɔ" }, { "english": "If you strip some fibres from the badziŋa", "dagbani": "A yi tɔhi baɣiŋga mihi ni a lo firigima, nyini ka di yɛn wum." }, { "english": "tree to tie up aerial-yams, you will become tired.", "dagbani": "" }, { "english": "aerial-yams", "dagbani": "cheei" }, { "english": "aerial-yams", "dagbani": "chɛhi" }, { "english": "tie up aerial-yams", "dagbani": "tɔhima" }, { "english": "to burst out, erupt", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "he struck a rock and water burst out flowing", "dagbani": "Hal o ni daa ŋme tampiɔŋ ka kom tɔhi yi di ni na zɔri maa" }, { "english": "Faithfulness springs forth from the earth", "dagbani": "ʒiɛyimtali ni tɔhi yi tiŋgban’ ni na" }, { "english": "litigation springs up as the plant they use to make lye-water sprouts in the farm", "dagbani": "saria karibu tɔhi zanina kaman mɔ’ shɛŋa din nyɛ bɔchaa ni bili puu ni shɛm la" }, { "english": "to exaggerate", "dagbani": "tɔhi kom" }, { "english": "exaggerate", "dagbani": "tɔhi zani" }, { "english": "to jump up, rush forward", "dagbani": "tɔhi zani" }, { "english": "A spirit stepped forward and stood before the LORD.", "dagbani": "Ka shi’ so daa tɔhi zani Yawɛ tooni na" }, { "english": "After this two people jumped up and said...", "dagbani": "Di nyaaŋa ka niriba ayi daa tɔhi zanna yɛli..." }, { "english": "to jump down", "dagbani": "chiɣisi" }, { "english": "to pluck, pick, gather (e.g. fruit)", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "to sever at once, remove suddenly", "dagbani": "tɔhigi" }, { "english": "Will you threaten something that the wind will strip off and blow away ... ?", "dagbani": "A ni varisi pɔhim ni ʒe tɔhigi va’ shɛli bahi ... ?" }, { "english": "(lion) tearing an arm or ripping off a scalp.", "dagbani": "O darigiri tɔhigiri bɔɣu, ka darigiri fuɣiri zuɣugbana." }, { "english": "blow pluck move ... away", "dagbani": "Vɔɣu yi moora, di yɛn tɔhigimi." }, { "english": "When a leaf on a tree becomes (red) dry, it will fall off.", "dagbani": "Viɛlim zuɣu ka paɣasaribila zɔri ka gbibi o biha ka pala di yɛn tɔhigimi luna." }, { "english": "It is because of beauty that a young woman holds her breasts while she is running and not because they will fall off.", "dagbani": "Cpart: tɔhigi bia ‘\"to take away a little child from its parents with the purpose of bringing it up\" (IM)’." }, { "english": "They teach the blind person everything, but not about the cold.", "dagbani": "ni wari." }, { "english": "anything", "dagbani": "binshɛɣu" }, { "english": "something", "dagbani": "binshɛli" }, { "english": "Be careful not to prevent (the baby's) suckling frequently or give it water or feed it something which is not milk.", "dagbani": "Miri ka a pirim o waa-waayili mɔɣibu zuɣu n nyuh’o kɔm bee n dih’o binshɛli ka pa bihim maa kɔŋko." }, { "english": "and nothing had yet germinated from the ground.", "dagbani": "binshɛli mi daa na bi bili yi tiŋgban’ ni na" }, { "english": "from the ground.", "dagbani": "binshɛli" }, { "english": "sprouted", "dagbani": "din" }, { "english": "seemed to be", "dagbani": "ŋmaani" }, { "english": "fire", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "the day of Pentecost", "dagbani": "zilima" }, { "english": "form [shapes]", "dagbani": "puhi" }, { "english": "house", "dagbani": "yina" }, { "english": "all", "dagbani": "zaa" }, { "english": "together", "dagbani": "yinoyino" }, { "english": "fire", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "each/different", "dagbani": "kpa" }, { "english": "went off by itself", "dagbani": "tamtam" }, { "english": "It has (3rd person singular pronoun)", "dagbani": "ti" }, { "english": "rest", "dagbani": "kpa" }, { "english": "what seemed to be tongues of fire that separated and came to rest on each of them.", "dagbani": "nti" }, { "english": "everything", "dagbani": "binshɛlikam" }, { "english": "he used blood to sprinkle the Tabernacle and everything used in the worship of God.", "dagbani": "o daa lan zaŋ ʒim mihi tanti Naawuni jɛmbu duu la mini binshɛlikam bɛ ni daa mali tumdi Naawuni jɛmbu tuma" }, { "english": "a seal, a sticker", "dagbani": "bintabindili" }, { "english": "seals, stickers", "dagbani": "bintabinda" }, { "english": "I saw a book ... and they had used seven seals to press on and seal its opening.", "dagbani": "n daa nya litaafi ... ka be zaŋ bintabinda ayopɔin n-dihi tabili di" }, { "english": "The Seventh Seal", "dagbani": "Bintabindili din pah' ayopɔin yɛla" }, { "english": "setting", "dagbani": "bintaɣindigu" }, { "english": "shield", "dagbani": "bintaɣirigu" }, { "english": "a base", "dagbani": "bintamdigu" }, { "english": "bases", "dagbani": "bintamdisi" }, { "english": "He used silver to make a hundred bases. Each individual base ...", "dagbani": "O daa zaŋla anzinfa mali bintamdisi kɔbiga. Bintamdigu zaɣ’ yini kam" }, { "english": "a bud, 'the formative stage of fruits'", "dagbani": "bintirili" }, { "english": "Its flowerlike cups, buds and blossoms shall be of one piece with it.", "dagbani": "di mini di lahi ni bintira kɔtomsi mini tipum kɔtomsi zaa din be di ni ti nyɛ zaɣ’ yini" }, { "english": "the warm season that prevails during the formative stages of fruits", "dagbani": "bintira wɔligu" }, { "english": "fruits in their formative stage", "dagbani": "bintiriwɔla" }, { "english": "something big, giant", "dagbani": "bintitɔɣu" }, { "english": "A mighty born person is not greater than God.", "dagbani": "Bintitɔɣu bia ku gari Wuni." }, { "english": "The tiny tintiringa bird lays a bag full of eggs and a big bird cannot steal and hatch them.", "dagbani": "Tintiringa nye gala m-pali koligu bintitɔɣu ku tooi fa n-ŋuni. Noombila tintiiŋa nye gala m-pali koligu bintitɔɣu ku tooi fa n-ŋuni." }, { "english": "ulcer, boil", "dagbani": "bintɔrigu" }, { "english": "Variant: bintɔrili. Pl: bintɔra.", "dagbani": "bintɔrigu Variant: bintɔrili. Pl: bintɔra." }, { "english": "He caused boils to break out on all the children and adults.", "dagbani": "O daa chɛ ka bintɔra tɔri bihi mini ninkura zaa." }, { "english": "Make a paste of ... tree fruits (and bring) it here and put it on his ulcer and he will get well.", "dagbani": "Baɣisimiya ...tia wala na nti ʒe o bintɔrigu maa ka o nya alaafee." }, { "english": "when a boil has afflicted someone and it has finished.", "dagbani": "bintɔrili yi to so nti naai" }, { "english": "dove", "dagbani": "maŋa" }, { "english": "a long and narrow bag for holding medicinal items or powdered preparations", "dagbani": "nɔrili" }, { "english": "small pipes", "dagbani": "nɔripiɛlli" }, { "english": "gate of a town or village", "dagbani": "saŋkpani" }, { "english": "barrier; block, a long obstacle, obstruction", "dagbani": "saŋkpangoo" }, { "english": "knee; elbow, knuckle", "dagbani": "yum" }, { "english": "sound produced to humiliate or make fun of", "dagbani": "ʒigɔrigu" }, { "english": "hunting", "dagbani": "tɔhigu" }, { "english": "to hunt", "dagbani": "gɔ tɔhigu" }, { "english": "hunter", "dagbani": "tɔha" }, { "english": "discount, 'dash'", "dagbani": "tɔhili" }, { "english": "'No-money' lives on samples.", "dagbani": "Ka laɣifu di tɔhili." }, { "english": "An empty handed person (A person with no money) does not ask for a 'dash'.", "dagbani": "Nukuma bi bɔhiri tɔhili yɛla." }, { "english": "'tɔhima", "dagbani": "adj. Note: pl. ?? sg. 'tɔhiŋgu, 'tɔhinli ... ? torn." }, { "english": "I got up, still fasting and with my clothes torn.", "dagbani": "n daa yiɣisi n nolɔbo maa puuni ni m binyɛr’ tɔhima la" }, { "english": "hunters' dance", "dagbani": "tɔhiwaa" }, { "english": "torch", "dagbani": "tɔkilee" }, { "english": "torch", "dagbani": "tɔchilee" }, { "english": "sixpence", "dagbani": "tɔkɔfa" }, { "english": "sixpence", "dagbani": "tɔkafa" }, { "english": "?", "dagbani": "dalli" }, { "english": "?", "dagbani": "kɔbo" }, { "english": "?", "dagbani": "sulli" }, { "english": "?", "dagbani": "sampoa" }, { "english": "?", "dagbani": "kpalaŋa" }, { "english": "?", "dagbani": "kɔbiga" }, { "english": "paramount chief, supreme leader or owner", "dagbani": "tolana" }, { "english": "paramount chiefs, supreme leaders or owners", "dagbani": "tolananima" }, { "english": "The Yaa Naa appeared and will not hide himself. The morning star appeared and will not hide itself.", "dagbani": "Tolana puhiya ku lan sɔɣi. Ŋmarigɔŋ puhiya ku lan sɔɣi." }, { "english": "Shitobu sat on the skins of Yogu and became the Yogu Paramount.", "dagbani": "Shitobu daa ʒini Yɔɣu gbana zuɣu n-leei Yɔɣu tolana." }, { "english": "the Yogu Paramout.", "dagbani": "Yogu Paramout." }, { "english": "after-birth, placenta.", "dagbani": "dɔɣim tolana ‘placenta, afterbirth’" }, { "english": "placenta.", "dagbani": "biɛri" }, { "english": "placenta.", "dagbani": "dɔɣinto" }, { "english": "placenta.", "dagbani": "na" }, { "english": "placenta.", "dagbani": "yoli" }, { "english": "mortar, pounding-pot", "dagbani": "toli" }, { "english": "We also cut down this tree (shea) to carve hourglass drums and mortars.", "dagbani": "Ti lan ŋmari tia ŋɔ (taaŋa) ŋ-kpɛri lunsi mini toya" }, { "english": "The dog barks at a mortar but the mortar stands there silently.", "dagbani": "Baa wahi toli, toli ŋuni chichi." }, { "english": "pestle", "dagbani": "tiliga, tuliga" }, { "english": "a mortar with the other things they are going to pound and pound him with a pestle, they can't pound the folly out of him.", "dagbani": "Tiliga zuɣu ka toli mali karimbaani ka chɛ toli di pɔra." }, { "english": "The mortar is proud because of the pestle, otherwise the mortar is not important.", "dagbani": "Tiliga zuɣu ka toli mali karimbaani ka chɛ toli di pɔra." }, { "english": "a (gunpowder-) flask.", "dagbani": "InvInst: to2." }, { "english": "very own", "dagbani": "toli" }, { "english": "myself", "dagbani": "toli" }, { "english": "you used to tie your own girdle yourself", "dagbani": "amaŋmaŋ’ n-daa lɔri shɛgiriŋga a toli" }, { "english": "It lights by itself", "dagbani": "Di nyɔrla di toli" }, { "english": "they went on and got to the iron door that went out into the town. And it opened by itself", "dagbani": "bɛ daa mali ti paala kurigu dunoli din yiri kpɛri tiŋ’ maa puuni. Ka di daa yooi di toli" }, { "english": "Nobody selects himself for high-priesthood and its honour off his own bat.", "dagbani": "maligumaaniba zuɣulantali mini di jilima o tolitoli" }, { "english": "Don't take vengeance yourselves.", "dagbani": "di bɔhiya biɛri yi toli" }, { "english": "Stand up by your own effort!", "dagbani": "Yiɣisim’ zani a tolitoli ŋɔ zuɣu!" }, { "english": "They do plant kapok trees, but some spring up of", "dagbani": "Bɛ sari la guŋa, amaa ka shɛŋa binda di tolitoli." }, { "english": "They do plant kapok trees, but some spring up of their own accord.", "dagbani": "Bɛ sari la guŋa, amaa ka shɛŋa binda di tolitoli." }, { "english": "I won the victory myself.", "dagbani": "n di nasara n toli" }, { "english": "If a diviner is divining for you, you also divine for yourself.", "dagbani": "Baɣa yi buɣi a, a buɣirila a toli." }, { "english": "locusts", "dagbani": "toliga" }, { "english": "direction", "dagbani": "toli" }, { "english": "the direction of rain", "dagbani": "saa toli" }, { "english": "locust", "dagbani": "toliga" }, { "english": "?? sg. - ", "dagbani": "\"toli sg. and pl.\"" }, { "english": "locusts have no king, yet they advance together in ranks", "dagbani": "Toli nyɛla bɛn ka naa, amaa bɛ nyɛla bɛn doli tab’ chana" }, { "english": "hordes of locusts came— locusts beyond number", "dagbani": "toli mini sakɔri bɛn ka kalinli waɣi yɛrigi" }, { "english": "A swarm of locusts come to settle on our land", "dagbani": "Tol’ bɔbili kana nti lu ti tiŋgbɔŋ zuɣu" }, { "english": "There is no difference between a locust and a grasshopper.", "dagbani": "Toli kanimi ka sakɔɣu be." }, { "english": "The grasshoppers keep taking the things of the locusts and the grasshoppers’ house is left abandoned.", "dagbani": "Toli buni ka sakɔri zaŋ n-zaŋ ka dabari zani." }, { "english": "to ask sb. to carry a message, if it does not too seriously inconvenience him, 'message sb.'", "dagbani": "tolim" }, { "english": "message somebody", "dagbani": "send to another through somebody; to 'message' (Gh.) somebody - i.e. send a message with him when he is going" }, { "english": "anyway", "dagbani": "cf./ct. n-tim which is to 'send' - make somebody go expressly in order to carry out your errand" }, { "english": "Synonym", "dagbani": "talim" }, { "english": "to order something through another person", "dagbani": "datoluŋ" }, { "english": "narrow", "dagbani": "tolinli" }, { "english": "Each strip should be 12 mtr. long and its breadth should be 2 mtr.", "dagbani": "Di simdi ka tan’ tolinli kam wɔɣilim ti nyɛ mita pinaayi, ka di yɛliŋ mi nyɛ mita ayi" }, { "english": "Pick out ten of the strips.", "dagbani": "Piim’ di ni zaɣ’ tolima pia" }, { "english": "bitterness (n.)", "dagbani": "biɛhigu" }, { "english": "He makes my life be bitter like this.", "dagbani": "chɛ ka m biɛhigu niŋ tom ŋɔ" }, { "english": "Truth is like the bandɔba climbing plant, very bitter.", "dagbani": "Yɛlimaŋliŋmanila bandɔba, tom laɣilaɣi." }, { "english": "The rain beats the scorpion, but it will not wash away its poison.", "dagbani": "Saa bu nɔŋa ku suui tom." }, { "english": "sourness", "dagbani": "miisim" }, { "english": "sweetness", "dagbani": "nyaɣisim" }, { "english": "sweetness", "dagbani": "malisim" }, { "english": "sweetness", "dagbani": "nyaɣisim" }, { "english": "sweetness", "dagbani": "malisim" }, { "english": "suffering", "dagbani": "di chɛ ka biɛhigu niŋ ba tom" }, { "english": "it made their lives a misery.", "dagbani": "Din naɣ’ yɛn niŋli tom nyɛla dimdi yi wolin kpɛ niriba ayi ŋɔ yinsinim’ sunsuuni." }, { "english": "What makes the problem worse is if animosity is stirred up between the families of these 2 people.", "dagbani": "Daadamnim’ nyabu ti niŋ tom kaman salima din viɛla nyabu." }, { "english": "will be as difficult to find people as to find beautiful gold.", "dagbani": "Naŋgbankpeeni ŋɔ tatabo yi ti lu na, yɛla malibu niŋdila tom" }, { "english": "If this sort of dispute arises, it becomes difficult to settle the matter.", "dagbani": "Di ni ntooi lan chɛ ka vuhim niŋ tom" }, { "english": "This can also cause difficulty in breathing.", "dagbani": "Bindiri' timsa dibu yi niŋd’a tom" }, { "english": "If eating solid food is difficult for you.", "dagbani": "InvNabstr: to4. to4." }, { "english": "to pass on, transfer.", "dagbani": "tom" }, { "english": "the jailer transferred them to the inner room.", "dagbani": "dansarika gula maa daa tom ba kpɛhi duu din be puuni ha ni." }, { "english": "pass it on by teaching people who are reliable.", "dagbani": "zaŋm’ li tom wuhi ninvuɣ’ shɛb’ bɛn ʒe yim." }, { "english": "It is not right that he should sell her (slave) on to foreigners.", "dagbani": "Di bi simdi ka o zaŋ o tom kɔhi tinzunnim’ zuɣu." }, { "english": "Hitinim’ and the Syrians again became angry at the king and joined forces against him.", "dagbani": "naa kɔhigɔriba maa mi daa mali yuri maa n-tomdi kɔhiri Hitinim’ mini Siria nanim’" }, { "english": "the kings traders took the horses and traded them on to all the kings of the Hittites and Syria.", "dagbani": "zaa zuɣu" }, { "english": "a tonne", "dagbani": "tɔn" }, { "english": "measure of weight", "dagbani": "din tibisim" }, { "english": "Solomon gave Hiram and his household 2000 tonnes of wheat and 40,000 litres of fine oil.", "dagbani": "Sulemaana mi daa bo alikama din tibisim nyɛ tɔn tusaayi mini kpa viɛlli lita tuhikɔbisinahi n-ti Hiram min’ o yiŋnima" }, { "english": "metric tonne", "dagbani": "mɛtiriki tɔn" }, { "english": "pure gold", "dagbani": "salima alali" }, { "english": "Friends, the weight exceeded 20 metric tonnes.", "dagbani": "din tibisim gari mɛtiriki tɔn pisi" }, { "english": "a trap (all types), snare", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "the wicked man's trap went off and caught his (own) child", "dagbani": "zambalan' tɔŋ bari ka di gbaai o bia" }, { "english": "Even if the unlucky man follows the lucky man, his traps catch toads", "dagbani": "Di niŋ nira yi doli nira, o tɔna gbahirila polɔya" }, { "english": "Proud people set a trap for me", "dagbani": "Karimbaannim’ bari ma la tɔŋ" }, { "english": "to develop", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "to develop", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "to ramify grow vines, creepers", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "We plant seeds early in the morning, then they develop into new plants.", "dagbani": "Yawɛ yipa ti ti luɣ’ shɛli din mali palo pumpɔŋɔ, ka ti ni tɔŋ tiŋgbani ŋɔ ni." }, { "english": "Now the Lord has given us room and we will flourish in the land.", "dagbani": "Ti tɔŋya; ti nyɛla azichilaannima ka bi lan bɔri shɛli." }, { "english": "We have succeeded; we are wealthy people and no longer need anything.", "dagbani": "Ti tɔŋya; ti nyɛla azichilaannima ka bi lan bɔri shɛli." }, { "english": "All the wicked are just prospering.", "dagbani": "tuumbiɛtumdiba zaa kul tɔŋda." }, { "english": "All the good", "dagbani": "zaɣ’ viɛl’ shɛŋa zaa mini tɔŋsim shɛli zaa n ni ti ba maa" }, { "english": "things and the prosperity that I will give them.", "dagbani": "A yɛm min’ a tɔŋbu yɛla gari n ni wum di yɛla shɛm." }, { "english": "Your wisdom and prosperity are more than what I heard about them.", "dagbani": "A yɛm min’ a tɔŋbu yɛla gari n ni wum di yɛla shɛm." }, { "english": "to aid sb., help by advancing money or goods.", "dagbani": "sɔŋ" }, { "english": "prosperity", "dagbani": "tɔŋsim" }, { "english": "success", "dagbani": "tɔŋsim" }, { "english": "development", "dagbani": "tɔŋsim" }, { "english": "misfortune", "dagbani": "ashaara" }, { "english": "misfortune", "dagbani": "ashaara" }, { "english": "prosperity", "dagbani": "tɔŋsim" }, { "english": "death", "dagbani": "kum" }, { "english": "adversity", "dagbani": "ashaara" }, { "english": "success", "dagbani": "tɔŋbu" }, { "english": "Misfortune follows sinners, but success is the reward of the righteous.", "dagbani": "Ashaara doli alahichinima, amaa tɔŋbu nnyɛ wuntizɔriba laara." }, { "english": "Misfortune follows sinners, but success is the reward of the righteous.", "dagbani": "laara." }, { "english": "to link, join (end-to-end)", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "Nuchee ku tɔɣi tee. A wrist (that was broken and mended) will not be straight.", "dagbani": "A wrist (that was broken and mended) will not be straight." }, { "english": "to be linked together", "dagbani": "tɔŋ taba" }, { "english": "dajitɔŋli.", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "topaz", "dagbani": "din pah'" }, { "english": "the eighth was topaz.", "dagbani": "awei nyɛ topaz" }, { "english": "a type of dance.", "dagbani": "tɔra" }, { "english": "for women.", "dagbani": "Pololi" }, { "english": "What is a toad doing in the tɔra dance of frogs?", "dagbani": "lee yi wula lɔna tɔra ni?" }, { "english": "to dance Tora", "dagbani": "Act: to tɔra" }, { "english": "Tora is danced both at night and in the daytime.", "dagbani": "Tɔra tɔri yuŋ ni wuntaŋ ni zaa." }, { "english": "to2. Note: sn ", "dagbani": "See main entry: to2. pounding." }, { "english": "vultures.", "dagbani": "tɔra" }, { "english": "vultures", "dagbani": "tɔra" }, { "english": "sores", "dagbani": "tɔra4" }, { "english": "cart", "dagbani": "tɔriko" }, { "english": "an eagle", "dagbani": "tɔrili" }, { "english": "the largest of all the hawks", "dagbani": "Note: the largest of all the hawks" }, { "english": "They were swifter than an eagle.", "dagbani": "Bɛ daa valim gari tɔrili." }, { "english": "like how an eagle swoops to strike a creature.", "dagbani": "kaman tɔrili ni yi silim na ni o ti to binnɛɔŋ shɛm la" }, { "english": "his head-hair grew very long like an eagle's feathers.", "dagbani": "o zabiri waɣiwaɣa kaman tɔrili kɔbiri" }, { "english": "The eagles have tried to catch the tortoise but failed", "dagbani": "Tɔra to kpakpuli wolim je, gbarizam di mali karimbaani." }, { "english": "hawk should not be proud.", "dagbani": "" }, { "english": "an abscess, sore, ulcer", "dagbani": "tɔrili" }, { "english": "an abscess, sore, ulcer", "dagbani": "bintɔrili" }, { "english": "sleeveless gown", "dagbani": "tɔro" }, { "english": "truck, push-cart, cart, 'trolley' [Am.]", "dagbani": "tɔroko" }, { "english": "truck, push-cart, cart, 'trolley' [Am.]", "dagbani": "tɔriko" }, { "english": "trucks, push-carts, carts, 'trolleys' [Am.] (pl.)", "dagbani": "tɔrokɔnima" }, { "english": "trucks, push-carts, carts, 'trolleys' [Am.] (pl.)", "dagbani": "tɔrikonima" }, { "english": "Jacob's sons took their Father Jacob and their wives and children and put them in the waggons Pharaoh had given them.", "dagbani": "Yaakubu bihi daa zaŋ bɛ ba Yaakubu mini bɛ paɣiba ni bɛ bihi n-niŋ tɔroko’ shɛŋa Firawuna ni daa zaŋ ti ba" }, { "english": "your carts overflow with abundance.", "dagbani": "a naɣikɔra tɔriko lɔɣu pali bindira hal ti puuri bahira" }, { "english": "plough-oxen cart 'wood' (box container for load) is full of food to overflow away.", "dagbani": "zaŋya Yawɛ daalikauli adaka maa niŋ tɔroko maa ni" }, { "english": "put the Lord's promise-box on the cart.", "dagbani": "naɣ' tɔrɔko ‘ox-cart’." }, { "english": "they took God's covenant box ... and put it on a new ox-cart.", "dagbani": "bɛ daa zaŋ Naawuni daalikauli adaka maa ... nti tam naɣ’ tɔroko palli zuɣu" }, { "english": "a turkey", "dagbani": "tɔrɔtɔro" }, { "english": "(fig.) a fool", "dagbani": "tɔrɔtɔro" }, { "english": "peacocks", "dagbani": "noon'shɛb'bɛn ŋmani tɔtɔtɔronima" }, { "english": "an empty threat", "dagbani": "tɔrɔtɔro marifa" }, { "english": "subscription", "dagbani": "tɔto" }, { "english": "collection", "dagbani": "tɔto" }, { "english": "to pay a subscription", "dagbani": "tɔhi tɔto" }, { "english": "someone who makes a financial contribution should do it wholeheartedly.", "dagbani": "ni o suhu zaa." }, { "english": "Does your teacher not pay the Temple Tax?", "dagbani": "A karimba ŋɔ bi tɔhiri Naawuni jɛmbu duu tɔto la?" }, { "english": "I will like you bringing offerings ... to give me.", "dagbani": "na ti tiri ma" }, { "english": "impose a contribution", "dagbani": "zaani tɔto" }, { "english": "He imposed a contribution on his people that they should contribute.", "dagbani": "O daa zaanila o niriba tɔto ka bɛ tɔhiri." }, { "english": "plus fours", "dagbani": "toobalaaji Pl: toobalaajinima" }, { "english": "'baggy trousers but not long enough to reach the ankles'", "dagbani": "toobalaaji" }, { "english": "ji.", "dagbani": "toobalaaji" }, { "english": "to be able to", "dagbani": "tooi" }, { "english": "a human being cannot do God’s work", "dagbani": "Sal’ ku tooi tum Wun’ tuma." }, { "english": "he can eat what the whole household eats", "dagbani": "o ni tooi diri yili maa zaa ni diri shɛlikam" }, { "english": "they can bring it (infection) in and it gets into our food", "dagbani": "bɛ ni tooi zaŋ li na nti tabili ti bindirigu" }, { "english": "(How)", "dagbani": "(Wula ka ) Zara ŋun paai yuun’ pihiwɛi ŋɔ ni tooi lan dɔɣi bia?" }, { "english": "can Sarah who is 90 years old have a child?", "dagbani": "Dimbɔŋɔ nyɛla din ni tooi sɔŋ o" }, { "english": "This is something that can help him.", "dagbani": "ni tooi ‘can, is/will be able to’. bɛn ni tooi chaŋ tɔbu ni" }, { "english": "those who could go to war.", "dagbani": "Binsaa bee dɔro balibu kam nyɛla din ni tooi gbaag' o" }, { "english": "The work is too much for you alone, you by yourself can't be doing it.", "dagbani": "Tuma maa yaɣ’ a kɔŋko tuma, a kɔŋko ku tooi tumdi li." }, { "english": "A stranger can’t know the secrets of a village.", "dagbani": "Sana ku tooi baŋ tiŋ’ gbinni." }, { "english": "These diseases weaken us so that we can't work.", "dagbani": "Dɔriti ŋɔ gbarigiri ti ka ti bi tooi tumdi tuma." }, { "english": "People can't forget him.", "dagbani": "niriba ku tooi tam o yɛla" }, { "english": "You can't know beforehand who will be the source of your good luck.", "dagbani": "be so sani." }, { "english": "you won't yet be able.", "dagbani": "tooi nani" }, { "english": "be possible.", "dagbani": "too i nani" }, { "english": "For you people ... you may think this is impossible, but for me it is possible.", "dagbani": "Yinim’ ... sani, di pa shɛli ka yi tɛhi ni yɛlli ŋɔ ku tooi nani, amaa man’ sani, di ni tooi nani" }, { "english": "For you people ... you may think this is impossible, but for me it is possible.", "dagbani": "toomiya daaŋa ni tampiligim nukurugu palipali Scrape up a really full handful ofash from the hearth. [EXO 9:8]" }, { "english": "To take from a quantity.", "dagbani": "nira ku tooi kuɣa niŋ o ka' ŋubira ni." }, { "english": "A person won't scoop up stones and put them in his food-grain.", "dagbani": "o daa) tooi zim ... m-mali bɔrɔbɔro." }, { "english": "He took some flour ... and made bread.", "dagbani": "JDG 6:19" }, { "english": "to scoop up, draw water", "dagbani": "tooi kom" }, { "english": "six girls came to draw water", "dagbani": "bipuɣins’ ayopɔin ... daa ti kana ti toori kom" }, { "english": "fragment", "dagbani": "kɔduɣu ni" }, { "english": "for taking coals from a hearth or scooping water out of a cistern", "dagbani": "di tooi biɛla" }, { "english": "it is / has been a little while, it is sometime now", "dagbani": "tooibiɛla" }, { "english": "in a little while you won't again see me", "dagbani": "di ti tooi biɛla ka yi lan nya ma" }, { "english": "not long afterwards", "dagbani": "di daa bi tooi biɛla" }, { "english": "in a short while", "dagbani": "di kpalim biɛla" }, { "english": "In a little while you will see me no more, and then after a little while you will see me.", "dagbani": "di ti tooi biɛla ka yi lan nya ma yaha" }, { "english": "to tear sth.", "dagbani": "tooi" }, { "english": "No one has ever torn a cloth-strip from a new garment to patch an old garment.", "dagbani": "So na ʒi tooi binyɛr’ palli tani n-liɣi binyɛr’ kurili" }, { "english": "He has torn us to pieces.", "dagbani": "ŋuna n-daa darigi tooi ti" }, { "english": "church", "dagbani": "tooji" }, { "english": "a leader", "dagbani": "toondana" }, { "english": "Joshua was the next Israelite.", "dagbani": "Jɔshua leei Naawuni niriba toondana ŋun paya." }, { "english": "leader.", "dagbani": "toondana" }, { "english": "A religious leader can give you spiritual comfort.", "dagbani": "Adiini toondana ni tooi ti a shii kpaŋsibu." }, { "english": "Cozbi was the daughter of a Midialnite leader.", "dagbani": "Kozibi daa nyɛla Midian toondaan’ so bipuɣinga" }, { "english": "choose church leaders and set them up in each town.", "dagbani": "pii cheechi toondaannima n-zali tiŋ’ kam ni" }, { "english": "leader.", "dagbani": "toondaana" }, { "english": "leadership", "dagbani": "toondaantali" }, { "english": "Leadership.", "dagbani": "Toondaantali yɛla" }, { "english": "south", "dagbani": "toondi" }, { "english": "in the south", "dagbani": "toondi ni" }, { "english": "front", "dagbani": "tooni" }, { "english": "If others are washing your back, you should be washing your front.", "dagbani": "Bɛ yi nandi a nyaaŋa a mi nandila a tooni." }, { "english": "It is hot in the front (of a fireplace) and it is also hot in the back of it.", "dagbani": "Nyaaŋa tulimi ka tooni tula." }, { "english": "lead (lit.: be in front)", "dagbani": "be tooni" }, { "english": "go in front, ahead", "dagbani": "daŋ tooni" }, { "english": "he will go ahead of you to make the road for you to go on", "dagbani": "o daŋ a tooni nti mal’ a chandi maa soli ti a" }, { "english": "He arrived before me", "dagbani": "O daŋ ma tooni." }, { "english": "come first, ... be next ... come last", "dagbani": "daŋ/be tooni ... pa ... doli nyaaŋa" }, { "english": "when elders say, follow the first instruction, leaders follow the second instruction", "dagbani": "Ka tɔbbihi bɛn gbibi bidibbina daa be tooni, ka maligumaaniba ayopɔin bɛn gbibi piɛla’ yila kikah’ ayopɔin m-pe" }, { "english": "'first, the advance guard; next, the seven priests blowing the seven trumpets; then, the priests carrying the Lord's Covenant Box; and finally, the rearguard'.", "dagbani": "tababiri pa bɛ zuɣu; ka maligumaaniba bɛn ʒiri Yawɛ Daalikauli Adaka la paya, ka tɔbbi’ shɛb’ bɛn lan gbibi bidibbina doli bɛ nyaaŋa." }, { "english": "'leading'", "dagbani": "tooni benibu" }, { "english": "'greeting to someone who went ahead of you and got there first'.", "dagbani": "N’a tooni." }, { "english": "To be congratulated for coming first is better than to be congratulated for coming last.", "dagbani": "nyaaŋa!" }, { "english": "If two people have made the same journey separately, the one arriving last greets", "dagbani": "Ni a tooni." }, { "english": "and the other", "dagbani": "Ni a nyaaŋa." }, { "english": "to take the lead", "dagbani": "zaŋ tooni" }, { "english": "thank the people who have taken the lead to ensure the success of this project.", "dagbani": "ti puhiri ninvuɣu shɛba bɛ ni zaŋ tooni ka tuma ŋɔ ti di nasara ŋɔ we" }, { "english": "make n.loc", "dagbani": "?? niŋɔ" }, { "english": "genitals (euphemism)", "dagbani": "do’ yino" }, { "english": "the wife of one of them comes to rescue her husband from his assailant, and she reaches out and seizes him by his private parts.", "dagbani": "paɣa kana ni o ti fa o yidana ŋun bur’ o maa nuu ni bahi, ka zaŋ o nuu gbaag’ o tooni" }, { "english": "the water that comes out", "dagbani": "ko’ shɛli din yiri o tooni maa na mali pɔhigu" }, { "english": "of her 'front' has a smell.", "dagbani": "paɣidɔɣisotɔɣinda ŋɔ yɛn yuli la bia maa tooni ka kpalim kpaliŋga." }, { "english": "she will see a man enter, and she will see a woman after that.", "dagbani": "O yi nyɛ la doo buta, ka o mi yi nyɛ la paɣa bunahi." }, { "english": "the midwife will check the baby's genitals and ululate. If it is a boy, three times, if a girl, four.", "dagbani": "a tooni bili kɔbiri you grew pubic hair." }, { "english": "X is impotent.", "dagbani": "X ka tooni." }, { "english": "leaders", "dagbani": "toonnima" }, { "english": "Variant: tooninima.", "dagbani": "toonnima." }, { "english": "he chose the tribe of Judah to be leaders.", "dagbani": "o daa piila Juda zuliya niriba ni bɛ leei toonnima" }, { "english": "first people, those in front.", "dagbani": "tooninima." }, { "english": "Their front ranks will be driven into the Dead Sea, their rear ranks into the Mediterranean.", "dagbani": "N ni kari bɛ tooninima nti niŋ wulimpuhili polo teeku ni, ka kari bɛ nyaaŋanim’ mi n-labisi ti niŋ wulinluhili teeku ni" }, { "english": "and those who are", "dagbani": "bɛn nyɛ toonnim’ mi ti leei nyaannima" }, { "english": "first will become last.", "dagbani": "LUK 13:30" }, { "english": "ahead, in front of, beyond.", "dagbani": "tooni" }, { "english": "the arrows are beyond you.", "dagbani": "piɛma maa be a tooni ha" }, { "english": "we can preach the gospel in countries that are beyond you.", "dagbani": "ti tooi yihi lahibal’ suŋ waazu tin’ shɛŋa din be yi tooni la ha" }, { "english": "EXO 32:", "dagbani": "mali buɣili ti ti ka o gari tooni n-zaŋ ti chaŋ" }, { "english": "make a 'god' so that he can go ahead of us and escort us.", "dagbani": "mali buɣili ti ti ka o gari tooni n-zaŋ ti chaŋ" }, { "english": "Chief Gbewaa called Subee and told him to go ahead of Shitobu to clear away rocks.", "dagbani": "Naa Gbewaa boli Subee na nti yɛli o ni o garimi Shitobu tooni n-vuɣimi kuɣa." }, { "english": "Chief Gbewaa called them to stand before Chief Gbewaa.", "dagbani": "Naa Gbewaa tooni call them to stand before Chief Gbewaa." }, { "english": "the word of God continued to make", "dagbani": "Naawuni yɛligu daa maan chaŋ tooni" }, { "english": "Note: look for tir- or with other vowel", "dagbani": "Note: : look for tir- or with other vowel" }, { "english": "to abuse, insult.", "dagbani": "tu" }, { "english": "Whoever insults his father or his mother, they should kill him.", "dagbani": "Ŋunkam tu o ba bee o ma, bɛn’ kum’ o." }, { "english": "He who reports to the chief is the one who insults the chief.", "dagbani": "Ŋun nyihi naa ŋuna tu naa." }, { "english": "If you insult the monkey for having deep-set eyes, it has gone beyond joking.", "dagbani": "A yi tu jaŋa ni o nin-lɔɣira di yaɣi diɛma." }, { "english": "they are always rejecting the Lord and speaking against him.", "dagbani": "[PSA 10:3]" }, { "english": "put sth. in a hole", "dagbani": "tu" }, { "english": "If you use maize to make beads to wear, fowls will peck them and tear them loose.", "dagbani": "A yi zaŋ kariwaana tu yɛri\nso, nɔhi n-yɛn che chihi li." }, { "english": "I will put my hook in your nose.", "dagbani": "n ni zaŋ n ziŋgoo tu a nyee ni" }, { "english": "you can put the poles in the rings on the sides of the box", "dagbani": "yi ti zaŋ dapuhi maa tu\nbansi din be adaka maa luɣa ni la ni n-kpuɣiri li" }, { "english": "pick it up.", "dagbani": "Bɛ tula o shee ni yɛɣu ka di saɣis’ o." }, { "english": "They put beads on her waist and the beads fit her nicely.", "dagbani": "Bɛ tula o shee ni yɛɣu ka di saɣis’ o." }, { "english": "be straight, suitable, right", "dagbani": "tu" }, { "english": "Mind that you don't do what is not right in judging cases.", "dagbani": "Miriya ka yi niŋ din bi tu kamaata yi saria karibu ni" }, { "english": "It is not right to kill children because of their parents.", "dagbani": "Di bi tu ni bɛ ku bihi laamba bɛ bihi zuɣu" }, { "english": "Bɔ zuɣu ka paɣasara ni naɣchimba tu ni bɛ niŋ vihigu", "dagbani": "It is not right to kill children because of their parents." }, { "english": "Why should young men and women examine well and carefully when they want to choose a husband or wife?", "dagbani": "viɛnyɛliŋga ni siɣa bɛ yi yɛn pii bɛ amaliya yidan bee yidampaɣa?" }, { "english": "These are important foodstuffs and necessary for you to give your child.", "dagbani": "Di nyɛla bindiri gahindili ka tu ni a zaŋdi li n-tiri a bia" }, { "english": "It is not necessary to make a difference between the child's food and what the rest of the family eat.", "dagbani": "Di bi tu ni a dii woligiri bia bindirigu di ko, ka chɛri yili maa zaa ni diri bindiri shɛli." }, { "english": "Mind that you don't do what is not right in judging cases.", "dagbani": "Miriya ka yi niŋ din bi tu kamaata yi saria karibu ni." }, { "english": "He should grant that these events won't happen at the time of the harmattan season.", "dagbani": "Note: ?? o chɛ ka yɛla ŋɔ ti ku niŋ tu kikaa saha" }, { "english": "Our friend Timothy has been released; and if he comes in time he will be with me when I see you.", "dagbani": "bɛ yihi ti mabia Timoti sarika ni; o yi paana tu n kandi na saha, n ni zaŋ o pahi mmaŋ’ zuɣu na ti nyan ya" }, { "english": "to coincide with", "dagbani": "paana tu n kandi na saha, n ni zaŋ o pahi mmaŋ’ zuɣu na ti nyan ya" }, { "english": "if he arrives in time for my visit to you, I will bring him with me to see you", "dagbani": "o yi paana tu n kandi na saha, n ni zaŋ o pahi mmaŋ’ zuɣu na ti nyan ya" }, { "english": "Lit: if he arrives here to coincide with my coming time, I will take him and add to myself", "dagbani": "o yi paana tu n kandi na saha, n ni zaŋ o pahi mmaŋ’ zuɣu na ti nyan ya" }, { "english": "trip, stumble", "dagbani": "tu4" }, { "english": "baobab tree", "dagbani": "tua" }, { "english": "you send a child to go for firewood and she goes and stands under a baobab tree, tell her to stop because the baobab tree is not used for firewood", "dagbani": "A yi tim bia dari ni ka o chaŋ nti ʒe tua gbinni, yɛlimi o ni o chɛla dama tua ka dari" }, { "english": "The Head Warrior-chief", "dagbani": "Kambɔnnakpɛm" }, { "english": "his followers drove away their horses and climbed the baobab which is called \"Seriousness Baobab\" today.", "dagbani": "Tua vari mini di wala mali anfaani pam." }, { "english": "The leaves of the baobab and its fruits are very useful.", "dagbani": "Di vari maa duɣiri ʒɛri ka bɛ booni li tukari." }, { "english": "food prepared from bean-flour", "dagbani": "tubaani" }, { "english": "food prepared from bean-flour", "dagbani": "tuubaani" }, { "english": "mongoose, Gambian mongoose", "dagbani": "tubiga" }, { "english": "mongoose, Gambian mongoose", "dagbani": "tibiga" }, { "english": "mongoose, Gambian mongoose", "dagbani": "tubisi" }, { "english": "mongoose, Gambian mongoose", "dagbani": "tibisi" }, { "english": "north", "dagbani": "tudu" }, { "english": "They call the names of these northern tribes who throw fire and play the Ȣiǫm dance-rhythm.", "dagbani": "boonila tudu ŋɔ na zuliya shɛb’ bɛn tɔri buɣim maa yuya ka ŋmɛri ʒiɛm" }, { "english": "the end, finale, last or concluding part of anything", "dagbani": "tugulandamba" }, { "english": "torch", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "torches", "dagbani": "tuɣira" }, { "english": "foot-torches", "dagbani": "tuɣibu" }, { "english": "to join together (of rope, wood, etc.)", "dagbani": "nyini" }, { "english": "you assembled me in my mother's womb.", "dagbani": "n-daa zaŋ ma tuɣi taba m ma pul’ ni" }, { "english": "the whole wall was built and (the separate sections were) joined up.", "dagbani": "gooni maa zaa daa me n-tuɣi taba" }, { "english": "A tree-branch can't bear fruit by itself, unless it is attached to a tree.", "dagbani": "Tiwulli ku tooi wali wala dimaŋmaŋ’ yiko ni ka pa ni di tuɣila tia" }, { "english": "Use gold to make fifty rings to hook the curtains and join them together.", "dagbani": "n-zaŋ gɔhi pateesa nim’ maa tuɣ’ taba" }, { "english": "to resume (activity) where one left off, do the next part of an activity.", "dagbani": "chihi" }, { "english": "After these gifts to the new mother, the next step is establishing family harmony.", "dagbani": "Dɔɣiripaɣ’ pini ŋɔ nyaaŋa, sandaani mini paɣ’ puhigu n-tuɣiya." }, { "english": "the greeting of the wife.", "dagbani": "Di zooya pam ka bɛ tuɣi bɛ bɛhigu kurili maa n-bɔri samban paɣaba bee daba." }, { "english": "to go in single file.", "dagbani": "o daa zaŋ daanya mali gaɣa kɔtomsi n-tuɣituɣi taba he used bronze to make things like gourds in rows." }, { "english": "gourds in rows.", "dagbani": "zaŋ nyin’ ŋun nyɛ mɔɣu" }, { "english": "to graft in, heal a fracture 'by the use of herbal medicine'.", "dagbani": "olivi tia na nti" }, { "english": "he brought you, a bush olive tree, and grafted you onto it.", "dagbani": "tuɣ’ li" }, { "english": "to carry sb./sth. on the shoulder", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "they will bring your daughters on their shoulders", "dagbani": "bɛ ni zaŋ yi bipuɣinsi tuɣi na ti tin ya" }, { "english": "A cripple says that they should put him on their shoulders to see what has passed by, but not to see what is coming", "dagbani": "Gbarigu yɛliya ni bɛ tuɣim’ o ka o nyala din chani sa, pa din kanna" }, { "english": "on shoulder", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "on back (child)", "dagbani": "kpabi" }, { "english": "hanging in shoulder", "dagbani": "nyaɣi" }, { "english": "on head; general", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "to make sth. smoke, fumigate", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "There in the LORD's presence, he will put the incense on the burning coals so that a cloud of incense will rise over the Ark's cover", "dagbani": "zaŋ tulaale zim maa niŋ buɣim maa ni Yawɛ tooni, ka chɛ ka di nyɔhi tuɣi kpe bimpindigu din pili alikauli adaka la" }, { "english": "As smoke spreads and disperses, so chase them and disperse them", "dagbani": "Nyɔhi ni tuɣiri chani shɛm la, karim ba ka bɛ chaŋ lala" }, { "english": "he touches the mountains, and they pour out smoke", "dagbani": "n-nyɛ ŋun shihi zoya, ka di tuɣiri nyɔhi." }, { "english": "The smoke of the burning of the great city pours out for ever!", "dagbani": "Tin'titali maa buɣim dibu nyɔhi kul ni tuɣiri hal ni saha din ka bahigu!" }, { "english": "a joint (anatomical, or any two long objects end-to-end)", "dagbani": "tuɣili" }, { "english": "joints (plural)", "dagbani": "tuɣa" }, { "english": "the whole body is adjusted together with all its joints.", "dagbani": "niŋgbuŋ maa zaa kpe n-saɣisi tab’ ni di tuɣili kam shee" }, { "english": "The places where they cut tribal-marks are: cheeks, face, on the forehead and also around the joints.", "dagbani": "Luɣ’shɛŋa bɛ ni chihiri chiha n-nyɛ: tapaɣisi, ninni, gbɛɣu zuɣu nti pahi kɔb’tuɣa shee." }, { "english": "face", "dagbani": "IM" }, { "english": "on the forehead and also around the joints.", "dagbani": "" }, { "english": "bone-setting", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "herbal medicine for treating fractures", "dagbani": "kɔbituɣili" }, { "english": "to cause a quarrel", "dagbani": "tuɣili" }, { "english": "I will incite the Egyptians and they will war on each other.", "dagbani": "N ni tuɣili Ijiptinima, ka bɛ tuhi taba." }, { "english": "someone who sets a person at odds with his family.", "dagbani": "niŋvuɣ’ so ŋun tuɣindi nir’ min’ o yiŋnima" }, { "english": "always stirring up", "dagbani": "tahiri tuɣiligu na sahakam" }, { "english": "trouble", "dagbani": "hal" }, { "english": "until someone came to ask them what was the cause of their quarrel.", "dagbani": "ka so ti kana n-ti bɔhi din tuɣili ba" }, { "english": "Sim", "dagbani": "tabali" }, { "english": "to smudge, make a smudge.", "dagbani": "yi zaŋ tulaale zim" }, { "english": "to smoke (as a fire), make sth. smoke.", "dagbani": "tuɣili" }, { "english": "burn incense.", "dagbani": "tulaale zim" }, { "english": "you bring incense to offer to me.", "dagbani": "yi zaŋ tulaale zim na ti tuɣili ti ma" }, { "english": "incense altar/s.", "dagbani": "tulaale zim tuɣilibu bimbini/bimbina" }, { "english": "'tuɣinda", "dagbani": "tuɣinda" }, { "english": "tuɣi; 'tuɣinda; ninvuɣutuɣilibo.", "dagbani": "tuɣi; tuɣinda; ninvuɣutuɣilibo." }, { "english": "to join end to end", "dagbani": "tuɣili" }, { "english": "to resume (activity) where one left off", "dagbani": "tuɣili" }, { "english": "This book of Acts is the continuation of the gospel that Luke wrote.", "dagbani": "Yisa Tuumba Tuma litaafi ŋɔ nyɛla Luk ni daa sabi lahibal’ suŋ shɛli la tuɣili." }, { "english": "troublemaking", "dagbani": "tuɣiligu" }, { "english": "to burn as an offering", "dagbani": "tuɣim" }, { "english": "burn incense", "dagbani": "tuɣim tulaale zim" }, { "english": "He was burning incense on sacrificial altars.", "dagbani": "(o daa) tuɣindi tulaale zim sara maligu bimbina zuɣu" }, { "english": "a stirrer-up, provocateur", "dagbani": "tuɣinda" }, { "english": "We find this fellow a troublemaker and fomenter of disputes.", "dagbani": "Ti nya ka doo ŋɔ nyɛla tiŋŋmara ni ninvuɣ’ tuɣinda" }, { "english": "a baobab pod", "dagbani": "tuɣu" }, { "english": "a baobab pod", "dagbani": "turi" }, { "english": "We also soak the fruit of the baobab (baobab-pods) to eat.", "dagbani": "Ti lan samdi tua wala (turi) n-dira." }, { "english": "It is because of the fruits (pods) of the baobab tree that the club hits its branches.", "dagbani": "Tua turi zuɣu ka jambɔŋ nyɔɣi o wula." }, { "english": "I use my head to break baobab fruits to give to those who lick the flour in them.", "dagbani": "N zaŋ zuɣu ŋme m-bɔɣi tuɣu n ti tumɔɣiriba." }, { "english": "Lit: baobab-suckers.", "dagbani": "Lit: tuuba-anwulaa." }, { "english": "Note: Nancy Ayres Schaefer", "dagbani": "Kunyin ni: Nancy Ayres Schaefer" }, { "english": "tua; tukari; tukpilli.", "dagbani": "Sugri: tua; tukari; tukpilli." }, { "english": "wild animal", "dagbani": "tuɣu" }, { "english": "animal of the cat family", "dagbani": "tuh-" }, { "english": "thousand", "dagbani": "tus-" }, { "english": "to meet sb. (as on the road)", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "to meet sb. (as on the road) [plural]", "dagbani": "tuhira" }, { "english": "to meet sb. (as on the road) [plural 2]", "dagbani": "tuhibu" }, { "english": "meet X on the way", "dagbani": "tuhi X soli" }, { "english": "you will meet a crowd of prophets", "dagbani": "a ni tuhi anab’ bɔbili soli" }, { "english": "they went on again and met Warthog, and the prophet asked him, too, where there was some water", "dagbani": "bɛ lahi chani na nti tuhi Dee soli, ka anabi daa bɔhi o gba ni ya ka kom be" }, { "english": "they went on again and met Warthog, and the prophet asked him, too, where there was some water", "dagbani": "o bipuɣiŋga n-daa daŋ o soli tuhibu na n-gbib’ chɛɣisa" }, { "english": "his daughter was the first one to meet him on the way, and she was holding jingles and shaking them and dancing.", "dagbani": "chɛɣisiri ka wari waa." }, { "english": "to be opposite, over against", "dagbani": "ʒe1/zali tuhi" }, { "english": "Joseph got hold of Ephraim with his right hand and stood him opposite Israel's left hand, and got", "dagbani": "Yisifu daa zaŋ o nudirigu gbaai Ifriim n-zaŋ o zali tuhi Izraɛl nuzaa, ka zaŋ o nuzaa gbaai Manaasa n-zaŋ o mi zali tuhi Izraɛl nudirigu" }, { "english": "opposite", "dagbani": "n-tuhi" }, { "english": "hold of Manasseh with his left hand and put him opposite Israel's right hand.", "dagbani": "bɛn daa ʒe n-tuhi ba" }, { "english": "who stood opposite them to offer praise.", "dagbani": "n-yiini wumpaɣibo yila" }, { "english": "'to be pleasant to'", "dagbani": "kpaɣa" }, { "english": "Something that you don't like and agree with has started a quarrel.", "dagbani": "Yɛla din bi tuhi kpaɣa, tahiri zabili na." }, { "english": "'cross sb.'s path, meet by appointment'", "dagbani": "chirigi" }, { "english": "'face the wind'", "dagbani": "tuhi pɔhim" }, { "english": "wind is against you", "dagbani": "o daa nya ka ŋariŋ maa duhibu muɣisiri ba" }, { "english": "he saw that they were having trouble rowing the boat, because the wind was against them", "dagbani": "dama bɛ daa tuhila pɔhim" }, { "english": "they were meeting the wind", "dagbani": "ŋariŋ maa duhibu" }, { "english": "to make war, fight (of groups not of individuals)", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "About 287 years ago (about 1713)", "dagbani": "Kaman zuŋɔ yuun’ kɔbsiyi ni pihinii ni ayɔpɔin laasabu m-bɔŋɔ (kaman 1713)" }, { "english": "Zabaɣisi and Dagbamba made war on each other", "dagbani": "ka Zabaɣisi mini Dagbamba daa tuhi nimaani" }, { "english": "About 287 years ago (about 1713) a battle between the Gonja and the Dagomba took place there.", "dagbani": "m-bɔŋɔ (kaman 1713) ka Zabaɣisi mini Dagbamba daa tuhi nimaani." }, { "english": "our ancestors were constantly involved in warfare.", "dagbani": "yaanim’ daa yi tuhiri tɔbu pam" }, { "english": "King Shishak of Egypt came on a military campain against the", "dagbani": "Ijipti Naa Shishak daa lo tɔb’ na ti tuhi Jɛrusalɛmnima" }, { "english": "make war on each other", "dagbani": "tuhi taba" }, { "english": "Rehoboam and Jeroboam were just warring with each other all the time [2CH 12:15]", "dagbani": "Rɛhɔbɔam mini Jɛrɔbɔam daa kul tuhirila tab’ tɔbu waawaayili" }, { "english": "I will incite the Egyptians and they will war on each other [ISA 19]", "dagbani": "N ni tuɣili Ijiptinima, ka bɛ tuhi taba" }, { "english": "the kings of the earth and their", "dagbani": "dunia nanima ni bɛ tɔbbihi laɣim lo tɔbu ni bɛ tuhi ŋun ʒi wɔhu zuɣu maa" }, { "english": "armies gathered together to make war against the rider on the horse.", "dagbani": "Bɛ daa yi ti tuhi nyaŋ shɛba bɛ zaŋdi ba n-leeri la daba." }, { "english": "lose a battle/war.", "dagbani": "Serial: tuhi lu" }, { "english": "the Israel people fell in battle that day and the Judahites were victorious.", "dagbani": "Izraɛlnim’ maa daa tuhi lu di saha maa, ka Judanim’ di nasara" }, { "english": "'war breaks out'", "dagbani": "ŋumaŋuma ni tɔb’ shɛŋa" }, { "english": "rumours that various wars will break out", "dagbani": "yɛn tuhi" }, { "english": "to face, be across from sth.", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "Jesus sat on the Mount of Olives looking across to the Temple.", "dagbani": "Yisa daa ti ʒi Olivi Tihi Zoli zuɣu tuhi Naawuni jɛmbu duu" }, { "english": "His descendants settled in the area from Havilah to Shur, near the border of Egypt.", "dagbani": "O zuliya daa bela Havila mini Shur luɣ’ shɛli din daa tuhi Ijipti dɛde" }, { "english": "Doorways face one another, but they don’t inherit each other’s things.", "dagbani": "Dunoya tuhila taba di bi diri tab’ bini." }, { "english": "A man doesn't have a wife and lie down by her back.", "dagbani": "Doo bi su paɣa ka doni n-tuhi o nyaaŋa." }, { "english": "to spit", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "to spit (-'spittle')", "dagbani": "tuhi nintɔri" }, { "english": "(he) spat spittle and used it to touch the deaf-mute person's tongue.", "dagbani": "tuhi nintɔri zaŋ shihi tikparalan’ maa zilinli" }, { "english": "womb of animals", "dagbani": "binvili" }, { "english": "creature", "dagbani": "binvuhirigu" }, { "english": "creepy-crawly", "dagbani": "binvurigu" }, { "english": "creeping thing, 'bug' [Am.]", "dagbani": "binvurigu" }, { "english": "reptile", "dagbani": "binvurigu" }, { "english": "fruit (in general), fruits", "dagbani": "binwalli" }, { "english": "it is important that you drink plenty of water, 'tea', fruit, gruel, milk or liquid foods.", "dagbani": "di simdi ni a nyuri kom pampam, tii, binwala, koko, bihim bee bindiri komkom" }, { "english": "The proof of the pudding is in the eating.", "dagbani": "Binwalli nyaɣisim bela di dibu ni." }, { "english": "pillar", "dagbani": "binwɔɣinli" }, { "english": "a fruit, pod", "dagbani": "binwolli" }, { "english": "sth. wicked. any wild or harmful animal; any harmful thing, animate or inanimate", "dagbani": "binyariga" }, { "english": "a well-bucket, thing for drawing water.", "dagbani": "binyariga" }, { "english": "a well-bucket, thing for drawing water.", "dagbani": "binyariga Pl: binyaarisi" }, { "english": "including what was in their wooden buckets\nand stone jars.", "dagbani": "zaŋ tabili bɛ ko’ niŋdi binyarisi din nyɛ bɛ ni zaŋ dari mali shɛŋa mini bɛ ni zaŋ kuɣa me shɛŋa la zaa puuni" }, { "english": "portion, part taken out, selected.", "dagbani": "Ɛhud ni daa zaŋ bɛ farigu binyarisi maa yo n-naai" }, { "english": "plants", "dagbani": "binyɛra" }, { "english": "garments", "dagbani": "binyɛra" }, { "english": "things", "dagbani": "binyɛra" }, { "english": "garment covering the shoulders, upper body; clothes", "dagbani": "binyɛrigu" }, { "english": "they ... make the fringes of their garments long", "dagbani": "Bɛ ... chɛri ka bɛ binyɛra nangbanzusa nyɛ zaɣ'wɔɣila." }, { "english": "(she) went round behind Jesus and touched the hem of his robe", "dagbani": "daa gili Yisa nyaaŋa nti shih’ o binyɛrigu naŋgbambili" }, { "english": "(she) went round behind Jesus and touched the hem of his robe.", "dagbani": "binyɛrigu naŋgbambili" }, { "english": "used in Exodus for priestly 'ephod'.", "dagbani": "binyɛribil’ din yɛri pari zuɣusaa" }, { "english": "These are the garments they are to make: a breastpiece, an ephod, a robe, a woven tunic, a turban and a sash.", "dagbani": "Nyolɔrigu mini binyɛribil’ din yɛri pari zuɣusaa ni alichɛbba ni bɛ ni wuɣi zabba shɛli ni bantabiga ni shɛlɔrigu." }, { "english": "smock [type]", "dagbani": "binyɛrihaɣiri" }, { "english": "flying thing", "dagbani": "binyiɣirigu" }, { "english": "perhaps some bird or flying creature will take what you have said and go and tell [ECC 100]", "dagbani": "di pa shɛli ka nooŋa bee binyiɣirigu kam ti zaŋ a ni yɛli shɛm maa chaŋ ti yɛli" }, { "english": "all kinds of birds and flying creatures went into it (the ark)", "dagbani": "noonsi balibu kam ni binyiɣira zaa n-daa kpe di ni" }, { "english": "'horns' of Biblical altar, animal horn", "dagbani": "binyilli" }, { "english": "horns", "dagbani": "binyila" }, { "english": "make horns' on top of its four extremities.", "dagbani": "ka mali binyila tam di tarisi bunahi zuɣu" }, { "english": "a lid, cap, closure", "dagbani": "binyɔrigu" }, { "english": "pour it into a bottle or tin and use its lid to close its opening.", "dagbani": "kpaa li n-niŋ luɣuluɣu bee kuŋkɔŋ ni ka zaŋ di binyɔrigu n-yo di noli" }, { "english": "first horse of the Ya-Naa", "dagbani": "binzaɣi" }, { "english": "elder appointed to look after the welfare of the Ya Naa's horses", "dagbani": "Binzaɣi Naa" }, { "english": "measure, measuring-instrument, scales", "dagbani": "binzahindigu" }, { "english": "False scales and measures are what is rejected by the Lord.", "dagbani": "Ʒiri sanianim’ mini ʒiri binzahindisi zaa nyɛla din chihiri Yawɛ sani." }, { "english": "they counted everything and weighed it and wrote down the weight of everything", "dagbani": "bɛ daa kali binshɛlikam zaa n-zaŋ binzahindigu zahim li, ka daa sabi binshɛɣukam tibisim ni nyɛ shɛm sɔŋ di saha maa." }, { "english": "scales (synonym: saniya; similar: bimbuɣisirigu)", "dagbani": "binshɛlikam" }, { "english": "A person doesn't stand at the riverside and wash his hands with saliva.", "dagbani": "nintɔri paɣ’ o nuu." }, { "english": "They just spit out their arrogance.", "dagbani": "Bɛ kul tuhirila bɛ karimbaan’ yɛtɔɣa bahira" }, { "english": "to be straight", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "If something is crooked, it can't be made straight.", "dagbani": "Binshɛli din gɔŋ ku tooi lan teei tuhi" }, { "english": "A straightforward lie is better than a crooked truth.", "dagbani": "Ʒiri din tuhi n-gari yɛlimaŋ' gɔŋ" }, { "english": "people", "dagbani": "niriba" }, { "english": "ran", "dagbani": "dii" }, { "english": "straight ahead", "dagbani": "zɔri tuhi" }, { "english": "broke into the town", "dagbani": "tooni dede n-kab’ kpe tiŋ’" }, { "english": "in front of them", "dagbani": "maa ni" }, { "english": "go straight on", "dagbani": "tuhi tibi" }, { "english": "they just went straight ahead", "dagbani": "(bɛ) kul tuhimi chani" }, { "english": "did not turn", "dagbani": "ka bi ŋmaligira" }, { "english": "to be correct, right, true", "dagbani": "so" }, { "english": "there is no one amongst them who does what is right", "dagbani": "ka bɛ ni n-nyɛ ŋun tumdi din tuhi" }, { "english": "is right.", "dagbani": "Tuuni kam nyɛla din tuhi ŋun tum li sani" }, { "english": "Every action is right in the eyes of the one who does it.", "dagbani": "di bi tuhi ni n chɛ ka bɛ tahi dansarika so" }, { "english": "it is not right that I should have a prisoner sent to King Caesar without writing a schedule of his offence.", "dagbani": "Naa Siiza sani ka n bi sabi wuhi o taali ni nyɛ shɛli" }, { "english": "Don’t act on rumors; you should first look", "dagbani": "Di zaŋdi bɛ yɛliya tumdi tuma, faashee a yulila di puuni ka di tuhi." }, { "english": "it is correct, right, true", "dagbani": "di tuhiya" }, { "english": "What the Lord has done is right.", "dagbani": "Yawɛ ni niŋ shɛm maa tuhiya." }, { "english": "the Lord's word is straight, and all his works are upright.", "dagbani": "Yawɛ yɛligu nyɛla din be tibi, ka o tuma zaa nyɛ din tuhi." }, { "english": "be faithful", "dagbani": "zani tuhi" }, { "english": "You stupid sonofabitch!", "dagbani": "Nyin’ ŋun nyɛ paɣ’ yoli ŋun bi zani tuhi bia ŋɔ." }, { "english": "that was a rebellious city", "dagbani": "lala tiŋ’ maa bi zani tuhi nanim’ mini tiŋgbɔna yaɣa" }, { "english": "that city did not stand straight on kings' and lands' sides", "dagbani": "tuhi bahi ‘be forthright, outspoken’" }, { "english": "A poor person speaks respectfully, but a rich person can be forthright", "dagbani": "Faralana tɔɣisirila yɛtɔɣa ni sizuura lubu, amaa bundan’ ŋun kul tuhirimi bahira" }, { "english": "they all match up", "dagbani": "di zaa doya tuhi taba" }, { "english": "baobabs", "dagbani": "tuhili" }, { "english": "one thousand", "dagbani": "tusi" }, { "english": "Look, I'm giving you 1000 silver", "dagbani": "Nyama, n zaŋ anzinfa laɣibaligu tuhili ti a" }, { "english": "he would ask him a thousand questions", "dagbani": "o ni bɔh’ o bɔhigunim’ tuhili" }, { "english": "coins", "dagbani": "tuhili" }, { "english": "A thousand complaints will not take away your poverty (give you food).", "dagbani": "Fabila ku yihi (dihi) namo." }, { "english": "they killed 4,000 of their warriors in the battle.", "dagbani": "bɛ ku bɛ tɔbbihi tusa anahi tɔb’ maa ni" }, { "english": "The number of pigs was about 2000.", "dagbani": "Kuruchinim’ maa daa nyɛla kaman tusaayi laasabu." }, { "english": "number amounted to 7,500", "dagbani": "kalinli daa yiɣisila tusaayopɔin ni kɔbisinu" }, { "english": "'thousands and thousands' (some big number)", "dagbani": "a leei niriba tusatusa" }, { "english": "you become a great multitude", "dagbani": "a leei niriba tusatusa" }, { "english": "a spittoon", "dagbani": "tuhiŋmambuɣu" }, { "english": "a war, battle, fight", "dagbani": "tuhiri'" }, { "english": "Fight the good fight of faith.", "dagbani": "Tuhimi yɛda tɔbu la tuhiri' suŋ" }, { "english": "million", "dagbani": "tuhituhili" }, { "english": "1,000,000", "dagbani": "tuhituhili" }, { "english": "'1000 1000s’", "dagbani": "tuhituhili" }, { "english": "fresh leaves of the baobab tree used for broth", "dagbani": "tukari" }, { "english": "The leaves of the baobab and its fruits are very useful. The leaves are used for soup and are called tukari.", "dagbani": "Tua vari mini di wala mali anfaani pam. Di vari maa duɣiri ʒɛri ka bɛ booni li tukari." }, { "english": "dried and pounded leaves of the baobab", "dagbani": "tukarinom" }, { "english": "the seed of the baobab", "dagbani": "tukpilli" }, { "english": "Baobab seeds also make 'maggi'.", "dagbani": "Tukpila gba niŋdi kantɔŋ." }, { "english": "to be hot.", "dagbani": "tula" }, { "english": "You are not cold or hot.", "dagbani": "Yi bi maha, yi mi bi tula." }, { "english": "It is hot in the front (of a fireplace) and it is also hot in the back of it.", "dagbani": "Nyaaŋa tulimi ka tooni tula." }, { "english": "you are lukewarm, and are not properly hot, but on the other hand are not cold.", "dagbani": "yi ni tulila zaliŋ, ka bi tuli viɛnyɛliŋga ka mi bi mahi la" }, { "english": "The crown of the cock is red, but it is not hot.", "dagbani": "Nolɔɣu gbaŋa di mɔhimi di bi tula." }, { "english": "They were so fierce that no one could pass the place where they were.", "dagbani": "Bɛ nini daa tuli pam hal ka so ku tooi gari bɛ ni be shɛli polo maa." }, { "english": "perfume, body-oil, 'pomade'", "dagbani": "tulaale" }, { "english": "variant: tulali.", "dagbani": "tulaale" }, { "english": "variants: tulalɛnima; tulalinima.", "dagbani": "tulaale" }, { "english": "went home to get some perfume and anointing-oil ready.", "dagbani": "daa\nlab’ kuli nti bo tulaale mini kpaʒɛrim zali" }, { "english": "They", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "The male goat’s perfume is the urine of its wife.", "dagbani": "Bulaa tulaale nyɛla o paɣa dulim." }, { "english": "I have taken the perfumes they", "dagbani": "N zaŋla\ntulaale" }, { "english": "Sim", "dagbani": "kpaʒiɛrim" }, { "english": "a perfumer, pomade-maker", "dagbani": "tulaalemaana" }, { "english": "He will take your daughters for perfumers.", "dagbani": "O ni ti zaŋ yi bipuɣinsi leeg o tulaalemaaniba" }, { "english": "a perfumer, pomade-maker", "dagbani": "tulaale duɣira" }, { "english": "fragrant incense, pure, compounded by the perfumer's art", "dagbani": "tulaale duɣira ni niŋdi shɛm" }, { "english": "cow-pea", "dagbani": "tuli" }, { "english": "hot", "dagbani": "tuli" }, { "english": "a pestle", "dagbani": "tuliga" }, { "english": "pestle", "dagbani": "tiliga" }, { "english": "pestles", "dagbani": "tulisi" }, { "english": "pestles", "dagbani": "tilisi" }, { "english": "If they put a fool in a mortar with the other things they are going to pound and pound him with a pestle, they can't pound the folly out of him.", "dagbani": "Bɛ yi zaŋ jɛrigu niŋ tol’ ni pahi bɛ ni yɛn to shɛli zuɣu n-zaŋ tuliga to o, di zaa yoli, bɛ ku tooi to jɛrilim yih’ o ni." }, { "english": "We also cut this tree (shea) to fashion drums, mortars, hoes.", "dagbani": "Ti lan ŋmari tia ŋɔ (taaŋa) n-kpɛri lunsi, toya, sɔɣiri nti pahi tulisi." }, { "english": "pestles", "dagbani": "to" }, { "english": "mortar", "dagbani": "toli" }, { "english": "The mortar is proud because of the pestle, otherwise the mortar is not important.", "dagbani": "Tiliga zuɣu ka toli mali karimbaani ka chɛ toli di pɔra." }, { "english": "fish [sp.]", "dagbani": "tuliga" }, { "english": "heat, temperature", "dagbani": "tulim" }, { "english": "(the sun) power that its heat should be like fire and burn people.", "dagbani": "ka ti o yiko ni o tulim be kaman buɣim la n-wɔb' daadamnima and gave" }, { "english": "when the sun rises and blazes with heat.", "dagbani": "Wuntaŋ’ yi puhi na m-bii ni tulim" }, { "english": "close its mouth to prevent moisture or heat getting at it.", "dagbani": "yo di noli ka di ku chɛ ka kom bee tulim paai li" }, { "english": "the heat of the dry season.", "dagbani": "wuuni saha tulim" }, { "english": "The shadow of a cloud causes the heat to subside.", "dagbani": "sagbana limsi li n-ku di tulim maa" }, { "english": "The body-temperature of a healthy person is 37 degrees celsius.", "dagbani": "Alaafeelana niŋgbuna tulum nyɛla sɛlsius digrii 37." }, { "english": "The heat or burning of the sun will no longer bother them.", "dagbani": "wuntaŋ' tulim bee biisim shɛli mi ku lan kpe ba" }, { "english": "there will always be seedtime and harvest, cool time and hot time, rainy season and harmattan day and night.", "dagbani": "tulim saha ni shɛɣu saha ni kikaa saha ni wuntaŋ’ ni mini yuŋ kul ni beni" }, { "english": "hot (liquid)", "dagbani": "tulim" }, { "english": "The spitting cobra has bitten a person with measles; the cobra dislikes cold water and the person with measles dislikes hot water.", "dagbani": "Sapaɣu dimi gbankɔɣu bara, sapaɣu je komahim, gbankɔɣu mi je kotulim." }, { "english": "Dawadawa can also be mixed with cold water or hot water and drunk.", "dagbani": "Dozim gba tooi buri ni ko’ mahim bee kɔ’ tulim n-nyura." }, { "english": "a full piece of cloth (12 yards).", "dagbani": "tulimi" }, { "english": "bird [sp.] 'the hook-bill bird' - hornbill [Tockus sp.] (TN).", "dagbani": "tuliŋkpi" }, { "english": "warm, hot", "dagbani": "tulli" }, { "english": "she uses a hot wind to punish them.", "dagbani": "o zaŋdi pɔhim tulli darigiri bɛ tibili" }, { "english": "a corn-cake that was baked on hot stones and a water-bottle stood by his head.", "dagbani": "she mahi’ kpil’ shɛli kuɣ’ tula zuɣu mini kogaɣili n-ʒe o zuɣusaa polo" }, { "english": "The ?? of shea stops the flow of blood if someone has a severe wound.", "dagbani": "Taansuri gba ŋmaari ʒim kabbu, niri yi ti nya dantulli." }, { "english": "acerbity, sharp tonguedness", "dagbani": "zilintulli" }, { "english": "since", "dagbani": "tum" }, { "english": "to work, do sth.", "dagbani": "tum" }, { "english": "The unlucky person works hard till he nearly dies, but will not receive praise.", "dagbani": "Ŋun ka zuɣu tum’ kpira ku nya paɣibu." }, { "english": "The wages for the work of an employee are not a gift, but the pay for his work.", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun tumdi tuma yɔri pala pini, amaa di nyɛla o tuma yɔri" }, { "english": "Every action is right in the eyes of the one who does it.", "dagbani": "Tuuni kam nyɛla din tuhi ŋun tum li sani" }, { "english": "he will be with you like an employee or a worker and work for you", "dagbani": "kaman padira bee tuntumda n-tumd’ a tuma" }, { "english": "If one of the chief’s wives does something, all of the chief’s wives do it.", "dagbani": "Naa paɣa yino yi tum shɛli naa paɣaba zaa n-tum maa." }, { "english": "This work which has been done could not have been done were it not for ...", "dagbani": "Tuun' shɛli din tum ŋɔ naan ku too tum di yi di pala ..." }, { "english": "the great sin which he has committed", "dagbani": "tum maa" }, { "english": "Old ladies can do this work, because it is sedentary.", "dagbani": "Paɣkpamba mi n-ni tooi tum lala tuuni ŋɔ, dama di nyɛ la ʒinahigu tuma." }, { "english": "rest", "dagbani": "vuhi" }, { "english": "make mistake, be mistaken, \"fail to recognise (a place, person)\"", "dagbani": "tum" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "You have missed the road.", "dagbani": "O bi tumd’o yiŋa." }, { "english": "(they) 'turn you from the path'. [ISA 3:12]", "dagbani": "(bɛ) chɛ ka yi tum yi soya " }, { "english": "God doesn’t err.", "dagbani": "Naawuni bi tumda." }, { "english": "They cannot find their way out.", "dagbani": "Bɛ tumdi la sɔli din dɔli yira." }, { "english": "He has made a mistake.", "dagbani": "O tummi." }, { "english": "work", "dagbani": "tuma" }, { "english": "work", "dagbani": "tuuni" }, { "english": "an employer", "dagbani": "tumalana" }, { "english": "Lazy people are a pain to their employer. They are like smoke in the eyes or vinegar that sets the teeth on edge.", "dagbani": "Kaman dam din miha ni to noli ni, ka nyɔhi biɛri nimbihi ni shɛm, lala ka vinyaɣinim’ gba be bɛ tumalaannim’ sani. 'Lazy people are a pain to their employer. They are like smoke in the eyes or vinegar that sets the teeth on edge.'." }, { "english": "sin", "dagbani": "tumbiɛri" }, { "english": "sin", "dagbani": "tuumbiɛɣu" }, { "english": "forgetfulness, sin, curse, error", "dagbani": "tumi" }, { "english": "forgetfulness, sin, curse, error", "dagbani": "tumi" }, { "english": "job", "dagbani": "tumli" }, { "english": "a messenger, errand-boy", "dagbani": "tumo" }, { "english": "a delegate", "dagbani": "tumo" }, { "english": "Haggai, who was the Lord's messenger", "dagbani": "Hagai ŋun nyɛ Yawɛ tumo" }, { "english": "the Israelites sent messengers to the people of the tribe of Benjamin", "dagbani": "Izraɛlnim’ daa tim tuumba Bɛnjamin zuliya niriba" }, { "english": "From there ambassadors go out", "dagbani": "Nimaani ka tuumba yi" }, { "english": "apostle", "dagbani": "Man’ Pool ŋun nyɛ Yisa Masia tumo I" }, { "english": "Paul, who am an apostle of Jesus Christ.", "dagbani": "[2CO 1:1] Yisa" }, { "english": "The Book of the Acts of Jesus' Apostles.", "dagbani": "Yisa Tuumba Tuma litaafi" }, { "english": "apostleship.", "dagbani": "tumotali" }, { "english": "my apostleship does not come from human beings.", "dagbani": "n tumotali maa mi bi yila ninsalinim’ sanna" }, { "english": "talking-drum", "dagbani": "tumpani" }, { "english": "worker", "dagbani": "tuntumda" }, { "english": "messenger", "dagbani": "tumtumda" }, { "english": "Sanballat sent his messenger here another five times.", "dagbani": "Sanbalat daa tim o tumtumda na m-pahi bunu" }, { "english": "co-worker, fellow-worker, colleague", "dagbani": "tumtumdikpee" }, { "english": "'work-working-neighbour'", "dagbani": "Note" }, { "english": "Greetings to you from my colleague Timothy", "dagbani": "Timoti ŋun nyɛ n tumtumdikpee la puhiri ya" }, { "english": "Timothy", "dagbani": "Timoti" }, { "english": "'[plural]': tumtumditaba", "dagbani": "Sim" }, { "english": "tuntumda; kpee.", "dagbani": "See" }, { "english": "co-workers", "dagbani": "tumtumditaba" }, { "english": "deeds", "dagbani": "tumtumsa" }, { "english": "since", "dagbani": "tun" }, { "english": "since the beginning of the world.", "dagbani": "tum dunia piligu ni la" }, { "english": "Suffering the like of which has never happened since the beginning of every tribe.", "dagbani": "Muɣisigu shɛli din tatabo na ʒi n-niŋ tum zuliya kam piligu ni ha" }, { "english": "He has been gone since morning.", "dagbani": "Tun asiba ka o chaŋ." }, { "english": "lines scored on the ground for a game", "dagbani": "tunatu" }, { "english": "a worker, labourer", "dagbani": "tuntumda" }, { "english": "We thank all the Dagbani literacy workers.", "dagbani": "Ti puhiri Dagbani literacy tuntumdiba zaa." }, { "english": "If you want a test for HIV", "dagbani": "A yi bɔri ni a niŋ HIV zahimbu, nyin nyami alaafeeyili tuntumda" }, { "english": "you should see a health-centre worker.", "dagbani": "A yi mali pua nyin miri ka a vaani tim ka di pala alaafee tuntunmda, ŋun mi ni a mali pua n-yɛl’ a ni a valimi li." }, { "english": "If you are pregnant, don't take any medicine unless a health worker who knows you are pregnant has told you to take it.", "dagbani": "o ni bela a sani kaman padira bee tuntunmda n-tumd’" }, { "english": "he will be with you like an employee or a worker and work for you.", "dagbani": "a tuma he will be with you like an employee or a worker and work for you." }, { "english": "He selected labourers (70,000) and quarrymen (80,000), and people (3,600) to oversee the labourers' work.", "dagbani": "O daa piila tumtumdiba (70,000) mini kuɣkpɛriba ... (80,000), ka pii niriba (3,600) ni bɛ lihiri tumtumdiba ma ka bɛ tumda." }, { "english": "co-worker, fellow-worker, colleague", "dagbani": "tumtumditaba" }, { "english": "I send greetings to Priscilla and Aquila, my fellow workers in the service of Christ Jesus.", "dagbani": "M puhiri Akuila mini Prisila bɛn nyɛ n tumtumditaba Yisa Masia ni la." }, { "english": "acts, works", "dagbani": "tuntumsa" }, { "english": "the Lord's deeds are very great.", "dagbani": "Yawɛ tuntumsa galisiya pam" }, { "english": "Hyena’s drum: “They don’t like us, they don’t like us; it is because of our deeds.”", "dagbani": "Kunduŋ guŋgɔŋ: bɛ je ti, bɛ je ti, ti tumtumsa." }, { "english": "God's spirit detects the fault of those who sin, and also helps", "dagbani": "Naawuni shia n-nyɛri niriba ban tum alahachi taali ka lahi sɔŋdi niriba ka bɛ bandi Naawuni alahizibu tumtumsa." }, { "english": "people to now God's wonderful works.", "dagbani": "Naawuni yɛm wuhiri dimaŋ’ la di tumtumsa ni" }, { "english": "'wisdom is proved right by her actions'.", "dagbani": "Bia niŋgbuŋ ni tooi mɛ doro taɣibu yiko ninsalnim tuuntumsa puuni." }, { "english": "The child's power to resist infection can be built up by human intervention.", "dagbani": "[.009]" }, { "english": " alahaziba tumtumsa ‘wonderful works’.", "dagbani": "Note: all but 5 out of 45 cases in the Bible dina ka a ti yɛn mali" }, { "english": "this you will use to do wonderful works.", "dagbani": "tumdi alahiziba tuntumsa maa" }, { "english": "ease, easiness", "dagbani": "tuŋ" }, { "english": "convenience", "dagbani": "tuŋ" }, { "english": "calabash-vine", "dagbani": "tuŋ" }, { "english": "A big blessed vine will turn into a calabash.", "dagbani": "Alibarika tuŋ'karili ni leei ŋmani." }, { "english": "how is the wood of a vine better than that of a branch on any of the trees in the forest?", "dagbani": "wula ka tuŋ’ din be tibɔŋ ni wulli lee yɛn tooi gari tia wulli tibɔŋ maa ni?" }, { "english": "We are of the same vine, but produce different gourds.", "dagbani": "Ti tuŋ nyɛla tuŋ yini, ŋmana n-woli." }, { "english": "We are all from one", "dagbani": "Ti tuŋ nyɛla zaɣ’ yini ti hala wol’ taba." }, { "english": "lineage, extended family, genealogy", "dagbani": "tuŋ" }, { "english": "I blessed him and his family grew.", "dagbani": "n daa niŋ alibarika niŋ o ni ka o tuŋ teei" }, { "english": "the stock of the clan will spread wider.", "dagbani": "daŋ maa tuŋ teei pahi" }, { "english": "We are of the same vine, but produce different gourds.", "dagbani": "taba." }, { "english": "We are all from one family/clan, but our characters are different from one another.", "dagbani": "taba." }, { "english": "ancient times", "dagbani": "tuŋkurisili" }, { "english": "the men of old", "dagbani": "tuŋkuruwuna" }, { "english": "men of ancient times", "dagbani": "tuŋkurigu nayilinima" }, { "english": "innertube", "dagbani": "tupu" }, { "english": "disorderly", "dagbani": "turata" }, { "english": "abomination", "dagbani": "turata" }, { "english": "abuse, an insult", "dagbani": "turi" }, { "english": "Abuse and deception ... are always in their mouths.", "dagbani": "Turi mini yɔhiŋgu ... n-kul be bɛ noya ni" }, { "english": "Drive out the mocker, and out goes strife; quarrels and insults are ended.", "dagbani": "Yihimiya ansarisimaana yi kɔbili ni, ka zabili naai, ka naŋgbankpeeni mini turi chɛ." }, { "english": "Those who despise their own things will bring insults upon themselves.", "dagbani": "Bɛn ʒiɛm bɛ dini ni kpa turi." }, { "english": "It is the child who is not strong that laughs when others insult his father.", "dagbani": "Bia ŋun ka yaa larila o ba turi." }, { "english": "to make a mess of, to muddy", "dagbani": "turi" }, { "english": "car", "dagbani": "turon kaa" }, { "english": "thousands", "dagbani": "tus-" }, { "english": "a shrub, a bush", "dagbani": "tutuɣu" }, { "english": "tutuɣu", "dagbani": "Pl: tuturi" }, { "english": "A shrub that is blest will grow up and become a tree.", "dagbani": "Alibarika tutuɣu ni leei tia." }, { "english": "The angel of the Lord appeared to him in a flame of fire in a bush.", "dagbani": "Yawɛ malaika daa ti puhi yi o zuɣu buɣim niɛm puuni tutuɣu ni" }, { "english": "A day will come when the elephant hides under a shrub.", "dagbani": "Dabisili ti paai wɔbigu ka o ŋuni tutuɣu ni." }, { "english": "was standing among the bushes.", "dagbani": "Bɛ daa wɔbiri la giŋgaɣiri mini tuturi vari" }, { "english": "They stripped off the leaves of 'hunger-bush' and shrubs.", "dagbani": "tuturi n. insults." }, { "english": "bushes", "dagbani": "tuturi" }, { "english": "game", "dagbani": "tutuutɛre" }, { "english": "sibling", "dagbani": "tuzo" }, { "english": "nephew or niece (sibling's child)", "dagbani": "tuzɔbia" }, { "english": "child of sibling", "dagbani": "tuzo\nbia" }, { "english": "small sibling", "dagbani": "tuzobila" }, { "english": "sibling", "dagbani": "tuzɔdoo" }, { "english": "sibling", "dagbani": "tuzɔpaɣa" }, { "english": "head-pad, pad to protect head (from load)", "dagbani": "tuzuɣu" }, { "english": "They are making head pads.", "dagbani": "Bɛ karla tuzuɣsi" }, { "english": "If you don't have a small head pad, you are the one who will suffer (become tired).", "dagbani": "A yi ka tuzuɣubila nyin' ka di yɛn mii (wum)." }, { "english": "have a small head pad, you are the one who will suffer (become tired).", "dagbani": "" }, { "english": "conversion, repentance.", "dagbani": "tuuba" }, { "english": "to repent", "dagbani": "niŋ tuuba" }, { "english": "they repent and complain to you.", "dagbani": "bɛ niŋ tuuba ka fabili niŋ a" }, { "english": "Even though the monkey repents, it", "dagbani": "Jaŋa niŋ tuuba ku chihi kariwana." }, { "english": "will never taboo corn.", "dagbani": "Neetan ziliŋkom mini Naa Dauda tuuba niŋbu Nathan's Rebuke and David's Repentance." }, { "english": "A person who has died no longer has the briefest opportunity to repent.", "dagbani": "Niŋsali ŋun kpi lan ka saha folinga bela gba ni o niŋ tuuba." }, { "english": "spasm of hiccoughing", "dagbani": "tuubara" }, { "english": "an enemy", "dagbani": "tuubaralana" }, { "english": "One’s enemy is always a person that he/she trusts.", "dagbani": "Nira tuubaralana nyɛla o yɛdalana." }, { "english": "enemy", "dagbani": "amachia" }, { "english": "enemy", "dagbani": "dataa" }, { "english": "enemy", "dagbani": "dima" }, { "english": "enemy", "dagbani": "dindana" }, { "english": "enemy", "dagbani": "duŋ(duŋtaara)" }, { "english": "enemy", "dagbani": "yibala" }, { "english": "beancakes", "dagbani": "tuubaani" }, { "english": "do... first, previously, before", "dagbani": "tuui" }, { "english": "When you first catch a fish, remove it and give to them.", "dagbani": "A ni tuui gbaai ziŋ shɛli, yihim li n-ti ba." }, { "english": "At first my people went to Egypt to live there.", "dagbani": "N niriba daa tuui kulila Ijipti ti be nimaani." }, { "english": "The Lord himself first announced this salvation.", "dagbani": "yɛli tiliginsim maa yɛla" }, { "english": "He wrote the same words that he had previously written.", "dagbani": "o daa sabi yɛtɔɣ’ yinsi shɛŋa o ni daa tuui sab’ la" }, { "english": "Hebron (the town that was previously called Kiriath Arba).", "dagbani": "Hiburɔn (bɛ ni daa tuui booni tin’ shɛli Kiriatariba)" }, { "english": "The week he first", "dagbani": "shɛli o ni daa tuui gbaai doro maa ka bɛ daa zahindi o ka sabiri kalima maa sɔŋda" }, { "english": "When a girl has her first period.", "dagbani": "Bipuɣinga yi ti kuli\\ntuui nya o sɔrilim" }, { "english": "When some people first hear that they have HIV or AIDS they can't believe it.", "dagbani": "Ninvuɣ’ shɛba yina tuui wum ni bɛ malila\nHIV bee AIDS doro bɛ kɔŋdi li la yɛda tibu." }, { "english": "Firstly:- ... Secondly:- ... Three:- ...", "dagbani": "Tuui:- ... Dim pahi ayi:- ... Ata:- ..." }, { "english": "first ... and then", "dagbani": "pɔi" }, { "english": "you will let them take a turn (in a game) first, and then you have your turn.", "dagbani": "nyini ni chɛ mi ka bɛ ŋme n-tuui na pɔi ka a naan\\nyi lahi ŋme" }, { "english": "discover; 'be.first to.find'", "dagbani": "tuui nya" }, { "english": "buy first, preempt", "dagbani": "tuui daa" }, { "english": "to go/come back to starting point, arrive (of time)", "dagbani": "tuui" }, { "english": "to be long enough to go round (as of belt, rope, etc.)", "dagbani": "tuui" }, { "english": "you will not finish going through the cities of Israel before the Son of Man comes", "dagbani": "yi na ku chaŋ tuui Izraɛl tinsi zaa ka Daadam Bia labina" }, { "english": "They hung their", "dagbani": "Bɛ daa zaŋdila bɛ lɔɣibuya yiini a dukpina zuɣu ti tuui." }, { "english": "shields around your walls", "dagbani": "bia maa dɔɣim dali naba daa ti tuui" }, { "english": "the child's eighth day came round", "dagbani": "bia maa dɔɣim dali naba daa ti tuui" }, { "english": "all the way around", "dagbani": "ti tuui" }, { "english": "make things like gourds all around the lower hem of the robe", "dagbani": "mali pumpɔrinchihi kɔtomsi niŋ alichɛbba maa tiŋli ti tuui" }, { "english": "(wheels) the rims were covered with eyes all around", "dagbani": "nimbihi daa piɛ di fiilinim’ ni ti tuui" }, { "english": "all in", "dagbani": "ti tuui taba" }, { "english": "turn", "dagbani": "tuui" }, { "english": "Jesus was angry as he looked around at them", "dagbani": "Yisa daa yuli ba nti tuui taba ni suli" }, { "english": "they all denied it, one after another", "dagbani": "bɛ zaa daa chihi ti tuui taba" }, { "english": "come back (to starting point)", "dagbani": "tuui na" }, { "english": "to be enough to go round", "dagbani": "tuui" }, { "english": "to direct a boat", "dagbani": "tuui" }, { "english": "He is directing a boat.", "dagbani": "O tuuri ŋaruŋ." }, { "english": "to mash something in water, 'smash'", "dagbani": "tuui" }, { "english": "to stumble, trip", "dagbani": "tuui" }, { "english": "He tripped and fell into the water.", "dagbani": "O tuui lu kom ni." }, { "english": "the Lord saved my feet from stumbling.", "dagbani": "naba tuubu ni" }, { "english": "Your words have supported those who stumbled.", "dagbani": "A yɛtɔɣa daa taɣiri bɛn tuuri zaana" }, { "english": "If you stumble and fall down, look at the place you have stumbled and not at the place.", "dagbani": "A yi tuui lu, nyin' yulimila a ni tuui shee (shɛli), di yuuni a ni lu shee (shɛli)." }, { "english": "you have fallen down.", "dagbani": "O daa bi tuug' o kpee napɔŋ." }, { "english": "It all went well.", "dagbani": "Miri ka a ... zaŋ kuɣili sɔŋ zom tooni ni o tuui li" }, { "english": "He didn't cause his fellow-friend to stumble.", "dagbani": "Note: ??" }, { "english": "Mind you don't ... put a stone in front of a blind person so that he will trip (against) it.", "dagbani": "Bɔaz daa ti neei kaman yuntisuɣu saha n-lebig’ omaŋ’ tuug’ o" }, { "english": "to slip", "dagbani": "tu4" }, { "english": "to slip", "dagbani": "saligi" }, { "english": "to slip", "dagbani": "sala" }, { "english": "to slip", "dagbani": "sarigi" }, { "english": "bean (cow pea, black-eyed pea)", "dagbani": "tuuli" }, { "english": "bean (cow pea, black-eyed pea)", "dagbani": "tuli" }, { "english": "beans", "dagbani": "tuuya" }, { "english": "beans", "dagbani": "tuya" }, { "english": "first", "dagbani": "tuuli" }, { "english": "they should take every first(-born) male child and give him to our Lord God.", "dagbani": "bɛ zaŋmi bidib’ tuuli kam ti ti Duuma Naawuni." }, { "english": "this will be the first month in the year for you.", "dagbani": "dina n-yɛn nyɛ gol’ tuuli yi sani yuuni puuni." }, { "english": "Ghana was one of the first five countries to satisfy .... the WHO.", "dagbani": "Ghana bela tuuli tiŋgbana anu shɛŋa ... WHO la nini ni tiɣi." }, { "english": "unexpected food for someone, food being eaten on ones arrival", "dagbani": "IM" }, { "english": "do first", "dagbani": "daŋdili, taa, tooni1, tuui" }, { "english": "See", "dagbani": "tuui" }, { "english": "the first one", "dagbani": "tuuli" }, { "english": "the first rank", "dagbani": "tuuli" }, { "english": "Carve two flat stones like the first ones and write on them the words that were on the first ones which you broke.", "dagbani": "Kpɛm’ kuɣ’ parilana ayi kaman tuuli dina la, ka n sabi yɛtɔɣ’ shɛŋa din daa be tuuli bimparilan’ shɛŋa a ni daa ŋma la ni m-pa di zuɣu" }, { "english": "the older (people who) had seen the first Temple.", "dagbani": "ninkura ... bɛn nini daa pun nya tuuli Naawuni jɛmbu duu la" }, { "english": "Do not put the firstborn of your oxen to work.", "dagbani": "naɣilabihi tuulinim’ tum tuma" }, { "english": "messengers.", "dagbani": "tuumba" }, { "english": "a craftsman, skilled worker.", "dagbani": "tuuŋbaŋda" }, { "english": "knower of work", "dagbani": "tuuŋbaŋdiba" }, { "english": "It is the work of craftsmen and goldsmiths.", "dagbani": "Di nyɛla tuuŋbaŋdiba mini salindooriba nuhi tuma." }, { "english": "skill, craftsmanship", "dagbani": "tuumbaŋsim" }, { "english": "(the Lord) has put a godlike spirit into him and given him ability and skill and understanding and all craftsmanship.", "dagbani": "Yawɛ zaŋ Naawunitali shia niŋ o ni, ka ti o yiko mini fahim ni baŋsim ni nuhi tuumbaŋsim tuma zaa" }, { "english": "skilled craftsmen", "dagbani": "tuumbaŋsimnima" }, { "english": "He carried into exile all Jerusalem: all the officers and fighting men, and all the craftsmen and artisans.", "dagbani": "Naa Nɛbukadnɛza daa zaŋ Jɛrusalɛmnim’ zaa mini nabihi ni tɔbutuhiri biinsi tuhi’ pia ni tuumbaŋsimnim’ ni machɛlnim’ zaa kul’ o ya." }, { "english": "bad deed, sin", "dagbani": "tuumbiɛɣu" }, { "english": "sin, commit bad deed/s", "dagbani": "tum tuumbiɛɣu/-biɛri" }, { "english": "I am begging you, don't do this wicked deed.", "dagbani": "n suhiri ya, di tumya tuumbiɛɣu ŋɔ" }, { "english": "Truly, God does not sin.", "dagbani": "Yɛlimaŋli, Naawuni ku tum tuumbiɛɣu" }, { "english": "you who ... commit sins and burden this city.", "dagbani": "yinim’ bɛn ... tum tumbiɛri zali fɔntiŋ’ ŋɔ zuɣu" }, { "english": "it was because of the sins of the Israelites that they were captured as slaves.", "dagbani": "Izraɛlnim’ tuumbiɛri zuɣu ka bɛ gbahi ba leei daba" }, { "english": "(he will) remove all wickedness from the descendants of Jacob.", "dagbani": "o ni ti yihi Yaakubu zuliya tuumbiɛri zaa bahi" }, { "english": "confession of sins", "dagbani": "tuumbiɛri kabu" }, { "english": "sinner, doer of bad deeds", "dagbani": "tuumbiɛrilana" }, { "english": "sinners, doers of bad deeds", "dagbani": "tuumbiɛrinima" }, { "english": "they put me in chains as if I was a criminal.", "dagbani": "bɛ ba ma bandi kaman tuumbiɛrilana n-nyɛ ma la" }, { "english": "I know ...", "dagbani": "M mi ... yi ni je tuumbiɛrinim' shɛm yɛla." }, { "english": "how you hate sinners. [REV 2]", "dagbani": "Tuumbiɛrinim’ maa zaa so ʒimi?" }, { "english": "'Have they no understanding, all those evildoers ... ?'. [PSA 14:4]", "dagbani": "tuumbiɛtumda" }, { "english": "sinner, doer of bad deeds.", "dagbani": "tuumbiɛtumda Pl: tuumbiɛtumdiba." }, { "english": "The sinner prick up his ears to hear the talk of the wicked person. [PRO 17:4]", "dagbani": "Tuumbiɛtumda gbilisiri tibili wumdi ninvuɣ’ biɛɣu yɛtɔɣa" }, { "english": "they took two men who were criminals to kill in addition to Jesus. [LUK 23:32]", "dagbani": "bɛ daa zaŋ niriba ayi bɛn nyɛ tuumbiɛtumdiba pahi Yisa zuɣu ni bɛ ti ku" }, { "english": "addition to Jesus.", "dagbani": "addition to Jesus. [LUK 23:32]" }, { "english": "sinfulness", "dagbani": "tuumbiɛtali" }, { "english": "they are unwilling to follow the way of truth, but rather follow the way of wickedness.", "dagbani": "(bɛ) bi bɔri ni bɛ doli yɛlimaŋli soli, amaa ka dolila tuumbiɛtali soli [ROM 2:8]" }, { "english": "a sinner, evildoer", "dagbani": "tuumbiɛtumda" }, { "english": "Everyone who winks is planning evil, and the one who bites his lips is a sinner.", "dagbani": "Ŋunkam kahindi nini nyɛla ŋun lo zaɣ’ biɛɣu, ka ŋun dimd’ o naŋgbampiba nyɛ tuumbiɛtumda." }, { "english": "Away from me, you evildoers.", "dagbani": "Yinim’ tuumbiɛtumdiba ŋɔ zomiya ka chɛ ma" }, { "english": "evildoers", "dagbani": "tuumbiɛtumdiba" }, { "english": "a work-seeker, trainee", "dagbani": "tuumbɔhinda" }, { "english": "craftsman", "dagbani": "tuunbaŋda" }, { "english": "sin", "dagbani": "tuunbiɛɣu" }, { "english": "one job, piece of work", "dagbani": "tumli" }, { "english": "Every action is right in the eyes of the one", "dagbani": "Tuuni kam nyɛla din tuhi ŋun tum li sani" }, { "english": "who does it.", "dagbani": "Nira yi ti tum tuuni din gar’ o bɛ wuh’ o mi." }, { "english": "If a person does something beyond his/her powers, others have taught him/her how to do it.", "dagbani": "Naawuni Shia tuuni n-nyɛ nirib' shihi tiligibu The work of the Spirit of God is the salvation of peoples' spirits." }, { "english": "how the priests and Levites should do their", "dagbani": "Lɛvinim’ tuma ni nyɛ shɛm ni sokam tuuni ni nyɛ shɛli" }, { "english": "work and what each one's job should be.", "dagbani": "Ti na ʒi nya alahiziba tuuni ŋɔ tatabo." }, { "english": "We have never seen a wonderful act like this.", "dagbani": "Tuun' shɛli din tum ŋɔ naan ku too tum di yi di pala ..." }, { "english": "This work which has been done could not have been done were it not for ...", "dagbani": "Yaɣ’ mɛbo nyɛ la nuu tuun’ baŋsim," }, { "english": "The work of the potter is one of the manual skills of Dagomba craftsmanship.", "dagbani": "Dagbamba tuun’ baŋsim puuni." }, { "english": "Elderly women can do this work, because it is sedentary.", "dagbani": "Paɣkpamba mi n-ni tooi tum lala tuuni ŋɔ, dama di nyɛ la ʒinahigu tuma." }, { "english": "Sin doesn't become sin just because they catch us in the act.", "dagbani": "Alahachi bi leerila alahachi dama bɛ ni nya ti ka ti tumli zuɣu." }, { "english": "it is our responsibility to catch him for you.", "dagbani": "di nyɛla ti talahi tuma ni ti gbaag’ o ti a" }, { "english": "work [in plural]", "dagbani": "tum" }, { "english": "they all receive their reward in accordance with their work", "dagbani": "bɛ zaa ni ti deei bɛ tuma ni shɛm laara" }, { "english": "The wages for the work of an employee are not a gift, but the pay for his work", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun tumdi tuma yɔri pala pini, amaa di nyɛla o tuma yɔri" }, { "english": "Being a pilgrim to Mecca does not hinder you from doing the (bad) things you previously did", "dagbani": "Aʒi bi kaɣindi nira ni o tuma" }, { "english": "These diseases can weaken us so that we can't work.", "dagbani": "bi tooi tumdi tuma" }, { "english": "their occupation and place of work", "dagbani": "ni bɛ zaashɛhi bɛ tuma maa ni" }, { "english": "an office", "dagbani": "tuma duu" }, { "english": "A person would have to go to the government office in charge of registering marriages.", "dagbani": "Faashee nir’ chaŋla fukumsi tuma du’ shɛli din su paɣ’ kpuɣibo yuya sabbu" }, { "english": "A person would have to go to the government office in charge of registering marriages.", "dagbani": "yuya sabbu A person would have to go to the government office in charge of registering marriages." }, { "english": "workplace", "dagbani": "tuma shee" }, { "english": "working day", "dagbani": "tuma dali" }, { "english": "reign", "dagbani": "che tuma" }, { "english": "time-wasting", "dagbani": "tuunkua" }, { "english": "an expert, diligent person", "dagbani": "tuunkpɛmalana" }, { "english": "The plans of the diligent lead to profit.", "dagbani": "Tuunkpɛmalana ni lo nia shɛŋa nyɛla din tahiri nyamma pam na." }, { "english": "a tedious job, heavy work", "dagbani": "tuunkpɛŋ" }, { "english": "work", "dagbani": "tuuntumsa" }, { "english": "Europe, Britain, London", "dagbani": "Tuure" }, { "english": "a flag, standard", "dagbani": "tuuta" }, { "english": "flags, standards", "dagbani": "tuutanima" }, { "english": "You have planted a flag (for) those who honour you.", "dagbani": "A zaŋ tuuta sa ninvuɣ’ shɛb’ bɛn lur’ a sizuura" }, { "english": "everyone should stand under his (tribe's) standard.", "dagbani": "sokam ʒe o zaashee o tuuta gbini" }, { "english": "(we) plant our flags for the name of our God.", "dagbani": "(ti) sa ti tuutanim’ ti Naawuni yuli zuɣu" }, { "english": "flagstaff", "dagbani": "gbai tuuta dɔɣu" }, { "english": "to seek protection", "dagbani": "gbai tuuta dɔɣu" }, { "english": "tuutɛre", "dagbani": "tutuutɛre" }, { "english": "a game for boys", "dagbani": "tuutɛre" }, { "english": "to up and ...", "dagbani": "va" }, { "english": "Serial: va n-yi na, vana ‘debut; 'up.and exit hither'", "dagbani": "va n-yi na, vana 'debut; 'up.and exit hither'" }, { "english": "come out", "dagbani": "(?? lexemes and senses of verb n-va maligumaaniba ... dii vana ti" }, { "english": "the priests ... 'broke in on them'", "dagbani": "zani bɛ tooni ... 'broke in on them'" }, { "english": "form ears (cereal crop)", "dagbani": "puya" }, { "english": "the corn sprouted and began to fill out", "dagbani": "alikama maa daa ti va puya m-pil’ dɔɣibu" }, { "english": "push for recognition", "dagbani": "n-zani" }, { "english": "Do not push yourself forward at court", "dagbani": "Miri ka a va n-zani naa tooni" }, { "english": "to wrestle", "dagbani": "va" }, { "english": "the hollow of his thigh was dislocated as they wrestled", "dagbani": "o sakpuɣu maa ŋmirigi bɛ ni daa vari saha shɛli maa" }, { "english": "in manhood he strove with God", "dagbani": "o ni daa ti bi doo, o daa vala Naawuni" }, { "english": "Syn: mo.", "dagbani": "mo." }, { "english": "to struggle with", "dagbani": "Yawɛ, chɛ ka a mini bɛn vari ma la va" }, { "english": "a stand, base", "dagbani": "binzaa" }, { "english": "The top part of a stand with its side-panels and crossbars was formed all in one piece.", "dagbani": "Binzaa maa zuɣusaa polo mini di bintaɣirisi ni di dapaɣa daa nyɛla zaɣ’\nmundili yini." }, { "english": "Huram used bronze to make ten stands.", "dagbani": "Huram daa lan zaŋ daanya mali binzahi pia" }, { "english": "awesome", "dagbani": "binzɔrigu" }, { "english": "the head of an animal", "dagbani": "binzuɣu" }, { "english": "Aaron's sons", "dagbani": "biŋkpam" }, { "english": "seeds", "dagbani": "binʒia" }, { "english": "black pudding, blood cooked to coagulate", "dagbani": "binʒim" }, { "english": "animal blood", "dagbani": "binʒim" }, { "english": "to miss, fail to hit a target", "dagbani": "biŋ" }, { "english": "to divert from the main route", "dagbani": "biŋ" }, { "english": "genuine, \"real, not faked\"", "dagbani": "biŋ" }, { "english": "genuine, \"real, not faked\"", "dagbani": "biŋ" }, { "english": "a loop, 'bent bit'", "dagbani": "biŋgoliŋgu" }, { "english": "50 loops on the hem of the first curtain", "dagbani": "tuuli la naŋgbambili" }, { "english": "a sore, ulcer", "dagbani": "biŋgoo" }, { "english": "the sores", "dagbani": "biŋgɔhi" }, { "english": "'Piles gruel' or enema can cause it to become an abscess in the anus.", "dagbani": "Sapibo “kookoo” bee gbinchibili ni tooi mali a di nyɛla bingoo, ka be nyirivɔɣuni." }, { "english": "livestock, 'something to be cared for'", "dagbani": "biŋgulli" }, { "english": "livestock (plural)", "dagbani": "biŋgula" }, { "english": "predators", "dagbani": "biŋgbahirigu" }, { "english": "predators (plural)", "dagbani": "biŋgbahira" }, { "english": "My sheep have become prey for predators.", "dagbani": "m piɛri leela biŋgbahira ni gbahiri shɛba" }, { "english": "small-cattle, sheep-and-goats", "dagbani": "biŋkɔbbaligu" }, { "english": "Moses was shepherding his father-in-law Jethro's sheep and goats.", "dagbani": "Musa daa gulila o deemba Jɛtro ... biŋkɔbbaligu maa" }, { "english": "(he) showed them the way in the wilderness as if they were (his) flocks.", "dagbani": "(o) wuhi ba soli mɔɣu ni kaman biŋkɔbbaligu n-nyɛ ba la" }, { "english": "animal", "dagbani": "biŋkɔbigu" }, { "english": "if the animal he stole is still alive and in his possession...", "dagbani": "o ni zu biŋkɔb’ so maa yi na ne m-be o sani..." }, { "english": "wild animal", "dagbani": "mɔɣu ni biŋkɔbigu" }, { "english": "a wild animal has caught him and eaten him", "dagbani": "mɔɣu ni biŋkɔbigu n-gbaag’ o ŋubi" }, { "english": "all sheep and cattle and also wild animals", "dagbani": "biŋkɔbiri gba" }, { "english": "domestic animal", "dagbani": "yiŋ' biŋkɔbigu" }, { "english": "birds and domestic animals and wild animals and all kinds of creatures", "dagbani": "noonsi mini yiŋ’ biŋkɔbiri ni mɔɣu ni biŋkɔbiri ni ni binnɛma balibu kam zaa" }, { "english": "mammal, any animal with hair", "dagbani": "biŋkɔbiri" }, { "english": "small cattle (sheep + goats)", "dagbani": "biŋkɔbiri" }, { "english": "cattleyard", "dagbani": "bunzɔŋ" }, { "english": "animal-herder", "dagbani": "biŋkɔbigula" }, { "english": "shepherd", "dagbani": "biŋkɔbigula" }, { "english": "herdsmen", "dagbani": "biŋkɔbiguliba" }, { "english": "I was a shepherd and planted fig trees.", "dagbani": "n nyɛla biŋkɔbigula ni ŋun sari fiig tihi" }, { "english": "quarrelling arose between Abram's herdsmen and the herdsmen of Lot.", "dagbani": "naŋgbankpeeni daa ti kpe Ibram biŋkɔbiguliba mini Lɔt biŋkɔbiguliba sunsuuni" }, { "english": "Then Rachel said, “I have had a great struggle with my sister, and I have won.”", "dagbani": "Rechɛl daa yɛli, “N ni va m biɛli val’ shɛli din kpɛm’ pam la zuɣu ka n di nasara ŋɔ”" }, { "english": "they and their enemies were fighting all the time.", "dagbani": "bɛ mini bɛ dimnim’ kul varimi" }, { "english": "to pick up, collect from the ground", "dagbani": "va" }, { "english": "Sheabutter that has melted on a sandstone rock will not be collected with anger.", "dagbani": "Tampiŋ zuɣu kpam nyaligi doya di ku va ni suli." }, { "english": "They collect up the ashes that have scraped together and dispose of it on the rubbish dump on the edge of town.", "dagbani": "bɛ va bɛ ni kaɣisi taŋkpa’ shɛli maa ti bahi tiŋ’ maa tariga tampuli zuɣu." }, { "english": "I gather their wealth and take it away as people collect eggs.", "dagbani": "Baa so ŋun nye o karimbaani bindi o ni va karimbaani vaabu." }, { "english": "The dog that shits a proud shit will struggle to collect it.", "dagbani": "Kachaɣu daa chaŋ nti ʒini Gbewaa gbandi maa zuɣu ka va nam nɛma n-niŋ o maŋa." }, { "english": "When he (horse) is excited he quivers and 'eats up the ground'.", "dagbani": "O ni yi nyam, ka o ni sɔhira, o varila tiŋa." }, { "english": "limit’", "dagbani": "vaai" }, { "english": "quivers and eats up the ground", "dagbani": "o ni sɔhira, o varila tiŋa" }, { "english": "the red silk-cotton tree", "dagbani": "vabiga" }, { "english": "kapok tree (Ceiba)", "dagbani": "guŋa" }, { "english": "flowers of (false-)silk-cotton", "dagbani": "vabipum" }, { "english": "a wrestling-ring", "dagbani": "vagɔɣu" }, { "english": "wrestling", "dagbani": "vali" }, { "english": "Then a man came and wrestled with him until just before daybreak.", "dagbani": "Di saha ka do’ so daa kana ka o min’ o ti kpe val’ ni n-va hal ka biɛɣ’ ti neeri na." }, { "english": "Something that involves no struggle is empty boasting.", "dagbani": "Bini din ka vali ni n-ŋmɛri kafuɣila." }, { "english": "to swallow", "dagbani": "vali" }, { "english": "Big animals cannot swallow one another.", "dagbani": "Bin’ kara ku vali taba." }, { "english": "Aaron's walkingstick swallowed up their sticks.", "dagbani": "Aduna jaaŋgbee maa daa zaŋ bɛ jaaŋgbɛhi maa vali" }, { "english": "If you are pregnant, don't take any medicine unless a health worker who", "dagbani": "A yi mali pua nyin miri ka a vaani tim ka di pala alaafee tuntumda, ŋun mi ni a mali pua n-yɛl’ a ni a valimi li." }, { "english": "knows you are pregnant has told you to take it.", "dagbani": "yi nyɛla bɛn lɔŋdi nanviɣu, amaa ka lee" }, { "english": "you are people who filter out a sandfly and swallow a camel.", "dagbani": "Bɛ valila azichi, ka lan ti li bahi na" }, { "english": "They swallow down sin and vomit it up again.", "dagbani": "vali suhu ‘to forget’; vali kɔbili ‘choke up, be unable to speak’. Lit: swallow a bone." }, { "english": "swallow a bone", "dagbani": "vali kpuɣib" }, { "english": "there is an eclipse of the moon", "dagbani": "wuntaŋa vali goli" }, { "english": "the sun swallows the moon", "dagbani": "wuntaŋ goli valibu" }, { "english": "an eclipse of the moon", "dagbani": "wuntaŋ goli valibu" }, { "english": "be more than, bigger than, overshadow", "dagbani": "waɣivaanigu" }, { "english": "a valve", "dagbani": "valifu" }, { "english": "game, bush-meat", "dagbani": "valiga" }, { "english": "games, bush-meats", "dagbani": "valisi" }, { "english": "game, bush-meat", "dagbani": "vali’" }, { "english": "Go to the bush and kill some bush-meat and bring .", "dagbani": "chaŋ mɔɣu ni ti ku mɔɣu ni valiga na go" }, { "english": "A certain Paramount Chief selected one of his sons to go to the bush and kill game and bring it so that he could eat broth.", "dagbani": "Yaa na’ sɔ n-daa pii o bi’ yino ni o cham yɔɣu ni ti kuri valisi na ka o diri bim." }, { "english": "One day when he went to bush he killed bad game.", "dagbani": "chaŋ yɔɣu ŋɔ ni nti ku la vali biɛɣu" }, { "english": "antelope [sp.], 'any fast-running animal with thin legs' (IM)", "dagbani": "vali" }, { "english": "Can you get to know how the hunter goes about killing an antelope?", "dagbani": "A ni tooi baŋ kambɔntɔha ni doli shɛm n-kur’ valiga?" }, { "english": "He has improved his skill", "dagbani": "O nuu baligi (ta main boir assouplie)" }, { "english": "to be skilful, experienced", "dagbani": "valigi" }, { "english": "be active, alert, agile", "dagbani": "valima" }, { "english": "They were swifter than eagles.", "dagbani": "Bɛ daa valim gari tɔrili." }, { "english": "There is no one faster than I am except the person who falls into a fire.", "dagbani": "Nira yi valima nyaŋ ma naɣla ŋun siɣi buɣim ni." }, { "english": "be fine, smart [Br. = elegant]", "dagbani": "valima" }, { "english": "fastness, quickness, agility", "dagbani": "valiŋ" }, { "english": "quick, agile", "dagbani": "'valiŋga" }, { "english": "frighten", "dagbani": "valisi" }, { "english": "bush meats", "dagbani": "valisi" }, { "english": "crop-residues, grass cleared or put in heaps ready for burning, grass and crop residues from previous year's farm/fallow", "dagbani": "valli" }, { "english": "shrub bearing edible berries", "dagbani": "valli" }, { "english": "shrub bearing edible berries", "dagbani": "valli" }, { "english": "shrub bearing edible berries (Pl)", "dagbani": "vala" }, { "english": "a cannabis-smoker, 'wee'-addict", "dagbani": "vanyura" }, { "english": "a cannabis-smoker, 'wee'-addict (Pl)", "dagbani": "vanyuriba" }, { "english": "A hemp smoker does not insult a madman.", "dagbani": "Vanyura bi turi yinyaa." }, { "english": "veranda", "dagbani": "varanda" }, { "english": "verandas", "dagbani": "varandanima" }, { "english": "temple", "dagbani": "duu" }, { "english": "porch of God's temple", "dagbani": "varanda tooni" }, { "english": "building facing the courtyard at the west of the temple, including its galleries on each side", "dagbani": "du’ shɛli din daa tuhi sambani wulinluhili polo la mini di yaɣa ayi varandanima" }, { "english": "leaves", "dagbani": "vari" }, { "english": "leaves", "dagbani": "vari" }, { "english": "struggling", "dagbani": "vari" }, { "english": "to soil, smear sth.", "dagbani": "varim" }, { "english": "I will stain my arrows with blood.", "dagbani": "N ni chɛ ka m piɛma varim ʒim." }, { "english": "Woe to the city that is smeared with dirt.", "dagbani": "Mbusim be tin’ shɛli din varim daɣiri" }, { "english": "blood stained all my garment.", "dagbani": "ʒim varim m binyɛrigu ka di gabisi zaa" }, { "english": "treachery", "dagbani": "varisa" }, { "english": "to threaten, frighten, terrify", "dagbani": "varisi" }, { "english": "you make dreams threaten me and the seeing of visions terrify me", "dagbani": "a chɛ ka zahima varisiri ma, ka chɛ ka ʒiinim’ nyabu kpɛhiri ma dabiɛm" }, { "english": "Their idols are like scarecrows in a watermelon farm.", "dagbani": "Bɛ buɣa maa ŋmanila bɛ ni zaŋ binshɛŋa zali watamilo puuni n-varisiri binnɛma" }, { "english": "things they put to stand to frighten creatures", "dagbani": "Lit" }, { "english": "Because they terrified him, and he ran away and hid in the kapok-bush.", "dagbani": "bɛ varisi o ka o guui nti sɔɣi gunyɔɣu ni." }, { "english": "to betray", "dagbani": "varisi" }, { "english": "a threat", "dagbani": "varisigu" }, { "english": "a treacherous thing", "dagbani": "varisigu" }, { "english": "You will not fear the terror of night.", "dagbani": "A ku zɔri yuŋ varisigu" }, { "english": "confusion, chaos", "dagbani": "vau" }, { "english": "The earth was without form, and void.", "dagbani": "Dunia ŋɔ daa ka taɣinamsi, di daa kul bela vau" }, { "english": "He spreads the northern skies to cover chaos.", "dagbani": "Ŋuna n-daa yɛrigi nuzaa polo sagbana limsi vau" }, { "english": "to gather (inanimate things) together, gather up sth. and take it away.", "dagbani": "vaai" }, { "english": "divide it into five parts and take one part to Pharaoh.", "dagbani": "yin’ pum’ li sɔŋ ʒiibunu n-vaai di yim zuɣu ti Firawuna" }, { "english": "I gather their wealth and take it away", "dagbani": "n laɣim bɛ daazichi n-vaai li kaman nir’ ni vari gala shɛm la" }, { "english": "as people collect eggs.", "dagbani": "gather their wealth and I take it away by collecting their belongings like eggs" }, { "english": "before him they shall 'lick the dust'.", "dagbani": "o tooni ka bɛ noya vaai taŋkpaɣu" }, { "english": "add 20%.", "dagbani": "yo pirigibu ʒiibunu zuɣu vaabu yim pahi di zuɣu" }, { "english": "90% of breastmilk is water.", "dagbani": "nyɛla din be bihim ni." }, { "english": "Jonathan jumped up angrily and swept out of the dining room.", "dagbani": "Jɔnatan daa vaai yiɣisi bindirigu maa dibu shee ni suhuyiɣisili pam." }, { "english": "to up and ... , move suddenly.", "dagbani": "vaai yiɣisi" }, { "english": "Then our Lord got up.", "dagbani": "daa vaai yiɣisi" }, { "english": "A person who thinks too much of himself has problems.", "dagbani": "Ŋun’ vaai n-ʒi, ŋun’ ka yɛla doli." }, { "english": "to smear, anoint", "dagbani": "ve" }, { "english": "Variant", "dagbani": "vɛ; viɛ; vie." }, { "english": "Pl", "dagbani": "viɛra" }, { "english": "Blood on the head flows down onto the neck", "dagbani": "Zuɣu ʒim viɛri nyingoli." }, { "english": "anoint", "dagbani": "ve kpam" }, { "english": "spit on", "dagbani": "tuhi nantɔri ve" }, { "english": "they mock him and put him to shame and spit on him", "dagbani": "bɛ mal’ o ansarisi ka dih’ o vi, ka tuhi nintɔri ve o" }, { "english": "put liquid of offering on a shrine", "dagbani": "ve buɣili" }, { "english": "shrine", "dagbani": "pirigili" }, { "english": "head", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "neck", "dagbani": "nyingoli" }, { "english": "and took the remaining half of it (the blood) and poured to anoint the sacrificial altar.", "dagbani": "kpaai ve sara maligu bimbini maa" }, { "english": "offer libations of blood to such gods.", "dagbani": "n-kɔrigi binyara ʒim ve buɣa maa" }, { "english": "take (blood) and smear your lintels and doorposts.", "dagbani": "zaŋ (ʒim) ve yi dunoya zuɣusahi mini dunopaɣira" }, { "english": "They must take their blood and smear their doorposts and lintels.", "dagbani": "mini bɛ dunoya zuɣusahi" }, { "english": "Blood on the head flows down onto the neck.", "dagbani": "Zuɣu ʒim\nviɛri nyingoli." }, { "english": "to bruise the skin; to graze, skin (as to skin the shins).", "dagbani": "viɛbi" }, { "english": "It is in the efforts of children to get the fruits of the baobab tree that an innocent tree is wounded.", "dagbani": "Tua ka taali, tuwala n-chɛ ka bihi labiri viɛbiri tua." }, { "english": "the baobab has no fault, the baobab-fruits cause the children to throw (sticks and stones) and bruise the tree.", "dagbani": "Lit: the baobab has.no fault, the baobab-fruits cause the children to throw (sticks and stones) and bruise the tree." }, { "english": "tree.", "dagbani": "fiɛbi; viɛbigi." }, { "english": "a tsetse fly", "dagbani": "viɛbiga" }, { "english": "Egypt was a lovely heifer, but a gadfly from the north attacked her.", "dagbani": "Ijipti ŋmanila naɣisa’ viɛlli, ka viɛbiga yi nuzaa polo na ni o ti tabil’ o." }, { "english": "have a bruise.", "dagbani": "viɛbigi" }, { "english": "be weary.", "dagbani": "viɛbigi" }, { "english": "be lean, weak because of hunger.", "dagbani": "viɛbigi" }, { "english": "gaunt, thin, lean", "dagbani": "viɛbiluŋ" }, { "english": "to scrape or clean with the finger", "dagbani": "viɛhi" }, { "english": "every head was rubbed bare", "dagbani": "Bɛ ʒi ʒiya ka bɛ zuɣuri viɛhi" }, { "english": "to empty the food in a plate or dish, scrape clean", "dagbani": "viɛhi ŋmani" }, { "english": "If anger is eating and gives you something, have patience and clean the bowl with your fingers (devour it completely)", "dagbani": "Suli yi di ka ti a, a mi nyin’ zaŋmi suɣulo n-viɛhi ŋmani" }, { "english": "your fingers (devour it completely).", "dagbani": "tia kam din lihibu viɛla ka simdi dibu" }, { "english": "every tree which looked lovely and was good to eat.", "dagbani": "tia kam din lihibu viɛla ka simdi dibu" }, { "english": "he speaks well, and is good-looking.", "dagbani": "o tɔɣisiri yɛtɔɣa viɛnyɛliŋga, ka lan nyɛ ŋun viɛla" }, { "english": "A bracelet looks nice on the right arm and it also looks nice on the left arm.", "dagbani": "Baŋa veeni nudirigu ka veeni nuzaa." }, { "english": "Saul and Jonathan", "dagbani": "Sool mini Jɔnatan, n yurinima bɛn veeni yurilim" }, { "english": "loved them with the love of the beautiful.", "dagbani": "A bia yi bi viɛla a bi bɔri diɛmbuni pam." }, { "english": "If your daughter is not pretty, you do not demand an expensive dowry.", "dagbani": "din ni chɛ ka yi woligi bɛn nyɛ daɣiri ni bɛn viɛla" }, { "english": "thus you will be able to make a distinction between what is dirty and what is clean.", "dagbani": "M mabihi chɛliya ka yi bɛhigu shee viɛla." }, { "english": "that your living area is clean.", "dagbani": "Di simdi ka ti nyuri la ko’ shɛŋa din viɛla" }, { "english": "dirt, dirty", "dagbani": "daɣiri1, daɣiri" }, { "english": "It is important that we drink water which is clean and not dirty.", "dagbani": "Di simdi ka ti nyuri la ko’ shɛŋa din viɛla ka ka daɣiri." }, { "english": "to be good, nice.", "dagbani": "viɛla" }, { "english": "Note: all forms of visual desirability - pretty, beautiful, handsome, clean, also more generally 'good, OK'", "dagbani": "Di nyɛla binshɛɣu din viɛla, ka sɔŋdi bia zoobu viɛnyɛla." }, { "english": "It is something which is good and helps a child", "dagbani": "Di nyɛla binshɛɣu din viɛla, ka sɔŋdi bia zoobu viɛnyɛla." }, { "english": "to grow well.", "dagbani": "viɛla." }, { "english": "As you have planned to build a temple..., that is good. But in spite of that, it is not you who will build my temple.", "dagbani": "A ni lo ni a me jɛmbu duu ...maa, di viɛla. Amaa di zaa yoli, pa nyini n-yɛn me n jɛmbu duu maa" }, { "english": "'It is good to wait quietly for the salvation of the LORD.'", "dagbani": "Di veeni ni nir’ kul maag’ o ni baalim guhiri Yawɛ tiliginsim." }, { "english": "This is not good.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ bi viɛla" }, { "english": "So what is a good time for repentance?", "dagbani": "Wula n-lee veeni tuuba niŋbu?" }, { "english": "'Archers attacked him savagely'.", "dagbani": "Peentɔriba ni ti lir’ o ka di bi viɛla." }, { "english": "Who will bell the cat?", "dagbani": "Wɔbigu veeni tanachi, ka ŋuna gbarit’ o?" }, { "english": "the elephant to do it?.", "dagbani": " X zuɣu viɛla." }, { "english": "X is fortunate", "dagbani": "X zuɣu viɛla" }, { "english": "If you are lucky (your head is good), you don’t put it down on the road.", "dagbani": "A zuɣu yi viɛla, a bi mal’ li sɔŋdi soli ni." }, { "english": "nice, tasty", "dagbani": "nyaɣisa" }, { "english": "beautiful", "dagbani": "viɛliga" }, { "english": "to beautify", "dagbani": "viɛligi" }, { "english": "to make something good", "dagbani": "viɛligi" }, { "english": "to.be.nice", "dagbani": "viɛla" }, { "english": "beauty", "dagbani": "viɛlim" }, { "english": "If you want to look beautiful, do not make your mouth crooked.", "dagbani": "Bɔri viɛlim ku ŋmaligi noli." }, { "english": "The beauty of a butterfly caused hatred for itself.", "dagbani": "Kahimpiɛɣu viɛlim m-bɔ taali ti o." }, { "english": "Or someone has marks and they look nice to somebody else so that person also gets the same marks.", "dagbani": "So min chihi chiha ka di niŋ o kpee viɛlim ka o gba chihi lala chiha maa." }, { "english": "its beauty", "dagbani": "di mini salima viɛlim nyɛ yim" }, { "english": "(value) is the same as that of gold.", "dagbani": "viɛla, viɛlli, viɛliŋga." }, { "english": "goodness", "dagbani": "viɛlim" }, { "english": "the goodness of everything has a limit, but your commandments have no limit to their goodness.", "dagbani": "binshɛɣukam zaa viɛlim malila tariga, amaa a zaligunim’ din’ viɛlim nyɛla din ka tariga" }, { "english": "the sweetness of their scent will be like the scent of the wine of Lebanon.", "dagbani": "bɛ nyom viɛlim ni ti ŋmanila Lɛbanan wain nyom viɛlim" }, { "english": "fineness", "dagbani": "bɛ nyom viɛlim" }, { "english": "They will be as fragrant as the wines of Lebanon.", "dagbani": "ni ti ŋmanila Lɛbanan wain nyom viɛlim" }, { "english": "cleanliness", "dagbani": "Di saha" }, { "english": "I will let your waters settle and become clear", "dagbani": "n ni ti chɛ ka di koma niŋ viɛlim" }, { "english": "furrowed field", "dagbani": "viɛlim" }, { "english": "They will smash Zion down how they lay it down again like a ploughed field.", "dagbani": "Bɛ ni ti wurim Ziɔn sɔŋ kaman bɛ ni yi lɛbi viɛlim sɔŋ shɛm la" }, { "english": "make furrows, ridges", "dagbani": "lɛbi viɛlim" }, { "english": "like how they turn up furrows in a farm.", "dagbani": "kaman bɛ ni yi lɛbi viɛlim sɔŋ shɛm la" }, { "english": "beautiful", "dagbani": "viɛliŋga" }, { "english": "Dako’s beautiful and goes gracefully.", "dagbani": "Dako’ viɛliga kpe daa ni ka" }, { "english": "A handsome bachelor enters the market and husbands become angry.", "dagbani": "paɣanim’ jɛri suya." }, { "english": "beautiful woman", "dagbani": "viɛliga" }, { "english": "There is a beautiful woman on the road to the market, but nobody knows her character.", "dagbani": "Daa soli paɣ’ viɛliga so ʒi o halli." }, { "english": "beautiful, good-looking, fine", "dagbani": "'viɛlli" }, { "english": "beautiful cloth", "dagbani": "chinchin'viɛlli" }, { "english": "fine white cloth", "dagbani": "piɛl’ viɛlli" }, { "english": "use fine white cloth to make a turban and some hats.", "dagbani": "zaŋ tan’ piɛl’ viɛlli she bantabiga mini zuɣupila" }, { "english": "Also when the Chief's wives went into the market and saw", "dagbani": "Napaɣaba gba daa yi kpe daa ni n-ti nya paɣisaribil’ viɛlli, bɛ gbaar’ o mi kuli n-ti ti Naa" }, { "english": "a pretty girl, they got hold of her and took her home for the Chief.", "dagbani": "M mi ni a nyɛla paɣ’ viɛlli, ka\na lihibu mali kɔre." }, { "english": "I realise that you are a beautiful woman and have desirable looks.", "dagbani": "Naa, chɛ ka bɛ\nvihi nya paɣisara bɛn nyɛ paɣipiɛl’ viɛla na ti ti a." }, { "english": "'Let there be sought out for your majesty beautiful young\nvirgins'.", "dagbani": "O mi o ni yɛn ŋmahi kuɣ’ viɛla" }, { "english": "He knows how to cut and set jewels.", "dagbani": "viɛla shɛm kpɛhi binyɛra ni" }, { "english": "good, nice", "dagbani": "viɛlli" }, { "english": "Mind you don't say anything to Jacob, good or bad.", "dagbani": "Miri ka a yɛli Yaakubu yɛtɔɣ’ viɛlli bee yɛtɔɣ’ biɛɣu." }, { "english": "Zanjina had a better reputation than that of his brothers.", "dagbani": "Zanjina daa bɔli yuli ka di viɛlli n gari o mabihi maa dina." }, { "english": "do good to those who hate you.", "dagbani": "niŋmiya bɛn jɛn ya la zaɣ’ viɛlli" }, { "english": "bad", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "A woman cooks bad soup and runs out looking for the place where they are making good soup.", "dagbani": "Paɣ’ duɣu ʒiɛ’ biɛri ka zɔri bɔri ʒiɛ’ viɛla shee." }, { "english": "clean", "dagbani": "viɛlli" }, { "english": "he wash his clothes and bathe in clean water and be cleansed from his impurity.", "dagbani": "paɣ’ o situra, ka su ko’ viɛlli n-yi daɣiri ni ko’shɛli o ni nyɛri o ma bihili puuni maa nyɛla ko’viɛlli n-ti bilɛɣu maa" }, { "english": "the fluid it will get from its mother's breast is 'clean water' for the baby.", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu 3.006" }, { "english": "The speech of a good person is like pure silver.", "dagbani": "Ninvuɣ’ suŋ yɛtɔɣañ ŋmanila anzinfa viɛlli" }, { "english": "Sim", "dagbani": "sabita, kasi, 'suŋ" }, { "english": "Ant", "dagbani": "'daɣiri" }, { "english": "See", "dagbani": "viɛla; viɛliŋga" }, { "english": "well, nicely", "dagbani": "viɛluŋ" }, { "english": "decently, nicely, well", "dagbani": "viɛnyɛla" }, { "english": "The celebration of the (first-) yam eating festival is of long standing in Dagbong.", "dagbani": "Nyuli dibu chuɣu puhibu nyɛla binshɛli din yuui Dagbɔŋ. Bɛ puhirili mi paɣri Naawuni o ni sɔŋ ba ka nyuya maa niŋ viɛnyɛla zuɣu." }, { "english": "They celebrate it to praise God for helping them so that the yams do", "dagbani": "Nyuli dibu chuɣu puhibu nyɛla binshɛli din yuui Dagbɔŋ. Bɛ puhirili mi paɣri Naawuni o ni sɔŋ ba ka nyuya maa niŋ viɛnyɛla zuɣu." }, { "english": "well", "dagbani": "viɛnyɛla" }, { "english": "prepare the firewood carefully and put it on the fire.", "dagbani": "malimali dari viɛnyɛla niŋ buɣim maa ni" }, { "english": "The breast is like God's spring. The more a child sucks well on it, the better it flows.", "dagbani": "Bihili ŋmanla Naawuni kɔbiliga. Bia ni kuli mɔɣiri li pam shɛm, lala ka di gba kuli yɛn bilisiri viɛnyɛla." }, { "english": "Eating and drinking well is not pomade", "dagbani": "Diri ka nyuri viɛnyɛla pala kpam din bɔbilindi nuhi." }, { "english": "to rub on your hands.", "dagbani": "biɛhigu niŋ viɛnyɛla tin ya" }, { "english": "life will be fine for you.", "dagbani": "bɛ gbibi bɛ bihi viɛnyɛla" }, { "english": "they should look after their children carefully.", "dagbani": "A yi tooi piri \"condom\" maa viɛnyɛla" }, { "english": "If you can put on the condom properly.", "dagbani": "Syn: viɛnyɛliŋga, viɛluŋ. viɛla; viɛlli; viɛnyɛla; viɛnyɛliŋga" }, { "english": "well", "dagbani": "viɛnyɛliŋga" }, { "english": "it withered and died, because it hadn't put roots down well", "dagbani": "di zaɣi kpi, di ni dii bi ba jila viɛnyɛliŋga zuɣu" }, { "english": "He lived in the bush and became a hunter who was an expert with the bow", "dagbani": "O daa bela mɔɣu ni n-daa ti leei tɔha ŋun mi piem tɔbu viɛnyɛliŋga" }, { "english": "To put on a headtie properly is to put it on and cover the head well.", "dagbani": "nyɛla ŋun bɔbi n limsi o zuɣu viɛnyɛliŋga." }, { "english": "thoroughly", "dagbani": "viɛnyɛliŋga" }, { "english": "Jesus warned them sternly \"Don't tell anyone about it.\"", "dagbani": "Yisa kpahi bɛ zuɣu ni viɛnyɛliŋga yɛli, “Miriya ka yi yɛli so di yɛla.”" }, { "english": "blood used as a tranfusion into a patient without being thoroughly screened.", "dagbani": "ʒi shɛli ni bɛ zaŋ n-kpɛhi bara ka mi lee bi vihi li viɛnyɛliŋga" }, { "english": "look into sth. carefully", "dagbani": "viɛnyɛliŋga" }, { "english": "look into sth. carefully", "dagbani": "viɛnyɛla" }, { "english": "look into sth. carefully", "dagbani": "viɛluŋ" }, { "english": "be tired", "dagbani": "viɛrigi" }, { "english": "to scrape the hair off the skin", "dagbani": "veei" }, { "english": "It is not on the day that you eat a vulture that your head becomes bald.", "dagbani": "Ka a ni ŋubi juɣu dahinshɛli ka a zuɣu veera." }, { "english": "to bruise", "dagbani": "veei" }, { "english": "to bruise.", "dagbani": "viɛbigi." }, { "english": "to remove the outer skin by bruising.", "dagbani": "viɛbi; viɛbigi." }, { "english": "to be becoming or to be suitable (of clothes, etc.)", "dagbani": "veeni" }, { "english": "Pl: veenda", "dagbani": "veeni" }, { "english": "It suits him.", "dagbani": "Di veen' o." }, { "english": "women also should adopt clothing that suits them.", "dagbani": "paɣiba gba zaŋdi situra din veeni ba" }, { "english": "A bracelet looks nice on the right arm and it also looks nice on the left arm.", "dagbani": "Baŋa veeni nudirigu ka veeni nuzaa." }, { "english": "Biblical Reference: [1TI 2:9]", "dagbani": "[1TI 2:9]" }, { "english": "Proverb:", "dagbani": "" }, { "english": "looks nice on the right arm and it also looks nice on the left arm.", "dagbani": "" }, { "english": "to be expedient.", "dagbani": "Di di veeni ka o kana yom." }, { "english": "It would have been expedient for him to come quickly.", "dagbani": "Di veenda ka o kana" }, { "english": "It is not good for a village boy to get to know the town.", "dagbani": "Tiŋkpaŋ’ bia bi veeni ka o baŋ fɔŋ ni. " }, { "english": "When is the right time to repent? - Now.", "dagbani": "Saha wula n-lee veeni tuuba niŋbu? - Pumpɔŋɔ. [-151]" }, { "english": "the temple we are going to build for the Lord ought to be a magnificently big one.", "dagbani": "ni yɛn me Yawɛ jɛmbu du’ shɛli maa veeni ka di nyɛla zaɣ’ tital’ wubinli" }, { "english": "shame, bashfulness, embarrassment.", "dagbani": "vi" }, { "english": "we can have confidence and not", "dagbani": "ti tooi mali suhukpeeni, ka ti ku tiri gbini n-zo o sani vi zuɣu" }, { "english": "shame", "dagbani": "vi" }, { "english": "the woman who conceived them (children) acted shamefully", "dagbani": "Dɔɣim dali ka vi" }, { "english": "There is no shame for a woman on the day that she gives birth.", "dagbani": "A yi bi mi di piribu di ka vi ni a bɔhi ka bɛ wuhi a." }, { "english": "But if you don't know how to put it on, don't be embarrassed to ask someone to show you.", "dagbani": "A yi bi mi di piribu di ka vi ni a bɔhi ka bɛ wuhi a." }, { "english": "despair and run from him in shame.", "dagbani": "paɣ’ so ŋun daa tiɣi bɛ pua daa tumla vi tuma" }, { "english": "Let me not be ashamed.", "dagbani": "chɛ ka n di vi." }, { "english": "People will see you naked; and you will be ashamed before them.", "dagbani": "Niriba ni nya a zaɣim, ka a di vi bɛ sani." }, { "english": "They will ... be thoroughly disgraced.", "dagbani": "Bɛ ni di vi kara" }, { "english": "to be shameful", "dagbani": "mali vi" }, { "english": "to be modest; to be bashful", "dagbani": "zo vi" }, { "english": "If you are too shy to ask it will be a problem for you.", "dagbani": "A noli yi zɔri vi ni bɔhibu di wumd’a mi." }, { "english": "to put sb. to (shame)", "dagbani": "dihi vi" }, { "english": "shame", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "to put the Israelites to shame", "dagbani": "vi la zuɣu because of what he did" }, { "english": "they fill us with shame too much", "dagbani": "bɛ dihi ti vi ti yaɣi" }, { "english": "X is seized with shame", "dagbani": "X gbaai/gbahi" }, { "english": "Fear will overtake the people who set their hope on Ethiopia... and shame will seize them", "dagbani": "Dabiɛm ni ti gbahi ninvuɣ’ shɛb’ bɛn zaŋ bɛ tahima niŋ Itiɔpia ni... ka vi gbahi ba" }, { "english": "a person who is not restrained by protocol; a person who is ashamed", "dagbani": "vidihibo; vidira." }, { "english": "shame, being ashamed", "dagbani": "vidibo" }, { "english": "the actions of the wicked are base and disgraceful.", "dagbani": "ninvuɣ’ biɛri bɛn’ tuma nyɛla vidibo mini filiŋ nyabu." }, { "english": "They prefer shame to honour.", "dagbani": "Bɛ paɣila vidibo gari jilima nyabu." }, { "english": "to spread soup on food.", "dagbani": "vi" }, { "english": "put soup on top of food’", "dagbani": "vi ʒiɛri" }, { "english": "to spread grass on roof.", "dagbani": "vi" }, { "english": "to fan, flap wings", "dagbani": "vibi" }, { "english": "to shake the hands", "dagbani": "vibi" }, { "english": "to make successive sounds (drums)", "dagbani": "vibi" }, { "english": "The ostrich's wings flap for joy.", "dagbani": "Taataa kpiŋkpima vibiri ni suhupiɛlli" }, { "english": "'I will gather you and I will blow on you with my fiery wrath'.", "dagbani": "N ni ti zaŋ ya niŋ ka vibi n suhuyiɣisili buɣim niŋ ya" }, { "english": "(they) fan the fire so that it melts", "dagbani": "(bɛ) vibiri buɣim niŋdi li ni di nyɛligi shɛm la" }, { "english": "to cave in (as floor or grave)", "dagbani": "vibigi" }, { "english": "the Yaan-Naa is dead", "dagbani": "tiŋa vubigiya" }, { "english": "to have a hole in (as a pot)", "dagbani": "vubigi" }, { "english": "If there is a hole in a cooking pot, the fire will die out.", "dagbani": "Duɣu yi vubigi buɣim ni kpi." }, { "english": "to punch a hole in (as a mat or cloth)", "dagbani": "vubigi" }, { "english": "shame, being ashamed", "dagbani": "vidibo" }, { "english": "the actions of the wicked are base and disgraceful", "dagbani": "ninvuɣ’ biɛri bɛn’ tuma nyɛla vidibo mini filiŋ nyabu" }, { "english": "They prefer shame to honour.", "dagbani": "Bɛ paɣila vidibo gari jilima nyabu." }, { "english": "putting someone to shame, making someone ashamed", "dagbani": "vidihibo" }, { "english": "Some were mocked and whipped.", "dagbani": "Bɛ daa tum bɛ ni shɛb’ vidihibo tuma ka fiɛb’ ba" }, { "english": "someone who is ashamed", "dagbani": "vidira" }, { "english": "shameless person", "dagbani": "vidira" }, { "english": "He who ignores discipline comes to poverty and shame.", "dagbani": "Ŋunkam zaɣisi wuhibu ni leei faralana ni vidira" }, { "english": "anoint", "dagbani": "vie" }, { "english": "an elephant", "dagbani": "ŋmɔ" }, { "english": "(I) am like an elephant amongst ruins.", "dagbani": "ŋmani dabari ni ŋmɔ" }, { "english": "elephants will go into their houses and stay there.", "dagbani": "ŋmɔ mini taatahi kpe m-be bɛ yinsi" }, { "english": "elephants will build their nests there and lay eggs and hatch them.", "dagbani": "ŋmɔ ni ti tɛ bɛ tɛri nimaani n-nye gala wɔɣi" }, { "english": "to look (with the idea of finding sth.), investigate.", "dagbani": "vihi" }, { "english": "(you) are investigating to try to find some sin in me.", "dagbani": "vihiri ni a baŋ n daalahichi" }, { "english": "Research indicates that Babatu was not a native Dagomba.", "dagbani": "Vihigu wuhiya ni Baabatu daa pa Dagbɔŋ tiŋbia" }, { "english": "The chief investigated and found that it was bad bush-meat.", "dagbani": "Naa vihiya ka di ti nyɛ la vali' biɛɣu" }, { "english": "'detect; 'investigate and discover'", "dagbani": "vihi nya" }, { "english": "to examine closely.", "dagbani": "vihi" }, { "english": "cloth, and you examine it very carefully you will find some white threads in it", "dagbani": "Sheen' bulimbuɣu bi vihira" }, { "english": "Don't look a gift horse in the mouth.", "dagbani": "Lit: The fruits of the bulimbuɣu bush that are gotten during the rainy season are not examined closely." }, { "english": "look into sth. carefully", "dagbani": "vihi viɛnyɛliŋga" }, { "english": "to search a person or house", "dagbani": "Leeban daa vihi bo wuni maa ka bi nya li Laban looked carefully for the shrine but couldn't find it." }, { "english": "to consult a soothsayer.", "dagbani": "ti yɛl’ o" }, { "english": "'Perform a divination for me.'", "dagbani": "Vihim’ nya n-ti ma" }, { "english": "research", "dagbani": "vihigu" }, { "english": "investigation", "dagbani": "vihigu" }, { "english": "Research has shown that Babatu was not a citizen of Dagbong.", "dagbani": "Vihigu wuhiya ni Baabatu daa pa Dagbɔŋ tiŋbia" }, { "english": "research shows that the Dagban lands already existed, but they were ruled by earthpriests.", "dagbani": "vihigu puuni wuhiya ni Dagban tinsi maa daa pun beni, amaa Tindaanim n-daa lee su ŋa" }, { "english": "male owl", "dagbani": "vikuluɣu" }, { "english": "male owl", "dagbani": "vikuluɣu" }, { "english": "owl [sp.]", "dagbani": "vikpiluri" }, { "english": "all sorts of owls will perch on its rooftops.", "dagbani": "vikpiluri mini vitahingbana ti tam di mɔpilinyuhi zuɣu" }, { "english": "to wrap around, tie around, bandage, entwine", "dagbani": "vili" }, { "english": "Let us therefore put sackcloth round our waists and wind rough cord round our heads.", "dagbani": "chɛ ka ti zaŋ buri so, ka zaŋ gabisi n-kanka n-vili ti zuɣuri" }, { "english": "If you see a woman who has wrapped her head-tie completely round her head with no hair (showing), it show", "dagbani": "A yi ti nya ka paɣa zaŋ bɔbiga n-kaa vili o zuɣu ka zab’ri kani di wuhirimi ni Napaɣa n-nyɛ o." }, { "english": "she is a wife of the Chief.", "dagbani": "Wua ŋun gɔri kukɔɣu ni, gbaŋ ni vili mola." }, { "english": "The skin of the monitor lizard that roams on fallow land will be used to wrap around the shaft of an arrow.", "dagbani": "Bɛ nyaɣa vilivilila kuɣ’ duli" }, { "english": "Their roots wrap all around a pile of rocks.", "dagbani": "A yi mali (dɔɣi) a waɣ’ biɛɣu, a zaŋd’ o mi n-kaai vuli a zuɣu." }, { "english": "If you given birth to a bad snake, you pick it up and wrap it around your head.", "dagbani": "Serial: kaai" }, { "english": "he made things like gourd bottles in bronze and arranged them one after the other all round the neck of the water-putting thing", "dagbani": "o daa zaŋ daanya mali gaɣa kɔtomsi n-tuɣituɣi taba n-zaŋ li kaai vili kɔniŋdi bini maa nyingol’ ni he" }, { "english": "They get the cotton and disentangle it and beat it and then a distaff and spin it with a constant twisting", "dagbani": "Bɛ yi bo la gumdi ŋɔ n-yɛbisi li m-bu li ka naanyi zaŋ gummua m-milisili vili vili li" }, { "english": "movement.", "dagbani": "vili bantabiga" }, { "english": "to appoint someone a Muslim chief", "dagbani": "vili bantabiga" }, { "english": "grasp with both arms", "dagbani": "wuntizɔra" }, { "english": "huddle", "dagbani": "kul tiri" }, { "english": "cuddle", "dagbani": "kul tiri" }, { "english": "cling to", "dagbani": "pini ka bi vili" }, { "english": "The righteous, however, can give, and give generously.", "dagbani": "wuntizɔra mi kul tiri pini ka bi vili o ni su shɛli gbini" }, { "english": "and not cling to what he has.", "dagbani": "pini ka bi vili o ni su shɛli gbini" }, { "english": "grasp firmly", "dagbani": "vili gbibi" }, { "english": "hang on to", "dagbani": "vili gbibi" }, { "english": "Don't hang on to a ... worker's wages.", "dagbani": "Miri ka a vili tumtumdiba ... yɔri gbibi" }, { "english": "withhold, delay payment", "dagbani": "di chɛ ka bɛ tooi vili n-gbib’ nyɛvili din nyɛ nyɛvili maŋli la" }, { "english": "it will enable them to lay firm hold on real life.", "dagbani": "Nyin’ ka n vili gbibi" }, { "english": "You are the one I cling to.", "dagbani": "gbarigu maa daa kul vili" }, { "english": "the lame man just clung to Peter and John and held them tight.", "dagbani": "Pita mini Jɔn gbibi kirikiri" }, { "english": "to stain, darken, dry with smoke", "dagbani": "vili" }, { "english": "to swing sth. around", "dagbani": "vilina" }, { "english": "shake one's head", "dagbani": "vili zuɣu" }, { "english": "I would be able to make long speeches at you and shake my head over you.", "dagbani": "N naan tooi yɛli ya yɛtɔɣa pam, ka vili n zuɣu niŋ ya." }, { "english": "The Earth will stagger like a drunkard and sway like a shelter.", "dagbani": "Chɛliya ka ti gbibi ti ni mali tahima shɛli yɛda la kirikiri ka di viini n-ginda" }, { "english": "wander around, go off-course", "dagbani": "viini n-ginda" }, { "english": "Let us hold unswervingly to the hope we profess.", "dagbani": "Chɛliya ka ti gbibi ti ni mali tahima shɛli yɛda la kirikiri ka di viini n-ginda" }, { "english": "to die (fig.)", "dagbani": "kpi" }, { "english": "to unwind (as a bandage)", "dagbani": "viligi" }, { "english": "to perform a pending action", "dagbani": "viligi" }, { "english": "They have performed Dawuni's funeral (which has been pending).", "dagbani": "Bɛ viligi Dawuni kuli." }, { "english": "the prophet unwrapped the bandage he had tied round his face.", "dagbani": "anab’ maa daa viligi tan’ shɛli o ni zaŋ lo o ninni maa" }, { "english": "The next day he brought the person and greeted the chief and said to him", "dagbani": "nyɛmi ni o sa yaa nyɛ binshɛli n-ʒi na." }, { "english": "a bandage, wrapping", "dagbani": "viligu" }, { "english": "be miserable, wretched", "dagbani": "vilim" }, { "english": "to make sb. miserable, wretched", "dagbani": "vilim" }, { "english": "delay unnecessarily, waste time", "dagbani": "vilim" }, { "english": "misery", "dagbani": "vilima" }, { "english": "waste of time", "dagbani": "vilima" }, { "english": "soot, charred material", "dagbani": "villi" }, { "english": "miserable", "dagbani": "'viluŋ" }, { "english": "wretched", "dagbani": "'viluŋ" }, { "english": "description of sweet smell", "dagbani": "vum" }, { "english": "The person who wants to have a good scent fries onion leaves.", "dagbani": "Ŋun bɔr’ o vum ŋuna n-chimd’ o gabo." }, { "english": "be tight (e.g. clothes)", "dagbani": "vimsi" }, { "english": "hold tightly", "dagbani": "vimisi mali" }, { "english": "Be off!, Go away! (said to an inferior).", "dagbani": "vini" }, { "english": "valley", "dagbani": "vinvamli" }, { "english": "Lot chose the valley of the Jordan River.", "dagbani": "Lɔt daa pii Jɔɔdɛn Mɔɣili vinvamli polo maa." }, { "english": "Valleys and hollows fill the whole area.", "dagbani": "Vumvama mini naɣilima kuli pali la nimaani ʒii zaa." }, { "english": "this is what", "dagbani": "yi Duuma ŋɔ ni" }, { "english": "far up, high up, far away", "dagbani": "vinvimni" }, { "english": "laziness, slothfulness", "dagbani": "vinyaɣili" }, { "english": "Tamale and NT", "dagbani": "gbinnyadz" }, { "english": "TN", "dagbani": "Tuun’" }, { "english": "big", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "boys", "dagbani": "tumbu" }, { "english": "head", "dagbani": "tiri" }, { "english": "child", "dagbani": "nir’" }, { "english": "adopt", "dagbani": "yiko" }, { "english": "but", "dagbani": "amaa" }, { "english": "see", "dagbani": "vinyaɣili" }, { "english": "if", "dagbani": "chɛ" }, { "english": "child", "dagbani": "nir’" }, { "english": "servant", "dagbani": "leerila" }, { "english": "again", "dagbani": "dabili" }, { "english": "Hard work gives a person power, but laziness make a person become a slave.", "dagbani": "anyinsi, gbinyaɣili, wawuluŋ, zinyaɣili." }, { "english": "reluctance", "dagbani": "vinyaɣiluŋa" }, { "english": "All your teeth are discoloured and you are reluctant to smile; then what if you were a kola nut seller?", "dagbani": "A nyina lee kpi zaa ka lari niŋ a vinyaɣili ka a yi di kɔhiri guli ŋuna?" }, { "english": "lazy person", "dagbani": "vinyaɣilana" }, { "english": "lazy person", "dagbani": "vinnyaɣilana" }, { "english": "lazy persons", "dagbani": "vinyaɣinima" }, { "english": "lazy persons", "dagbani": "vinnyaɣinima" }, { "english": "lazy person", "dagbani": "vinyaɣililana" }, { "english": "As a door turns back and forth on its hinges, so the lazy person turns over in bed.", "dagbani": "Kaman chɛulɔnim’ ni kul gbibi punu ka di viini gindi shɛm la, lala ka vinyaɣilan’ gba be o garo zuɣu." }, { "english": "The lazy person turns over on their bed.", "dagbani": "Vinyaɣilan’ zaŋ o nuu tim" }, { "english": "The lazy person puts his hand in the t.z. bowl and is too tired to bring it to his mouth.", "dagbani": "saɣ’ ŋman’ ni, ka wumsim mal’ o pam ni o zaŋ li ti kpar’ o noli ni." }, { "english": "A lazy person refuses to use a hoe but will not refuse a morsel of food.", "dagbani": "Vinyaɣililana zaɣisi kuli ku zaɣisi bɔrili." }, { "english": "The lazy person’s stomach is loose; it never becomes firm.", "dagbani": "Vinyaɣililana puli niŋ wɔɣawɔɣa ku niŋ kiŋkiŋ." }, { "english": "they are lazy.", "dagbani": "tuunkpɛmalana." }, { "english": "a sweat-fly", "dagbani": "vinyaɣiluŋa" }, { "english": "birth-place, origin", "dagbani": "virili" }, { "english": "to perform ritual [type], to observe the rite of mashing a piece of liver or new yam on the place of sacrifice", "dagbani": "viri" }, { "english": "to go on an adventure", "dagbani": "viri" }, { "english": "a stream", "dagbani": "virili" }, { "english": "a stream.", "dagbani": "virili" }, { "english": "owl [sp.]", "dagbani": "vitahingbani" }, { "english": "all sorts of owls will perch on its rooftops.", "dagbani": "vikpiluri mini vitahingbana ti tam di mɔpilinyuhi zuɣu" }, { "english": "to open slightly in order to peep into", "dagbani": "vii" }, { "english": "Lord, part the heavens and come down!", "dagbani": "Yawɛ, viim’ sagbana ka shee na." }, { "english": "make accessible", "dagbani": "vii" }, { "english": "to reveal a secret; to divulge", "dagbani": "vii gbini" }, { "english": "You reveal your secrets to somebody.", "dagbani": "A viir'a gbini n-wuhir’ so." }, { "english": "Your way of speaking betrays you.", "dagbani": "A yɛtɔɣa viig' a gbini." }, { "english": "animal-herding, shepherd-work.", "dagbani": "biŋkɔbigulibo" }, { "english": "the Lord took me from tending the flock", "dagbani": "Yawɛ daa yihi ma biŋkɔbigulibo maa" }, { "english": "saleable item/s, anything for sale.", "dagbani": "biŋkɔhirigu" }, { "english": "musical instruments.", "dagbani": "biŋkumda" }, { "english": "The instrumentation for the Bila(-dance) is: bass drum, whistles and also hourglass-drums.", "dagbani": "Bila biŋkumda n-nyɛ: guŋgɔŋ, yuhi, nti pahi lunsi zuɣu." }, { "english": "The director of music plays stringed instruments and sings.", "dagbani": "Baansi\ntoondana n-zaŋ biŋkumda din mali mihi ŋme n-yili" }, { "english": "he came hear the house and heard the sound of the musical instruments at the party.", "dagbani": "(o) miri yiŋ’ na wum dɛma biŋkumda kumsi" }, { "english": "musician", "dagbani": "biŋkumdiŋmɛra" }, { "english": "singers and musicians who can play instruments well, such as 'harps', fiddles and tambourines.", "dagbani": "baansi mini biŋkumdiŋmɛriba bɛn ni tooi ŋme" }, { "english": "the fat of an animal", "dagbani": "biŋkpam" }, { "english": "Aaron's sons ... take the meat he has cut up and the animal's head and fat.", "dagbani": "Aduna bidibisi ... la zaŋ o ni ŋmahiŋmahi nim’ shɛŋa maa mini binzuɣu ni" }, { "english": "a corpse, carcase, sth. that died naturally.", "dagbani": "biŋkpiŋ" }, { "english": "You crushed Rahab like one of the slain.", "dagbani": "A ŋme n-wurisi Rahab kaman biŋkpiŋ la" }, { "english": "You eat meat with blood in it, you worship idols, and you murder.", "dagbani": "Yi ŋubirila biŋkpima, ka jɛmdi buɣa, ka kuri niriba" }, { "english": "an old rag", "dagbani": "biŋkpiŋ" }, { "english": "a powder-puff", "dagbani": "poora biŋkpiŋ" }, { "english": "Like: kum", "dagbani": "kum" }, { "english": "Similar: jifa", "dagbani": "jifa" }, { "english": "Similar: binchɛrili", "dagbani": "Syn: binchɛrili" }, { "english": "a small thing", "dagbani": "biŋkpiiŋa" }, { "english": "diarrhœa, watery stool", "dagbani": "biŋmaa" }, { "english": "a statue, image", "dagbani": "biŋŋmahindili" }, { "english": "the statue lay on the bed and its head rested on the goat-hair pillow", "dagbani": "biŋŋmahindli maa do garo zuɣu, ka di zuɣu kuɣi bukɔbiri difɛli" }, { "english": "smock [type]", "dagbani": "biŋŋmaa" }, { "english": "smocks", "dagbani": "binŋmahi" }, { "english": "You will fold it up like a smock.", "dagbani": "A ni kpab’ li kaman biŋŋmaa la" }, { "english": "When a Dagomba youth becomes a teenager he has to have a smock, pantaloons and also boots.", "dagbani": "Dagban nachimbila yi daa saɣi nachimbila di simdi ni o mali biŋŋmaa, kurugu, nti pahi muɣiri zuɣu." }, { "english": "ginger and pepper", "dagbani": "bio" }, { "english": "a soft drink made with sugar and pepper or ginger", "dagbani": "bio" }, { "english": "ginger-beer", "dagbani": "bio" }, { "english": "beer", "dagbani": "bio" }, { "english": "pito, local beer", "dagbani": "dam" }, { "english": "'ginger-beer'", "dagbani": "bio" }, { "english": "pool", "dagbani": "biɔŋ" }, { "english": "pool", "dagbani": "biɛŋ" }, { "english": "youth, youthfulness", "dagbani": "bipalitali" }, { "english": "Forgive the offence of the sins of my youth and my rebellious ways.", "dagbani": "Chɛli n ni daa tum alahichi shɛŋa mini tuumbiɛ’ shɛŋa m bipalital’ ni la taali." }, { "english": "The wind is the friend of the cock, and the wind is the one who reveals the cock’s bottom.", "dagbani": "pɔhim, pɔhim mi n-viiri nolɔɣu gbini." }, { "english": "secret is revealed", "dagbani": "gbini vii" }, { "english": "A hypocrite is soon discovered.", "dagbani": "Bilkɔɣino gbini bi yaɣsir’ viibu." }, { "english": "the one who behaves perversely will be found out", "dagbani": "ŋun doli bilikɔnsi soli, o gbini ni vii" }, { "english": "unfold", "dagbani": "vihi, vɔbisi" }, { "english": "to swing around", "dagbani": "viili" }, { "english": "to strut", "dagbani": "viili" }, { "english": "As a door turns back and forth on its hinges, so the lazy person turns over in bed.", "dagbani": "Kaman chɛulɔnim’ ni kul gbibi punu ka di viini gindi shɛm la, lala ka vinyaɣilan’ gba be o garo zuɣu." }, { "english": "viili - Plural", "dagbani": "viilinda" }, { "english": "to pull sb./sth.", "dagbani": "vo" }, { "english": "they pulled Jeremiah out of the well.", "dagbani": "vo Jɛrimia kɔbiliga maa ni yihina" }, { "english": "Just stand there and say it is a cow and it will pull you into the thick grass.", "dagbani": "Ʒɛya ka yɛli ni nahu ka o vo a kpe kaɣili ni." }, { "english": "pull along (as truck/trolley), lead along (as blind).", "dagbani": "vo" }, { "english": "three goat-kids.", "dagbani": "bɛ vo li duhi dul’ na nti" }, { "english": "they drag it (net) up onto the bank and sit down to sort out the good fish.", "dagbani": "ʒini n-gahim zin’ suma" }, { "english": "they be blind leaders of the blind. And if the blind lead the blind, both shall fall into the ditch.", "dagbani": "Ba nyɛ la zoomba bɛn vɔri bɛ taaba. Ka zom'yi vɔri zoma, bɛ niriba ayi maa zaa nin ti lu la bɔɣiri ni." }, { "english": "(blind) Samson spoke to", "dagbani": "Samsin daa ti yɛli ninvuɣ’ so ŋun gbib’ o nuu vɔr’ o" }, { "english": "the person who was holding his hand and leading him.", "dagbani": "Zom’ yi ti yɛli ni o ni go, ŋun vɔr’ o m-be" }, { "english": "If the blind person says he is going to travel, it means that the one leading him is standing close by.", "dagbani": "nyomayoma." }, { "english": "dapple-grey horses were pulling the fourth chariot.", "dagbani": "wɔr’ fufuhisi vɔri chɛchɛbuŋ’ din pah’ anahi" }, { "english": "all the Israelites will get ropes and come", "dagbani": "Izraɛlnim’ zaa ni bo gabisi yina nti vo tiŋ’ maa ti bahi zolɔŋ ni" }, { "english": "lead astray", "dagbani": "kpɛhi yɔɣu" }, { "english": "promiscuity has led them astray", "dagbani": "yǤdzu zina niŋbu n-vo ba kpɛhi yɔɣu" }, { "english": "tell rosary", "dagbani": "vo tasibaha" }, { "english": "out and drag the town away into a ravine", "dagbani": "yada ni zalidi tiŋ y' ebli" }, { "english": "His face is wrinkled.", "dagbani": "O ninni vo n-vomi." }, { "english": "a leader, puller", "dagbani": "vɔra" }, { "english": "A blind person is not greater than the one who leads him/her.", "dagbani": "Zom’ bi kpɛm’ o vɔra." }, { "english": "A blind man is not older than the one leading him.", "dagbani": "Zom’ bi kpɛm (o vɔra) o darita." }, { "english": "to peep, peer, glance", "dagbani": "vɔbisi" }, { "english": "As she was peeping", "dagbani": "O ni daa kumdi maa ka o ti vɔbisi lihi siliga maa puuni" }, { "english": "weeping she peeped into the tomb.", "dagbani": "vɔbisi lihi." }, { "english": "he stands behind our wall and peeps and looks in our windows.", "dagbani": "ŋuna n-ʒe ti gooni nyaaŋa n-vɔbisiri lihiri ti takɔriti ni" }, { "english": "Sisera's mother peered out of the window.", "dagbani": "Sisɛra ma daa vɔbisiri lihiri takɔro ni." }, { "english": "pulling", "dagbani": "vɔbu" }, { "english": "to eat a hole (as a canker)", "dagbani": "vɔɣi" }, { "english": "people who were niggling at it were those who caused the bad feelings.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn vɔɣi li maa, bɛn m-bili lala sintani maa" }, { "english": "to make a chink", "dagbani": "vɔɣi" }, { "english": "to erode (as rain)", "dagbani": "vɔɣi" }, { "english": "fall off in chunks (as plaster from a wall)", "dagbani": "vɔɣi" }, { "english": "a leaf", "dagbani": "vɔɣu" }, { "english": "leaves", "dagbani": "vari" }, { "english": "if the wind should blow a leaf and they hear the sound they will run away.", "dagbani": "pɔhim yi ti ʒiɛri vɔɣu ka bɛ wum di damli bɛ ni guui" }, { "english": "like the grass they will wither, like leaves they will soon die away.", "dagbani": "bɛ ni zaɣi kaman mɔri la; ka suui kaman vari la." }, { "english": "When a leaf on a tree becomes (red) dry, it will fall off.", "dagbani": "Vɔɣu yi moora, di yɛn tɔhigimi." }, { "english": "getting leaves and it pains the (hard-wood) shia tree.", "dagbani": "A bi kabigi vɔɣu pa n zuɣu." }, { "english": "cannabis, marijuana, 'wee'", "dagbani": "nyu vari" }, { "english": "it is from smoking tobacco or 'wee' that they get them (diseases).", "dagbani": "di nyɛla taba mini vari nyubu ni ka bɛ nyɛ li" }, { "english": "Smokers waste a lot of money in smoking tobacco and also leaves like 'wee'.", "dagbani": "saɣindi bɛ liɣiri pam shigaari nyubu ni n-ti pahi vari, kaman (wee)." }, { "english": "to sip", "dagbani": "vɔhi" }, { "english": "a cave", "dagbani": "vɔkabili" }, { "english": "to cut off a portion", "dagbani": "vɔkki" }, { "english": "hole", "dagbani": "voli" }, { "english": "you get it (money) only to put in a pocket with holes in.", "dagbani": "yi mal’ li (liɣiri) n-surila aziifu shɛŋa din mali voya ni la" }, { "english": "the door.", "dagbani": "daa" }, { "english": "(they) climbed on top of the room and made a hole exactly above Jesus.", "dagbani": "bɛ dula duu maa zuɣusaa nti chib’ voli Yisa zuɣusaa diɛde" }, { "english": "Whatever grows horns cannot go into a hole.", "dagbani": "Bin’ ŋun bili yila ku kpe voli ni." }, { "english": "hole in the ground", "dagbani": "bɔɣili" }, { "english": "hole in a tree", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "a cave, hole in the rock.", "dagbani": "tampiŋ voli daa" }, { "english": "there was a cave there handy for Saul", "dagbani": "damdi yɔɣu ni" }, { "english": "he went in to relieve himself", "dagbani": "handy for Saul, and" }, { "english": "David and his men were there in the cave", "dagbani": "Dauda min’ o nniriba gba daa be voli maa puuni ha" }, { "english": "cave", "dagbani": "voli" }, { "english": "a cave, hole in rocks", "dagbani": "vɔyaɣu" }, { "english": "a cave, hole in rocks", "dagbani": "voyaɣu" }, { "english": "a cave, hole in rocks (plural)", "dagbani": "vɔyari" }, { "english": "a cave, hole in rocks (plural)", "dagbani": "voyari" }, { "english": "Bury me in the cave at Ephron's farm.", "dagbani": "Ɛfurɔn ... puu la ni bury me in the cave at Ephron's farm." }, { "english": "So choose whichever of our 'tombs' you like and bury your dead in it.", "dagbani": "Dinzuɣu piim’ a ni bɔri ti voyari ŋɔ ni shɛli n-zaŋ a kpim’ maa sɔɣi di ni" }, { "english": "to wrinkle", "dagbani": "vooi" }, { "english": "to wrinkle (plural)", "dagbani": "voora" }, { "english": "His face is wrinkled.", "dagbani": "O ninni vo n-vomi." }, { "english": "pull (along)", "dagbani": "vooi" }, { "english": "He pulled me out of a dangerous pit, out of the quicksand.", "dagbani": "O vooi ma yihi barina bɔɣ’ zilinli ni na, ka firigi ma baɣiri ni." }, { "english": "The chief got excited and pulled out an arrow to shoot.", "dagbani": "Naa niŋ nyam ka o vooi piɛm ni o to" }, { "english": "And they dragged the net ashore.", "dagbani": "Ka bɛ vooi laŋ' maa n-du duli na." }, { "english": "If a person wears a hat and pulls it down over his", "dagbani": "Nira yi pili zuɣupiligu n voo' li m-pa o gbɛɣu zuɣu ..." }, { "english": "forehead ...", "dagbani": "alahachi malila yɛliyura binyɛra din voori niriba sin has desirable things that attract people. " }, { "english": "Lot pulled the door open.", "dagbani": "Lɔt daa vooi dunoli yo" }, { "english": "his own evil desires draw him into it (wrongdoing).", "dagbani": "omaŋmaŋ’ kɔr’ biɛri yi ti voog’ o n-kpɛhi di ni" }, { "english": "to tighten, string a bow, draw a bow.", "dagbani": "Syn: vo; darigi, dari Cpart: daai1. Note: sn " }, { "english": "he prepared to shoot an arrow.", "dagbani": "o vooi piɛm ni o to" }, { "english": "a bow which they string to shoot.", "dagbani": "vooi tɔb’ shɛli ni bɛ to" }, { "english": "If a person takes my seven locks of hair and puts them on the loom and weaves them, and gets the peg and wedges them in tightly so that it is firm.", "dagbani": "Nir’ yi zaŋ n zab’ kpil’ ayopɔin ŋɔ niŋ kpalu’ dari ni n-wuɣi li, ka bo kpaa shɛbisi di ni vooi li ka di kpaŋ" }, { "english": "he tightened his belt and ran.", "dagbani": "voog’ o shɛlɔrigu lo n-zo" }, { "english": "pulling the strings on a guŋgɔŋ drum to tighten the heads", "dagbani": "vooi guŋgɔŋ" }, { "english": "drum to tighten the heads.", "dagbani": "guŋgǤŋ" }, { "english": "to draw, inhale (on cigarette, pipe)", "dagbani": "vooi tabaduɣu" }, { "english": "to taste (liquid), sample", "dagbani": "vooi" }, { "english": "take a pull at (a drink)", "dagbani": "cf Eng." }, { "english": "And he tasted the water which had become wine.", "dagbani": "K’o vooi kɔ' shɛli din lɛbigi wain maa." }, { "english": "the best man tasted the water which had become wine.", "dagbani": "ango zo maa vooi ko’ shɛli din leei wain maa" }, { "english": "And he tastes a bit of hot pito.", "dagbani": "K’o vooi da'tulim biɛla." }, { "english": "taste-and-try", "dagbani": "nyahi" }, { "english": "to vote", "dagbani": "vooti" }, { "english": "Pl: votes", "dagbani": "vootibu" }, { "english": "abstain from voting", "dagbani": "zaɣisi vootibu" }, { "english": "Last year Abu abstained during voting but this year he voted.", "dagbani": "Yuunila Abu daa zaɣisi vootibu; amaa yuuni ŋɔ o vootiya" }, { "english": "to rumble", "dagbani": "vu" }, { "english": "Let the sea resound, and everything in it.", "dagbani": "Teeku mini binshɛɣukam zaa din be di puuni vuma" }, { "english": "It was rumbling 'as loud as an earthquake'.", "dagbani": "vurimi kaman tiŋgbani n-damdi pampam la." }, { "english": "'a buzzing in the ears'", "dagbani": "vu" }, { "english": "'the ears of those who hear about it will ring'", "dagbani": "ŋunkam ti wum di yɛla tiba ni vura." }, { "english": "to threaten (of a storm)", "dagbani": "Cham’ ti di ka nyu" }, { "english": "Go and eat and drink, because rain is coming.", "dagbani": "Di daa bi yuui ka saa ku n-zibigi, ka pɔhim gbaai ʒiɛbu, ka sa’ kurili dii piligi mibu" }, { "english": "... it\\'s going to rain.", "dagbani": "... saa vura." }, { "english": "Not long afterwards the sky loured and grew dark, and the wind began to blow, and a torrential rain started to fall.", "dagbani": "... saa ku n-zibigi, ka pɔhim gbaai ʒiɛbu, ka sa’ kurili dii piligi mibu" }, { "english": "lion", "dagbani": "dari" }, { "english": "white man", "dagbani": "Silimiiŋa" }, { "english": "horse", "dagbani": "buŋa" }, { "english": "to quarrel", "dagbani": "vu vuri" }, { "english": "crawl, creep, drag along the ground, as reptile", "dagbani": "vu tiŋa" }, { "english": "to scuff the feet, shamble", "dagbani": "vu naba" }, { "english": "come near", "dagbani": "vu miri" }, { "english": "the Philistine approached David", "dagbani": "Filistia doo maa daa vu m-miri Dauda" }, { "english": "a type of magic medicine.", "dagbani": "vua" }, { "english": "a charm to bring one luck.", "dagbani": "vua" }, { "english": "plenty.", "dagbani": "vub" }, { "english": "have holes (cloth).", "dagbani": "vubi" }, { "english": "See main entry: vibigi. collapse.", "dagbani": "vubigi" }, { "english": "See main entry: vuri1. Variant: vubɔrili. Pl: vubɔriba.", "dagbani": "vubɔra" }, { "english": "a belligerent person.", "dagbani": "vubɔra" }, { "english": "it is not right that he (a church leader) should be a drunkard or a rowdy.", "dagbani": "dam kuuna bee vubɔra" }, { "english": "The one who understands proverbs is a quarrelsome person.", "dagbani": "Ŋun baŋ ŋahili ŋuni nyɛ vubɔra." }, { "english": "Anyone who uses proverbs is a quarrelsome person.", "dagbani": "Ŋahiŋahara kam nyɛla vubɔrili." }, { "english": "Similar: vuyɔra.", "dagbani": "vuyɔra." }, { "english": "685", "dagbani": "vuɣu." }, { "english": "a ridge, furrow, raised bed", "dagbani": "vuɣa" }, { "english": "ridges, furrows, raised beds", "dagbani": "vuɣisi" }, { "english": "His cheeks are like beds of spice.", "dagbani": "O kparima ŋmanila tulaale tihi vuɣa." }, { "english": "(you) make the furrows lie flat.", "dagbani": "chɛ ka vuɣisi doya baalim." }, { "english": "a farmer/ploughman ploughs up furrows.", "dagbani": "kaman pukpara ni wɔriti vuɣisi shɛm la" }, { "english": "A liar is hoeing up the first side of the ridges on his farm, but truth is looking for the seeds (to be sown on the ridges).", "dagbani": "Ʒiri wɔriti vuɣisi ka yɛlimaŋli doli pinda." }, { "english": "A liar is hoeing up the first side of the ridges on his farm, but truth follows the turning them back.", "dagbani": "Ʒiri wɔriti vuɣisi ka yɛlimaŋli doli pinda." }, { "english": "to uproot, be uprooted", "dagbani": "vuɣi" }, { "english": "a rock can be uprooted from where it lies", "dagbani": "tampiɔŋ vuɣiri di dooshee" }, { "english": "Naa Gbewaa called Subee and told him to go ahead of Shitobu and clear away the stones and treestumps so that he could come along behind", "dagbani": "Naa Gbewaa boli Subee na nti yɛli o ni o garimi Shitobu tooni n-vuɣimi kuɣa ni tigbira ka o doli." }, { "english": "Samson", "dagbani": "Samsin" }, { "english": "woke up and pulled the beam out of the loom.", "dagbani": "ti’ shɛlikam ni vuɣi lu" }, { "english": "every tree will be uprooted and fall.", "dagbani": "Nira yi vuɣiri tigbura ti ni nya o ni yɛn kɔri shɛm." }, { "english": "If a person is uprooting tree stumps, we will see how he will farm.", "dagbani": "Nira yi vuɣiri tigbura ti ni nya o ni yɛn kɔri shɛm." }, { "english": "to pull (as teeth).", "dagbani": "lihirila" }, { "english": "The old\npeople look after the children when they are getting teeth and the children look after the old people when their\nteeth are being pulled out.", "dagbani": "Ninkura lihirila bihi ka bɛ nyina bilinda ka bɛ (bihi) mi ti lihi ba ka bɛ dini vuɣi" }, { "english": "shoot (like a shooting star).", "dagbani": "lihirila" }, { "english": "guide-row, first furrow made in a farm", "dagbani": "vuɣilaa" }, { "english": "Thieves are quarrelling over the first row of yams; what is the owner of the farm saying?", "dagbani": "Tayiɣinima/Tayiɣisi n-zabiri vuɣilaa nyuya zuɣu ka puulana ŋun’ yɛn yɛl’la wula?" }, { "english": "to 'humbug'", "dagbani": "vuɣili" }, { "english": "to disturb", "dagbani": "vuɣili" }, { "english": "to be importunate", "dagbani": "vuɣili" }, { "english": "to 'humbug'", "dagbani": "vuɣili" }, { "english": "to disturb", "dagbani": "vuɣili" }, { "english": "to be importunate", "dagbani": "vuɣili" }, { "english": "furrows", "dagbani": "vuɣisi" }, { "english": "all-enveloping noise?", "dagbani": "vuɣɔbu" }, { "english": "'on that day the heavens will pass away with a loud noise'. [2PE 3:10]", "dagbani": "di saha maa zuɣusaa ni ti vuui ni vuɣɔbu pam" }, { "english": "a noise, uproar", "dagbani": "vuɣu" }, { "english": "a quarrel, brawl", "dagbani": "vuɣu" }, { "english": "a seed-bed, raised bed or ridge for plants", "dagbani": "vuɣu" }, { "english": "empty, hollow, vacant", "dagbani": "vuɣu" }, { "english": "King Nebuchanezzar of Babylon has devoured me, smashed me sucked me dry; [JER 51:34]", "dagbani": "Babilɔn Naa Nɛbukadnɛza vali ma. O kabisi ma; o chɛ ka n kpalimla zaɣ’ vuɣu." }, { "english": "to breathe, be alive", "dagbani": "vuhi" }, { "english": "breath of life into his nose.", "dagbani": "A yi bi nyuri shigaari ka a mini ŋun nyuri li gberi duu, di ni tooi niŋ ka a vuhi li niŋ a puuni kamani a gba nyu li mi la." }, { "english": "If you don't smoke and are in a room with someone who is smoking, you can breathe it into yourself and it is as if you were smoking.", "dagbani": "Din tooi lan chɛ ka a vuhibu mali ʒiɛɣu." }, { "english": "to pant", "dagbani": "vuhi parim" }, { "english": "have a respite", "dagbani": "nya nyee vuhi" }, { "english": "snore", "dagbani": "vuhi gosima" }, { "english": "breathe a sigh of relief", "dagbani": "vuhi fuu" }, { "english": "like when someone lets out a breath", "dagbani": "kaman nir’ ni yi vuhi pɔhim bahi la" }, { "english": "when they were at rest again", "dagbani": "bɛ ni daa ti nya nyee vuhi saha shɛli" }, { "english": "I will pant", "dagbani": "N ni vuhi parim" }, { "english": "wheeze (as person suffering from asthma)", "dagbani": "vuhi fiɛfiɛ" }, { "english": "puff", "dagbani": "vuhi n-yaɣisi" }, { "english": "Abu rode a bicycle and was puffing.", "dagbani": "Abu bala chɛchɛ ka vuhiri n-yaɣisira." }, { "english": "hold one's breath", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "to rest", "dagbani": "vuhi" }, { "english": "sit under this tree and rest.", "dagbani": "ʒini tia ŋɔ gbini vuhi" }, { "english": "and took a rest from all the work he had done.", "dagbani": "ka vuhi o ni daa tum tuun’ shɛŋa maa zaa vuhim" }, { "english": "I will", "dagbani": "N ni chɛ ka a nya nyee vuhi a dimnim’ zaa sani." }, { "english": "give you rest from all your enemies.", "dagbani": "Chɛliya ka ti yi kpaŋa chaŋ luɣ’ shɛli ti vuhi biɛla." }, { "english": "Let's go aside and go somewhere to rest a little.", "dagbani": "vuhiri Asibiri ni Alahiri" }, { "english": "resting on Saturday and Sunday ... It is very good for people to rest.", "dagbani": "Di viɛli pam, nira yi vuhira." }, { "english": "To work and rest is better than to speak and rest.", "dagbani": "Tum vuhi n-gari yɛli vuhi." }, { "english": "rest is better than to speak and rest.", "dagbani": " tum ‘work’." }, { "english": "be lucky, fortunate.", "dagbani": "tiŋgbani vuhiri ‘a fertile, prosperous land’." }, { "english": "it was on a fertile hill.", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "tiŋgbani din vuhiri leei wubilim tiŋgbani", "dagbani": "a prosperous land becomes a weed-infested plot." }, { "english": "to expire, die (euphemism).", "dagbani": "Sulemaana daa ti vuhi ka bɛ zaŋ o ti sɔɣ’ o ba Dauda tiŋ’ la ni" }, { "english": "a living being", "dagbani": "vuhirigu" }, { "english": "You (God) give them enough and satisfy the needs of all living things.", "dagbani": "A ti ba pam, ka chɛ ka vuhirigu kam di n-tiɣi." }, { "english": "every living thing was eating its (tree's) fruits.", "dagbani": "vuhirigu kam diri di wala" }, { "english": "breath", "dagbani": "vuhim" }, { "english": "and breathed the breath of life into his nose.", "dagbani": "ka vuhi nyɛvili vuhim niŋ o nyee ni" }, { "english": "God's breath bring the cold so that the great waters freeze.", "dagbani": "Naawuni vuhim n-tahiri maasim na, nti chɛ ka ko’ titaŋa kilim" }, { "english": "The body needs plenty of rest.", "dagbani": "Niŋgbuna bɔri vuhim pam." }, { "english": "This can also cause difficulty in breathing.", "dagbani": "Di ni tooi lan chɛ ka vuhim niŋ tom" }, { "english": "breathing", "dagbani": "vuhim niŋ tom" }, { "english": "rest, leisure", "dagbani": "vuhim" }, { "english": "He took a rest from all the work he had done.", "dagbani": "ka vuhi o ni daa tum tuun’ shɛŋa maa zaa vuhim" }, { "english": "suitable, fertile place", "dagbani": "vuhim shee" }, { "english": "some (seeds) again fell in good soil", "dagbani": "shɛŋa (bimbira) mi lu vuhim shee" }, { "english": "day of rest, sabbath", "dagbani": "vuhim dabsili" }, { "english": "spirit", "dagbani": "vuhim" }, { "english": "Holy Spirit", "dagbani": "Vuhim Kasi" }, { "english": "the Holy Spirit, the Third Person of the Trinity in Christian Doctrine.", "dagbani": "Vuhim Kasi" }, { "english": "whistle.", "dagbani": "vuli" }, { "english": "to roast sth., cook over an open fire.", "dagbani": "vuli" }, { "english": "wrap.", "dagbani": "vuli" }, { "english": "a reedbuck.", "dagbani": "vuliɣu" }, { "english": "reedbucks.", "dagbani": "vula" }, { "english": "a (young) male reedbuck.", "dagbani": "vulidibga" }, { "english": "reedbucks (young, male).", "dagbani": "vulidibisi" }, { "english": "to whistle.", "dagbani": "vulim" }, { "english": "whistle", "dagbani": "vuli" }, { "english": "reedbucks.", "dagbani": "vulinda" }, { "english": "whistle.", "dagbani": "vuuna" }, { "english": "to whistle (as a tune).", "dagbani": "vulim vuliŋga" }, { "english": "he will whistle to call people from every part of the world.", "dagbani": "vulim vuliŋga boli dunia ŋɔ luɣ’ shɛlikam niriba" }, { "english": "If someone is whistling a tune, later on he/she will sing.", "dagbani": "Nira yi vulim vuliŋga, o ni lan yili di yila." }, { "english": "song.", "dagbani": "Ndev" }, { "english": "vuliŋga.", "dagbani": "vuliŋga" }, { "english": "mud-wasp", "dagbani": "vulinvuŋa" }, { "english": "So-and-so is a mud wasp.", "dagbani": "Zaɣila nyɛla vulinvuuniga." }, { "english": "mud-wasp", "dagbani": "vulinvuuŋa" }, { "english": "person who does not know his father", "dagbani": "vulinvuuŋa bia" }, { "english": "whistling", "dagbani": "vuliŋga" }, { "english": "to whistle (as a tune)", "dagbani": "vulim vuliŋga" }, { "english": "he will whistle to call people from every part of the world", "dagbani": "o ni vulim vuliŋga boli dunia ŋɔ luɣ’ shɛlikam niriba" }, { "english": "If a someone is whistling a tune, later on he/she will sing the song", "dagbani": "Nira yi vulim vuliŋga, o ni lan yili di yila" }, { "english": "track of snake", "dagbani": "vulo" }, { "english": "anything drawn on the ground", "dagbani": "vulo" }, { "english": "boundary-line", "dagbani": "vulo" }, { "english": "Bad people wipe out boundary-marks.", "dagbani": "Ninvuɣ’ biɛri nahiri tintarisi vulɔnima" }, { "english": "the edge of Arnon River was the boundary of the Moabites' country.", "dagbani": "Arinɔn Mɔɣili vulo maa n-daa nyɛ Mɔabnim’ tiŋgbani tariga" }, { "english": "flavour", "dagbani": "vum" }, { "english": "fragrance", "dagbani": "vum" }, { "english": "The person who wants to have a good scent fries onion.", "dagbani": "Ŋun bɔr’ o vum ŋuna n-chimd’ o gabo." }, { "english": "leaves", "dagbani": "nyo" }, { "english": "to smell sweet", "dagbani": "vum" }, { "english": "perfumed", "dagbani": "vum" }, { "english": "See main entry: vim.", "dagbani": "vum" }, { "english": "valley", "dagbani": "vumvamli" }, { "english": "noise, a noise", "dagbani": "vuri" }, { "english": "the sound of grindstones grinding", "dagbani": "nir’ ku lan wum ... nɛya nɛmbu vuri" }, { "english": "The sound of whips and the wheels of chariots", "dagbani": "Fiɛbisi vuri mini chɛchɛbunsi kalima vuri" }, { "english": "The person who has large luggage should not cause trouble", "dagbani": "Adiiku karililan’ di bɔri vuri" }, { "english": "An arrow pierces the frog’s mouth", "dagbani": "Piɛm to lɔŋ noli vuri ŋmaaya" }, { "english": "the noise it was making stops.", "dagbani": "" }, { "english": "I did see a crowd making a noise, but I didn't find out what it was.", "dagbani": "" }, { "english": "the noise increased.", "dagbani": "mo vuri daa mɔni" }, { "english": "pick a quarrel with X.", "dagbani": "bo X vuri" }, { "english": "see how this fellow is trying to pick a quarrel with us.", "dagbani": "nyamiya doo ŋɔ ni bɔri ti vuri shɛm" }, { "english": "noise abates, becomes quiet.", "dagbani": "vuri fo" }, { "english": "You made the noise of the sea be quiet.", "dagbani": "Nyini n-chɛ ka teeku vuri fɔra" }, { "english": "vuɣu vubɔra; vuyɔbo; vuyɔra.", "dagbani": "sn " }, { "english": "Note:", "dagbani": "ŋuhi." }, { "english": "to have the first taste of something, especially meat of a sacrificial animal given to a fetish", "dagbani": "vuri" }, { "english": "to have the first taste of something, especially meat of a sacrificial animal given to a fetish", "dagbani": "viri" }, { "english": "give way at the bottom (as a container), to cave in (as floor or grave)", "dagbani": "vurigi" }, { "english": "give way at the bottom (as a container), to cave in (as floor or grave)", "dagbani": "vurigira" }, { "english": "birthplace", "dagbani": "vurili" }, { "english": "sweet-smelling", "dagbani": "vurititi" }, { "english": "a child of paupers", "dagbani": "vuyakpibiga" }, { "english": "rowdiness", "dagbani": "vuyɔbo" }, { "english": "rowdy person", "dagbani": "vuyɔra" }, { "english": "strong drink (is) a brawler", "dagbani": "dam din kpɛma mi nyɛ vuyɔra" }, { "english": "to lessen, reduce, abate", "dagbani": "vuui" }, { "english": "to lessen, reduce, abate (plural form)", "dagbani": "vuura" }, { "english": "We will never fail; we will never be in trouble.", "dagbani": "Ti kul ku vuui; ʒiɛmani kam puuni muɣisigu shɛli ku paai ti." }, { "english": "we will not be moved", "dagbani": "vuui" }, { "english": "He has cut down in fierce anger all the might of Israel;.", "dagbani": "O vuui Izraɛlnim’ yaa o suhuyiɣisili puuni." }, { "english": "He’s removing the bag.", "dagbani": "O vuurla booto." }, { "english": "to lighten load, or removing some of contents of bag", "dagbani": "vuui" }, { "english": "After this important preliminary has been completed,", "dagbani": "sangali maa yi vuui" }, { "english": "The tribal marks tend to disappear.", "dagbani": "Chiha chihibu ŋmani ka di vuuya." }, { "english": "'the rich will pass away like the flower of a wild plant'", "dagbani": "azichilana ni ti vuui kaman mɔpuma ni kpahiri luri shɛm la" }, { "english": "to move, be moved", "dagbani": "vuui" }, { "english": "This world is standing firm and just won't move.", "dagbani": "Dunia ŋɔ kpɛmmi ʒiɛya, ka kul ku vuui." }, { "english": "he must not move his leg the least little bit.", "dagbani": "ŋun mira ka o lahi vuui o nampɔŋ maa hali yim gba" }, { "english": "whistling", "dagbani": "vuuna" }, { "english": "to dance", "dagbani": "wa" }, { "english": "Dance ye", "dagbani": "Wamiya waa paɣ’ o yuli." }, { "english": "a dance and praise his name!", "dagbani": "Gumachuɣu yi wari waa ka dɔɣi o bia, o gba zaŋdila waa yiɣisi zani." }, { "english": "If a chameleon dances while giving birth to a child, the child will also jump up and dance.", "dagbani": "Damba wari la daba ata laasabu." }, { "english": "Damba is danced for a total of three days.", "dagbani": "Suturi' shɛŋa bɛ ni mali wɔri li n-nyɛ: kurigu, ŋmaansuliga, nyolɔra, laɣipiɛliga, nti pahi Dagban' chinchini." }, { "english": "skirt", "dagbani": "it" }, { "english": "colobus-fur hat", "dagbani": "bukpahigu" }, { "english": "bra", "dagbani": "warila" }, { "english": "country cloth", "dagbani": "ɔmaŋa" }, { "english": "he was practising sorcery and flaunting himself as some great one.", "dagbani": "o daa warila bukpahigu ka wuhir’ omaŋa ni o nyɛla wɔɣirili" }, { "english": "to spin, wobble (like a top)", "dagbani": "so,sa ; wa" }, { "english": "empty snail-shell used as a top for play or divining device", "dagbani": "wa; wahi; wahi" }, { "english": "be going", "dagbani": "wa" }, { "english": "shut up and go", "dagbani": "shin a noli ka wara" }, { "english": "Go away and leave us alone!", "dagbani": "ka chɛ ti" }, { "english": "Get out! Get out! Murderer! Criminal!", "dagbani": "Wara, wara, nyin’ ninvuɣ’ kur’ ŋɔ, nyin’ ninvuɣ’ yoli ŋɔ." }, { "english": "go and leave the child.", "dagbani": "wari ka chɛ bia maa" }, { "english": "I don't know you people. Go away!", "dagbani": "n bi min ya. Wariya!" }, { "english": "very thin, emaciated", "dagbani": "wab" }, { "english": "You are thin and I am thin as a skeleton.", "dagbani": "A be pib’ ka m be wab’." }, { "english": "completely", "dagbani": "wabi" }, { "english": "He ate all the t.z.", "dagbani": "O di saɣim maa wabi." }, { "english": "lame person", "dagbani": "wabili" }, { "english": "shrub [sp.] used for sweeping the floor", "dagbani": "wabisa" }, { "english": "1. to become thin", "dagbani": "wabisi" }, { "english": "2. to strip off leaves", "dagbani": "wabisi" }, { "english": "chill", "dagbani": "wachi" }, { "english": "chill", "dagbani": "wɔchi" }, { "english": "shock", "dagbani": "wachi" }, { "english": "goose-bumps", "dagbani": "wachi" }, { "english": "long", "dagbani": "waɣa" }, { "english": "tall", "dagbani": "waɣawaɣa" }, { "english": "strong, tall and smooth-skinned people", "dagbani": "niriba bɛn mali kpiɔŋ, ka waɣawaɣa, ka bɛ niŋgbuna nyɛlisira" }, { "english": "to swarm, emerge in a mass.", "dagbani": "waɣi" }, { "english": "hordes of locusts came— locusts beyond number.", "dagbani": "toli mini sakɔri bɛn ka kalinli waɣi yɛrigi" }, { "english": "flies swarmed enormously and bothered them.", "dagbani": "zɔhi waɣi pam muɣisi ba" }, { "english": "hatch", "dagbani": "wɔɣi" }, { "english": "snakes", "dagbani": "wahu" }, { "english": "a snake-bitten person", "dagbani": "waɣidimda" }, { "english": "Once bitten, twice shy.", "dagbani": "Waɣidimdi' kurili zɔri dasampɔɣu." }, { "english": "A person who has previously been bitten by a snake fears dawadawa pods.", "dagbani": "Waɣidimdi' kurili zɔri dasampɔɣu." }, { "english": "snakebite", "dagbani": "waɣidimli" }, { "english": "This is a book that shows us how to give first aid for snakebite, and then get to Hospital.", "dagbani": "Buku ŋɔ nyɛla din wuhiri ti, ti yɛn doli so shɛli n tibi waɣi dimly biɛla, ka naai paai Ashibiti ni." }, { "english": "sloughed skin of snake", "dagbani": "waɣifuɣisinli" }, { "english": "a long snake [sp.]", "dagbani": "waɣigabili" }, { "english": "If you examine the species of snakes here in Dagbong: red-snake -- old-snake, rain-snake, long-snake, and python -- they are not dangerous poisonous snakes.", "dagbani": "A yi yuli ti Dagbaŋ ŋɔ waɣiri balibu puuni, waɣiʒɛɣu, sankuriginli, sheenwahu, waɣigabili, waɣimahili nyɛla bɛn pa waɣi shɛb' bɛn mali lɔgu be barina pam." }, { "english": "waɣiguriga", "dagbani": "disease that causes one to stoop over." }, { "english": "waɣigbahira", "dagbani": "snake charmer." }, { "english": "waɣilim", "dagbani": "distance." }, { "english": "waɣilinli", "dagbani": "a blister." }, { "english": "waɣimahili", "dagbani": "python. Python sebae sebae. a ni du n-tam ...wɔɣimaha" }, { "english": "species", "dagbani": "puuni" }, { "english": "red-snake", "dagbani": "waɣiʒɛɣu" }, { "english": "long-snake", "dagbani": "sankuriginli" }, { "english": "rain-snake", "dagbani": "sheenwahu" }, { "english": "python", "dagbani": "waɣigabili" }, { "english": "They are not dangerous poisonous snakes.", "dagbani": "waɣimahili nyɛla bɛn pa waɣi shɛb' bɛn mali lɔgu" }, { "english": "creeper [sp.]", "dagbani": "waɣimɔɣu" }, { "english": "long, tall.", "dagbani": "waɣinli" }, { "english": "slacken, let loose a little (like bolts or knots).", "dagbani": "waɣisi" }, { "english": "Slacken it (tourniquet) a little, (after) about half an hour.", "dagbani": "Waɣisimli biɛla, kaman hawa pirigili saha." }, { "english": "heron", "dagbani": "waɣivaanigu" }, { "english": "heron", "dagbani": "waɣivandiga" }, { "english": "heron", "dagbani": "wɔɣivaanigu" }, { "english": "heron", "dagbani": "wɔɣivaana" }, { "english": "their wings were like those of a stork", "dagbani": "bɛ kpiŋkpama ŋmani waɣivaanigu kpinkpama" }, { "english": "swallow, 'heron' and all such", "dagbani": "sakpaleeŋa ni wɔɣivaanigu min’ o balibu zaa" }, { "english": "the crux of the matter", "dagbani": "waɣizugu" }, { "english": "red snake", "dagbani": "waɣiʒiɛɣu" }, { "english": "they are not dangerous poisonous snakes", "dagbani": "pam" }, { "english": "If you examine the species of snakes here in Dagbong: red-snake -- old-snake, rain-snake, long-snake, and python -- they are not dangerous poisonous snakes.", "dagbani": "A yi yuli ti Dagbaŋ ŋɔ waɣiri balibu puuni, waɣiʒɛɣu, sankuriginli, sheenwahu, waɣigabili, waɣimahili nyɛla bɛn pa waɣi shɛb' bɛn mali lɔgu be barina pam." }, { "english": "suffering", "dagbani": "wahala" }, { "english": "Suffering doesn’t kill a child, but it teaches the child sense.", "dagbani": "Wahala bi kura bia ka wuhiri bia yɛm." }, { "english": "I know all their sufferings.", "dagbani": "M mi bɛ wahalanim’ maa zaa." }, { "english": "Sufficient unto the day is the evil thereof.", "dagbani": "Dabisili kam wahala saɣiri li mi." }, { "english": "There are enough troubles/sufferings for every day.", "dagbani": "Lit: There are enough troubles/sufferings for every day." }, { "english": "to suffer", "dagbani": "wahala" }, { "english": "we are", "dagbani": "ti suhuri piɛli ti wahala dibu puuni" }, { "english": "happy (even) in our suffering.", "dagbani": "O dɔɣibu shee o diri wahala pam" }, { "english": "When she comes to give birth she will suffer a lot.", "dagbani": "Nolɔɣu wahala dibu o paɣa shee nyɛla guubu." }, { "english": "The only suffering the cock undergoes is the running it does to catch its wife.", "dagbani": "bɛ kpe di ni n-dihi ba wahala biɛri pahi" }, { "english": "to experience suffering", "dagbani": "nya wahala" }, { "english": "although it may be that you will see suffering", "dagbani": "hal di pa shɛli yi ni yɛn nya wahala" }, { "english": "I see great suffering and sorrow", "dagbani": "n nya wahala pam mini nangbantom" }, { "english": "trouble", "dagbani": "wahala" }, { "english": "trouble which is like a fire which is coming to you to test you", "dagbani": "wahala din be kaman buɣim ka di paari ya ni di buɣisi ya" }, { "english": "testing and suffering and struggles and pains and grief", "dagbani": "Muɣisigu bee wahala bee alaka bee finfali bee gbinfini bee barina" }, { "english": "Trouble or hardship or persecution or famine or nakedness or danger ...?", "dagbani": "niŋ wahala ...?" }, { "english": "to trouble; to torment", "dagbani": "niŋ wahala" }, { "english": "a poor person, sufferer", "dagbani": "wahalalana" }, { "english": "The suffering person’s secrets are revealed and his desires are fulfilled.", "dagbani": "Wahalalana gbinni dola palo ni ka o bukaata maana." }, { "english": "the experience of suffering", "dagbani": "wahaladibo" }, { "english": "it will make my experience of suffering increase even more while I am in prison", "dagbani": "di ni chɛ ka n wahaladibo maan pahi n ni be sarika ŋɔ ni saha shɛli ŋɔ" }, { "english": "to bark (dog does)", "dagbani": "wahi" }, { "english": "a dog that has a bone in its mouth doesn't bark any more", "dagbani": "Baa ŋun gbibi kɔbili bi lan wahira." }, { "english": "the dog barks at a mortar but the mortar stands there silently", "dagbani": "Baa wahi toli, toli ŋuni chichi." }, { "english": "they are like (watch-)dogs that lie asleep and don't bark", "dagbani": "Bɛ ŋmanila ba’ shɛb’ bɛn doya gbihiri ka bi wahira." }, { "english": "to bark at X", "dagbani": "wahi X" }, { "english": "make sb. dance", "dagbani": "wahi" }, { "english": "to bounce, dandle (as a baby)", "dagbani": "wahi" }, { "english": "to whirl a spindle, top", "dagbani": "wahi" }, { "english": "They put whiting on their fingers and twist it and take a spindle and whirl it so it becomes a thread.", "dagbani": "Kalo ka bɛ mali niŋdi bɛ nubihi m-mali milisiri li ka zaŋ jɛni n-wɔhi li ka di niŋ mia." }, { "english": "In her hand she holds the distaff and", "dagbani": "O gbibila gumma o nuu ni, ka mali o nubihi wahiri jɛni." }, { "english": "In her hand she holds the distaff and spins the spindle with her fingers.", "dagbani": "O gbibila gumma o nuu ni, ka mali o nubihi wahiri jɛni." }, { "english": "he does not know how spin a top.", "dagbani": "O ʒi wahibu." }, { "english": "dances", "dagbani": "wahi5" }, { "english": "fields", "dagbani": "wahi6" }, { "english": "letter", "dagbani": "wahiika" }, { "english": "horse", "dagbani": "wahu" }, { "english": "snake", "dagbani": "wahu" }, { "english": "snake", "dagbani": "wɔhu" }, { "english": "You will tread on snakes.", "dagbani": "A ni ti du n-tam ... wɔɣiri zuɣu" }, { "english": "A snake doesn’t lie there while you measure it with a cornstalk.", "dagbani": "Wahu bi doya ka bɛ lan buɣisiri kaɣili." }, { "english": "to enter", "dagbani": "biɛri" }, { "english": "poisonous", "dagbani": "nɔnsi" }, { "english": "land", "dagbani": "tiŋgban’" }, { "english": "snake(s)", "dagbani": "waɣi'" }, { "english": "antivenin", "dagbani": "viɛli pam" }, { "english": "to cure", "dagbani": "nti" }, { "english": "patient (as sufferer)", "dagbani": "waa" }, { "english": "walkingstick", "dagbani": "bahi" }, { "english": "not all snakes are dangerous to people.", "dagbani": "zaa n dii mali barina n ti daadamnima" }, { "english": "snake-catcher, -charmer", "dagbani": "waɣigbahira" }, { "english": "a cobra that has stopped its ears, that will not heed the tune of the charmer", "dagbani": "waɣigbahiriba kukoya" }, { "english": "horse", "dagbani": "wahu" }, { "english": "snake", "dagbani": "wahu" }, { "english": "horse or donkey ... that they ...", "dagbani": "wɔhu bee ... bɛ ni zaŋdi galigɛ n-lɛri shɛb’ pɔi ka bɛ naanyi tumdi bɛ laamba yubu la" }, { "english": "They first have to fit with a bit before they will obey their masters' will.", "dagbani": "A mini bɛn zɔri bɛ naba zuɣu yi zɔri" }, { "english": "You have run with the people in foot and it has worn you out, how can you compete in running with horses?", "dagbani": "ka di wum’ a, wula ka a mini yuri ni tooi kpaɣi zo?" }, { "english": "to ride a horse", "dagbani": "ba wahu" }, { "english": "Yentori remained silent, but (no Dagbani translation detected for this)", "dagbani": "Yɛntɔri daa shinimi ka yuŋ ti surigi zaa ka o yina n-kpe zɔŋ ni nti lɔrigi wahu m-ba n-zo" }, { "english": "when it was dark she went out to the stable and untied a horse and rode it and fled.", "dagbani": "n daa nya do’ so ʒii puuni yuŋ ka o bari wɔr’ ʒiɛɣu" }, { "english": "I saw a man in a night-vision, and he was riding on a red horse.", "dagbani": "Bɛ zaa kparila bɛ kpabu kaman wɔhu ni sibigi ʒi n-kpɛri tɔb’ gɔɣu ni shɛm la." }, { "english": "They all focus their attention like a horse.", "dagbani": "N dana, ka yuri ŋɔ mi yɛla lee nyɛla wula?" }, { "english": "horses", "dagbani": "takarifiɛma" }, { "english": "their horses' hoofs are like flint", "dagbani": "Bɛ yuri takarifiɛma ŋmanila pilima" }, { "english": "horse-riding", "dagbani": "wɔribali" }, { "english": "stallion", "dagbani": "wɔridibiga" }, { "english": "mare", "dagbani": "wɔrinyaŋ" }, { "english": "mane", "dagbani": "gbɛm" }, { "english": "canter", "dagbani": "balisi" }, { "english": "ambling pace", "dagbani": "guruma" }, { "english": "spurs", "dagbani": "chɛmi" }, { "english": "saddle", "dagbani": "gali" }, { "english": "bit", "dagbani": "galige" }, { "english": "stirrup", "dagbani": "galikuli" }, { "english": "martingale", "dagbani": "gumiika" }, { "english": "type of horse-grass, see X-refs s.v.", "dagbani": "kaɣalom" }, { "english": "stallion, male horse", "dagbani": "wɔridibiga" }, { "english": "I will compare you to a stallion of Pharaoh's chariots.", "dagbani": "n ni zaŋ a ŋmahindila Firawuna chɛchɛbunsi wɔrdibiga" }, { "english": "They are like well-fed stallions desiring mares.", "dagbani": "Bɛ daaŋmanila wɔridib’ shɛba bɛ ni dihiri viɛnyɛliŋga, ka bɛ kɔre be wɔrinyama ni la" }, { "english": "the neighing of their stallions", "dagbani": "bɛ wɔridibisi kumsi chɛ ka tiŋgbɔŋ zaa sɔhigi" }, { "english": "makes the whole country tremble.", "dagbani": "wahu" }, { "english": "horse", "dagbani": "wahu" }, { "english": "mare", "dagbani": "wɔrinyaŋ" }, { "english": "'al•jubbah", "dagbani": " ‫ و‬" }, { "english": "zabba, alikudoŋ.", "dagbani": "Sim" }, { "english": "achiyama", "dagbani": "alichiyama" }, { "english": "last day, resurrection day, judgement day.", "dagbani": "n." }, { "english": "Problems never and until Judgement Day.", "dagbani": "Takahi bi naara naɣla achiama." }, { "english": "Whatever happens to people on judgment day is caused by death.", "dagbani": "Din kam niŋ achiyama kum n-tahi li." }, { "english": "to die [euphemism]", "dagbani": "chaŋ alichiyama" }, { "english": "resurrection", "dagbani": " chiyaama" }, { "english": "bucket", "dagbani": "alichiidirinima" }, { "english": "bucket", "dagbani": "bɔkati" }, { "english": "urn", "dagbani": "alkidiri" }, { "english": "urn", "dagbani": "al•qidr" }, { "english": "usefulness", "dagbani": "alifani" }, { "english": "picture", "dagbani": "alifɔni" }, { "english": "a turncoat, hypocrite \"person who secretly gives support to two opposing parties\"", "dagbani": "alifuzaa" }, { "english": "exceptionally, abundantly, very much", "dagbani": "aligaya" }, { "english": "It is exceptionally beautiful.", "dagbani": "Di viɛla aligaya" }, { "english": "even when, in spite of", "dagbani": "aligayade" }, { "english": "even when, in spite of", "dagbani": "aligaayade" }, { "english": "Even when he saw me he did not greet me.", "dagbani": "Aligaayade, ka o nyɛ ma ka bi puhi ma." }, { "english": "fraud", "dagbani": "aliguso" }, { "english": "He is a fraud.", "dagbani": "O mali aliguso" }, { "english": "He defrauded me.", "dagbani": "O niŋ ma aliguso" }, { "english": "treachery", "dagbani": "aliguso" }, { "english": "mischief (when used of actions of children)", "dagbani": "aliguso" }, { "english": "dishonesty", "dagbani": "aliguufu" }, { "english": "A dishonest person's dog catches a chameleon.", "dagbani": "Aliguufulana baa gbaarila gumachuɣu" }, { "english": "to cheat, be dishonest", "dagbani": "niŋ aliguufu" }, { "english": "He is a fraudster.", "dagbani": "O niŋdi aligufu." }, { "english": "a fraudulent person", "dagbani": "aliguufu lana" }, { "english": "little", "dagbani": "aliguufu" }, { "english": "Ewe", "dagbani": "Aligbe" }, { "english": "pilgrim who has been to Mecca", "dagbani": "alihaji" }, { "english": "pilgrim, pilgrimage", "dagbani": "aʒi" }, { "english": "gift", "dagbani": "aliheeri" }, { "english": "kindness", "dagbani": "aliheeri" }, { "english": "grace", "dagbani": "alihorima" }, { "english": "honour", "dagbani": "alihorima" }, { "english": "musical instrument", "dagbani": "alijeeta" }, { "english": "musical instruments", "dagbani": "alijeeta" }, { "english": "no one will again hear the sound of harp players, or horn, oboe and trumpet players in it.", "dagbani": "so ti ku lan wum mɔɣilo ŋmɛriba mini bana ni alijeeta piɛbiriba ni kika' piɛbiriba damli a ni no one will again hear the sound of harp players, or horn, oboe and trumpet players in it. [REV 182]" }, { "english": "When a person who has a voice affected by a goitre comes", "dagbani": "Lɔŋgbɔɣulan’ yi palo ka alijeeta piɛbira wum zɔra." }, { "english": "type of reed instrument", "dagbani": "algaita, algaïta, aligeeta" }, { "english": "a pen (for writing)", "dagbani": "alikalami, alikaalimi, alikalimi" }, { "english": "They write the sin of Judah's people", "dagbani": "Bɛ zaŋla kurugu alikalimi sabi Judanim’ daalahichi, ka zaŋ daamɔn chiriga n-chirigi li" }, { "english": "with an iron pen, and use a diamond graver to engrave it.", "dagbani": "n zaŋ alikalimi mini tadabo n-sab’ li I take" }, { "english": "pen and ink and write it.", "dagbani": "Afa bi bɔhira alikalimi kɔŋko yɛla." }, { "english": "The Muslim scholar doesn’t only ask about the pen.", "dagbani": "Ŋariŋga vari maa gba nti pahi di ti pɔɣiri duɣiri tadabo." }, { "english": "Vitex leaves also, are added to the bark to make ink. This ink is what", "dagbani": "Tadabo nyɛ la afanim ni mali" }, { "english": "young man", "dagbani": "bipalli" }, { "english": "new child", "dagbani": "bi' palli" }, { "english": "a newborn baby, 'new child'", "dagbani": "bipalli" }, { "english": "but includes girls", "dagbani": "nachimbile" }, { "english": "Rehoboam who was still a youth and not yet really streetwise experienced", "dagbani": "Rɛhɔbɔam ŋun daa na nyɛ bipolli ka o yɛm na bi ziligi" }, { "english": "a boy who is no longer a small child but hasn't reached puberty", "dagbani": "bipolli only a boy who is no longer a small child but hasn't reached puberty" }, { "english": "covers an older age-range", "dagbani": "In older age-range" }, { "english": "children fathered in one's youth", "dagbani": "the children fathered in ones youth" }, { "english": "what age/stage in life", "dagbani": "?? what age/stage in life" }, { "english": "ends at home", "dagbani": "pɔhim" }, { "english": "take someone to his/her house", "dagbani": "ʒe n-daai yili" }, { "english": "Your sons and daughters", "dagbani": "maa zaa luhi bipola maa zuɣu" }, { "english": "In this country of Ghana many people are taking up smoking, including especially younger people.", "dagbani": "Gaana tiŋgbani ŋɔ puuni niriba pam zaŋla shigaari nyubo n-niŋ bɛ kali di bahi bahindi bipola la." }, { "english": "he 'advised' him because he", "dagbani": "o daa saɣis’ o mi o ni daa nyɛ bipalli ... zuɣu he" }, { "english": "Even youths grow tired and weary.", "dagbani": "di wumdi bipala ka bɛ gbarigira" }, { "english": "juniors won't respect their elders.", "dagbani": "bipala ku tiri bɛ kpamba jilima" }, { "english": "young man", "dagbani": "bipala" }, { "english": "young woman", "dagbani": "paɣisarili" }, { "english": "youth (time of life), youthfulness", "dagbani": "bipolitali" }, { "english": "it makes the strength of my youth return.", "dagbani": "di chɛ ka m bipolitali kpiɔŋ labina" }, { "english": "fellow-youngsters", "dagbani": "bipolitaba" }, { "english": "(he) followed youthful peers who had grown up with him.", "dagbani": "(o) dolila o bipalitab’ bɛn min’ o laɣim zooi" }, { "english": "a spoiled child.", "dagbani": "bipɔŋ" }, { "english": "a little child", "dagbani": "bipɔriŋga" }, { "english": "a small daughter", "dagbani": "bipuɣimbila" }, { "english": "The small she-lamb was like his little daughter.", "dagbani": "Piɛsabil’ maa daa ŋmanila o bipuɣimbila." }, { "english": "his only daughter was on the verge of dying.", "dagbani": "o bipuɣimbil’ gaŋa ... daa tarigi n-yɛn kpi" }, { "english": "a small girl", "dagbani": "bipuɣimbila" }, { "english": "boys and girls", "dagbani": "bidibbihi mini bipuɣimbihi ni doli Jɛrusalɛm solɔri diɛmda" }, { "english": "will play in the streets of Jerusalem.", "dagbani": "bipuɣiŋga" }, { "english": "bipuɣiŋga; 'bila.", "dagbani": "bila" }, { "english": "a young female, maiden, small girl", "dagbani": "bipuɣiŋga" }, { "english": "a young females, maidens, small girls", "dagbani": "bipuɣinsi" }, { "english": "shout at X (in anger), rebuke him", "dagbani": "tahi X zuɣu" }, { "english": "He shouted to him to shut up", "dagbani": "O tah’o zuɣu n’o fooma" }, { "english": "he turned and rebuked the 'fairy' who was helping the girl to practice divination", "dagbani": "o ŋmaligi tahi kpilikpariga ŋun daa sɔŋdi bipuɣiŋga maa ka o buɣiri baɣiri maa zuɣu" }, { "english": "daughter of sb", "dagbani": "bee bipuɣiŋga" }, { "english": "or a daughter or your beloved wife or your", "dagbani": "bee a paɣ’ yura bee a zo simo" }, { "english": "good friend.", "dagbani": "Sulemaana daa laɣi" }, { "english": "Solomon made overtures of friendship to Pharaoh King of Egypt with an eye to marrying his daughter.", "dagbani": "Ijipti Naa Firawuna zɔri o bipuɣiŋga kpuɣibu zuɣu." }, { "english": "child", "dagbani": "bia" }, { "english": "son", "dagbani": "dapala" }, { "english": "small girl/daughter", "dagbani": "bipuɣimbila" }, { "english": "boy, son", "dagbani": "bidibiga" }, { "english": "a mare, adult female horse", "dagbani": "wɔrinyaŋ" }, { "english": "They are like well-fed stallions desiring mares.", "dagbani": "Bɛ daa ŋmanila wɔridib’ shɛba bɛ ni dihiri viɛnyɛliŋga, ka bɛ kɔre be wɔrinyama ni la" }, { "english": "stallion", "dagbani": "wɔridibiga" }, { "english": "centipede", "dagbani": "wahumabilɛrigu" }, { "english": "Oh dear!", "dagbani": "wai" }, { "english": "Oh dear!", "dagbani": "wai" }, { "english": "nine.", "dagbani": "wai" }, { "english": "wine", "dagbani": "wain" }, { "english": "You must not drink wine or strong drink.", "dagbani": "miri ka a nyu wain bee binnyuri kpiɔŋ" }, { "english": "He also took the cup of wine and blessed it.", "dagbani": "(o daa) lan zaŋ wain pipia n-niŋ alibarika niŋ di" }, { "english": "You should do the same with your wine-tree farms and olive-tree farms.", "dagbani": "Di simdi ni yi niŋ yi wain tihi puri mini olivi tihi puri gba lala" }, { "english": "He will also bless your children and your crops, and your grains, your wine trees and your olive oil.", "dagbani": "alibarika niŋ yi bihi mini yi puri atam ni ni yi chi ni yi wain tihi ni ni yi olivi kpam ni" }, { "english": "grapes", "dagbani": "wain (ti-) wala" }, { "english": "they also gave him a fig 'cake' and raisins.", "dagbani": "bɛ daa lan ti o fiig mahili mini wain wal’ kuma" }, { "english": "dried wine-fruits", "dagbani": "dain (ti-) wala" }, { "english": "time (a period of time).", "dagbani": "wakariti" }, { "english": "time (a period of time).", "dagbani": "wakatti" }, { "english": "time (a period of time).", "dagbani": "wakati" }, { "english": "or.", "dagbani": "wala" }, { "english": "or", "dagbani": "wala" }, { "english": "fruits", "dagbani": "wala" }, { "english": "whether", "dagbani": "walachi" }, { "english": "Whether he will come today or tomorrow, I do not know.", "dagbani": "Walachi o ni kana zuŋo, o sa ni kana biɛɣuni, n bi baŋ." }, { "english": "radio, wireless set", "dagbani": "walansi" }, { "english": "radio, wireless set", "dagbani": "waalas" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "walapuɣu" }, { "english": "to bear fruit", "dagbani": "wali" }, { "english": "to bear fruit", "dagbani": "woli" }, { "english": "Lies produce flowers, but it is the truth that gets the golden fruits.", "dagbani": "walisalima." }, { "english": "it bears fruit in due season", "dagbani": "di wandi wala di walibu saha" }, { "english": "The fool quarrels over the sinsabiga tree when it is flowering and has not yet fruited.", "dagbani": "Jɛrigu n-zabiri sinsabiga zuɣu ka di na pumda, di na bi woli." }, { "english": "Although there is no corn yet and the ... trees and pumpkins ... have not yet fruited. [HAG 2:19]", "dagbani": "Wolifaa wali taani,\nzɔŋ ni di li?" }, { "english": "The thorny hardwood tree bore shea nuts; will the bat eat them? ", "dagbani": "Bɛ daa koya m-biri\nbimbira ka sa tihi, ka di daa niŋ, ka tihi maa gba daa wali pam." }, { "english": "They ploughed and sowed seed and planted\ntrees, and the farms were productive and the trees also fruited well. [PSA 107:37]", "dagbani": "Guŋa wɔndi la guŋguma ka bɛ" }, { "english": "The kapok tree has kapok-pods and they take out the kapok and leave the seeds.", "dagbani": "puɣiri guŋguma maa n-yihiri gumdi ka chɛ gumboɣu." }, { "english": "See main entry: wɔli", "dagbani": "wali" }, { "english": "separate.", "dagbani": "wali" }, { "english": "oribi", "dagbani": "waliga" }, { "english": "One day’s race cannot break an antelope’s leg.", "dagbani": "Dahin yini tii bi kabiri waliga gbali." }, { "english": "(Even if) a human being is not a (good) person, he/she will not turn into an antelope.", "dagbani": "Sal’ pa nira ku leei woliga." }, { "english": "Save yourself as an antelope escapes from the hunter.", "dagbani": "Tiligim’ amaŋa kaman waliga ni tiligi tɔha nuu ni shɛm la." }, { "english": "Cripples will leap like an oribi.", "dagbani": "yiɣi jɛm kaman waliga la" }, { "english": "He lets my feet be like an oribi's feet.", "dagbani": "O chɛ ka n naba bemi kaman woliga naba\nla" }, { "english": "like how you eat duikers and oribi.", "dagbani": "kaman yi ni ŋubiri kparibuhi bee wolisi shɛm la" }, { "english": "antelope [sp.], male oribi.", "dagbani": "walidibiga" }, { "english": "the daily provision for Solomon's", "dagbani": "Sulemaana yiŋ’ dahin yini mɔni daa yi n nyɛla ... woldibisi ni kparibudibisi ni saŋkpalindibisi ni no’ kara" }, { "english": "household", "dagbani": "waliga" }, { "english": "duiker", "dagbani": "oribi" }, { "english": "antelope", "dagbani": "duiker" }, { "english": "large fowls", "dagbani": "fowls" }, { "english": "female oribi", "dagbani": "walinyaŋ" }, { "english": "Naftali is like a doe.", "dagbani": "Naftali ŋmanila walinyaŋ" }, { "english": "slate", "dagbani": "waliga" }, { "english": "the senior woman of a house", "dagbani": "walijira" }, { "english": "strive", "dagbani": "walim" }, { "english": "woman of the house", "dagbani": "uwar gida" }, { "english": "strive", "dagbani": "walim" }, { "english": "to stir up (an animal)", "dagbani": "walim" }, { "english": "to subside (of a swelling)", "dagbani": "walim" }, { "english": "whether [when introducing a sentence], of course [when used sentence final]", "dagbani": "walla" }, { "english": "by God!", "dagbani": "walli" }, { "english": "by God!", "dagbani": "w'Allahi" }, { "english": "fruit", "dagbani": "wallaahi" }, { "english": "she gave me a fruit of the tree and I ate it.", "dagbani": "ti ma ka n\ndi" }, { "english": "If you can see the fruit on a distant tree, it belongs to a patient man.", "dagbani": "A lihiri katiŋ’ tia wala, suɣulolana buni." }, { "english": "fruit trees", "dagbani": "tihi din wala mali kpila balibu kam zaa" }, { "english": "of every kind that bear fruit with the seed in it.", "dagbani": "Ʒiri yirigi pum, ka yɛlimaŋli deei walisalima." }, { "english": "Lies produce flowers, but it is the truth that gets the golden fruits.", "dagbani": "wali binwolli; bintiriwola." }, { "english": "hunting", "dagbani": "wamwam" }, { "english": "immediately, at once", "dagbani": "wantam" }, { "english": "a barber", "dagbani": "wanzam" }, { "english": "barbers", "dagbani": "wanzamnima" }, { "english": "barbers (variant)", "dagbani": "wanzama" }, { "english": "barbers (variant)", "dagbani": "wɔnzam" }, { "english": "Our Lord will hire a barber who is the King of Assyria.", "dagbani": "paa our Lord will hire a barber who is the King of Assyria." }, { "english": "Take a sharp sword and use it as a barber's razor.", "dagbani": "zaŋmi takɔbi shɛli din dira n-leei wanzam piliŋ." }, { "english": "The person who drums does not insult the barber who shaves the heads of those related to a dead person at a funeral on the appointed day for shaving heads; the drummers drum and the barbers shave heads.", "dagbani": "Luŋa bi turi wanzam kubihi pinibu dali, lunsi n-ŋmɛra ka wanzam pinda." }, { "english": "barbers shave heads.", "dagbani": "gundu gum bida." }, { "english": "a circumciser", "dagbani": "wanzam" }, { "english": "man qualified to use a sharp knife/blade to shave hair, circumcise infants, make tribal marks and perform minor surgery.", "dagbani": "ŋun'kam bɔri li ni tooi doli wɔnzam ka o wuhi o" }, { "english": "anyone who wants can apprentice himself to a barber-surgeon.", "dagbani": "ŋun bi lan mi." }, { "english": "The man in charge of circumcision has a hand in", "dagbani": "Wanzam nuu bela yoli gunibu ni, di yi paai yuŋ tum’ di shɛm" }, { "english": "circumcising the penis, but he doesn’t know what the penis does at night.", "dagbani": "Bɛ yi dɔɣi bia ka o nyuɣu galisi, bɛ booni la wanzam na ka o ti chihi nyuɣu maa." }, { "english": "If a child is born with a large navel, they call the circumciser to make navel-marks.", "dagbani": "Nyuɣu maa galisim maa ... If a child is born with a large navel, they call the circumciser to make navel-marks. The large size of the navel ... [-7] WƆNZAMTALI ... Daliri shɛli din ti chɛ ka wɔnzamtali nyɛ kali maa m-bɔŋɔ: BARBER/CIRCUMCISER ..." }, { "english": "The way in which the work of the barber/circumciser became a custom is as follows:", "dagbani": "Daliri shɛli din ti chɛ ka wɔnzamtali nyɛ kali maa m-bɔŋɔ:" }, { "english": "leopard (epithet)", "dagbani": "jɛŋgbini" }, { "english": "And then (epithet)", "dagbani": "zullana" }, { "english": "to nurse seeds for later transplant", "dagbani": "wari" }, { "english": "to sprinkle water", "dagbani": "wari" }, { "english": "coldness", "dagbani": "wari" }, { "english": "It/weather is cold.", "dagbani": "Wari be ni." }, { "english": "The sun was just burning me every day, and cold got into me at night.", "dagbani": "Wuntaŋ’ daa kul wɔbiri ma mi dabisili kam, ka wari mi kpɛri ma yuŋ." }, { "english": "They teach the blind person everything, but not about the cold.", "dagbani": "wuhirila zom’ binshɛɣukam pa ni wari." }, { "english": "Walls prevent the cold.", "dagbani": "Goma liri waari." }, { "english": "X feels cold.", "dagbani": "mali1/gbaai X." }, { "english": "I am/feel cold.", "dagbani": "Wari mali ma." }, { "english": "If it happens that you have chills or a cough.", "dagbani": "Di yi niŋ ka wari bee kɔhigu gbaag’a." }, { "english": "If she has fever or ague.", "dagbani": "Wari yi gbaar’ o bee ka o yi luri akpaɣira." }, { "english": "heat", "dagbani": "Nimbiɛralana kumdi woligu ka nyaribara kumdi wari." }, { "english": "One man's meat is another man's poison.", "dagbani": "The person with an eye infection cries for hot weather and the person with guinea worm cries for cold weather." }, { "english": "chop", "dagbani": "wari" }, { "english": "See main entry: wa. dancing.", "dagbani": "wari" }, { "english": "See main entry: wa. be going.", "dagbani": "wari5" }, { "english": "horse-rider", "dagbani": "waribara" }, { "english": "get ye going!", "dagbani": "wariya" }, { "english": "a letter, epistle", "dagbani": "washiika" }, { "english": "a watermelon", "dagbani": "watamilo" }, { "english": "Their idols are like scarecrows in a watermelon farm.", "dagbani": "Bɛ buɣa maa ŋmanila bɛ ni zaŋ binshɛŋa zali watamilo puuni n-varisiri binnɛma" }, { "english": "We remember the fish we ate in Egypt at no cost--also the cucumbers, melons, leeks, onions and garlic.", "dagbani": "ti ni daa yi ŋubiri zahim shɛli yoli Ijipti la mini kukombanim’ ni watamilo ni gabo ni alibarisa ni tafarinom la yɛla" }, { "english": "climbing plant [sp.] \"used for soup\"", "dagbani": "wawa" }, { "english": "timber [type], wawa. Triplochiton scleroxylon.", "dagbani": "wawa" }, { "english": "a dancer.", "dagbani": "wawara" }, { "english": "all the singers and dancers.", "dagbani": "yiliyiiniba mini wawariba zaa" }, { "english": "A person who dances poorly or too long does not receive the ululation (praise of women).", "dagbani": "biɛɣulana bi nyari kpaliŋga." }, { "english": "laziness, slothfulness", "dagbani": "wawuluŋ" }, { "english": "wire", "dagbani": "waya" }, { "english": "wire-netting, chicken-wire", "dagbani": "waya" }, { "english": "bracelets, rings made from copper wire", "dagbani": "waya" }, { "english": "not with hair-plaiting and wearing gold and copper ornaments.", "dagbani": "waya yɛri yɛbu" }, { "english": "pearl(s).", "dagbani": "kɔhigɔr’" }, { "english": "a merchant looking for fine pearls", "dagbani": "ŋun gɔri bɔri waya zaɣ’ suma" }, { "english": "one pearl", "dagbani": "walli" }, { "english": "to be conceited", "dagbani": "mali wayo" }, { "english": "conceit", "dagbani": "wayo" }, { "english": "to be conceited", "dagbani": "mali wayo" }, { "english": "now", "dagbani": "wayo" }, { "english": "up until now", "dagbani": "hal ni wayo" }, { "english": "from my childhood until now", "dagbani": "m bilim ni hal ni wayo" }, { "english": "we have been sacrificing to Him since the time King Esar-haddon of Assyria brought us here", "dagbani": "ti pun maanila sara maligunima n-tir’ o saha shɛli Asiria Naa Ɛsarihadɔn ni daa chɛ ka ti kana ti ʒini kpe la hal ni woyo" }, { "english": "today", "dagbani": "zina" }, { "english": "a dance", "dagbani": "waa" }, { "english": "If a chameleon dances while giving birth to a child, the child will also jump up and dance.", "dagbani": "Gumachuɣu yi wari waa ka dɔɣi o bia, o gba zaŋdila waa yiɣisi zani." }, { "english": "Dance ye a dance and praise his name!", "dagbani": "Wamiya waa paɣ’ o yuli." }, { "english": "You turned my lamentations into dancing.", "dagbani": "A chɛ ka n fabila leei waa." }, { "english": "The raiders were scattered all over the place, eating, drinking, and dancing.", "dagbani": "wari wahi Takai nyɛ la Dagbaŋ wahi ni wɔ’ kpeeni." }, { "english": "Takai is the most important of Dagomba dances.", "dagbani": "Takai nyɛ la\nDagbaŋ wahi ni wɔ’ kpeeni." }, { "english": "Baamaaya is the favourite dance in Dagbong.", "dagbani": "Baamaaya nyɛla\nDagbaŋ pul’ ni wɔ’ gahindili." }, { "english": "butchers' dance", "dagbani": "waa ‘butchers' dance’" }, { "english": "field, plot of sth. (e.g okro)", "dagbani": "waa" }, { "english": "Wahi6 (Plural of waa)", "dagbani": "wahi6" }, { "english": "Waa (the first chief of Zugu after the extermination of the fetish priests of Dagbong)", "dagbani": "Waa" }, { "english": "accolade for the chief of Zugu", "dagbani": "Waanaa!" }, { "english": "beans", "dagbani": "waache" }, { "english": "bean-meal", "dagbani": "waache" }, { "english": "cooked beans-and-rice", "dagbani": "waache" }, { "english": "cheese", "dagbani": "waagasi" }, { "english": "cheese", "dagbani": "waagase" }, { "english": "cheese", "dagbani": "waagaʒii" }, { "english": "cheese", "dagbani": "waagasi" }, { "english": "cows'-milk curd cheese fried in oil, produced and sold by Fulani", "dagbani": "waagasi" }, { "english": "he will be eating cheese and honey.", "dagbani": "o ni ti dirila waagasi mini shiri" }, { "english": "take these ten rounds of cheese also to give to the officer of", "dagbani": "zaŋ waagase kpil’ pia ŋɔ mi ti ti bɛ yaɣili maa sapashin’ kpɛma" }, { "english": "their platoon", "dagbani": "kahim ma" }, { "english": "you curdled me like cheese.", "dagbani": "kaman waagase la" }, { "english": "to cook partially", "dagbani": "waai" }, { "english": "pl", "dagbani": "waara" }, { "english": "to wither", "dagbani": "waai" }, { "english": "Enmity never dies.", "dagbani": "Duŋ bi waara." }, { "english": "to dry up (of dead bodies)", "dagbani": "waai" }, { "english": "to tint a cloth", "dagbani": "waai" }, { "english": "slacken, loosen", "dagbani": "waai" }, { "english": "Oh dear! - expression of fear or surprise", "dagbani": "waai" }, { "english": "cry of distress or pain", "dagbani": "waai" }, { "english": "yoke", "dagbani": "waaka" }, { "english": "pannier, holder of load on a donkey", "dagbani": "waaka" }, { "english": "A big fat ram cannot carry a yoke.", "dagbani": "Piɛlaa ŋmɛlimya ku ʒi waaka." }, { "english": "marvellous dancer, expert dancer", "dagbani": "waakabili" }, { "english": "let alone, not even, and not", "dagbani": "waamaa" }, { "english": "they (winds) should not blow into the world or the sea, not even the trees.", "dagbani": "di di ʒe n-kpe dunia ni bee teeku ni waamaa n-ʒe tihi" }, { "english": "di nyɛ din ku tooi pooi bee n-saɣim waamaa", "dagbani": "they should not heard even the trees." }, { "english": "it is what will not be able to rot or spoil, let alone fade.", "dagbani": "n-kpaai la" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "birds ... don't sow or reap or have granaries.", "dagbani": "bɛ mi ka kambɔna" }, { "english": "Don't eat food or drink water there, and don't go back following the same road you followed when coming.", "dagbani": "Miri ka a di bindirigu bee n-nyu kom nimaani waamaa n doli so’ shɛli a ni di doli kana labi." }, { "english": "Islamic text-book.", "dagbani": "waara" }, { "english": "Islamic text-book", "dagbani": "waara" }, { "english": "text book for learners in Islamic studies: it deals with chapters one to sixteen of the Qur'an.", "dagbani": "waara n." }, { "english": "See main entry: wari", "dagbani": "waari" }, { "english": "a (night-)watchman, security guard", "dagbani": "waasimani" }, { "english": "a (night-)watchman, security guard", "dagbani": "waasiman" }, { "english": "so, then", "dagbani": "waato" }, { "english": "every time", "dagbani": "waawaakulo" }, { "english": "all the time", "dagbani": "waawaakulo" }, { "english": "it is necessary that we should weed the grass on our front-yards and behind the house and sweep it frequently so that it is clean.", "dagbani": "di simdi ka ti dɔri sambana ni mini gulinyaansi mɔri ka kooni li waawaakulo ka di be kasi" }, { "english": "often", "dagbani": "waawaayili" }, { "english": "Don't go to your neighbour's house too often, otherwise the neighbour will become weary of you and hate you.", "dagbani": "Di chani a ʒiʒiinikpee yiŋa waawaayili, di yi pa lala, o nyee ni nti nyɔni a, ka o ku lan bɔr’ a." }, { "english": "let him suck frequently or suck all he needs at will.", "dagbani": "chɛ ka o mɔɣiri waawaayili bee n mɔɣiri tiɣiri o yubu" }, { "english": "continually", "dagbani": "kul" }, { "english": "we have been offering sacrifices to him ever since", "dagbani": "ti kana ti ʒini kpe la hal ni woyo" }, { "english": "a poor person", "dagbani": "waayini" }, { "english": "poor people", "dagbani": "waayinima" }, { "english": "person who cannot afford more than one set of clothes", "dagbani": "person.who.cannot.afford.more.than.one.set.of.clothes" }, { "english": "however", "dagbani": "waayo" }, { "english": "sermon; discourse", "dagbani": "waazu" }, { "english": "No matter how beautiful your sister is you cannot marry her.", "dagbani": "A tuzɔpaɣa viɛlli waayo a ku n-lo amilia." }, { "english": "They are preaching saying to me \"Don't be preaching....\"", "dagbani": "Bɛ yihiri waazu yɛra ma, “Di yihiri waazu....\"" }, { "english": "Jesus came into Galilee district to preach God's good news.", "dagbani": "Yisa daa ka Galili tiŋgbɔŋ ni na nti yihiri Naawuni lahibal’ suŋ waazu" }, { "english": "preaching", "dagbani": "waazuyihibu" }, { "english": "Paul's Third Missionary Journey", "dagbani": "waazuyihibugɔrim din pahi bua" }, { "english": "a preacher", "dagbani": "waazuyihira" }, { "english": "preachers", "dagbani": "waazuyihiriba" }, { "english": "he is the one you would want for your preacher", "dagbani": "ŋuna ka yi ni bɔri ni o nyɛ yi waazuyihira" }, { "english": "certainty", "dagbani": "waaʒibu" }, { "english": "truth", "dagbani": "waaʒibu" }, { "english": "usefulness", "dagbani": "waaʒibu" }, { "english": "What is the use of this?", "dagbani": "Bim bo waaʒibu mboŋo?" }, { "english": "wonder, marvel", "dagbani": "waaʒibu" }, { "english": "It is wonderful.", "dagbani": "Di mali waaʒibu." }, { "english": "What's so wonderful about it?", "dagbani": "Di waazibu nyɛ dini?" }, { "english": "certainly, truly", "dagbani": "waaʒibu" }, { "english": "to go, be going", "dagbani": "we" }, { "english": "Where are you going?", "dagbani": "Ya ka a we?" }, { "english": "from ... on, thereafter", "dagbani": "mali we" }, { "english": "now and for ever", "dagbani": "pumpɔŋɔ kul" }, { "english": "now just continuing to go", "dagbani": "mali we" }, { "english": "From then on Jesus started to teach his disciples.", "dagbani": "Di saha maa mali we ka Yisa daa gbaag’ o nyaandoliba maa wuhibu" }, { "english": "woe!", "dagbani": "we" }, { "english": "Good gracious!", "dagbani": "wɛi" }, { "english": "No! Alas, sir, you are a man of God, don't deceive me.", "dagbani": "Aai. Wɛi, n dana, a nyɛla Naawuni nira, di yɔhim’ man’..." }, { "english": "and they will say, alas, and ask \"What happened ...?", "dagbani": "ka bɛ yɛli, wɛi, ka bɔhira, ‘Ka bɔ n-niŋ ... ?" }, { "english": "Ooh, my head aches!", "dagbani": "Wɛi, n zuɣu n-yaara" }, { "english": "See main entry: woligi.", "dagbani": "wɛligi" }, { "english": "Oh dear! - expression of pity and sorrow", "dagbani": "wɛyo" }, { "english": "fish [sp.]", "dagbani": "wee" }, { "english": "old", "dagbani": "'wee" }, { "english": "ownerless", "dagbani": "'wee" }, { "english": "having died of natural causes", "dagbani": "'wee" }, { "english": "weed", "dagbani": "wee" }, { "english": "marijuana, cannabis", "dagbani": "wee" }, { "english": "Smokers waste a lot of money on smoking including other leaf like 'wee'.", "dagbani": "Shigaari nyuriba saɣindi bɛ liɣiri pam shigaari nyubu ni n-ti pahi vari, kaman wee." }, { "english": "whistle, flute", "dagbani": "wia" }, { "english": "kind of wind instrument similar to a fife (mostly vertical whistle cross-blown at top)", "dagbani": "wia" }, { "english": "to strip leaves off", "dagbani": "wɔbi" }, { "english": "They stripped off the leaves of 'hunger-bush' and shrubs.", "dagbani": "Bɛ daa wɔbiri la giŋgaɣiri mini tuturi vari" }, { "english": "to do sth. in a rush", "dagbani": "wɔbi gbankurugu" }, { "english": "to harvest fruit", "dagbani": "wɔbi" }, { "english": "when you harvest your olives.", "dagbani": "yi yi ti wɔbi yi olivi tiwala" }, { "english": "Take your sickle and harvest the world-farm's tree-fruits.", "dagbani": "Zaŋm' a gɔrigu maa n-wɔb' dunia puu tiwala" }, { "english": "when they glean the gleaning of the fruit of the wine-tree after they have harvested it.", "dagbani": "wain tiwal’ yiha bɛ ni yi wɔbi li naai saha shɛli la" }, { "english": "fall prematurely", "dagbani": "wɔbi" }, { "english": "You will have olive trees throughout your country but you will not use the oil, because the olives will drop off.", "dagbani": "Yi ni ti mali olivi tihi yi tiŋgbɔŋ ni zaa, maaa yi ti ku ʒe di kpam, dama di wala zaa ni ti wɔbi lu." }, { "english": "but you will not use the oil, because the olives will drop off.", "dagbani": "wɔbi bikɔba or pakoli wɔbbu" }, { "english": "to have the first sexual intercourse with a widow after the funeral rites.", "dagbani": "‘\"to have the first sexual intercourse with a woman who miscarried or whose child died during the separation period after birth\" (IM)’" }, { "english": "to rub the body, massage", "dagbani": "wɔbi" }, { "english": "to make somebody hot, burn", "dagbani": "wɔbi" }, { "english": "the sun was just burning me every day", "dagbani": "Wuntaŋ’ daa kul wɔbiri ma mi dabisili kam" }, { "english": "every face from south to north will be scorched by it (fire).", "dagbani": "nina ni" }, { "english": "a lame person or animal, person with a crooked leg or crooked foot", "dagbani": "wɔbiga" }, { "english": "can walk, but haltingly", "dagbani": "Note: can walk, but haltingly" }, { "english": "Saul's son Jonathan had a son who was lame.", "dagbani": "Sool bia Jɔnatan daa mali bidibiga ka o nyɛ wɔbiga." }, { "english": "you should invite the poor, the lame, the crippled and the blind.", "dagbani": "nyin’ bolimila nandaamba mini wɔbisi ni gbariti mini zoomba" }, { "english": "You can’t identify a lame bird among a flock of", "dagbani": "Binyiɣira ku baŋ wɔbiga." }, { "english": "birds flying in the air.", "dagbani": "Ŋun duri tia bi lari wɔbiga." }, { "english": "The person who is climbing a tree doesn’t laugh at a person with a crooked leg.", "dagbani": "Wabili gbiri voli, baa naani." }, { "english": "If a lame person is seen digging a hole it is because he hopes a dog (will come and help him).", "dagbani": "gbarigu ‘can't walk at all’; napɔmbara." }, { "english": "burn with hot water or fire (injury)", "dagbani": "wɔbigi" }, { "english": "Hot water scalded you.", "dagbani": "kɔtulim wɔbig’a" }, { "english": "his mouth was burnt.", "dagbani": "k’o noli wɔbigi" }, { "english": "The fire burned his mouth.", "dagbani": "Buɣim wɔbigi o noli" }, { "english": "food burns in cooking", "dagbani": "fuɣi, kabi" }, { "english": "set fire to", "dagbani": "nyo" }, { "english": "burn, scorch sth./sb.", "dagbani": "nyooi" }, { "english": "catch fire, set fire to", "dagbani": "taai" }, { "english": "(of grass tied in a bundle) to come off the bundle", "dagbani": "(IM)" }, { "english": "elephant", "dagbani": "wɔbigu" }, { "english": "elephants", "dagbani": "wɔbiri" }, { "english": "A day will come when an elephant hides under a shrub.", "dagbani": "Dabisili ti paai wɔbigu ka o ŋuni tutuɣu ni." }, { "english": "Even if your dog runs fast, you don’t chase elephants with it.", "dagbani": "A baa yi zɔra, a bi mal’ o kariti wɔbiri." }, { "english": "Political party symbolised by an elephant (NPP).", "dagbani": "wɔbigu" }, { "english": "a bull-elephant, male elephant", "dagbani": "wɔbilaa" }, { "english": "wɔbilahi (plural form of wɔbilaa)", "dagbani": "wɔbilahi" }, { "english": "You cannot carry the chest of the male elephant.", "dagbani": "Wɔbilaa nyɔɣu ku dani." }, { "english": "The crested hawk sees the tail of the male elephant in the bush and stares at it the whole night.", "dagbani": "Suligbɔŋ nya wɔbilaa zuli m-balisi gbe mɔɣu ni." }, { "english": "male-elephant", "dagbani": "wɔbilaa" }, { "english": "limpingly, lamely, 'wobbly'!", "dagbani": "wɔbiliwɔbili" }, { "english": "Jacob left Penuel walking with a limp, because of his thigh.", "dagbani": "Yaakubu daa yi Pɛnuɛl chana ka luri wɔbiliwɔbili, o sakpuɣu maa zuɣu" }, { "english": "If you give your neighbour a chicken-leg, then your fowl walks with a limp.", "dagbani": "A yi ti a kpee nogbali a noo chanila wɔbiliwɔbili." }, { "english": "ivory, elephant tusk", "dagbani": "wɔbinyini" }, { "english": "elephant-tooth", "dagbani": "wɔbinyini" }, { "english": "ivory", "dagbani": "ni noon’" }, { "english": "shɛb’", "dagbani": "bɛn" }, { "english": "baboons", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "peacocks", "dagbani": "tɔrotɔronim’" }, { "english": "elephants", "dagbani": "wɔbigu" }, { "english": "rub", "dagbani": "wabisi" }, { "english": "cripples", "dagbani": "wɔbiga" }, { "english": "shock", "dagbani": "wachi" }, { "english": "cow skin cut into a circular shape and used by chiefs as seats", "dagbani": "wɔdirigbɔŋ" }, { "english": "to be far, distant, far apart", "dagbani": "wɔɣa" }, { "english": "his place of salvation is not far away", "dagbani": "o tiliginsim shee bi wɔɣa" }, { "english": "If it should be that the water-source is very far, there may be serious water-problems in a house.", "dagbani": "Di yi niŋ ka kom shee wɔɣa pam, kɔm yɛla yɛn to mi yiŋa." }, { "english": "The place of wisdom is far away, and its location is deep", "dagbani": "Yɛm shee wɔɣa, ka di biɛhigu shee zilim’ pam; ka di bo n-nya to pam." }, { "english": "and finding it is very hard.", "dagbani": "N nya o, amaa ka o shee na waɣa." }, { "english": "X and Y are far apart", "dagbani": " X mini Y wɔɣa" }, { "english": "Bad people are far from (the place of) your salvation.", "dagbani": "Ninvuɣ’ biɛri mini tiliginsim shee waɣ’ pam" }, { "english": "if the worship place and your houses are far apart.", "dagbani": "jɛmbu shee maa mini yi ya yi waɣa pam" }, { "english": "X is far from Y.", "dagbani": " X wɔɣa ni Y" }, { "english": "Nine is not far away from ten.", "dagbani": "pia." }, { "english": "X is far from Y.", "dagbani": "X wɔɣa Y (sani)." }, { "english": "He made him a long garment with long sleeves (?).", "dagbani": "O daa shɛla binyɛr’ wɔɣinli din baɣiri wɔɣa n-ti o." }, { "english": "The bed is not long.", "dagbani": "Bindoo bi waɣa ka nir’ ni tooi teeg’ omaŋ’ dɔni di zuɣu." }, { "english": "enough for him to stretch out and lie on it.", "dagbani": "A nuu yi wɔɣa pam a ku tooi zaŋ li n-to so yiŋ’ sakɔro." }, { "english": "Even if your arm is very long, you can’t use it to pound fufu in someone else’s house.", "dagbani": "yɛlima ‘be\nwide’." }, { "english": "to be tall, high.", "dagbani": "Lɛbanɔn sida tia, ... ka nyɛ din wɔɣa pam the cedar tree of Lebanon ... which is very tall. [EZK" }, { "english": "when he came to stand among the people", "dagbani": "o ni daa kana nti zani niriba maa sani, o daa waɣ’ gari sokam" }, { "english": "he was taller than everybody.", "dagbani": "Samlana wɔɣa n-gari daa zaa." }, { "english": "The one who has loaned you something is the tallest person in the market.", "dagbani": "Samlana wɔɣa n-gari daa zaa." }, { "english": "to be long (time).", "dagbani": "o ni mi ni o saha bi lan wɔɣa zuɣu" }, { "english": "he knows his remaining time is not long.", "dagbani": "o ni mi ni o saha bi lan wɔɣa zuɣu" }, { "english": "he had already caused them ... amazement for a long", "dagbani": "o daa pun chɛ ka o ... niŋi ba alahiziba pam ka di wɔɣa." }, { "english": "since long", "dagbani": "di wɔɣa" }, { "english": "rebelliousness has been there for a long time.", "dagbani": "duŋtaabo pun be nimaani ka di wɔɣa" }, { "english": "Ngmantambo has been dead a long time.", "dagbani": "Ŋmantambo lahi kani ka di wɔɣa" }, { "english": "Long ago I learned from Your decrees.", "dagbani": "M bɔhim din be a zaligunim’ puuni ka di wɔɣa" }, { "english": "length", "dagbani": "wɔɣilim" }, { "english": "long", "dagbani": "wɔɣinli" }, { "english": "long", "dagbani": "wɔɣili" }, { "english": "be short", "dagbani": "ji" }, { "english": "short", "dagbani": "jia" }, { "english": "small", "dagbani": "bila" }, { "english": "be small", "dagbani": "pɔra" }, { "english": "loose, floppy", "dagbani": "wɔɣawɔɣa" }, { "english": "He must be holy, and let his hair grow freely.", "dagbani": "Di simdi ka o be kasi, ka chɛ ka o zabiri zooi wɔɣawɔɣa." }, { "english": "The lazy person’s stomach is loose; it never becomes firm.", "dagbani": "Vinyaɣililana puli niŋ wɔɣawɔɣa ku niŋ kiŋkiŋ." }, { "english": "to hatch", "dagbani": "wɔɣi" }, { "english": "Not all white eggs hatch white chicks.", "dagbani": "Ka nɔgala piɛla zaa n-wɔɣiri nɔbihi piɛla." }, { "english": "If we keep animals in our houses and don't make them proper places to live, their dung will breed swarms of flies.", "dagbani": "Ti yi guli binkɔbiri yinsi ka bi maani bɛ bɛhigu shee maa, bɛ bina maa ni wɔɣi zɔhi pam." }, { "english": "Dispose of rubbish", "dagbani": "Bahimiya saɣiri mini ko’biɛri katiŋa dama di puuni ka zɔhi wɔɣira." }, { "english": "and dirty water far away, because flies breed in them.", "dagbani": "Viri ni ti tɛ bɛ tɛri nimaani n-nye gala wɔɣi" }, { "english": "Owls will build their nests there and lay eggs and hatch them.", "dagbani": "di daa nyɔni wɔɣi zunzuya" }, { "english": "it stank and hatched maggots.", "dagbani": "o galli waɣiri waɣ’ biɛɣu" }, { "english": "its egg will hatch a bad snake.", "dagbani": "wɔɣili" }, { "english": "long.", "dagbani": "wɔɣilli; wɔɣinli" }, { "english": "they ... make the fringes of their garments long.", "dagbani": "zaɣ'wɔɣila." }, { "english": "we (should) dig small channels for a distance behind our bathrooms and the water will follow them and go away from the bathrooms.", "dagbani": "ti gbi bɔɣibihi wɔɣila ti shinshɛri nyaansi, ka kom doli li chana, ka chɛ shinshɛri maa we" }, { "english": "obey me and have a long life.", "dagbani": "deemi n yɛligu ka nya nyɛvili wɔɣilli." }, { "english": "it (shirt) was a long one and had long sleeves.", "dagbani": "di nyɛ zaɣ’ wɔɣinli ka mali bɔɣ’ wɔɣila la" }, { "english": "a long one and had long sleeves.", "dagbani": "Fɔntinsi ŋɔ zaa daa nyɛla bɛ ni me goon’ wɔɣila gili tin’ shɛŋa" }, { "english": "All these towns were surrounded with high walls.", "dagbani": "Daamiya maligu bimbina la luhi, ka wurim bɛ buɣa bin’ wɔɣila la 'Tear down their altars and smash their sacred stone pillars to pieces.'" }, { "english": "(you) weave veils to put on the heads of people", "dagbani": "wuɣiri sarisi pari ninvuɣ’ waɣila mini ninvuɣ’ jihi zaa zuɣuri" }, { "english": "tall and short.", "dagbani": "waɣawaɣa; 'jia." }, { "english": "high.", "dagbani": "wɔɣa ‘be long’; ji ‘be short’; 'jia ‘short’; bila ‘small’; pɔra ‘be small’." }, { "english": "to make a noise.", "dagbani": "wɔɣili" }, { "english": "Pl: wɔɣinda.", "dagbani": "wɔɣinda." }, { "english": "Who are they making noise in the room?", "dagbani": "Banima n-woɣinda duu maa ni?" }, { "english": "to be soft.", "dagbani": "wɔɣili" }, { "english": "distance, length.", "dagbani": "wɔɣilim" }, { "english": "The length of the courtyard will be 44 metres.", "dagbani": "Dundɔŋ maa wɔɣilim ni ti nyɛla mita pihinahinaanahi" }, { "english": "to know what is the breadth and length and height and depth of the love of God.", "dagbani": "m-baŋ Masia yurilim yɛliŋ mini di wɔɣilim ni di dubu ni di ziliŋ ni nyɛ shɛm" }, { "english": "Ehud had made himself a double-edged sword nearly 50 centimetres long.", "dagbani": "Ɛhud daa kuri su’ shɛli din mali naŋgbana ayi, ka di waɣilim nyɛ kaman sɛntimita pihinu" }, { "english": "It is only when a toad has died that you know its length.", "dagbani": "Pololi kum dali ka bɛ baŋdi o wɔɣilim." }, { "english": "(you) know how Christ's love's breadth and its length and its height and its depth are.", "dagbani": "(yi) baŋ Masia yurilim yɛliŋ mini di wɔɣilim ni di dubu ni di ziliŋ ni nyɛ shɛm" }, { "english": "lengthwise, along the length", "dagbani": "wɔɣilim zuɣu" }, { "english": "to run as far as a terminal distance of about 200 miles.", "dagbani": "n-zo n-chaŋ hal nti paai kaman maili kɔbisiyi wɔɣilim tariga" }, { "english": "Christ's love's length", "dagbani": "bɛn cham’ ti buɣisi o ni do" }, { "english": "they should come out and measure the distance to the surrounding towns to establish which is nearest", "dagbani": "nimaani waɣilim" }, { "english": "height, tallness", "dagbani": "wɔɣilim" }, { "english": "The height of each pillar was 8 metres", "dagbani": "Pilanim’ maa zaɣ’ yini kam wɔɣilim daa nyɛla mita anii" }, { "english": "(Goliath's) height was about three metres", "dagbani": "(Goliat) wɔɣilim daa nyɛla kaman mita ata laasabu" }, { "english": "Make a chart to show", "dagbani": "Malimi chaati ka di wuhiri a mini yi karɔŋ zɔŋ ni bihi wɔɣilim ni nyɛ shɛm" }, { "english": "the heights of you and our classmates", "dagbani": "Paɣa shɛb’ bɛn waɣilim bi paai nuu ŋmɛbu bunahi" }, { "english": "Women whose height does not reach four feet", "dagbani": "A yi yuri diɣili daabu a ti daari o mi n-tam kuŋkuni zuɣu ka o leei niŋ wɔɣilim n-gari a" }, { "english": "If you are fond of pushing a midget, you will push him on top of a raised spot and he will become taller than you", "dagbani": "wɔɣa ‘be long’; 'wɔɣili ‘long’; ji ‘be" }, { "english": "short", "dagbani": "jia" }, { "english": "'short’", "dagbani": "short’" }, { "english": "small", "dagbani": "bila" }, { "english": "be small", "dagbani": "pɔra" }, { "english": "to blister", "dagbani": "wɔɣilim" }, { "english": "an eruption on the body", "dagbani": "wɔɣilinli" }, { "english": "a blister", "dagbani": "wɔɣilinli" }, { "english": "pythons", "dagbani": "waɣimahili" }, { "english": "long", "dagbani": "'wɔɣilli" }, { "english": "long (dimension or time)", "dagbani": "'waɣinli" }, { "english": "He made him a long garment with long sleeves.", "dagbani": "O daa shɛla binyɛr’ wɔɣinli din baɣiri wɔɣa n-ti o." }, { "english": "long life without end", "dagbani": "nyɛvil’ wɔɣinli din ka bahigu" }, { "english": "That stage sets in for every child, but", "dagbani": "Lala saha kuli ʒɛmi n-ti bia kam, amaa ka lee pa saha wɔɣinli." }, { "english": "it doesn't last long.", "dagbani": "ti gbi bɔɣibihi wɔɣila ti shinshɛri nyaansi" }, { "english": "(we should) dig small channels for a distance behind our bathrooms and the water will follow them and go away from the bathrooms.", "dagbani": "ka kom doli li chana, ka chɛ shinshɛri maa we" }, { "english": "If a boy doesn't have intercourse with a woman for a long time, won't he get sick?", "dagbani": "Bidibila yi bi goli paɣa saha wɔɣinli o ku gbaai doro?" }, { "english": "be long", "dagbani": "wɔɣa" }, { "english": "'long", "dagbani": "wɔɣili" }, { "english": "pillar, tower", "dagbani": "binwɔɣinli" }, { "english": "be short", "dagbani": "ji" }, { "english": "short", "dagbani": "jia" }, { "english": "small", "dagbani": "bila" }, { "english": "be small", "dagbani": "pɔra" }, { "english": "tall", "dagbani": "wɔɣinli" }, { "english": "A high wall which is bursting to split.", "dagbani": "goon’ waɣinli din tahi bɔɣi" }, { "english": "A mulifu is a tall red hat.", "dagbani": "Mulifu nyɛla zuɣupili ʒe’ wɔɣinli" }, { "english": "A tall stranger follows a short native.", "dagbani": "San’ wɔɣinli dolila tiŋbia jia" }, { "english": "pillar", "dagbani": "binwɔɣila" }, { "english": "'tower'", "dagbani": "hal ni zuŋɔ" }, { "english": "to this very day they call it 'Absalom's Pillar'.", "dagbani": "bɛ na kul booni binwɔɣinli maa la Absalom binwɔɣinli" }, { "english": "Don't use stones to set up a pillar.", "dagbani": "Yi mi miriya ka yi ti zaŋ kuɣa me binwaɣinli zali" }, { "english": "I will uproot your Asherah pillars.", "dagbani": "N ni ti vuɣi Ashɛra binwɔɣila la yi sani" }, { "english": "a tower.", "dagbani": "Nyini n-nyɛ binwɔɣinli shɛli din mali kpiɔŋ" }, { "english": "You are a strong tower.", "dagbani": "Nyini n-nyɛ binwɔɣinli shɛli din mali kpiɔŋ" }, { "english": "(he will) build siege-towers around it.", "dagbani": "me teei gili binwaɣila" }, { "english": "snakes", "dagbani": "wɔɣiri" }, { "english": "giants", "dagbani": "wɔɣirikɔba" }, { "english": "They war against Philistine Giants.", "dagbani": "Bɛ tuhi Filistia wɔɣiri kɔba" }, { "english": "a powerful person", "dagbani": "wɔɣirili" }, { "english": "the one who wants to be a big man amongs you must become a servant to you all.", "dagbani": "ŋun bɔri ni o nyɛ wɔɣirili yi ni, ŋun’ zaŋm’ omaŋ’ lee yi zaa ha bia" }, { "english": "child of a strong (&c.) person", "dagbani": "wɔɣirili bia" }, { "english": "commoner, poor, weak person", "dagbani": "tarima" }, { "english": "those who fear him, 'both great and small'.", "dagbani": "bɛn zɔr’ o ..., bɛn nyɛ wɔɣira mini tarimba zaa" }, { "english": "the powerful make the weak feel their strength.", "dagbani": "tarimba bɛ kpiɔŋ ni nyɛ shɛm" }, { "english": "unimportant person, 'small-boy'.", "dagbani": "dabiriga" }, { "english": "Do not fight with anyone, small or great.", "dagbani": "Di ti tuhiya dabirisi, yi mi di ti tuhiya wɔɣira" }, { "english": "a strong person.", "dagbani": "wɔɣirili" }, { "english": "He easily hit down the huge man.", "dagbani": "O ŋme wɔɣirili maa luhi chɔɣimata." }, { "english": "he should go to Adio ... and be aware that giants truly", "dagbani": "di tuya ni o chaŋ Adibo ... ka baŋ ni wɔɣira daa shiri kpa taba nimaani" }, { "english": "hero, great warrior", "dagbani": "wɔɣiri' koba" }, { "english": "Josheb-Bashebeth the Tachmeonite who was chief of the three 'mighty men'.", "dagbani": "Jɔshɛbbɛshɛbɛt Tachɛmɔn nira ŋun daa nyɛ wɔɣiri kɔba ata la naa" }, { "english": "If a strong person goes away, another strong person remains.", "dagbani": "Wɔɣirili yi kuli yiɣisi wɔɣirili n-ʒiina." }, { "english": "a notable person", "dagbani": "wɔɣirili" }, { "english": "Do not fight with anyone", "dagbani": "Di ti tuhiya wɔɣiri so bee tarim’ so" }, { "english": "chief", "dagbani": "naa" }, { "english": "person", "dagbani": "nira" }, { "english": "small or great, except the king of Israel.", "dagbani": "o daa warila bukpahigu ka wuhir’ omaŋa ni o nyɛla wɔɣirili" }, { "english": "he was practising sorcery and flaunting himself as some great one.", "dagbani": "Cpart: bia ‘junior, person of low" }, { "english": "The greatest among you must be your servant.", "dagbani": "Ŋun nyɛ wɔɣirili yi ni, ŋun’ zaŋm’ omaŋa n-leei yi zaa ha bia." }, { "english": "least among you all--he is the greatest. [LUK 9:48]", "dagbani": "-" }, { "english": "a fat person.", "dagbani": "wɔɣirikɔba" }, { "english": "greatness, notability", "dagbani": "wɔɣiritali" }, { "english": "King Jehoshaphat's Greatness.", "dagbani": "Naa Jɛhɔshafat wɔɣiritali yɛla" }, { "english": "to loosen, slacken (grip, pressure)", "dagbani": "wɔɣisi" }, { "english": "to be loosened, slackened; escape, as air from a tire; subside (swelling); lose pitch (drum)", "dagbani": "wɔɣisi" }, { "english": "Not one of them has a loose belt or a broken sandal.", "dagbani": "Bɛ ni so shɛlɔrigu bi wɔɣisi bee bɛ namdili ti chihi." }, { "english": "to release, give leave", "dagbani": "wɔɣisi" }, { "english": "Julius kindly gave Paul", "dagbani": "Julius daa niŋ Pool nirilim wɔɣis’ o ka o chaŋ o zɔnim’ sani" }, { "english": "He should let loose his hand.", "dagbani": "O wɔɣisim’ o nuu" }, { "english": "I hold on to my righteousness firmly, and will not let go.", "dagbani": "N gbibila n wuntitali kirikiri ka ku wɔɣisi li" }, { "english": "they thought the king had gone into the 'small room' in the hall to relieve himself.", "dagbani": "bɛ tɛhi ni naa maa kpɛla zɔntua maa ni du’ bil’ ni ni o ti wɔɣis’ omaŋa" }, { "english": "seed", "dagbani": "bira" }, { "english": "a bribe", "dagbani": "birapu" }, { "english": "They all love getting bribes and 'presents'.", "dagbani": "Bɛ zaa yuri birapu dibu ni faɣiri dibu." }, { "english": "Dishonest money brings grief to the whole family, but those who hate bribes will live.", "dagbani": "Bɛn diri zalinsi nyɛla bɛn bɔri yɛla tiri bɛ yiŋnima, amaa bɛn je birapu dibu ni be." }, { "english": "a bribe blinds the eyes of the wise.", "dagbani": "birapu dibu nyɛla din chɛ ka baŋda nina bi ne" }, { "english": "panic", "dagbani": "birem" }, { "english": "a brake", "dagbani": "bireechi" }, { "english": "sow seed", "dagbani": "biri" }, { "english": "and mildew and hail will come and kill everything that you sow.", "dagbani": "wuntaŋ’ mini maligu ni sakuɣa kanna nti kuri yi ni biri binshɛlikam sun" }, { "english": "They ploughed and sowed seed and planted trees, and the farms were productive and the trees also fruited well.", "dagbani": "Bɛ daa koya m-biri bimbira ka sa tihi, ka di daa niŋ, ka tihi maa gba daa wali pam." }, { "english": "You sow a lot, but only get to harvest a little.", "dagbani": "Yi biriti pampam, amaa ka ti chɛrila biɛlabiɛla." }, { "english": "If you sow millet and then sow more millet on top of it, it will be grass for horses that you will harvest.", "dagbani": "A yi biri chi, ka biri pa, wɔri mɔri ka a yɛn che." }, { "english": "there will always be seedtime and harvest, cool time and hot time, rainy season and harmattan day and night.", "dagbani": "saha ni kikaa saha ni wuntaŋ’ ni mini yuŋ kul ni beni" }, { "english": "to turn away", "dagbani": "biri" }, { "english": "ignore, draw back, conceal self", "dagbani": "lɛbi nyaaŋa biri" }, { "english": "he did not hide his face from me", "dagbani": "mi bi lɛbir’ o nyaaŋa biriti ma" }, { "english": "don't turn your back on your Chosen One", "dagbani": "di lɛb’ a nyaaŋa biri a ninvuɣ’ gahindili ŋɔ" }, { "english": "Don't turn your back on me", "dagbani": "Di lɛb’ a nyaaŋa biri ma" }, { "english": "they turn their backs", "dagbani": "(bɛ) lɛbi bɛ nyaansi biri" }, { "english": "ignore each other until morning", "dagbani": "" }, { "english": "and he turned back and abandoned them", "dagbani": "2KI 17:18" }, { "english": "to turn ones back to sb", "dagbani": "ŋmaligi biri" }, { "english": "birigi", "dagbani": "birigi" }, { "english": "quickly", "dagbani": "biribbirib" }, { "english": "As we acted like that ... indeed, we were in error.", "dagbani": "Ti niŋ lala .. dindina\nti birigiya." }, { "english": "to err, deviate, be deceived.", "dagbani": "v. to err, deviate, be deceived." }, { "english": "I just follow your ways well and have never deviated.", "dagbani": "N kul dolila a soya viɛnyɛliŋga ka na ʒi m-birigi." }, { "english": "Mind you don't let anyone deceive you.", "dagbani": "Miriya ka yi ti chɛ ka so birigi ya" }, { "english": "relieve himself", "dagbani": "null" }, { "english": "to be reduced in size, decrease (crowd)", "dagbani": "null" }, { "english": "to recede, as a river; ebb (tide)", "dagbani": "null" }, { "english": "wɔɣi; wɔɣawɔɣa", "dagbani": "null" }, { "english": "heron", "dagbani": "wɔɣivaanigu" }, { "english": "general laughter", "dagbani": "wɔɣiwɔɣi" }, { "english": "general talk", "dagbani": "wɔɣiwɔɣi" }, { "english": "quickly", "dagbani": "wɔɣiwɔɣi" }, { "english": "tall", "dagbani": "wɔɣu" }, { "english": "high", "dagbani": "wɔɣu" }, { "english": "far", "dagbani": "wɔɣu" }, { "english": "the (hard) shell of a nut, egg", "dagbani": "wɔɣu" }, { "english": "This tree (baobab) and its fruit-shells can both make lye which is used for soap-making and also to cure boils.", "dagbani": "Tia ŋɔ (tua) mini di wala waɣiri zaa tooi niŋdi bochaa ka bɛ mali duɣiri chibo ka lam mali tibiri yɔɣu." }, { "english": "Women use its wood and kapok-pod shells and burn", "dagbani": "Paɣaba mali di dari mini guŋgun’ wɔɣisi n-nyɔri bochaa n-duɣiri chibo." }, { "english": "them into lye to make soap.", "dagbani": "firila wɔɣu" }, { "english": "the frame of a hurricane-lamp", "dagbani": "firila wɔɣu" }, { "english": "the globe is the galli egg", "dagbani": "galli" }, { "english": "a matchbox", "dagbani": "manchisi wɔɣu" }, { "english": "five children", "dagbani": "Bihi anu" }, { "english": "used matchboxes to play a game.", "dagbani": "manchisi wɔri n-diɛmdi diɛma" }, { "english": "galiwɔɣu.", "dagbani": "galiwɔɣu" }, { "english": "to trim, prune, cut to size", "dagbani": "wɔhi" }, { "english": "prune (tips of branches)", "dagbani": "wɔhi nyoya bahi" }, { "english": "I won’t prune its shoots.", "dagbani": "N ku wahi di nyoya ni bahi" }, { "english": "trim the hair", "dagbani": "wɔhi zabiri" }, { "english": "The people of the desert used to trim round the edge of their hair to give honour.", "dagbani": "Tiŋgban’ nɛli ni niriba daa wahiri bɛ zabiri taɣindi n-tirila bɛ buɣili jilima." }, { "english": "to their fetish", "dagbani": "buni wohibu dali" }, { "english": "second last day for the funeral of a chief", "dagbani": "buni wohibu dali" }, { "english": "bark", "dagbani": "wahi" }, { "english": "or ??", "dagbani": "wǤhi" }, { "english": "See", "dagbani": "wooi" }, { "english": "whirl", "dagbani": "wɔhi" }, { "english": "horse", "dagbani": "wɔhu" }, { "english": "antelopes", "dagbani": "walidibiga" }, { "english": "Wari", "dagbani": "woli" }, { "english": "warri", "dagbani": "wɔri" }, { "english": "Oware, a West African game of the mancala family. It is played on the ground or on a board with two rows of six holes. The object is to win more stones or seeds than the opponent. There are several ways of playing the game.", "dagbani": "woli" }, { "english": "to play warri", "dagbani": "woli" }, { "english": "I don’t want trouble; I’m a", "dagbani": "M baɣabaɣa n-daan tarima m mini nabia bi tɔri woli" }, { "english": "commoner, I don’t play woli (draughts) with a prince. ", "dagbani": "woli" }, { "english": "Sit: wolibɔŋ 'warri board or playing-place'; luɣisi.", "dagbani": "wolibɔŋ" }, { "english": "draughts, 'checkers' [Am.]", "dagbani": "ludu" }, { "english": "ludo, parcheesi [Am.]", "dagbani": "ludu" }, { "english": "counters - draughts, 'checkers' [Am.] - used in games of 'warri', draughts, 'checkers' [Am.]", "dagbani": "warri" }, { "english": "After that have played their draughts (checkers) in this position, what further move can they make in their game?", "dagbani": "ŋɔ shɛm ŋɔ nyaaŋa, sɔŋbu wula yaha ka bɛ daa naan tooi lahi sɔŋ ŋa n-diɛm bɛ diɛma maa?" }, { "english": "divination, \"soothsaying in which cowris (stones, pebbles &c.) are used by the soothsayer\"", "dagbani": "ŋma woli ‘to divine with cowris &c.’" }, { "english": "to separate, diverge, disperse", "dagbani": "woli" }, { "english": "to separate, diverge, disperse", "dagbani": "wali" }, { "english": "All the Judahites came from the places they had dispersed to stay in.", "dagbani": "Judanim’ maa zaa daa yi bɛ ni woliwoli tab’ be luɣ’ shɛŋa ni" }, { "english": "The raiders were scattered all over the place, eating, drinking, and dancing.", "dagbani": "ŋmɛnditoya maa daa woliwol’ la taba ʒiya diri ka nyura, ka wari wahi" }, { "english": "disagree, argue", "dagbani": "yɛtɔɣa/noya woli" }, { "english": "divide their counsels, Lord", "dagbani": "chɛ ka bɛ yɛtɔɣa woli" }, { "english": "some said \"...\" but others of them asked \"...?\" and they disagreed.", "dagbani": "shɛb’ yɛli, “...” Ka bɛ ni shɛb’ mi bɔhi,\n“...?” Ka bɛ noya woli." }, { "english": "agree", "dagbani": "naai•noli" }, { "english": "cause division, dissension", "dagbani": "woli noya" }, { "english": "disunity, division; 'mouths separation'", "dagbani": "noya wolibu" }, { "english": "leave", "dagbani": "chɛ" }, { "english": "to be different", "dagbani": "woli" }, { "english": "The vine is one, but the fruits it produces are", "dagbani": "Tuŋ nyɛla tuŋ yini ŋa hala n-lee woli taba." }, { "english": "different from one another.", "dagbani": "tuŋ nyɛla tuŋ yini ŋa hala n-lee woligi taba" }, { "english": "bear fruit", "dagbani": "woli" }, { "english": "a board or playing-place for 'warri' game", "dagbani": "wolibɔŋ" }, { "english": "the game of 'warri'", "dagbani": "woli" }, { "english": "tree", "dagbani": "wolifaa" }, { "english": "trees", "dagbani": "wolifahi" }, { "english": "The thorny hardwood tree bore shea nuts; will the bat eat them?", "dagbani": "Wolifaa wali taani, zɔŋ ni di li?" }, { "english": "of cypress wood from the coasts of Cyprus they made your deck", "dagbani": "Bɛ zaŋla Saipirus teeku duli wolifahi dari mali a puuni" }, { "english": "helmet", "dagbani": "woliga" }, { "english": "hat", "dagbani": "woliga" }, { "english": "Mossi hat", "dagbani": "woliga" }, { "english": "helmets", "dagbani": "wolisi" }, { "english": "hats", "dagbani": "wolisi" }, { "english": "Mossi hats", "dagbani": "wolisi" }, { "english": "died", "dagbani": "daa" }, { "english": "and", "dagbani": "chɛ" }, { "english": "they", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "carried", "dagbani": "kuri" }, { "english": "your", "dagbani": "a" }, { "english": "writing board", "dagbani": "woliga" }, { "english": "oribi", "dagbani": "woliga" }, { "english": "to separate things, be separated", "dagbani": "woligi" }, { "english": "Let there be light in the clouds of the sky to", "dagbani": "Neesim shɛŋa neemiya zuɣusaa sagbana ni n-woligi wuntaŋ'ni ka che yuŋ" }, { "english": "separate the day from the night;", "dagbani": "ti ni daa woligi ya dab’ ayi la puuni" }, { "english": "as we have been separated from you for a short time.", "dagbani": "Di bi tu ni a dii woligiri bia bindirigu di ko" }, { "english": "You don't have to make the baby's food completely separately from what all the rest of the household are eating.", "dagbani": "ka chɛri yili maa zaa ni diri bindiri shɛli." }, { "english": "separate X from Y", "dagbani": "woligi X bahi che Y" }, { "english": "separate Israel", "dagbani": "woligi Izraɛlnim’ bahi" }, { "english": "When he separated the Israelites from the tribe of Judah.", "dagbani": "chɛ Juda zuliya saha shɛli maa" }, { "english": "to divide.", "dagbani": "laɣim" }, { "english": "what God has joined together let no man put asunder.", "dagbani": "Naawuni ni laɣim shɛba, sal’ ŋun’ miri ka o woligi ba" }, { "english": "to be different.", "dagbani": "woli" }, { "english": "The vine is one, but the fruits it produces are different from one another.", "dagbani": "Tuŋ nyɛla tuŋ yini ŋa hala n-lee woligi taba." }, { "english": "distinguish X from Y", "dagbani": "woligi X ka che Y" }, { "english": "No one could distinguish the sound of joyful shouting from the sound of weeping.", "dagbani": "So daa naan ku tooi woligi suhupiɛlli tahigu vuri ka chɛ kuhigu vuri maa" }, { "english": "It is not necessary to make a difference between the child's food and what the rest of the family eat.", "dagbani": "Di bi tu ni a dii woligiri bia bindirigu di ko, ka chɛri yili maa zaa ni diri bindiri shɛli." }, { "english": "to sort out (problem)", "dagbani": "shɛb’ yi mali naŋgbankpeeni, bɛ kanimina ka n ti woligiri li tiri ba" }, { "english": "if some of them have a dispute, they come and I sort it out for them.", "dagbani": "EXO 18:16" }, { "english": "woli; sɔwoligili.", "dagbani": "page_content='70" }, { "english": "sweat, perspiration", "dagbani": "woligu" }, { "english": "You will work hard and sweat.", "dagbani": "A ni tum tuun’ kpɛma ka woligu yiri a ni" }, { "english": "wipe sweat", "dagbani": "nyeei woligu" }, { "english": "X sweats", "dagbani": "woligu puhi X" }, { "english": "The lizard will not eat pepper for the toad will sweat because of it.", "dagbani": "Bandɔɣu ku tooi diri naanzua ka woligu puhiri pololi." }, { "english": "coldness", "dagbani": "wari" }, { "english": "One man's meat is another man's poison.", "dagbani": "wari." }, { "english": "I am/feel hot", "dagbani": "waligu mali ma" }, { "english": "it/the weather is hot", "dagbani": "waligu be ni" }, { "english": "you set the time for hot season and harmattan", "dagbani": "nyini n-zali woligu saha mini kikaa saha" }, { "english": "In the hot season it (shea-tree) loses its leaves.", "dagbani": "Woligu saha ka di (taaŋa) suura" }, { "english": "to strive for", "dagbani": "wolim" }, { "english": "to strive for", "dagbani": "walim" }, { "english": "when can I get time to make some effort to look after my own family as well?", "dagbani": "bɔ saha ka man’ lee yɛn zaŋ wolim gbaai ti n yiŋnim’ gba?" }, { "english": "If you are going to fly you should measure the distance of the sky before you fly, because if you don’t do that and you try", "dagbani": "A yi yɛn yiɣi, a zahindila sagbana ka naanyi yiɣi, ka di yi pa lala, ka a yi wolim n-zahimla tia ka yiɣi, a yuli samli." }, { "english": "make efforts in vain; be in vain; try and fail", "dagbani": "wolim je" }, { "english": "start engine by winding/ do it the hard way", "dagbani": "timanim’ gba" }, { "english": "the magicians used magic to make gnats appear, but couldn't", "dagbani": "daa niŋ bɛ tabibi ni bɛ chɛ ka pɔri yina, ka wolim jɛ" }, { "english": "The honest", "dagbani": "Yɛlimaŋlilana sa kpani ka ʒirinim’ kɔbiga laɣiŋ gubi ni bɛ sibigi wolim je" }, { "english": "person inserts a spear into the ground and a hundred liars try to pull it out but cannot do so.", "dagbani": "Kunduŋ walim je, baa ŋun zuɣu kuɣura" }, { "english": "What is hard for the hyena to get is a pillow that a dog lies on.", "dagbani": "baa ŋun zuɣu kuɣura" }, { "english": "(he) used the money his landlord had given him to trade and make a profit.", "dagbani": "zaŋ o yiŋlan’ maa ni ti o laɣ’ shɛli maa wolim nya nyɔri" }, { "english": "we will go ... and trade", "dagbani": "ti ni chaŋ ... n-wolindi nyari nyɔri la" }, { "english": "and make a profit.", "dagbani": "sooche" }, { "english": "Spec", "dagbani": "teŋku" }, { "english": "trade, business, working energetically", "dagbani": "wolima" }, { "english": "Those who start struggling early will be saved from the rain.", "dagbani": "Bɛn daŋ wolima ni tiligi saa." }, { "english": "when they trade and get some profit they won't enjoy the benefit of it.", "dagbani": "bɛ ni wolim nya nyɔ’ shɛl’ la, bɛ ku di di nyaɣisim" }, { "english": "all who earn their living from the sea.", "dagbani": "bɛn zaa wolima yiri teeku ni" }, { "english": "Those who (merely) hope for something", "dagbani": "Mali tahima gbe kum ka bɛn’ daŋ wolima pulaa lo." }, { "english": "those who are first to produce something are satisfied.", "dagbani": "wolima" }, { "english": "a hill in Kumbungu believed to enrich its visitors", "dagbani": "daboli" }, { "english": "carcass", "dagbani": "woliŋ" }, { "english": "he turned aside to look at the carcass of the lion, and saw there was a swarm of bees in it, and honey.", "dagbani": "o daa ti ŋmaligi birigi ni o lihi nya o ni daa ku gbuɣin’ so sɔŋ la,\nka nya ka shihi n-kpe m-pal’ o zaɣ’ woliŋ ni niŋ kpam." }, { "english": "to travail, be in labour, writhe", "dagbani": "wolisi" }, { "english": "woman in labour", "dagbani": "Paɣ'yi walsira" }, { "english": "When a woman is in labour, they will bring a midwife to help her deliver.", "dagbani": "paɣdɔɣisotɔɣinda ka bɛ yɛn zaŋ na ka o ti dɔɣisi o." }, { "english": "If a woman is in labour for a long time, it can affect the inside of her bladder.", "dagbani": "Paɣa yi walisiri yuura, din tooi dam o dulinsurigu surigu" }, { "english": "I will cry aloud like a woman in labour. I will pant.", "dagbani": "n ni kuhi pam kaman paɣ’ ŋun wolisiri ni o dɔɣi. N ni vuhi parim." }, { "english": "I toss and turn until it is nearly day.", "dagbani": "m-maŋ’ wolisiri hal ka biɛɣu ti miri neebu" }, { "english": "many women can be in labour for something like 28 hours before the waters break.", "dagbani": "paɣiba pam ni tooi pili\nwalisibu kaman hawa pishi ni anii poi ka bɛ ko'suriti naanyi tahi" }, { "english": "skin rash, prickly-heat", "dagbani": "wolishɛɣu" }, { "english": "optional Muslim prayer observed in the morning soon after sunrise", "dagbani": "wɔluusa" }, { "english": "id a raid", "dagbani": "womwom" }, { "english": "Yahaya Kasuli carried out a lot of raids.", "dagbani": "Yahaya Kasuli daa ŋmɛri womwom pam." }, { "english": "barber", "dagbani": "wɔnzam" }, { "english": "acute stomach-ache", "dagbani": "wɔpuuni" }, { "english": "stallion (see main entry: wɔridibiga)", "dagbani": "wɔrdibiga" }, { "english": "to split wood with an axe", "dagbani": "wɔri" }, { "english": "they chopped up the wood of the truck.", "dagbani": "bɛ daa wɔri tɔroko maa dari" }, { "english": "to hoe up the first side of a ridge, cut a furrow.", "dagbani": "wɔriti vuɣisi" }, { "english": "to hoe up the first side of a ridge, cut a furrow", "dagbani": "Suɣulo yi wɔriti vuɣisi" }, { "english": "as a farmer/ploughman ploughs up furrows", "dagbani": "kaman pukpara ni wɔriti vuɣisi shɛm la as a" }, { "english": "If patience hoes up the first side of a ridge, truth will cover it", "dagbani": "Suɣulo yi wɔriti vuɣisi, yɛlimaŋli m-pilimdi li." }, { "english": "shell", "dagbani": "wɔri" }, { "english": "horse-riding", "dagbani": "wɔribali" }, { "english": "the galloping of a horse in a circle", "dagbani": "wɔribarisiri" }, { "english": "to let a horse gallop in a circle", "dagbani": "wɔribalisili" }, { "english": "wild beans 'horse-beans'", "dagbani": "wɔribaŋli" }, { "english": "horserider, cavalryman", "dagbani": "wɔribara" }, { "english": "The horse and its rider he has hurled into the sea.", "dagbani": "O daai wɔribara min’ o wɔhu niŋ teeku ni." }, { "english": "Make ready and take 200 infantry and 70 cavalry.", "dagbani": "wɔribariba pisopɔin" }, { "english": "If he should see horseriders in pairs, or donkeyriders or camelriders.", "dagbani": "bee bumbariba bee laakumbariba" }, { "english": "If God does not create you to be a horse rider and you buy horse rider’s boots, dogs will carry them away.", "dagbani": "Naawuni yi bi nam a waribara a yi da muɣuri bahi ni kpuɣi li." }, { "english": "skilled horseriding, equestrianism", "dagbani": "wɔribarili" }, { "english": "horse dance, performed in a ring", "dagbani": "wɔribarisili" }, { "english": "to be split, divided, cloven", "dagbani": "wɔrigi" }, { "english": "An animal which has hooves, and its hooves are cloven.", "dagbani": "Biŋkɔb’ so ŋun mali takarifiɛma, ka o takarifiɛma maa wɔrigi" }, { "english": "to part the legs, make a line on the ground with a hoe", "dagbani": "wɔrigi" }, { "english": "to run fast", "dagbani": "wɔrigi" }, { "english": "fallow ground that is cleared and prepared for planting cereal grains", "dagbani": "wɔrigu" }, { "english": "pl. fallow grounds", "dagbani": "wɔra" }, { "english": "horse-racing", "dagbani": "wɔrikarili" }, { "english": "horse grass", "dagbani": "wɔrikariwana" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "yihim" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "baŋlari, chimli, gumachuɣuzuli, gbiŋgbaŋ, kaɣili, kɔrinchi, kulikaɣili, kulikarili, kulimɔri, kunduŋpiɛm, kpaaŋwundigu, kpiŋkpaŋgɔŋ, laŋgirindoo, naɣipuri, naɣiyɛm, narigbuŋgbaŋ, piriŋkpaŋ, tantee" }, { "english": "They were delivered by riders mounted on fast horses from the royal stables.", "dagbani": "zaŋ li tim wɔribariba bɛn daa bari nayili wɔrikpaa ni wɔr’ shɛb’ bɛn" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "wɔrilani" }, { "english": "yam [plural of wɔrilani]", "dagbani": "wɔrilana" }, { "english": "horse-testicle", "dagbani": "firiginli" }, { "english": "a horse bell", "dagbani": "wɔrilimo" }, { "english": "a hand bell", "dagbani": "wɔrilimo" }, { "english": "a groom, horse boy", "dagbani": "wɔrimɔchima" }, { "english": "a servant in a chief's house", "dagbani": "wɔrimɔchima" }, { "english": "straw, hay, 'horse-grass'", "dagbani": "wɔrimɔri" }, { "english": "they also brought grain and hay for the horses.", "dagbani": "bɛ daa lan ʒiri chi mini wɔrimɔri na nti tiri yuri" }, { "english": "they covered the baby with a cloth and laid him in a sheep-grass basket.", "dagbani": "bɛ zaŋ chinchini pili biliɛɣu maa sɔŋ wɔrimɔri piɛɣu ni" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "dabiga, gbiriga, kaɣalom, kɔnyurili, kpamvɔɣu, naɣiyihim, suiin, wɔrikariwana, yihim" }, { "english": "leather horse-blinder (Am.) -blinker (Br.)", "dagbani": "wɔrinimpɔɣu" }, { "english": "saddle-cloth", "dagbani": "wɔrinyamparigu" }, { "english": "talisman for a horse", "dagbani": "wɔrisabili" }, { "english": "saddle-sores", "dagbani": "wɔrisaŋkpɔŋ" }, { "english": "plain boiled rice", "dagbani": "wɔrisawɔrisa" }, { "english": "food made from yam flour rolled into tiny balls like grain", "dagbani": "wɔrisawɔrisa" }, { "english": "title-holders, 'princes and elders known as w.'", "dagbani": "wɔrizɔhinima" }, { "english": "silver", "dagbani": "wɔya" }, { "english": "continually", "dagbani": "woyo" }, { "english": "See main entry: waawaayili. continually.", "dagbani": "woyo" }, { "english": "to cut a part of sth.", "dagbani": "wooi" }, { "english": "he is like a branch which is cut off and dries up.", "dagbani": "o ŋmanila wul’ shɛli bɛ ni wooi ka di kuui" }, { "english": "Don't ... pull away from your baby when you are sitting for it to suck.", "dagbani": "Di chɛ ka a ... wooi a bia saha shɛli a yi ti ʒini ni o mɔɣi." }, { "english": "Nile monitor lizard", "dagbani": "wua" }, { "english": "Nile monitor lizards (plural)", "dagbani": "wuu, wuhi" }, { "english": "Of the animals that move about on the ground, these are unclean for you: the weasel, the rat, any kind of great lizard.", "dagbani": "binneen shɛb bɛn be tiŋgban’ ni ka nyɛ bɛn nyɛ daɣiri n-nyɛ: nantariga mini jaŋgbariga ni wua" }, { "english": "The skin of the monitor lizard", "dagbani": "Wua ŋun gɔri kukɔɣu ni, gbaŋ ni vili mola." }, { "english": "that roams on fallow land will be used to wrap around the shaft of an arrow.", "dagbani": "" }, { "english": "calyx", "dagbani": "wuba" }, { "english": "kite (bird)", "dagbani": "wubiga" }, { "english": "sparrowhawk", "dagbani": "wubiga" }, { "english": "The kapok sheds all its leaves in the harmattan season and ten forms a calyx and produces fruits.", "dagbani": "Guŋa suuri di vari zaa la kikaa saha ka naanyi niŋ wuba n-woli." }, { "english": "The harmattan wind is blowing and the dry season okro remains in its calyx.", "dagbani": "Kikaa daaya ka wuuni maana kpalim wuba ni." }, { "english": "The hawk flies up high.", "dagbani": "wubiga pa zuɣusaa yiɣiri" }, { "english": "Even if a white chick is drunk, it will still not challenge a hawk.", "dagbani": "mo wubiga." }, { "english": "The hawk that built its nest near a house will destroy the chicks.", "dagbani": "Wubiga te tɛɣu m-mir’\nyiŋa ni saɣim nɔbihi." }, { "english": "The hawks tried to take the tortoises and failed, the\ngbarizam hawk should not be proud.", "dagbani": "Wubisi to\nkpakpiya wulim wuim je, gbarizam di mali karimbaani." }, { "english": "striga (parasite of cereal crops Striga hermonthica)", "dagbani": "wubilim" }, { "english": "prosperous land becomes a weed-infested plot.", "dagbani": "ti ni yɛn me Yawɛ jɛmbu du’ shɛli maa veeni ka di nyɛla zaɣ’ tital’" }, { "english": "enormous, huge", "dagbani": "'wubinli" }, { "english": "the temple we are going to build for the Lord ought to be a magnificently big one.", "dagbani": "ti ni yɛn me Yawɛ jɛmbu du’ shɛli maa veeni ka di nyɛla zaɣ’ tital’ wubinli" }, { "english": "to train up a child.", "dagbani": "wubisi" }, { "english": "Take this child home and raise it for me, and I will pay you.", "dagbani": "ti ma ka n yo a.” Di saha ka paɣ’ maa daa zaŋ bia maa kuli ti wubis’ o." }, { "english": "she brought up her only child.", "dagbani": "o daa ti wubisi o bi’ yino" }, { "english": "The orphan lizard is brought up by the grass from the topmost point of a gable roof.", "dagbani": "Bandɔɣu kpibiga, goon’ para n-wubisir’ o." }, { "english": "The child did not get (good) upbringing.", "dagbani": "Bia maa bi nya wubisibu." }, { "english": "to educate.", "dagbani": "goonpariga" }, { "english": "to nurse a tree. wumsi.", "dagbani": "goonpariga" }, { "english": "hawks", "dagbani": "wubisi" }, { "english": "a kind of prayer observed by the Tijania Muslims", "dagbani": "wudi" }, { "english": "section of the Qur'an recited privately", "dagbani": "wird" }, { "english": "to weave", "dagbani": "wuɣi" }, { "english": "they can use blue thread and purple thread and scarlet thread and fine white", "dagbani": "bɛn ni tooi zaŋ gali sabilifaa mini gali ʒiɛkpeein ni gali ʒiɛkpain ni gali piɛli viɛlli wuɣi situra balibu kam" }, { "english": "thread to weave all kinds of cloth", "dagbani": "wuɣiri sarisi pari ninvuɣ’ waɣila mini ninvuɣ’ jihi zaa" }, { "english": "you weave veils to put on the heads of people tall and short", "dagbani": "Bɛ ... tuma daa nyɛla tanti wuɣibu tuma" }, { "english": "Their ... work was tentcloth-weaving", "dagbani": "zaŋ shɛriga wuɣi binyɛra pa di zuɣu" }, { "english": "use a needle to embroider things on them (curtains)", "dagbani": "Gummiri' nyɛ la ninvuɣi so ŋun maani gumdi n-tiri" }, { "english": "cotton-spinner", "dagbani": "wuɣiri tana" }, { "english": "cloth", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "she", "dagbani": "o" }, { "english": "he/she got a basket woven of reeds and carefully plastered it with coal-tar", "dagbani": "o daa kpuɣi bɛ ni zaŋ kulikaɣa wuɣi piɛ’ shɛli n-zaŋ kootaali tanta li" }, { "english": "weave cloth", "dagbani": "kpaludɔɣu" }, { "english": "twist, screw up", "dagbani": "ŋmɛli" }, { "english": "twist, screw up", "dagbani": "milisi" }, { "english": "Guineafowl-plumage", "dagbani": "wuɣipilli" }, { "english": "to lift sth., lift self, be lifted", "dagbani": "wuɣi" }, { "english": "The basket had a lid. As I watched, the lid was raised.", "dagbani": "Piɛɣu maa daa malila liŋa. Ka n daa kul lihiri hal ti nya ka diliŋ'maa wuɣi zuɣusaa." }, { "english": "I will lift your skirt over your face.", "dagbani": "n ni wuɣi a mukuru pa a ninni" }, { "english": "he was taken up before their very eyes", "dagbani": "o dii wuɣiri duri zuɣusaa" }, { "english": "eyes", "dagbani": "binnɛma" }, { "english": "lifted off", "dagbani": "wuɣi du zuɣusaa" }, { "english": "creatures", "dagbani": "kalima" }, { "english": "went aloft", "dagbani": "wuɣirimi du zuɣusaa" }, { "english": "wheels", "dagbani": "duri" }, { "english": "he was just lifted and went up", "dagbani": "o dii wuɣiri duri zuɣusaa" }, { "english": "you yourselves will not stretch out a finger to help them carry those loads", "dagbani": "yimaŋmaŋ’ ku saɣi zaŋ yi nubil’ gba wuɣi li" }, { "english": "to lift part of one's body", "dagbani": "wuɣi" }, { "english": "to gargle.", "dagbani": "wuɣi" }, { "english": "You will not rinse your mouth (gargle) with honey and then spit it out.", "dagbani": "Shiri kom ku suɣuri (wugiri) noli ni." }, { "english": "to attack, rebel.", "dagbani": "wuɣili" }, { "english": "rise up against X.", "dagbani": "wuɣili X zuɣu" }, { "english": "A canoe-shaped basket.", "dagbani": "wuɣipilli." }, { "english": "The roll of newly-woven cloth on the loom.", "dagbani": "wuɣipilli." }, { "english": "The Lord has rescued you from all those who rebelled against you.", "dagbani": "la nuu ni bahi" }, { "english": "People who are guiltless rise up against the wicked.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn ka\\ntaali yiɣisi wuɣili ninvuɣ’ biɛɣu zuɣu" }, { "english": "to pick cotton", "dagbani": "wuɣisi" }, { "english": "to test the priming of a gun", "dagbani": "wuɣisi" }, { "english": "to warm oneself (by a fire)", "dagbani": "wuɣisi" }, { "english": "they had made a fire in the middle of the courtyard and were sitting warming themselves.", "dagbani": "bɛ daa mali buɣim sɔŋ dundɔŋ sunsuuni ʒiya wuɣisira" }, { "english": "to warm oneself by the fire", "dagbani": "wuɣisi buɣim" }, { "english": "We warm ourselves by the fire and see one another’s balls.", "dagbani": "Ti wuɣisi buɣim n-nya tab’ lana." }, { "english": "to teach", "dagbani": "wuhi" }, { "english": "(he) started teaching people, and it astonished the people who heard the teaching.", "dagbani": "o daa piligi wuhiri niriba, ka di daa gari bɛn wum o wuhibu maa" }, { "english": "Yongduuni’s nindǤdzu dance, those who don’t know how to dance it teach others how to dance it.", "dagbani": "Yɔŋnim’ nindɔɣu, bɛn ʒi n-wuhira." }, { "english": "Last year’s partridges are showing this", "dagbani": "Yuuni la kɔringa n-wuhiri yuuni ŋɔ kɔringa chi kpaɣibu." }, { "english": "learn", "dagbani": "bɔhim" }, { "english": "to show", "dagbani": "wuhi" }, { "english": "educate", "dagbani": "baŋsi" }, { "english": "If your armpit smells, you don’t open it and show it to people.", "dagbani": "bɔɣupuuni yi nyo, a bi yaari li wuhiri niriba." }, { "english": "This shows that he has eaten food three times and again taken a drink twice.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ wuhiya ni o di bindirigu siɣim buta ka lahi nyu binyura siɣim buyi" }, { "english": "If a person wears a hat in Dagbong it shows that he is an adult.", "dagbani": "Nira yi ti pili zuɣupiligu Dagbɔŋ di wuhirimi ni o saɣi nira." }, { "english": "Research indicates that Babatu was not a native Dagomba.", "dagbani": "wuhiya ni Baabatu daa pa Dagbɔŋ tiŋbia" }, { "english": "This showed that a person had become an adolescent.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ n-daa wuhiri ni nir’ saɣi nachimbila." }, { "english": "mean; 'show the meaning''", "dagbani": "wuhi gbini" }, { "english": "showing the meaning", "dagbani": "gbini wuhibu" }, { "english": "\"the day before the final funeral celebration\"", "dagbani": "buni wuhibu" }, { "english": "'the day before the final funeral celebration; announcement of funeral donations and activities of members of the family'", "dagbani": "buni wuhibu" }, { "english": "God forbid!", "dagbani": "Naawunni di wuhi gba!" }, { "english": "Does this mean that we should use faith to destroy God's law? God forbid!", "dagbani": "Dimbɔŋɔ wuhiri ni ti zaŋmi yɛda niŋbu maa saɣim Nawunni fukumsi zaligu maa? Naawunni di wuhi gba!" }, { "english": "make an excuse", "dagbani": "daliri" }, { "english": "showing what was their reason (for not coming).", "dagbani": "bɛ daliri ni nyɛ shɛm wuhibu" }, { "english": "They all started to make excuses.", "dagbani": "bɛ zaa ha daa gbaai bɛ daliri ni nyɛ shɛm wuhibu" }, { "english": "to reveal.", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "I have already revealed your name to them, and will reveal it yet further.", "dagbani": "M pun kahig’ a yuli wuhi ba, ka ni lan kahigi li wuhi ba pahi" }, { "english": "to confess", "dagbani": "kahigi wuhi" }, { "english": "revealed", "dagbani": "wuhi" }, { "english": "name", "dagbani": "yuli" }, { "english": "yet further", "dagbani": "pahi" }, { "english": "Synonym: kahigi", "dagbani": "Syn: kahigi" }, { "english": "showing", "dagbani": "nyɛ shɛm" }, { "english": "reason", "dagbani": "wuhibu" }, { "english": "all", "dagbani": "zaa" }, { "english": "started", "dagbani": "daa gbaai" }, { "english": "confess", "dagbani": "kahigi wuhi" }, { "english": "they spent three full hours confessing their sins.", "dagbani": "muna ata kahigi bɛ daalahichi wuhi" }, { "english": "confession", "dagbani": "kahigi wuhi" }, { "english": "Confession of sin and forgiveness.", "dagbani": "Alahachi kahigi wuhi mini taali chɛ m-paŋ" }, { "english": "The LORD has revealed himself.", "dagbani": "Yawɛ kahig’ omaŋ’ wuhi" }, { "english": "Peter took matters one by one and explained", "dagbani": "Pita daa gbaai yɛla maa yiniyini n-kahigiri wuhiri ba" }, { "english": "them clearly to them.", "dagbani": "maŋwuhibu; sɔwuhibo; wuhira." }, { "english": "teacher", "dagbani": "wuhira" }, { "english": "sabbath", "dagbani": "wuhiro" }, { "english": "how...?", "dagbani": "wula" }, { "english": "How can a hundred-year-old man father a child?", "dagbani": "Wula ka ninvuɣ’ so ŋun paai yuun’ kɔbiga ni toii lan dɔɣi bia?" }, { "english": "How is that?", "dagbani": "Wula mbala?" }, { "english": "How come?", "dagbani": "di chaŋ wula?" }, { "english": "what is it (called)?", "dagbani": "boli/niŋ/nyɛ wula" }, { "english": "How is it ...?", "dagbani": "Wula ka Dagbamba" }, { "english": "What do the Dagomba call the first-milk that comes when a woman has just given birth?", "dagbani": "shɛli din yirina paɣa yi na kuli tuui dɔɣi?" }, { "english": "What will it do to us?", "dagbani": "niŋ ti wula?" }, { "english": "what happened?", "dagbani": "bɔ n-niŋ?" }, { "english": "What did he say to you?", "dagbani": "Wula ka o yɛli ya?" }, { "english": "I am very insignificant. How could I answer you?", "dagbani": "Wula ka n lee yɛn tooi garig’ a?" }, { "english": "how will X (manage to) do ...", "dagbani": "X niŋ wula (n-)" }, { "english": "how will we be able to chase them away?", "dagbani": "wula ka ti lee yɛn tooi niŋ kari ba?" }, { "english": "What is X like?", "dagbani": "X be wula?" }, { "english": "And he asked her \"What is he like?\"", "dagbani": "Ka o bɔh’ o, “O biɛhigu lee nyɛla wula?”" }, { "english": "\"I see someone's spirit coming out of the ground.\"", "dagbani": "N nyala so shia ka di yiri tiŋgban’ ni na." }, { "english": "What the ...? rhetorical 'Why?!' expressing outrage.", "dagbani": "Ni wula?" }, { "english": "What did he/she say?", "dagbani": "TN" }, { "english": "why...?", "dagbani": "bula; lala" }, { "english": "branches", "dagbani": "wula" }, { "english": "See main entry: wulli.", "dagbani": "wula" }, { "english": "the first elder in the Council, ‘linguist’ (the spokesman to and for the chief)", "dagbani": "wulana" }, { "english": "acts as intermediary between a chief or similar office-holder and the public", "dagbani": "The Wulana" }, { "english": "repeats speeches of each to the other, passes on gifts", "dagbani": "The Wulana" }, { "english": "If a horse is kicking its back legs, it is of no concern to the spokesman of the chief.", "dagbani": "Wɔhu yi tabir’ o nyaaŋa di bi nyɛ wulana yaha." }, { "english": "You will be chief of all the Israelites, and I will be your linguist.", "dagbani": "Nyini nti yɛn nyɛ Izraɛlnim’ zaa naa, ka m mi nyɛ wulana." }, { "english": "There was then no king in Edom; a deputy ruled.", "dagbani": "Ɛdom daa ka naa; wulana n-daa nyɛ naa." }, { "english": "Jehoshaphat ... was the 'secretary of state'.", "dagbani": "Jɛhɔshafat ... nyɛ gbansabira wulana" }, { "english": "scar, stain on the character", "dagbani": "wulɛɣu" }, { "english": "scar, stain on the character", "dagbani": "wuliɛɣu" }, { "english": "the scars I have on my body", "dagbani": "m mali wulɛ’ shɛŋa din be n niŋgbuŋ ni" }, { "english": "if there is something white or red-and-white in the scar", "dagbani": "bimpiɛlli bee din mooi ka piɛla yi ti be wuliɛɣu maa ni" }, { "english": "Triba-marks are scars", "dagbani": "Chiha nyɛla wulɛri" }, { "english": "sores on the insides of the eyelids cause the inner eye to form scars.", "dagbani": "wulɛri" }, { "english": "to spread, as news", "dagbani": "wuli" }, { "english": "to dissolve", "dagbani": "wuli" }, { "english": "syphilis", "dagbani": "wulu" }, { "english": "woollen, a woollen material used as a strap for men's ornament", "dagbani": "wulu" }, { "english": "a slave-born child", "dagbani": "wulifu" }, { "english": "a child from royalty on both sides", "dagbani": "nam wulifu" }, { "english": "to spread, as news.", "dagbani": "wuligi" }, { "english": "If something happens in a village, it spreads everywhere.", "dagbani": "Yɛlli yi niŋ tiŋkpaŋa, di wuligirila luɣili kam." }, { "english": "spread, infect (as disease).", "dagbani": "wuligi" }, { "english": "someone whose whole body was infected with 'leprosy'.", "dagbani": "kɔŋ’ ni daa wuligi do’ so niŋgbuŋ zaa" }, { "english": "to dissolve.", "dagbani": "wuligi" }, { "english": "Shake it until it dissolves.", "dagbani": "Dammi li hali ka di ti wuligi" }, { "english": "sweet potato", "dagbani": "wulijo" }, { "english": "plantain", "dagbani": "za" }, { "english": "the east ('sunrise')", "dagbani": "wulimpuhili" }, { "english": "cassava", "dagbani": "banchi" }, { "english": "yams", "dagbani": "nyuya" }, { "english": "rice", "dagbani": "shinkaafa" }, { "english": "millet", "dagbani": "bɔrade" }, { "english": "maize", "dagbani": "kawana" }, { "english": "bread", "dagbani": "boroboro" }, { "english": "Who was it that brought ... ?", "dagbani": "Ŋuni n-lee zaŋ nasaridira ŋɔ yi wulimpuhili polo na ... ?" }, { "english": "the conqueror from the east ... ?", "dagbani": "zoli maa pirigi buyi zaŋ wulimpuhili palo hal ti ba wulinluhili polo" }, { "english": "the Mount (of Olives) will be split in two from east to west, forming a great valley.", "dagbani": "chɛ vinvamli sɔŋ di sunsuuni" }, { "english": "east, west, north and south.", "dagbani": "polo ni nudirigu polo" }, { "english": "the west ('sunset')", "dagbani": "wulinluhili" }, { "english": "he made a strong wind come from the west", "dagbani": "kpiɔŋ yi wulinluhili polo na" }, { "english": "It was to the west of Kiriath Jearim", "dagbani": "Di mi bela Kiriatijiarim wulinluhili polo" }, { "english": "all the people of the world who are in the east and the west", "dagbani": "dunianim’ zaa bɛn be wulimpuhili polo mini wulinluhili polo" }, { "english": "east", "dagbani": "wulimpuhili" }, { "english": "the Mount (of Olives) will be split in two from east to west, forming a great valley", "dagbani": "zoli maa pirigi buyi zaŋ wulimpuhili palo hal ti ba wulinluhili polo, ka chɛ vinvamli sɔŋ di sunsuuni" }, { "english": "east, west, north and south.", "dagbani": "wulimpuhili polo mini wulinluhili polo ni nuzaa polo ni nudirigu polo" }, { "english": "sun", "dagbani": "wuliŋa" }, { "english": "afternoon", "dagbani": "wuliŋa" }, { "english": "one's 'lucky star'", "dagbani": "wuliŋa" }, { "english": "sunset", "dagbani": "wuliŋluhili" }, { "english": "entirely, altogether.", "dagbani": "wuliwuli" }, { "english": "it (fire) burns and sweeps through everywhere and leaves bare ground.", "dagbani": "di di m-pihi zaa wuliwuli ka chɛ tiŋgban’ nɛli" }, { "english": "God saw the guilt of the people of the towns of Sodom and Gomorrah and destroyed them completely with fire.", "dagbani": "Naawuni daa nya Sɔdom mini Gomɔra tinsi la nim’ taali, ka daa zaŋ buɣim bahi ba yoli wuliwuli" }, { "english": "Naa Nyagsi killed the", "dagbani": "Naa Nyaɣisi daa ku tindamba wuliwuli" }, { "english": "fetish priests entirely.", "dagbani": "chap, wabi, zaa, dain." }, { "english": "shiny, glittering", "dagbani": "wuliwuli" }, { "english": "to shine/flash", "dagbani": "fɔhi" }, { "english": "to shine/flash", "dagbani": "ne" }, { "english": "to shine/flash", "dagbani": "neei" }, { "english": "to shine/flash", "dagbani": "nyaɣisi" }, { "english": "to shine/flash", "dagbani": "nyɛlisi" }, { "english": "to shine/flash", "dagbani": "nyeei" }, { "english": "to shine/flash", "dagbani": "peei" }, { "english": "[adj. or adv.] shiny", "dagbani": "nyɛlisirili" }, { "english": "[adj. or adv.] shiny", "dagbani": "piɣipiɣi" }, { "english": "branch of a tree", "dagbani": "wulli" }, { "english": "neither their root nor branch will remain", "dagbani": "bɛ jilli bee bɛ wulli ku kpalim" }, { "english": "If a kapok tree gets big, its branches can break off and fall on rooms if they are near it.", "dagbani": "Guŋ yi ti ŋmɛlim, di wula tooi ŋahiri luri duri zuɣu di yi ʒɛ m-miri li." }, { "english": "A new shoot will come up from the stump of Jesse", "dagbani": "Wulipolli ni ti puhi yi Jɛsi gbirili ni na." }, { "english": "Sour grapes", "dagbani": "Wulli nyoo bini, bɛn balisi je ni nyaɣisi nyee." }, { "english": "Those who keep looking at what is on the tip of a branch can’t get it and then they scorn it.", "dagbani": "Lit: Those who keep looking at what is on the tip of a branch can’t get it and then they scorn it." }, { "english": "a branch, fork", "dagbani": "jɛbili" }, { "english": "The roots of the ebony tree have entered the roots of the nee tree.", "dagbani": "Gaa wula kpe nee wula ni." }, { "english": "disease which destroys the sexual organ, \"syphilis\"", "dagbani": "wulu" }, { "english": "woolly", "dagbani": "wulu" }, { "english": "to hear", "dagbani": "wum" }, { "english": "They have ears but they don't hear.", "dagbani": "Bɛ mali tiba, amaa di bi wumda." }, { "english": "No one hears any sign of joyful shouting.", "dagbani": "so bi wumdi suhupiɛlli tahigu demlinoo" }, { "english": "I heard (the sound of) him (moving about)/ his footsteps.", "dagbani": "N wum o damli." }, { "english": "If the wind should blow.", "dagbani": "pɔhim yi ti ʒiɛri vɔɣu ka bɛ wum di damli bɛ ni guui" }, { "english": "they will run away", "dagbani": "N wum o daarmee" }, { "english": "I heard news of him.", "dagbani": "N wum o damli." }, { "english": "people heard a rumour of his going (there) and went from the villages and followed him on foot.", "dagbani": "salo daa wum o chandi maa damli, ka yi tinsi ni n-chaŋ bɛ naba zuɣu kar’ o naba" }, { "english": "to understand.", "dagbani": "wum" }, { "english": "to understand", "dagbani": "Ŋaha ŋahara" }, { "english": "Anyone who uses (knows) proverbs is a quarrelsome person and the one who understands proverbs is also a quarrelsome person.", "dagbani": "kam nyɛla vubɔrili ka ŋun gba wumdi nyɛ vubɔrili." }, { "english": "to listen", "dagbani": "saha shɛli" }, { "english": "when Baruch was reading the book and the people were listening.", "dagbani": "Baruk ni daa karindi gbaŋ maa ka niriba maa wumdi maa" }, { "english": "to obey", "dagbani": "tipawumli" }, { "english": "Pharaoh is disobedient and refuses to obey", "dagbani": "Firawuna niŋ tipawumli n-zaɣisi yi yɛligu maa wumbu" }, { "english": "Deception which brings a person into sin is unavoidable.", "dagbani": "Biriginsim din ni kpɛhi nira alahichi ni ku chɛ" }, { "english": "deceitful people, who lead others into error by the tricks they invent", "dagbani": "ninvuɣ’ yɔhindiba bɛn zaŋ yɛnkiŋkabina soli birigi niriba la ni zaŋ yɔhiŋgu wuhibu" }, { "english": "to branch off, give way, step aside, take short cut", "dagbani": "chirim" }, { "english": "when the Lord saw that Moses had turned aside to see it.", "dagbani": "Ti birigi n-kpe." }, { "english": "We turned aside and went in.", "dagbani": "Yi yi ti birigi kpa nudirigu polo bee nuzaa polo ka chɛ soli" }, { "english": "If you turn aside to the right or the left and leave the path.", "dagbani": "Yi yi ti birigi kpa nudirigu polo bee nuzaa polo ka chɛ soli" }, { "english": "turn, return", "dagbani": "ŋmaligi" }, { "english": "to scandalize, offend sb. They did not act so as to offend against", "dagbani": "Bɛ daa bi tum m-birigi ti Duuma Naawuni." }, { "english": "our Lord God.", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "they", "dagbani": "daa ti tum birigi" }, { "english": "they had offended against their master the king of Egypt.", "dagbani": "bɛ dan’ Ijipti naa maa" }, { "english": "to break a law.", "dagbani": "di zaɣisiy’ o noli, dama yi yi birigi, o ku chɛ yi taali" }, { "english": "don't disobey his word, because if you break it, he will not forgive your fault.", "dagbani": "Binshɛɣu kam bi sɔɣi Naawuni sani ka o mi ni" }, { "english": "Nothing is hidden from God and he will punish anyone who breaks his law.", "dagbani": "darigi ŋun kam birigi o zaligu." }, { "english": "to desert, abandon sb.", "dagbani": "7 • to desert, abandon sb." }, { "english": "error, deviation, waywardness", "dagbani": "biriginsim" }, { "english": "We are burdened with our sins and the wrongs we have done. We are wasting away. How can we live?", "dagbani": "Ti biriginsim mini ti daalahichi tibisim marigi ti mi ka ti tarigi." }, { "english": "dumb person, deaf mute", "dagbani": "birigu" }, { "english": "dumb people, deaf mutes", "dagbani": "biriti" }, { "english": "you will become dumb and no longer be able to speak.", "dagbani": "a ni leei birigu ku lan tooi tɔɣisi yɛtɔɣa" }, { "english": "The anger of a deaf and dumb person remains in his (stomach) heart.", "dagbani": "Birigu sujee kpalimdila o puuni ni." }, { "english": "The deaf and dumb person has become blind; everything is completely spoiled.", "dagbani": "Birigu zomiya; yɛla jahiya." }, { "english": "deaf", "dagbani": "tikpira, tikpiralana" }, { "english": "blind", "dagbani": "zoma" }, { "english": "a stammerer, stutterer, person with speech impediment.", "dagbani": "niriba ni niŋ shɛb’ naani leeri biriti" }, { "english": "the ones people relied on become stammerers.", "dagbani": "niriba ni niŋ shɛb’ naani leeri biriti" }, { "english": "A pregnant woman can miscarry or give birth to a deaf or dumb baby.", "dagbani": "Paɣapuulana maa ni tooi dɔɣi bikpiŋ bee n-dɔɣ’o nyɛ tikpura lana bee birigu" }, { "english": "speech impediment", "dagbani": "birilim" }, { "english": "seed", "dagbani": "birili" }, { "english": "seeds", "dagbani": "bira" }, { "english": "Any kind of seed saved for planting.", "dagbani": "Ʒiri wɔriti (kɔri) vuɣisi ka yɛlimaŋli bɔri kabira shee." }, { "english": "'A liar is hoeing up the first side of the ridges on his farm, but truth is looking for the seeds (to be sown on the ridges).' ", "dagbani": "A liar is hoeing up the first side of the ridges on his farm, but truth is looking for the seeds (to be sown on the ridges). " }, { "english": "plant from which string is made", "dagbani": "birili" }, { "english": "'rosella'", "dagbani": "birili" }, { "english": "the edible flowering pods of rosella (birili)", "dagbani": "birinimdi" }, { "english": "The tamarind speaks against the roselle and when the roselle hears it, it laughs.", "dagbani": "Puhiga zuri bira nyaaŋa, bira yi wum o larimi." }, { "english": "Make the best of a bad job.", "dagbani": "Kɔŋ ʒiɛri ka bamdi bira." }, { "english": "It is because we don’t have any (better) soup ingredients that we praise (make an excuse to use) rosella (to make the soup).", "dagbani": "kananjuŋ." }, { "english": "what you say.", "dagbani": "nye bi yɛli." }, { "english": "obey X", "dagbani": "wum X noli" }, { "english": "to perceive, sense – esp. to smell.", "dagbani": "wumdi nyom" }, { "english": "Isaac smelled the scent of his clothes.", "dagbani": "Yisahaku wum o binyɛra ʒiɛɣu" }, { "english": "to smell sth., detect a smell", "dagbani": "wumdi nyom" }, { "english": "they have noses, but they cannot smell.", "dagbani": "Bɛ mali nyɛhi, amaa di bi wumdi nyom" }, { "english": "No matter how well a human being says he can see, he cannot see under water.", "dagbani": "Ninsala yi yɛli ni o ne wula, o ku tooi ne kom ni." }, { "english": "the one who eats the fruit of the tree, he does not climb the tree himself, he nurtures it.", "dagbani": "Nira ŋun nyo o zabiri, ŋuna n-wumdi di" }, { "english": "It is the one who burns her/his hair who smells it.", "dagbani": "kaliŋ." }, { "english": "Synonym: nyɔhim.", "dagbani": "nyɔhim." }, { "english": "yɛliwumsa.", "dagbani": "yɛliwumsa." }, { "english": "to tire sb., afflict.", "dagbani": "wum" }, { "english": "I am tired.", "dagbani": "Di wum ma." }, { "english": "Even youths grow tired and weary.", "dagbani": "di wumdi bipala ka bɛ gbarigira" }, { "english": "If a person is cutting down a tree and uses his fingers to remove the chips, it means he is tired.", "dagbani": "Nira yi ŋmari tia nti mali o nuu luɣisira, di wum' o mi maa." }, { "english": "X is afflicted by thirst.", "dagbani": "konyuri wum X" }, { "english": "Prophet Mohammed and his followers were walking and suffered greatly from thirst.", "dagbani": "di dabisa maa daa ti gari ka kum wum o" }, { "english": "X is afflicted by hunger.", "dagbani": "kum wum X" }, { "english": "when those (40) days had passed, he was afflicted by hunger.", "dagbani": "di dabisa maa daa ti gari ka kum wum o" }, { "english": "(of salt or sugar) to be sufficient (in soup, tea &c.)", "dagbani": "wum" }, { "english": "less severe, milder, 'better' (as health)", "dagbani": "wumm" }, { "english": "to become less severe", "dagbani": "niŋ wumm" }, { "english": "The sun is not so fierce.", "dagbani": "Wuntaŋa niŋ wumm." }, { "english": "He is getting better (from his illness).", "dagbani": "O dɔro maa niŋ wumm." }, { "english": "praise of God", "dagbani": "wumpaɣibo" }, { "english": "Enter into his gates with praise.", "dagbani": "Doliya o dunoya kpe ni wumpaɣibo" }, { "english": "Prayer of Praise to God.", "dagbani": "Wumpaɣibo suhigu" }, { "english": "God's blessing", "dagbani": "wumpaɣili" }, { "english": "God bless you! (said to express gratitude)", "dagbani": "Wumpaɣili!" }, { "english": "to train, nurse, bring up", "dagbani": "wumsi" }, { "english": "whom Mordecai had brought up like his own child. [EST 2:15]", "dagbani": "Ɛsta ...so ŋun’ Mɔdɛkai ni daa zaŋ wumsi kaman omaŋmaŋ’ bia la Esther" }, { "english": "Seventy of the kings sons were bring brought up by important people in the city. [2KI 10:6]", "dagbani": "Naa bidibisi pisopɔin maa daa bela tiŋ’ maa ni ninvuɣ’ zuɣuri sani ka bɛ wumsiri ba" }, { "english": "Don't", "dagbani": "Di wumsiriya binkɔbiri kaman’ niɣi yinsi." }, { "english": "raise animals like cattle in your houses.", "dagbani": "Mɔab Naa Mɛsha daa wumsirila piɛri" }, { "english": "Mesha king of Moab was a sheep-breeder.", "dagbani": "Mɛsha king of Moab was a sheep-breeder." }, { "english": "The one who looks after you is better than the one who gives birth to you.", "dagbani": "Wumsir’ gari dɔɣira." }, { "english": "tiresomeness", "dagbani": "wumsim" }, { "english": "fatigue", "dagbani": "wumsim" }, { "english": "weariness", "dagbani": "wumsim" }, { "english": "in this way your exhaustion will be reduced.", "dagbani": "dindina a wumsim maa ni baligi" }, { "english": "The lazy person puts his hand in the t.z. bowl and is too tired to bring it to his mouth.", "dagbani": "Vinyaɣilan’ zaŋ o nuu tim saɣ’ ŋman’ ni, ka wumsim mal’ o pam ni o zaŋ li ti kpar’ o noli ni." }, { "english": "X is exhausted", "dagbani": "wumsim gbaai X" }, { "english": "If she (neonate) is depressed or exhausted.", "dagbani": "O kɔba ni yi chɔɣisira bee wumsim yi gbaar’ o" }, { "english": "Motherhood", "dagbani": "di simdi ni a ... vuhiri" }, { "english": "Saturday", "dagbani": "Asibiri" }, { "english": "Sunday", "dagbani": "Alahiri" }, { "english": "any time", "dagbani": "saha kam" }, { "english": "you are exhausted", "dagbani": "zaa wumsim yi ti gbaag’ a" }, { "english": "you should ... rest", "dagbani": "[-15]" }, { "english": "a carer, sb. who looks after sb.", "dagbani": "wumsira" }, { "english": "The one who looks after you is better than the one who gives birth to you.", "dagbani": "Wumsir’ gari dɔɣira." }, { "english": "small god", "dagbani": "wunbila" }, { "english": "demi-god, 'small god'", "dagbani": "wumbila" }, { "english": "a righteous person", "dagbani": "wundabili" }, { "english": "fine", "dagbani": "bilichina" }, { "english": "who was a fine and righteous man", "dagbani": "ŋun nyɛ bilichina ni wundabili" }, { "english": "Help us, Lord! Because there is no longer any righteous person.", "dagbani": "Yawɛ, sɔŋm’ ti! Dama wundaba lan kani" }, { "english": "a righteous person", "dagbani": "wundaba" }, { "english": "Help us, Lord! Because there is no longer any righteous person.", "dagbani": "[PSA 12:1]" }, { "english": "If heaven’s path is grown over with grass; it means there are no good persons. ", "dagbani": "Alizanda soli bili mɔri, wundabili n-ka yoma." }, { "english": "(they) indeed joined together in this town and rejected your Holy Servant Jesus. [ACT 47]", "dagbani": "(bɛ) daa shiri laɣim ya ŋɔ puuni n-zaɣisi a Wundab’ Suŋ Yisa" }, { "english": "a god, 'small-god'", "dagbani": "wuni" }, { "english": "gods", "dagbani": "wuna" }, { "english": "God loves me and the chief loves me; the others are forced to love me.", "dagbani": "Wun’ yuri ma ka naa yuri ma, bɛn kpalim ni yu ma bɔbili." }, { "english": "Egypt's gods see him and tremble, and the Egyptians are weak from fear.", "dagbani": "Ijipti wuna nya o ka bɛ ni’ sɔhira, ka Ijiptinim’ yɛma ŋma." }, { "english": "I sing", "dagbani": "N ni yili yila paɣ’ a wuna sani." }, { "english": "praise to you before the gods.", "dagbani": "Rechɛl daa zu n-kpuɣ’ o ba wuna" }, { "english": "Rachel stole her father's shrines and took them away.", "dagbani": "Rachel daa zu n-kpuɣ’ o ba wuna" }, { "english": "Laban looked", "dagbani": "Leeban daa vihi bo wuni maa ka bi nya li" }, { "english": "Ancestor non-worship amongst the Mamprusi.", "dagbani": "Naden, Tony 1996." }, { "english": "leprosy [euphemism]", "dagbani": "wuniyum" }, { "english": "west", "dagbani": "wunluhili" }, { "english": "by the aid of", "dagbani": "wunni" }, { "english": "a person who has the means to help. For example: a person who owns a car says to one without transport, \"Perhaps you will reach Savelugu tomorrow.\"", "dagbani": "Di pa sheli a ni sa paai Savelugu biɛɣu ni." }, { "english": "He answers, \"Because of you, through the medium of which, I shall arrive there.\" Lit: With your help and with God, I will arrive there..", "dagbani": "A zuɣu ni wunni n sa ni paai." }, { "english": "through the medium of.", "dagbani": "wunni" }, { "english": "for the sake of.", "dagbani": "wunni" }, { "english": "a prayer, intercession", "dagbani": "wunsuhigu" }, { "english": "pl.", "dagbani": "wunsuhisi" }, { "english": "variant", "dagbani": "wunsuhigunima" }, { "english": "The Rest of King Solomon's Prayer", "dagbani": "Naa Sulemaana wunsuhigu din bahindi nyaaŋa" }, { "english": "the Israelites collected the praise songs and prayers", "dagbani": "Izraɛlnim’ daa ti laɣisi wumpaɣibo yila maa mini wunsuhisi maa" }, { "english": "That is the end of the prayers of David's son", "dagbani": "Jɛsi bia Dauda wunsuhigunim’ tariga m-bala" }, { "english": "That is the end of the prayers of David son of Jesse.", "dagbani": "Jɛsi bia Dauda wunsuhigunim’ tariga m-bala." }, { "english": "In every religion they have special prayers for the sick.", "dagbani": "Adiini kam ni, bɛ mali la wunsuhigu gahinda n-suhiri tiri barinima." }, { "english": "gloomy sun, early afternoon", "dagbani": "wuntammahili" }, { "english": "'cool of the sun/daytime'", "dagbani": "Note: 'cool of the sun/daytime'" }, { "english": "late sunrise", "dagbani": "wuntampolli" }, { "english": "late sunrise", "dagbani": "wuntampolli" }, { "english": "sunrise", "dagbani": "wuntampuhili" }, { "english": "Very early on Sunday morning, at sunrise, they went to the tomb.", "dagbani": "Alahiri dali asibaasi wuntampuhili saha ka bɛ daa chaŋ siliga maa gbini." }, { "english": "east", "dagbani": "wuntampuhili" }, { "english": "dappled sunshine", "dagbani": "wuntanchichɛra" }, { "english": "sun ray which penetrates a place in patches", "dagbani": "wuntanchichɛra" }, { "english": "sunset", "dagbani": "wuntanluhili" }, { "english": "west", "dagbani": "wuntanluhili" }, { "english": "sunrise, east", "dagbani": "wutampuhili" }, { "english": "east", "dagbani": "wulimpuhili" }, { "english": "sunrise", "dagbani": "wutampuhili" }, { "english": "lunch", "dagbani": "wuntansaɣim" }, { "english": "'daytime t.z.'", "dagbani": "Note" }, { "english": "hot sun, burning sun", "dagbani": "wuntantɔɣu" }, { "english": "the dying minutes of sunset", "dagbani": "wuntanʒiɛli" }, { "english": "'redness of the sun ??'", "dagbani": "Note" }, { "english": "the sun", "dagbani": "wuntaŋa" }, { "english": "the sun", "dagbani": "wuntansi" }, { "english": "you established the sun and moon", "dagbani": "nyini n-zali wuntaŋ’ mini goli" }, { "english": "The sun is not so fierce", "dagbani": "Wuntaŋa niŋ wumm" }, { "english": "sun shines", "dagbani": "wuntaŋa nyeei" }, { "english": "The sun shines on those who are standing in it", "dagbani": "Wuntaŋa nyeeri bahirila bɛn ʒe o ni" }, { "english": "He speaks to the sun and it does not shine", "dagbani": "Ŋuna n-zaani wuntaŋa ka o bi nyeera" }, { "english": "sun rises", "dagbani": "puhi" }, { "english": "when the sun rises and blazes with heat", "dagbani": "Wuntaŋ’ yi puhi na m-bii ni tulim" }, { "english": "From sunrise right up until sunset", "dagbani": "Wuntaŋ’ puhibu saha zaŋ hal ti paai o lubu saha" }, { "english": "From sun's rising time right up until 'his' setting time", "dagbani": "Wuntaŋ’ puhibu saha zaŋ hal ti paai o lubu saha" }, { "english": "the day has advanced", "dagbani": "wuntaŋa biiya" }, { "english": "as the sun was about to go down on the Eve", "dagbani": "Wuntaŋ’ ni daa ti lura Vuhim Dabisili dazɔhigu dali" }, { "english": "of the Sabbath.", "dagbani": "wuntaŋa be ni" }, { "english": "it is hot", "dagbani": "wuntaŋa be ni" }, { "english": "there is an eclipse of the moon", "dagbani": "wuntaŋa vali goli" }, { "english": "Lit: the sun swallows the moon.", "dagbani": "wuntaŋ goli valibu" }, { "english": "an eclipse of the moon.", "dagbani": "wuliŋa, goli" }, { "english": "moon", "dagbani": "goli" }, { "english": "star", "dagbani": "saŋmariga" }, { "english": "the sun and the moon and stars and everything in the heavens.", "dagbani": "wuntaŋa mini goli ni saŋmarisi ni zuɣusaa binyara zaa" }, { "english": "daytime, light/heat of the sun", "dagbani": "*gwundi, laa" }, { "english": "Let there be light in the clouds of the sky to separate the day from the night", "dagbani": "Neesim shɛŋa neemiya zuɣusaa sagbana ni n-woligi wuntaŋ'ni ka che yuŋ" }, { "english": "It will be a shade-porch, and a shade to protect them from heat in the daytime.", "dagbani": "ka nyɛ mahim din taɣiri ba tulim wuntaŋ’ ni" }, { "english": "Sheabutter fears the sun and teeth fear the stone.", "dagbani": "Kpam zɔri wuntaŋa ka nyina zɔri tampima." }, { "english": "It (kapok tree) can be over the house to sit under during the day and it gives us shade.", "dagbani": "Di (guŋa) ni be yiŋ maa zuɣu ti tooi ʒiini di gbinni wuntaŋ ni ka di tiri ti mahim." }, { "english": "There will always be seedtime and harvest, cool time and hot time, rainy season and harmattan day and night.", "dagbani": "mini chɛbu saha ni maasim saha ni tulim saha ni shɛɣu saha ni kikaa saha ni wuntaŋ’ ni mini yuŋ kul ni" }, { "english": "Tora is danced both at night and in the daytime.", "dagbani": "Tɔra tɔri yuŋ ni wuntaŋ ni zaa." }, { "english": "Every breeder keeps a hunting dog by day and a faithful dog by night.", "dagbani": "pukpariba zaa gba kuli be la mɔri maa ni wuntaŋni ni yuŋ n bɔri bindirigu shee" }, { "english": "all the snakes have climbed this tree and spread their heads", "dagbani": "pukpariba zaa gba kuli be la mɔri maa ni wuntaŋni ni yuŋ n bɔri bindirigu shee" }, { "english": "daylight", "dagbani": "wuntaŋ’" }, { "english": "sun and mildew and hail will come and kill everything that you sow", "dagbani": "wuntaŋ’ mini maligu ni sakuɣa kanna nti kuri yi ni biri binshɛlikam" }, { "english": "HIV disease is something that", "dagbani": "HIV doro nyɛla din ku niŋ nyɛvuli di yi lee ka a deli li wuntaŋa ka di kpe li" }, { "english": "noon-tide, afternoon", "dagbani": "wuntaŋ'ni" }, { "english": "midday, afternoon; ‘in the sun, in the hot part of the day", "dagbani": "wuntaŋ'ni ‘" }, { "english": "in the afternoons, every afternoon", "dagbani": "wuntaŋ'ni\nwuntaŋ'ni" }, { "english": "lunch, midday meal", "dagbani": "wuntaŋa bindirigu" }, { "english": "home", "dagbani": "wuntɔɣu" }, { "english": "in the afternoon", "dagbani": "wuntaŋni" }, { "english": "night", "dagbani": "yuŋ" }, { "english": "It is also advisable that a young man and a young woman should not be set off on their own, in the daytime or at night.", "dagbani": "Di lahi tu ni nachimbila ni paɣasarili bi zaani ko ashiloni, wuntaŋni bee yuŋ." }, { "english": "all the farmers are also always in the bush day and night seeking food.", "dagbani": "pukpariba zaa gba kuli be la mɔri maa ni wuntaŋni ni yuŋ n bɔri bindirigu shee" }, { "english": "Watch over this Temple day and night.", "dagbani": "Gul’ a jɛmbu duu ŋɔ yuŋ ni wuntaŋni" }, { "english": "between one and four o'clock p.m.", "dagbani": "wuntaŋŋmalli" }, { "english": "late in the afternoon, David got up from his nap.", "dagbani": "Dauda daa ti yiɣis’ o garo zuɣu wuntaŋ’ ŋmalli saha" }, { "english": "morning or evening rays of the sun", "dagbani": "wuntaŋsoli" }, { "english": "morning or evening rays of the sun", "dagbani": "wuntaŋsom" }, { "english": "noonday, 'sun overhead'", "dagbani": "wuntaŋzuɣusaa" }, { "english": "righteousness", "dagbani": "wuntia" }, { "english": "'A sceptre of righteousness is what shows that the power of your kingship stands on righteousness.' [HEB 1:8]", "dagbani": "Wuntia jaaŋgbee n-nyɛ din wuhiri ni a nam fukumsi tam la wuntia zuɣu." }, { "english": "Righteousness is better than mere prayer.", "dagbani": "Wuntia n-gari jiŋli." }, { "english": "righteous actions", "dagbani": "wuntii tuma" }, { "english": "a righteous person.", "dagbani": "wuntialana" }, { "english": "As you know that he is righteous.", "dagbani": "Yi yi mi ni o nyɛla wuntialana" }, { "english": "righteousness", "dagbani": "wuntitali" }, { "english": "righteousness, the fear of God", "dagbani": "wuntizɔbo" }, { "english": "Church word", "dagbani": "Note" }, { "english": "You loved my father David greatly, because he followed you with faithfulness, righteousness and uprightness of heart.", "dagbani": "A daa yur’ a dabili m ba Dauda pam, o ni daa dol’ a ni ʒiɛyimtali mini wuntitali ni biɛritibitali o suhu ni la zuɣu" }, { "english": "Sim", "dagbani": "biɛritibitali" }, { "english": "Note", "dagbani": "Church word" }, { "english": "Sim", "dagbani": "church word" }, { "english": "faashee yi wuntizɔbo zooi gari Naawuni zaligubaŋdiba", "dagbani": "righteousness, the fear of God. faashee yi wuntizɔbo zooi gari Naawuni zaligubaŋdiba mini" }, { "english": "the Pharisees and the teachers of the law", "dagbani": "Farisiinim’ dini, di yi pa lala" }, { "english": "you will certainly not enter the kingdom of heaven", "dagbani": "yi ti ku kpe alizanda nam ni abada" }, { "english": "unless your righteousness surpasses that of the Pharisees and the teachers of the law", "dagbani": "unless your righteousness surpasses that of the Pharisees and the teachers of the law, you will certainly not enter the kingdom of heaven'. [MAT 50] Yɛlim’ din" }, { "english": "speak out and pronounce just sentence", "dagbani": "karimi saria ni wuntizɔbo.'speak out and pronounce just sentence'. [PRO 31:9]" }, { "english": "justice", "dagbani": "wuntizɔbo" }, { "english": "judge", "dagbani": "Naawuntizoo" }, { "english": "speak", "dagbani": "wuntia" }, { "english": "judgement", "dagbani": "wuntitali" }, { "english": "elders", "dagbani": "wuntizɔra" }, { "english": "elders (plural)", "dagbani": "wuntizɔriba" }, { "english": "elders (variant)", "dagbani": "wuntizɔrba" }, { "english": "Noah was a righteous man ... and he walked with God.", "dagbani": "Nuhu daa nyɛla wuntizɔra ŋun jɛmdi Naawuni" }, { "english": "You are more righteous than I,” he said. “You have treated me well, but I have treated you", "dagbani": "A nyɛla wuntizɔra pam gari ma, dama a tum ma din viɛla, ka man’ zaŋla zaɣ’ biɛɣu yo a samli." }, { "english": "If I find fifty righteous people in the city of Sodom, I will spare the whole place for their sake.", "dagbani": "N yi nya wuntizɔriba pihinu Sɔdom puuni, n ni chɛ bɛ taali maa bɛ zuɣu." }, { "english": "As for righteous people, their way is like the light of dawn.", "dagbani": "wuntizɔriba bɛn’soli ŋmanila biɛkaali neesim" }, { "english": "If heaven’s path is grown over with grass; it", "dagbani": "Alizanda soli bili mɔri, wuntizɔriba n-kani" }, { "english": "means there are no good persons.", "dagbani": "Alizanda soli bili mɔri, wundabili n-ka yoma." }, { "english": "Heaven’s path is grown over with grass; God’s servant (a good person) is not around.", "dagbani": "Alizanda soli bili mɔri, wundabili n-ka yoma." }, { "english": "sun", "dagbani": "wuntɔɣu" }, { "english": "bad character", "dagbani": "wunzuli" }, { "english": "bad habit", "dagbani": "wunzuli" }, { "english": "bad character", "dagbani": "wunzuli" }, { "english": "bad habit", "dagbani": "wunzuli" }, { "english": "very small bell, a toy bell", "dagbani": "wunzuni" }, { "english": "scattering, flight", "dagbani": "wurigadaa" }, { "english": "to make a rough grinding of grain", "dagbani": "wurigi" }, { "english": "to run away", "dagbani": "wurigi" }, { "english": "chaff, husks of grain", "dagbani": "wurigu" }, { "english": "Let them be like chaff before the wind.", "dagbani": "Chɛ ka bɛ be kaman wurigu la pɔhim tooni." }, { "english": "treat them like the wind blowing chaff away.", "dagbani": "niŋ ba kaman pɔhim n-ʒiɛri wurigu bahiri la" }, { "english": "All night their anger smouldered.", "dagbani": "Yuŋ yi paai bɛ suhuyiɣisili ŋmanila wurugu buɣim doya." }, { "english": "powdery chaff-like Bengal bean dust, 'an irritating dust'", "dagbani": "wurigu" }, { "english": "powdery chaff-like Bengal bean dust, \"an irritating dust\"", "dagbani": "kpaɣiwurigu" }, { "english": "a disease that causes irritation of some parts of the body", "dagbani": "kpaɣiwurigu" }, { "english": "termite", "dagbani": "wurikɔɣu" }, { "english": "termite", "dagbani": "wurikoo" }, { "english": "flying ant, termite", "dagbani": "chami" }, { "english": "termite", "dagbani": "chɛrili" }, { "english": "termite", "dagbani": "guli" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliyiili" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliŋgua" }, { "english": "termite", "dagbani": "gurigurilo" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambaɣiŋga" }, { "english": "termite", "dagbani": "tikuliŋkua" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambiɛɣu" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yɔbili" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yabili" }, { "english": "termite", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "to disperse, scatter (tr./intr.)", "dagbani": "wurim" }, { "english": "Why should you ... let all the Judahites who have gathered to you be dispersed?", "dagbani": "Judanim’ bɛn zaa laɣim na ti be a sani ŋɔ lan wurim?" }, { "english": "(they) come back to the front-yard of the palace and dance Ȣiǫm a lot, and then disperse.", "dagbani": "labi nayili samban’ ni nti wa ʒiɛm ŋɔ pam ka naanyi wurim." }, { "english": "A fearful thing falls from the sky into the deep water and the tiny nampiinsi bats disperse.", "dagbani": "saazuɣu lu ko' pii sunsuuni na ka nampiinsi wurum taba ni." }, { "english": "Unit: stone", "dagbani": "Unit: wurigi" }, { "english": "Mult: stones", "dagbani": "Mult: wurisi" }, { "english": "it will all be knocked down, to the extent that even one stone will no longer be on top of another.", "dagbani": "di zaa ni ti wurim hal ka di kuɣ’ yini gba ti ku lan pa di kpee zuɣu" }, { "english": "the speech of bad people destroys a town.", "dagbani": "biɛri noli ni yɛtɔɣa wurindila tiŋa" }, { "english": "wurimansain", "dagbani": "wurimasain" }, { "english": "shattered", "dagbani": "wurimansain" }, { "english": "If somebody is falling into confusion, he turns things upside down and everything falls apart.", "dagbani": "Yɛla yi yɛn niŋ ninsala wurimansain (nahimmo), o tiligirila yɛla bahi o nyaaŋa." }, { "english": "to disperse, scatter (many things)", "dagbani": "wurisi" }, { "english": "you will shatter them like an earthen pot", "dagbani": "a ni to n-wurisi ba kaman yaɣimɛr’ duɣu la" }, { "english": "to dismiss (many)", "dagbani": "wurisi" }, { "english": "to knock/fall to pieces (many things)", "dagbani": "wurisi" }, { "english": "He broke into pieces the bronze snake Moses had made", "dagbani": "O daa lan ŋme n-wurisi daanya waɣ’ so Musa ni daa mali zal’ la" }, { "english": "to shatter sth.", "dagbani": "wurisi" }, { "english": "helterskelter, in a struggling manner, with difficulty", "dagbani": "wuriwuri" }, { "english": "they (pigs) all suddenly rushed helterskelter down the bank.", "dagbani": "bɛ zaa daa dii zo wuriwuri nti sirigi kuligbiriŋ ni ha" }, { "english": "it is not difficult", "dagbani": "di ka wuriwuri" }, { "english": "chaff", "dagbani": "wurugu" }, { "english": "fragile, broken", "dagbani": "'wuruŋ" }, { "english": "Make garden eggs into a ball, the ball falls to pieces!", "dagbani": "Kama yaani, yaani' wurima!" }, { "english": "enormous, huge", "dagbani": "wuruŋpiŋ" }, { "english": "monitor", "dagbani": "wuu" }, { "english": "to soften, become soft after soaking", "dagbani": "wuui" }, { "english": "to dissolve", "dagbani": "wuui" }, { "english": "to reveal a secret", "dagbani": "wuui" }, { "english": "to grow fat again after a sickness", "dagbani": "wuui" }, { "english": "to fail to wash (plates, clothes) properly", "dagbani": "wuui" }, { "english": "dry season", "dagbani": "wuuni" }, { "english": "the heat of the dry season", "dagbani": "wuuni saha tulim" }, { "english": "Soak clay make it soft.", "dagbani": "Poli yaɣsi ka di wuui." }, { "english": "the time of taking in the harvest has finished and the dry season is coming in.", "dagbani": "Kikaa daaya ka wuuni mana kpalim wuba ni." }, { "english": "The harmattan wind is blowing and the dry season okro remains in its calyx.", "dagbani": "tinzani, salaŋa; Cpart: shɛɣu ‘rainy season’." }, { "english": "water will just be flowing like that in the dry season as it flows in the rainy season.", "dagbani": "(kom) kul ni zɔri lala wuuni kaman di ni zɔri shɛm shɛɣuni" }, { "english": "home town, native land, country.", "dagbani": "ya" }, { "english": "Don't his sisters live here in this town?", "dagbani": "Pa ti min’ o tizɔpaɣiba zaa n-laɣim be ya ŋɔ ŋɔ?" }, { "english": "Have you anyone else in this town?", "dagbani": "A mali ninvuɣ’ shɛb’ yaŋɔ pahi?" }, { "english": "The meaning of Yendi (Naya) is \"Chiefship Town\".", "dagbani": "Naya gbinni nyɛla, “Nam ya”" }, { "english": "Fire burned me in the bush and I ran home to my town.", "dagbani": "ma moɣu ni ka n zo n-kuli n ya" }, { "english": "they go back and go out to the edge of the town and throw the torches up into a tree.", "dagbani": "bɛ kuli yɛn chaŋmi hali ni ya tarisi n ti labi mokpala ŋɔ pa tii zuɣu" }, { "english": "The fool says that his hometown has wealth, but it is better to look for wealth yourself.", "dagbani": "Jɛrigu yɛli ni o ya mali buni, bom’ a dini n-gari." }, { "english": "you(-all) [pl. neutral pronoun, object]", "dagbani": "ya" }, { "english": "God will come here to this country and rescue you, and when you go, you take my bones with you! [EXO 13:19]", "dagbani": "Naawuni yi ti ka yaŋɔ tiŋgbɔŋ ŋɔ ni na ti tiligi ya, ka yi yɛn chaŋ, yin’ zaŋmiya n kɔba mali chaŋ." }, { "english": "Is it because they bury you very shallow that you dig yourselves out and come back to get revenge?", "dagbani": "Ma bɛ piri ya la yomayoma ka yi kurigiri labirina nti bɔhiri biɛri?" }, { "english": "So read those who know about it, and accept an understanding that will help you.", "dagbani": "Dinzuɣu karimmiya n bɛn di daliri maa, ka lan deei baŋsim maa ka di sɔŋ ya." }, { "english": "to pick, select", "dagbani": "ya" }, { "english": "where?", "dagbani": "ya" }, { "english": "where are you coming from and where are you going to?", "dagbani": "ya ka a lee yina bee ya ka a lee chana?" }, { "english": "Where do you come from?", "dagbani": "Ya ka a yi na?" }, { "english": "the old man asked him 'Where do you come from?'", "dagbani": "ninkurigu maa bɔh’ o, “Ya ka a yina?" }, { "english": "Where did you get", "dagbani": "A nya kuli ya maana?" }, { "english": "Where are you going to?", "dagbani": "Ya ka a chenna/wa/wara?" }, { "english": "where is X?", "dagbani": "X be ya?" }, { "english": "Where is the Lord your God?", "dagbani": "Yawɛ ŋun nyɛ a Naawuni la lee bela ya?" }, { "english": "If people tell you that fire has burned the rams, will you still ask where their skins are?", "dagbani": "Bɛ yi yɛli ni buɣim di piɛlahi a lan bɔhi ni bɛ gbana lee be ya?" }, { "english": "Where is their God?", "dagbani": "Ya ka bɛ Naawuni maa lee be?" }, { "english": "Where is the sheep we are going to sacrifice?", "dagbani": "mali sara maa lee be ya?" }, { "english": "Where are you?", "dagbani": "Ya polo ka a lee be?" }, { "english": "Where do you want us to go and make preparations for you to eat the Passover?", "dagbani": "Yaɣigari Chuɣu ŋɔ?" }, { "english": "Where can somebody get this iodine?", "dagbani": "Ya polo ka nira lee ni tooi nya ayodin ŋɔ?" }, { "english": "about to ...", "dagbani": "ya5" }, { "english": "tense marker for near future", "dagbani": "ptc. about to ..." }, { "english": "gonna", "dagbani": "KO : aux. v. or particle" }, { "english": "The next day again John and two of his followers were stood there.", "dagbani": "N-daa lan yi biɛɣu ka Jɔn min’ o nyaandoliba ayi ʒɛya" }, { "english": "The blessed rain has fallen and the rivers give praise to God.", "dagbani": "Alibarika saa miya (luya) ka kulibɔna paɣi Wuni." }, { "english": "Research indicates that Babatu was not a native Dagomba.", "dagbani": "Vihigu wuhiya ni Baabatu daa pa Dagbɔŋ tiŋbia" }, { "english": "Research indicates that Babatu was not a native Dagomba.", "dagbani": "" }, { "english": "active, lively.", "dagbani": "ya" }, { "english": "He is active.", "dagbani": "O be ya." }, { "english": "The girl is smart.", "dagbani": "Paɣasaribila maa be yaya." }, { "english": "\"an expression made to drive away birds\"", "dagbani": "ya8" }, { "english": "Variant: yaa.", "dagbani": "excl. \"an expression made to drive away birds\" (IM)." }, { "english": "you people must not chase them away", "dagbani": "miriya ka yi kariti ba" }, { "english": "So read those who know about it, and accept an understanding that will help you.", "dagbani": "Dinzuɣu karimmiya n bɛn di daliri maa, ka lan deei baŋsim maa ka di sɔŋ ya." }, { "english": "Have clean drinking water in your houses.", "dagbani": "Maliya kɔnyuri' suŋ yinsi." }, { "english": "Let the land produce vegetation: seed-bearing plants and trees on the land that bear fruit with seed in it, according to their various kinds.", "dagbani": "bilimiya." }, { "english": "grandparent", "dagbani": "yaba" }, { "english": "grandparents", "dagbani": "yabinima" }, { "english": "grandfather", "dagbani": "yaba" }, { "english": "grandfather was Shimei.", "dagbani": "Naa yaba Aʒim" }, { "english": "your fathers and grandfathers never saw anything like this.", "dagbani": "yi banim’ bee yi yaanim’ daa na ʒi n-nya lala tatabo" }, { "english": "ancestor.", "dagbani": "Ŋuna n-daa nyɛ ninvuɣ’ shɛb’ bɛn be tanti suɣa ni ka guli niɣ’ la yaba." }, { "english": "Making tribal marks is of long standing in Dagbong.", "dagbani": "ti yaanima paai li mi." }, { "english": "our fathers and ancestors", "dagbani": "Our fathers and ancestors\nencountered it (when they came here)." }, { "english": "the land I promised to their ancestors as an inheritance.", "dagbani": "tiŋgbɔn shɛli n ni daa lo bɛ yaannima alikauli ni n ni\nzaŋ li ti ba la fali" }, { "english": "descendants", "dagbani": "nama" }, { "english": "Grandfather Abraham!", "dagbani": " ‘N yab’ Ibrahimma" }, { "english": "Grandfather Abraham!", "dagbani": "Ka Ibrahimma yɛl’ o, ‘N yaaŋa" }, { "english": "And Abraham said to him \"My grandson, ...\"", "dagbani": "[LUK 194-5]" }, { "english": "Etym:", "dagbani": "OV" }, { "english": "See:", "dagbani": "yaŋa; yantibichee; yabipaɣa; yabiyili." }, { "english": "termites", "dagbani": "yibili" }, { "english": "smocks", "dagbani": "yabili" }, { "english": "a bead, a single bead", "dagbani": "yabiɛlim" }, { "english": "you have stolen my heart with one glance of your eyes, with one jewel of your necklace", "dagbani": "A nina lihibu min’ a nyiŋgokɔrigu yabiɛlim yini chɛ ka a gbaai n suhu." }, { "english": "grandfather", "dagbani": "yabidoo" }, { "english": "grandfather", "dagbani": "yaadaba" }, { "english": "grandfathers", "dagbani": "yaanima" }, { "english": "Ibrahimma was Jacob's grandfather.", "dagbani": "Ibrahimma daa nyɛla Yaakubu yabidoo." }, { "english": "The cutting of tribal marks is an old custom in Dagbong.", "dagbani": "Chia chihibu nyɛla din yuui Dagbaŋ." }, { "english": "It was already there when our fathers and grandfathers were born.", "dagbani": "Ti banima mini ti yaanima paai li mi." }, { "english": "male ancestor, forefather", "dagbani": "bɛ yabidoo" }, { "english": "They were male ancestors, that is, they were Israel's descendants and they fought for the land.", "dagbani": "bɛ daa zaŋ bɛ yabidoo Dan ŋun daa nyɛ Izraɛl bia la yuli m-boli tiŋ’ maa" }, { "english": "called the town after their ancestor Dan who was a son of Israel.", "dagbani": "Ti yaanima daa chihiri li mi ka di chɛ ka bɛ tooi baŋdi niri ni yi tiŋa shɛli na." }, { "english": "Our ancestors made the tribal marks so that they could know where a person came from.", "dagbani": "Ti yaanima daa chihiri li mi ka di chɛ ka bɛ tooi baŋdi niri ni yi tiŋa shɛli na." }, { "english": "poison", "dagbani": "yabiga" }, { "english": "stuff", "dagbani": "yabiga" }, { "english": "a termite", "dagbani": "yabili" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yɔbili" }, { "english": "termite", "dagbani": "yaba" }, { "english": "Sim", "dagbani": "chami ‘flying ant, termite’" }, { "english": "termite", "dagbani": "chɛrili" }, { "english": "termite", "dagbani": "guli" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliyiili" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliŋgua" }, { "english": "termite", "dagbani": "gurigurilo" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambaɣiŋga" }, { "english": "termite", "dagbani": "tikuliŋkua" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambiɛɣu ‘termite’" }, { "english": "small white termite", "dagbani": "wurikɔɣu" }, { "english": "termite", "dagbani": "yɔbili" }, { "english": "termite", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "a large smock with large arms", "dagbani": "yabili" }, { "english": "to spread sth. out to air", "dagbani": "yabili" }, { "english": "a minnow silvery freshwater fish", "dagbani": "yabiliga" }, { "english": "grandmother, great aunt", "dagbani": "yabipaɣa" }, { "english": "It is the kind of faith that your grandmother Lois and your mother Eunice also had.", "dagbani": "Di nyɛla yɛda shɛli a yabipaɣa Lɔis mini a ma Yunis ni daa mal’ la tatabo" }, { "english": "female ancestor.", "dagbani": "o leei zuliya pam yabipaɣa she becomes the ancestress of many nations." }, { "english": "grandfather, ancestor.", "dagbani": "yaba" }, { "english": "fluently", "dagbani": "yabiyabi" }, { "english": "Abu speaks in a halting manner but Awa rattles.", "dagbani": "Abu tɔɣisirila baabaa ka Awa mi tɔɣisiri yabiyabi." }, { "english": "the place of the principal fetish of Tongo.", "dagbani": "Yabiyili" }, { "english": "ancestral home, \"the birthplace of a person's grandfather or ancestor\"", "dagbani": "yabiyili" }, { "english": "strength, fortitude", "dagbani": "yaburiga" }, { "english": "I have no strength left in my body.", "dagbani": "n lan ka yaburiga n niŋgbuŋ ni" }, { "english": "sides", "dagbani": "yaɣa" }, { "english": "to step over", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "You don’t step over the house owner’s legs to enter his bedroom.", "dagbani": "Bɛ bi yaɣiri yidana bee zuɣu n-kpɛri dooni." }, { "english": "to scatter", "dagbani": "pari yaɣi" }, { "english": "to pass over", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "jump over", "dagbani": "yiɣi yaɣi" }, { "english": "I'll be able to jump over a wall.", "dagbani": "n ni tooi yiɣi yaɣi gooni" }, { "english": "Your tail is long, you don't jump over a fire.", "dagbani": "A zuli yi wɔɣa, a bi yaɣiri buɣim zuɣu." }, { "english": "If your tail is long, you don’t jump over a fire.", "dagbani": "Zu’ wɔɣinlilana bi yiɣiri yaɣari buɣim zuɣu." }, { "english": "If your tail is long, you don’t jump over a fire.", "dagbani": "zu’ wɔɣinlilana bi yiɣiri yaɣari buɣim zuɣu." }, { "english": "If your tail is long, you don’t jump over a fire.", "dagbani": "If your tail is long you don’t jump over a fire." }, { "english": "When I am killing the Egyptians and come to you and see the blood, I will skip and pass over you.", "dagbani": "n yi ti kuri Ijiptinim’ na ti paai ya ka nya ʒim maa, n ni kpahi yaɣ’ ya gari." }, { "english": "Yadzigari Chudzu Passover Festival", "dagbani": "Note: Yadzigari Chudzu Passover Festival in SC Di ni daa ti kpalim daba ayɔbu ni" }, { "english": "There remained six days until they celebrated the Passover Festival.", "dagbani": "bɛ puhi Yaɣigari Chuɣu" }, { "english": "‘to spare (examine and pass over)’.", "dagbani": "yuli/lihi yaɣi" }, { "english": "I will spare no one and show no one any mercy.", "dagbani": "n ku yuli yaɣi so zuɣu, m mi ku zo so nambɔɣu" }, { "english": "I will spare no one and show no one any mercy.", "dagbani": "Man’ kul ku lihi yaɣi bɛ so zuɣu bee n-zo so nambɔɣu" }, { "english": "‘cross over sth.’", "dagbani": "baai yaɣi" }, { "english": "You should mark a line round the mountain and don't let anyone cross over it.", "dagbani": "beei chɛriga gili zoli maa, ka di chɛ ka so baai yaɣ’ li" }, { "english": "a great gulf ... no one can come from our side and cross over it to your side.", "dagbani": "bɔɣilɔ’ titali ... so ku tooi yi ti sani m-baai yaɣ’ li ka yi sanna" }, { "english": "Serial: bypass, go too far.", "dagbani": "kpahi yaɣi ‘bypass, go too far’." }, { "english": "Anyone who does not stay with the", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun bi doli Masia wuhibu, amaa ka kpahi yaɣi di zuɣu chana" }, { "english": "to have intercourse with married woman during the taboo period after the birth of a child", "dagbani": "yaɣi bia zuɣu" }, { "english": "The mad person breaks the beehive and it falls on him and he cries bitterly.", "dagbani": "Yinyaa ŋma shiyuɣu n-yaɣiri omaŋa ka kumsi nyɛ yaŋyaŋ." }, { "english": "has not the happiness of the wicked been short-lived?", "dagbani": "ninvuɣubiɛri suhupiɛlli daa bi yaɣi lala?" }, { "english": "that?", "dagbani": "Amaa" }, { "english": "you did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "But be careful because if the time of the bite is more than an hour and a half you must no longer cut it or suck it.", "dagbani": "nyin mira ka a lahi chihi li bee m mɔɣisi li." }, { "english": "to be plenty, excessive, to exceed.", "dagbani": "yinim’ bɛn yɛda" }, { "english": "The work is too much for you alone, you by yourself can't be", "dagbani": "Tuma maa yaɣ’ a kɔŋko tuma, a kɔŋko ku tooi tumdi li." }, { "english": "doing it.", "dagbani": "EXO 18:18 Mɔɣu nyobu ti yaɣi maa gba lan tahiri tihi kalinsi" }, { "english": "Excessive bush-burning can also cause deforestation.", "dagbani": " bɛ dihi ti vi ti yaɣi" }, { "english": "they fill us with shame too much.", "dagbani": "PSA 123:3 di daa niŋ Naa maa yoli nti yaɣi" }, { "english": "the king was excessively distressed.", "dagbani": "MRK 66 Yi yɛm bi yaɣi lala?" }, { "english": "Have you no more sense than that?", "dagbani": "GAL 3:3 A ʒinimi ni a kari ma sariya kaman zaligu ni wuhi shɛm, ka ti yaɣi zaligu maa zuɣu" }, { "english": "sit to judge my case according to the Law, and exceed your legal authority.", "dagbani": "baŋ yaɣi ‘claim to know too much, 'know(-it)-all’" }, { "english": "to wash off (as plaster on a wall).", "dagbani": "zooi, gam, galisi." }, { "english": "to cut a section of bark from a tree.", "dagbani": "6 • to wash off (as plaster on a wall)." }, { "english": "to divide t.z. into portions.", "dagbani": "8 • to divide t.z. into portions. Note: ?? 6, 7 and 8 another lexeme" }, { "english": "to overlook, ignore.", "dagbani": "lihi yaɣi1. Naawuni pala gutula ŋun ni lihi yaɣi yi tuma zuɣu" }, { "english": "God is not an ungrateful person who will ignore your work.", "dagbani": "[HEB 6:10] yaɣi" }, { "english": "ungrateful person who will ignore your work.", "dagbani": "[HEB 6:10]" }, { "english": "to be betwixt and between.", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "to be similar to both.", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "A bat is neither a bird nor an animal; he is indeterminate.", "dagbani": "Ʒɔŋ pa la nooŋa, o mi pa la biŋkɔbga; o yaɣimi." }, { "english": "to be temporarily engaged.", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "to be undecided.", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "(you) scattered your favours amongst strangers.", "dagbani": "(yi) zaŋ yi yurilim yaɣiri saamba sani" }, { "english": "The fool pours things all over the place.", "dagbani": "Jɛrigu kpahi yɛla yaɣiri." }, { "english": "The child is in a fix, he cannot go forward and he cannot go backward.", "dagbani": "chaŋ tooni, o mi ku tooi labi nyaaŋa." }, { "english": "The shoemaker's daughter goes barefoot.", "dagbani": "Yaɣiba yili ka laa." }, { "english": "a clay-pit", "dagbani": "yaɣibɔɣili" }, { "english": "the clay pit on the plain of Jordan River.", "dagbani": "Jɔɔdɛn Mɔɣili bɔpiɛligu ni yaɣibɔɣili" }, { "english": "Passover", "dagbani": "Yaɣigari" }, { "english": "it is the Lord's passover.", "dagbani": "di nyɛla Yawɛ yaɣigari" }, { "english": "Passover festival/feast.", "dagbani": "Yaɣigari Chuɣu" }, { "english": "they slaughtered the passover festival lamb.", "dagbani": "bɛ daa kɔrigi yaɣigari chuɣu piɛbila" }, { "english": "side", "dagbani": "bɔpiɛligu" }, { "english": "that is the plain and the side of the Jordan opposite Jericho.", "dagbani": "bɔpiɛligu ni Jɔɔdɛn Mɔɣili yaɣili Jɛriko tooni polo la m-bala" }, { "english": "place", "dagbani": "Amaa" }, { "english": "But as for the Israelites, where they were had light.", "dagbani": "Amaa Izraɛlnim’ maa bɛn yaɣili polo zaa daa malila neesim." }, { "english": "subdistrict, part, section, limb/member", "dagbani": "zapashin’" }, { "english": "'Take along these ten cheeses to the commander of their unit'.", "dagbani": "waɣi so ŋun mali barina ŋɔ yi dim niri" }, { "english": "if this dangerous snake bites a person on some part of his body.", "dagbani": "niŋgbuŋ yaɣili kam" }, { "english": "X's whole being more than '12 parts of body'.", "dagbani": "X niŋgbuŋ yaɣa pinaayi" }, { "english": "With my whole being I sing for joy.", "dagbani": "N niŋgbuŋ yaɣa pinaayi kul yiinila yila" }, { "english": "because you are part of Christ's", "dagbani": "yi ni nyɛ Masia niŋgbuŋ yaɣ’ shɛl’ la zuɣu" }, { "english": "body", "dagbani": "bɔba" }, { "english": "districts", "dagbani": "bɔba ni yaɣa" }, { "english": "Government has selected people and set them over the districts.", "dagbani": "Gomnanti piila niriba n-zali bɔba ni yaɣa ni." }, { "english": "So the king called out the young soldiers who were under the district commanders.", "dagbani": "o daa laɣim bɔba ni yaɣa ni gomnanim’ maa tɔbbihi maa" }, { "english": "to tease", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "to amuse, soothe a child", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "to worry", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "tease (plural)", "dagbani": "yaɣinda" }, { "english": "child who is cared for", "dagbani": "biyaɣiligu" }, { "english": "to scatter things", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "to scatter things", "dagbani": "yaɣiri" }, { "english": "The fool pours things all over the place.", "dagbani": "Jɛrigu kpahi yɛla yaɣiri." }, { "english": "take it and scatter it over the town.", "dagbani": "zaŋ li yaɣiri tiŋ’ maa zuɣu" }, { "english": "they were waving their cloaks and throwing dust in the air.", "dagbani": "bɛ mali bɛ binyɛra gahiri ka toori taŋkpaɣu yaɣindi zuɣusaa" }, { "english": "farm, and was scattering his seed.", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "across, transverse.", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "they were in great straits and shame and opposition", "dagbani": "bɛ be muɣisigu ni pam ni vi ni bɛ yaɣili maa ni" }, { "english": "tribe, ethnic group", "dagbani": "birili" }, { "english": "you should exterminate the tribe of the Amalekites from the earth.", "dagbani": "yin’ kpihimmiya Amalɛknim’ maa birili dunia ŋɔ ni" }, { "english": "species", "dagbani": "birili" }, { "english": "the whole species of animals, reptiles and birds.", "dagbani": "biŋkɔbiri mini biŋgbamda ni noonsi birili" }, { "english": "Our prayer is that ... things like the AIDS disease will die off from the face of the earth.", "dagbani": "Ti wun' suhigu n-nyɛla ni ... Aids doro birili kpi dunia yaaŋa zuɣu." }, { "english": "party, followers.", "dagbani": "Note: always object of kpihim, kpimsi kpihim X birili ‘extirpate X’." }, { "english": "This is what Jehu did to wipe out the whole party of Ba'al from the land of Israel.", "dagbani": "Lala ka Jɛhu daa niŋ kpihim Baal birili zaa Izraɛl tiŋgbɔŋ ni. [2KI 108]" }, { "english": "forever, ever.", "dagbani": "birili" }, { "english": "never' with negative (bɛ) bi lan jɛmd’ o bee m-bɔhir’ o binshɛli yɛla la birili (they)", "dagbani": "no" }, { "english": "Then Yahweh our Lord will wipe out death forever.", "dagbani": "Di saha Yawɛ ŋun nyɛ ti Duuma ŋɔ ni ti kpihim kum birili" }, { "english": "stammering, stuttering, speech-impediment", "dagbani": "birilim" }, { "english": "to stammer, stutter", "dagbani": "tɔ birilim" }, { "english": "a deaf person with a speech-impediment", "dagbani": "tikpiralan’ so ŋun tɔri birilim" }, { "english": "person with impediment", "dagbani": "birigu" }, { "english": "to lose one's head, panic", "dagbani": "birim" }, { "english": "I am in a panic and filled with fear.", "dagbani": "M birimmi zaa ka dabiɛm kpe ma." }, { "english": "nations will be in anguish and perplexity at the roaring and tossing of the sea", "dagbani": "zuliya kam ti birim teeku kogbana vubu zuɣu" }, { "english": "to be at a loss, be frustrated", "dagbani": "birim" }, { "english": "You may cause the poor to be frustrated in their plans.", "dagbani": "ti birinda, amaa ti suhuri bi saɣinda" }, { "english": "we are perplexed, but not driven to despair", "dagbani": "ti birinda, amaa ti suhuri bi saɣinda" }, { "english": "to overawe somebody", "dagbani": "Sisɛra min’ o chɛchɛbunsi ni o tɔbbihi zaa birim Barak" }, { "english": "Sisera and all his chariots and warriors were thrown into a panic before Barak", "dagbani": "Sisɛra min’ o chɛchɛbunsi ni o tɔbbihi zaa birim Barak" }, { "english": "to silence somebody", "dagbani": "tɔɣsi birim" }, { "english": "They silenced him.", "dagbani": "Bɛ tɔɣsi birim o." }, { "english": "shrub [sp.] used for making rope: ? hibiscus cannabinus.", "dagbani": "birimia" }, { "english": "high enclosing wall", "dagbani": "birini" }, { "english": "a walled town, fortress, citadel", "dagbani": "birini" }, { "english": "they come running out of their fortresses.", "dagbani": "bɛ yiri bɛ birininim’ ni zɔrina" }, { "english": "Who can bring me into a town they have built a big wall round?", "dagbani": "Ŋuni n-lee ni tahi ma bɛ ni me birini gili tin’ shɛl’ la ni?" }, { "english": "to doubt, be undecided", "dagbani": "v." }, { "english": "bisaringa", "dagbani": "bisariŋga" }, { "english": "bisarinsi", "dagbani": "Pl:" }, { "english": "a youth, male teenager, 'youngman'", "dagbani": "bisariŋga" }, { "english": "he despised him because he was only a youth", "dagbani": "dama o daa kul nyɛla bisariŋga" }, { "english": "when the Philistine saw David", "dagbani": "Filistia doo maa daa nya Dauda ka ʒiɛm’ o" }, { "english": "Dathan and Abiram and their wives and older and younger children", "dagbani": "Datan mini Abiram ni bɛ paɣiba ni bɛ bisarinsi ni bɛ bibihi" }, { "english": "And Jesus grew in wisdom", "dagbani": "Yisa ŋun daa na nyɛ bisaringa la kpalim" }, { "english": "Jerusalem", "dagbani": "Jɛrusalɛm" }, { "english": "When he was twelve years old ... the young man Jesus stayed in Jerusalem.", "dagbani": "When he was twelve years old ... the young man Jesus stayed in Jɛrusalɛm." }, { "english": "young man", "dagbani": "bipali" }, { "english": "young woman", "dagbani": "paɣisarili" }, { "english": "potter", "dagbani": "yaɣimɛra" }, { "english": "The potter and the clay are not the same thing.", "dagbani": "Yaɣimɛra mini yaɣiri pala yim." }, { "english": "They were potters at Netaim and Gederah.", "dagbani": "Bɛ daa nyɛla yaɣimɛriba m-be Nɛtaim mini Gɛdera" }, { "english": "I went to the potter's house.", "dagbani": "n daa chaŋ yaɣimɛra maa yiŋa" }, { "english": "Potters find a broken pot and pound it and mix it with the clay.", "dagbani": "bo duɣu' ŋmaŋ n-to li zaŋ li ŋɛri yaɣri maa ka di yɔɣi tab’ vɛnyɛlinga" }, { "english": "potter's cord", "dagbani": "yaɣimɛri mi" }, { "english": "rim, circumference", "dagbani": "yaɣimɛri' mia" }, { "english": "The sides of the tank were 75 millimetres thick.", "dagbani": "Daanya kɔniŋdi bini maa yaɣimɛri mii barilim daa nyɛla sɛntimita ayopɔin ni pirigili" }, { "english": "small daily market held on non-market days", "dagbani": "yaɣira" }, { "english": "small daily markets held on non-market days", "dagbani": "yaɣiranima" }, { "english": "fork, crotch (of a tree)", "dagbani": "yaɣiri" }, { "english": "clay", "dagbani": "yaɣiri" }, { "english": "Soak clay make it soft.", "dagbani": "Poli yaɣisi ka di wuui." }, { "english": "Women are the ones who make pots for Dagbong.", "dagbani": "Paɣaba n-nyɛ bɛn mɛri yaɣiri ti Dagbaŋ." }, { "english": "we who are like clay pots.", "dagbani": "tinim’ bɛn ŋmani yaɣiri duɣiri ŋɔ" }, { "english": "The potter and the clay are not the same thing.", "dagbani": "Yaɣimɛra mini yaɣiri pala yim." }, { "english": "These are the things that potters mould: lamps, ()-bowls, clay ablution-watervessels, soup-pots, fowls' drinking-pots and all sorts of other things.", "dagbani": "Yaɣimɛriba ni mɛri neen’ shɛŋa m-bɔŋɔ furlanima, lakɔriti, yaɣiri jinlaa, ʒɛbahisi, nɔsaya mini neen’ shɛŋa din kam zaa pahi." }, { "english": "When they", "dagbani": "Bɛ yi yɛn mɛ nɛma ŋɔ, bɛ bɔrila yaɣiri, m-bo duɣu ŋmaŋ n-to li gari yaɣiri maa ni, ka di nyɔɣi tab’ vɛnyɛliŋga" }, { "english": "They get clay and use a broken pot and pound it into the clay so that it holds together well.", "dagbani": "(potters) are going to make these vessels, they get clay and use a broken pot and pound it into the clay so that it holds together well." }, { "english": "scatter", "dagbani": "yaɣiri" }, { "english": "fork-place, crotch (of a tree)", "dagbani": "yaɣisani" }, { "english": "to tease, work out cotton with the hand so that the seeds may be pressed out", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "to delay, be slow in", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "The child is quick (‘not late’) in walking.", "dagbani": "Bia maa bi yaɣisi chandi." }, { "english": "A blessed child who knows how to present his needs will not lag in growth.", "dagbani": "Alibarika bia ŋun baŋ fabila ku yaɣisi zoobu." }, { "english": "The secrets of a hypocrite are quickly known.", "dagbani": "Bilikɔɣino gbinni ku yaɣisi baŋbu." }, { "english": "to get up, rise (in the morning), raise.", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "Work alone won't raise such a person's level of understanding.", "dagbani": "Tuma kuli bi yaɣisiri lala nira wumbu." }, { "english": "places where high water-level doesn't leach it away.", "dagbani": "fabu" }, { "english": "to erect (penis).", "dagbani": "to ere" }, { "english": "to erect (penis)", "dagbani": "page_content='" }, { "english": "to puff, breathe heavily", "dagbani": "5" }, { "english": "puff", "dagbani": "vuhi n-yaɣisi" }, { "english": "puffing", "dagbani": "vuhinyadzisi" }, { "english": "Abu rode a bicycle and was puffing.", "dagbani": "Abu bala chɛchɛ ka vuhiri n-yaɣisira." }, { "english": "severe, fierce", "dagbani": "yaɣiyaɣi" }, { "english": "The cow is wild-looking.", "dagbani": "Nahu maa be yaɣiyaɣi." }, { "english": "The sun is fierce.", "dagbani": "Wuntaŋa be yaɣiyaɣi." }, { "english": "wide open, spacious without cover", "dagbani": "yaɣu" }, { "english": "hollows in the open area behind the wall and unprotected openings", "dagbani": "gooni maa nyaaŋa palɔni naɣilima ni mini paliyari ni" }, { "english": "None of us would refuse you his unused tomb", "dagbani": "Dinzuɣu piim’ a ni bɔri ti voyari ŋɔ ni shɛli" }, { "english": "chose any of our unused tombs you want.", "dagbani": "Bɛ lɔɣiri ŋmanila gbal’ yari." }, { "english": "Their quivers are like open graves.", "dagbani": "Kari' chɛra sola duno’ yaɣu." }, { "english": "A wretched zana mat covering a doorway is better than leaving the doorway uncovered.", "dagbani": "naŋgban' yaɣu" }, { "english": "a gaping mouth", "dagbani": "yaɣu" }, { "english": "out of place, sth. which has lost its identity, odd, irregular, alien, self-sown crop.", "dagbani": "yaɣu" }, { "english": "a ruffian, rascal.", "dagbani": "yaɣu" }, { "english": "bead", "dagbani": "yaɣu" }, { "english": "again", "dagbani": "yaha" }, { "english": "once more", "dagbani": "yaha" }, { "english": "further", "dagbani": "yaha" }, { "english": "in addition", "dagbani": "yaha" }, { "english": "After this nobody had the courage to ask him any more questions.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ nyaaŋa ka so daa bi lan buɣisi ni o bɔh’ o bɔhigu yaha." }, { "english": "After that have played their draughts (checkers) in this position, what further", "dagbani": "Bɛ ni daa sɔŋ wɔri ŋɔ shɛm ŋɔ nyaaŋa, sɔŋbu wula yaha ka bɛ daa naan tooi lahi sɔŋ ŋa n-diɛm bɛ diɛma maa?" }, { "english": "move can they make in their game?", "dagbani": "o ma bihili maa kɔŋko ka pani binshɛli dibu yaha" }, { "english": "only the mother's breast and no other food.", "dagbani": "Nira ku tooi ʒiri niɛli ka lahi vɔri toli yaha" }, { "english": "A person cannot carry a grinding stone and drag a mortar along at the same time.", "dagbani": "Yaha, naɣikpariba ni salipiraba buɣim malibu lan chɛri ka mɔgu diri yiriŋ" }, { "english": "also causes unnecessary bushfires.", "dagbani": "Bɛ sheba nyarila dalinli ka kulahi tooi dɔgi yaha." }, { "english": "Some suffer lesions and will not be able to have a child again.", "dagbani": "labi." }, { "english": "scattered, not crowded, thinly populated, sparse.", "dagbani": "yahayaha" }, { "english": "to scare birds.", "dagbani": "yahi" }, { "english": "to talk ill of sb.", "dagbani": "yahi" }, { "english": "to fish sth. out, 'pick sth. from water or liquid'", "dagbani": "yahi" }, { "english": "a Jewish person", "dagbani": "Yahuda" }, { "english": "Yahuda (Plural form)", "dagbani": "Yahudawanima" }, { "english": "variants of Yahuda", "dagbani": "Yahudawa" }, { "english": "Yahuda (plural in Hausa)", "dagbani": "Ba-Yahudi" }, { "english": "suburb ('houses at the side')", "dagbani": "yakpaŋa" }, { "english": "yakpaŋa (Plural form)", "dagbani": "yakpansi" }, { "english": "open wide, wide open", "dagbani": "yali" }, { "english": "variant of yali", "dagbani": "yaali" }, { "english": "The people's gates are broken and wide open to us now.", "dagbani": "dunɔdaya kabisiya n-yooi yali ti ti pumpɔŋɔ." }, { "english": "If someone leaves an open pit.", "dagbani": "So yi chɛ bɔɣili yali" }, { "english": "they left the gate of their town open.", "dagbani": "(bɛ daa) chɛ bɛ tiŋ’ maa dunoli yali" }, { "english": "(he) will come out from death and cross over it to enter life which stands open.", "dagbani": "(o) ni yi kum yaɣili gari kpe nyevili yali" }, { "english": "Leave it open!", "dagbani": "Chɛl’li yali!" }, { "english": "yalim", "dagbani": "yɛlim" }, { "english": "salt", "dagbani": "yalima" }, { "english": "If you see a bone lying on the refuse dump, know that it once had fat and salt on it.", "dagbani": "A yi nya kɔbili ka di do tampuli zuɣu, nyin’ baŋmi ni dahinshɛli kpam ni yalim ni ka di yina." }, { "english": "and also wheat and salt.", "dagbani": "m-pahi alikama mini yalim" }, { "english": "sea which is salt Sea.", "dagbani": "Araba teeku din nyɛ yɛlim Teeku Araba" }, { "english": "When you buy iodised salt, tear its plastic bag and pour it in a bottle or tin-can.", "dagbani": "A yi da ayodin yɛlim na nyin cheemi di lɔba maa ka kpaa li n-niŋ luɣuluɣu" }, { "english": "If misfortune follows a Dagomba...", "dagbani": "Ashaara yi doli Dagbambia o ʒirila yalim chani Daboya ni o ti kɔhi." }, { "english": "carries salt to Daboya to sell there.", "dagbani": "baɣa yalim" }, { "english": "diviners' salt", "dagbani": "baɣa yalim" }, { "english": "the salt will enable anyone who eats it to talk fluently for a long time without a sip of water", "dagbani": "baɣa yalim" }, { "english": "be abundant, common", "dagbani": "yam" }, { "english": "It is abundant.", "dagbani": "Di yamya." }, { "english": "Is it right that your springs should overflow on all sides and be runnels in the streets?", "dagbani": "Di tuhiya ni a chɛ ka a kɔbilinina yam luɣili kam n-nyɛ kozɔrim be solɔri zuɣu?" }, { "english": "be scattered far and wide", "dagbani": "yam yɔɣu" }, { "english": "It’s mine, it’s mine scatters things everywhere.", "dagbani": "Man’ su, man’ su! yam yɔɣu." }, { "english": "Yaakubu's descendants should be like Israel’s scattered far and wide.", "dagbani": "n zaŋ Yaakubu zuliya bɛn nyɛ Izraɛlnima, ka yɛm yɔɣu la labis’" }, { "english": "'bring back the scattered people of Israel'", "dagbani": "o sanna (I)" }, { "english": "to yawn, gape", "dagbani": "yam" }, { "english": "We will keep on sitting here until the chick yawns and dies.", "dagbani": "Ti yɛn ʒila kpe ka nobila yam kpi." }, { "english": "coarse meal, roughly-ground flour", "dagbani": "yama" }, { "english": "regrind coarse flour", "dagbani": "daai yama" }, { "english": "the title of the Chieftaincy of Yendi", "dagbani": "Yani" }, { "english": "Yaa-Naa said that he will hold Yani for a long time, people said that he is a woman.", "dagbani": "Yaa-Naa daa yi ʒini Yani gbandi zuɣu, niriba tir’ o la paɣaba." }, { "english": "Once the Yaa-Naa is installed on the Yendi skins people give him wives.", "dagbani": "Yani sama nyɔɣirila kpalim kpaliŋga." }, { "english": "a town without a responsible person.", "dagbani": "tiŋ' yaŋ ‘" }, { "english": "without a cover/lid, uncovered", "dagbani": "yaŋ" }, { "english": "a town without a responsible person", "dagbani": "tiŋ' yaŋ" }, { "english": "grandchild", "dagbani": "yaŋa" }, { "english": "town, city", "dagbani": "yaŋɔ" }, { "english": "these houses", "dagbani": "yaŋɔ ŋǤ" }, { "english": "Do you have any other relatives here in the city? Get them out of this place—sons-in-law, sons, daughters, or anyone else. For we will destroy the city completely.", "dagbani": "A mali ninvuɣ’ shɛb’ yaŋɔ pahi? A bidibisi min’ a bipuɣinsi ni a deennim’ bee a dɔɣiriba shɛb’ yi be yaŋɔ, nyin’ cham’ ti zaŋ ba yi yaŋɔ, dama ti yɛn saɣimla yaŋɔ" }, { "english": "if a person wears a hat and pulls it over his forehead, it means 'I have no neighbour in the town'.", "dagbani": "n-voo li m-pa o gbɛɣu zuɣu, di wuhirimi ni 'n kpee ka yaŋɔ'." }, { "english": "I have no equal in this town.", "dagbani": "n kpee ka yaŋɔ" }, { "english": "bitterly, grievously", "dagbani": "yaŋyaŋ" }, { "english": "The mad person breaks the beehive and it falls on him and he cries bitterly.", "dagbani": "Yinyaa ŋma shiyuɣu n-yaɣiri omaŋa ka kumsi nyɛ yaŋyaŋ." }, { "english": "where?", "dagbani": "yapolo" }, { "english": "beads", "dagbani": "yari" }, { "english": "rascally, wild, rough", "dagbani": "'yariga" }, { "english": "It is a wild (bad) rabbit that catches a dog. ()", "dagbani": "Sooŋ’ yariga gbaai baa." }, { "english": "a wild cow", "dagbani": "naɣi' yariga" }, { "english": "If he has a son who is wicked and kills people. (EZK 18:10)", "dagbani": "O yi mali bidibiga ka o nyɛ biyariga, ka kuri niriba" }, { "english": "the sons of Zeruiah are bad men", "dagbani": "Zɛruya bihi maa nyɛla ninvuɣ’ yarisi." }, { "english": "wild and wicked people and", "dagbani": "ninvuɣ’ yoya mini ninvuɣ’ yarisi ni daba mi be bɛ ko ka chɛ bilichinnima" }, { "english": "wild and wicked people and slaves separated from free people.", "dagbani": "ninvuɣ’ yoya mini ninvuɣ’ yarisi ni daba mi be bɛ ko ka chɛ bilichinnima" }, { "english": "naughty", "dagbani": "yariga" }, { "english": "Even a naughty child will not play with a scorpion.", "dagbani": "Bia yariga ku diɛm nɔŋa." }, { "english": "wild", "dagbani": "yɛrim" }, { "english": "Yahweh, the LORD", "dagbani": "Yawɛ" }, { "english": "The LORD scattered them.", "dagbani": "Yawɛ daa wurim ba" }, { "english": "O my Lord GOD.", "dagbani": "Yaa n Duuma Yawɛ" }, { "english": "strength", "dagbani": "yaa" }, { "english": "There is no longer even a little strength in my body because of my disease.", "dagbani": "Yaa biɛla gba lan ka n niŋgbuna ni m bariŋ maa zuɣu" }, { "english": "The monkey is strong; if it sees a dog it makes itself look sick and if it sees a tree it becomes strong again.", "dagbani": "Jaŋa mal’ yaa, o yi nya baa ka o niŋ zuŋ, o yi nya tia ka o lan niŋ yaalana." }, { "english": "peace to all", "dagbani": "alaafee zaa." }, { "english": "This is the food of choice and you should give it to your child so that it will have full health and strength.", "dagbani": "di yaa ku jɛndi Naawuni jɛmbu duu maa dukpini" }, { "english": "the 'structural forces' (of the side-rooms) won't interfere with the main wall of the Temple.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn ... guhi’ o ni nya ya’ palli" }, { "english": "'those who hope in the Lord will renew their strength'.", "dagbani": "fɔɔsi, kpiɔŋ, kpuŋkpani, moliga" }, { "english": "Wisdom overcomes physical strength.", "dagbani": "Yɛm nyandi kpiɔŋ." }, { "english": "After one’s power is lost then there is weakness.", "dagbani": "Yaa nyaaŋa nyɛla chɔɣinsi (chɔɣiŋgu)." }, { "english": "a strong person", "dagbani": "yaalana" }, { "english": "the mighty man will lack strength and the strong man will not be able to save himself", "dagbani": "yaalana ti kɔŋ kpiɔŋ, ka kpiɔŋlana ti ku tooi tilig’ omaŋa" }, { "english": "The monkey is strong; if it sees a dog it makes itself look sick and if it sees a tree it becomes strong again", "dagbani": "Jaŋa mal’ yaa, o yi nya baa ka o niŋ zuŋ, o yi nya tia ka o lan niŋ yaalana" }, { "english": "Forgetfulness is like wickedness", "dagbani": "Tamsim ŋmani biɛm" }, { "english": "a strong person is like a fool", "dagbani": "yaalana ŋmani jɛrigu" }, { "english": "shoo!", "dagbani": "yaa" }, { "english": "once again, once more", "dagbani": "yaa" }, { "english": "Elkana and his household were to go to God's place to again make the annual sacrifice to the Lord.", "dagbani": "Ɛlikana min’ o yiŋnim’ zaa daa ti chaŋ Naawuni sani ni bɛ yaa ti mali yuuniyuuni sara la Yawɛ sani" }, { "english": "he got something again yesterday.", "dagbani": "o sa yaa nyɛ binshɛli ʒi na" }, { "english": "as usual", "dagbani": "O yaa chɛnmi." }, { "english": "He’s sure go today.", "dagbani": "O yaa ni chaŋ zuŋo." }, { "english": "Paul as usual went to their synagogue on three successive Sabbaths.", "dagbani": "Pool daa yaa chaŋ bɛ jɛmbu duu maa ni Vuhim Dabisa buta pa taba." }, { "english": "O my Lord God, ...", "dagbani": "Yaa n Duuma Naawunni, ..." }, { "english": "O my Lord GOD, ...", "dagbani": "Yaa n Duuma Yawɛ, ..." }, { "english": "O my Lord GOD.", "dagbani": "Yaa n Duuma Yawɛ" }, { "english": "O my God, remember this that I have done.", "dagbani": "Yaa n Naawuni, teemi n ni niŋ shɛm ŋɔ" }, { "english": "to spread open (as the mouth).", "dagbani": "yaa" }, { "english": "you opened your mouth and said it.", "dagbani": "nyini n-daa yaag’ a noli yɛl’ li" }, { "english": "Open your mouths and I will feed you.", "dagbani": "Yaamiya yi noya ka n dihi ya." }, { "english": "If your armpit smells, you don’t open it and show it to people.", "dagbani": "A bɔɣupuuni yi nyo, a bi yaari li wuhiri nirba." }, { "english": "He swished his walkingstick and thrashed the water.", "dagbani": "O daa yaag’ o jaaŋgbee maa n-fiɛbi kom" }, { "english": "The poor man’s truth remains inside his heart, but he cannot open his mouth to say it.", "dagbani": "Tarima yɛlimaŋli kpalimdila o suhu ni ka o noli ku tooi yaai." }, { "english": "to part (as fingers, hoofs, etc.)", "dagbani": "o yaag’ omaŋa bɛ ni n-woligi ka chɛ ba" }, { "english": "a stride, \"yard (of measurement)\"", "dagbani": "napɔna yaabu" }, { "english": "Let my steps follow the (right) way.", "dagbani": "Chɛ ka n naba yaabu doli soli" }, { "english": "you would no longer count my strides.", "dagbani": "a ti ku lan kaani n napɔna yaabu" }, { "english": "to ache, have pain, 'pain sb.'", "dagbani": "yaai" }, { "english": "She has bad headaches and her eyes look dim.", "dagbani": "O zuɣu yi yaara pampam ka o nina lihiri fun." }, { "english": "headaches", "dagbani": "zuɣuyaarili" }, { "english": "I have a headache, ‘My head is paining me.’", "dagbani": "n zuɣu n yaara" }, { "english": "Oh, my head aches!", "dagbani": "Wɛi, n zuɣu n-yaara" }, { "english": "to take out or to pull out anything (e.g. from liquids)", "dagbani": "yaai" }, { "english": "sheep", "dagbani": "ŋuni" }, { "english": "that fell in a deep pit", "dagbani": "n-lee ni mali piɛ’ yino" }, { "english": "on the Rest Day", "dagbani": "zilinli ni Vuhim Dabisili" }, { "english": "and not fish it out?", "dagbani": "ka o ku yaag’ o di ni?" }, { "english": "If you see someone pounding fufu with a bow and arrow hanging on his shoulder, it means he has already pounded fufu and someone pinched it", "dagbani": "A yi ti nya ka so tɔri sakɔro ka nyaɣi lɔɣu, o daa pun tomi ka so yaai di." }, { "english": " if he lifts an axe to cut down a tree and the axehead comes off", "dagbani": "o ti yaai kpaŋ ni o ŋmaai tia luhi, ka kpan zuɣu ŋooi" }, { "english": "the new cloth will tear away and separate from the old garment.", "dagbani": "tan’ palli maa ni yaai di ko cheei ka chɛ binyɛr’ kurili maa" }, { "english": "In the evening they soak it (hide being cured) and fish it out in the morning.", "dagbani": "Zaawuni ka bɛ lɔhiri li ka yaari li asibaasi" }, { "english": "(she) made corn-cakes in his presence and fished them out of the cooking-pans.", "dagbani": "maha o nini maa ni n-yaai li mahalaa ni" }, { "english": "They will rush out.", "dagbani": "Bɛ yaai ŋmaligi guuri" }, { "english": "The broken calabash which scoops from the well will not be used to drink from.", "dagbani": "Ŋman’ chɛɣu din yaai kɔbiliga di bi nyuri li" }, { "english": "they will sort out everything", "dagbani": "bɛ ti yaa’ binshɛɣukam din chɛ ka niriba tumd’ alahichi" }, { "english": " yaai X yu.", "dagbani": "‘show favouritism to X" }, { "english": "don't show favouritism to one person over another.", "dagbani": "di yaaya so yuri ka chɛ so " }, { "english": "we have extracted this information from the book we call 'Where There Is No Doctor'.", "dagbani": "ti n mi yaai dimbɔŋɔ baŋsim ŋɔ la buku shɛli ti ni booni (where there is no Doctor) la puuni" }, { "english": "he should let them make a copy of this law in a book.", "dagbani": "o chɛ ka bɛ yaai zaligu ŋɔ niŋ litaafi ni he" }, { "english": " We won't forget to thank ... Abdulai Mohammed Gong who made the pictures which are in this calendar", "dagbani": "Ti bi tam ka lam puhiri ... Abdulai Mohammed Gong ŋun sɔŋ yaai anfooni shɛŋa dim be kalɛnda ŋɔ ni maa." }, { "english": "Sulemaana then turns back again to say, and the elders of King Hezekiah", "dagbani": "Sulemaana ŋaha shɛŋa din pahi m-bɔŋɔ, ka Juda naa Hɛzɛkia kpambaliba daa" }, { "english": "selected them and wrote them down.", "dagbani": "yaai li ka sabi sɔŋ" }, { "english": " to take a picture, 'snap sb.", "dagbani": " ŋmaai/yaai fɔto" }, { "english": "binyariga; zinyaarigu", "dagbani": "binyariga; zinyaarigu." }, { "english": "such and such (place)", "dagbani": "yaakaza" }, { "english": "Today or tomorrow we will go to such-and-such a place and stay there.", "dagbani": "Zuŋɔ bee biɛɣuni ti ni chaŋ tiŋ’ yaakaza nti be nimaani" }, { "english": "I, your servant, and from such-and-such a clan in Israel.", "dagbani": "Mani ŋun nyɛ a dabili ŋɔ nyɛla Izraɛl zuliya yaakaza nira." }, { "english": "Whenever someone came there ...", "dagbani": "Nir’ yi niŋ yomyom yɛli" }, { "english": "I give such-and-such a thing to God", "dagbani": "N zaŋ bini yaakaza ti Naawuni" }, { "english": "I who am your servant am a man of such-and-such tribe of Israel.", "dagbani": "Mani ŋun nyɛ a dabili ŋɔ nyɛla Izraɛl zuliya yaakaza nira" }, { "english": "so-and-so upwards", "dagbani": "zadzala" }, { "english": "Mr. and Miss so-and-so", "dagbani": "bipuɣiŋga mini bidibiga" }, { "english": "I am going to join Mr. and Miss so-and-so together.", "dagbani": "yaakaza ŋɔ ka n yɛn zaŋ gbini taba" }, { "english": "a refugee", "dagbani": "yaakoro" }, { "english": "pain, ache", "dagbani": "yaali" }, { "english": "kidney", "dagbani": "yaamni" }, { "english": "polite imperative, after V", "dagbani": "yaan" }, { "english": "Notes: King of all Dagboŋ. His capital has traditionally been Yendi, and for this reason he is referred to as the Chief of Yendi, though his authority and influence is over all Dagboŋ", "dagbani": "Note: King of all Dagboŋ. His capital has traditionally been Yendi, and for this reason he is referred to as the Chief of Yendi, though his authority and influence is over all Dagboŋ" }, { "english": "Once the Yaa-Naa is installed on the Yendi skins, people give him wives.", "dagbani": "Yaa-Naa daa yi ʒini Yani gbandi zuɣu, niriba tir’ o la paɣaba." }, { "english": "let her/him/them go; let's move [imperative].", "dagbani": "lɔ tɔbu" }, { "english": "warriors of Dagbong", "dagbani": "n-gu Jaamaninim’" }, { "english": "must die.", "dagbani": "maa soli." }, { "english": "Yaa-Naa Andanbila mustered the warriors of Dagbong to give battle to the Germans as they advanced.", "dagbani": "Yaa-Naa Andanbila mustered the warriors of Dagbong to give battle to the Germans as they advanced. " }, { "english": "chose him and installed him there.", "dagbani": "lala Yaa-Naa maa daa piig’ o n-ti ʒili nimaani" }, { "english": "that Yaa-Naa chose him and installed him there.", "dagbani": "that Yaa-Naa chose\nhim and installed him there." }, { "english": "Ya-Nabila ‘a Yendi Prince (son of a Ya-Naa) or chiefship reserved for such a candidate.", "dagbani": "Ya-Nabila ‘a Yendi Prince (son of a Ya-Naa) or chiefship reserved for such a candidate’." }, { "english": "Voggu is like Ya-Naa’s family, an extension of the Tolon-Kumbungu chiefdom.", "dagbani": "Voggu nyɛla Ya-Nabihi tiŋ’ gahindili shɛli din be Tolon-Kumbungu yaɣili." }, { "english": "Vogu is the most important of the Yendi Princedoms which is in the Toon-Kumbungu area.", "dagbani": "Vogu ka yɛltɔŋ zuɣumdi tamal Yendi m-bukpa ni. O yↄɣisi la Toon-Kumbungu kaliduli." }, { "english": "type of small piece of cloth used as a covering by men", "dagbani": "yaanɛmo" }, { "english": "?? from example: form, meaning", "dagbani": "yaani" }, { "english": "Make garden eggs into a ball, the ball falls to pieces!", "dagbani": "Kama yaani, yaani' wurima!" }, { "english": "an expression of praise (or disapproval) for someone's good (or bad) repeated action", "dagbani": "yaaniyaani" }, { "english": "spine, backbone", "dagbani": "yaankɔbili" }, { "english": "a kidney", "dagbani": "yaannini" }, { "english": "Variant: yanima", "dagbani": "yaannina" }, { "english": "take out all the fat on the bull's innards, and the liver and kidneys", "dagbani": "a ti yihi kpa’ shɛli din zaa be naɣilaa maa binnyɔri ni mini binsaba ni yaannina" }, { "english": "he splits my kidneys to shreds", "dagbani": "o bɔɣibɔɣi n yaannina" }, { "english": "great-grandchild", "dagbani": "yaantibichee" }, { "english": "great-grandchild (variant)", "dagbani": "yantibichee" }, { "english": "great-grandchildren (plural)", "dagbani": "yaantibichahi" }, { "english": "great-grandchildren (variant)", "dagbani": "yaantibichɛhi" }, { "english": "Zachariah was the son of Jehu's great-grandchild.", "dagbani": "Zakaria daa nyɛla Jɛhu yaantibichee bia." }, { "english": "he saw even the great grandchildren of his grandchildren.", "dagbani": "o nini daa nya o yaantibichahi mi yaansi" }, { "english": "grandchild, descendant", "dagbani": "yaaŋa" }, { "english": "Wisdom is not cut off from one’s grandchild.", "dagbani": "Yɛm bi ŋmaari yaaŋa." }, { "english": "May God let you live to see your grandchildren.", "dagbani": "Naawuni chɛ ka a nini nya a yaansi." }, { "english": "Grandfather Abraham! ... And Abraham said to him \"My grandson, ...\"", "dagbani": "\"N yab’ Ibrahimma, ... Ka Ibrahimma yɛl’ o, 'N yaaŋa, …'" }, { "english": "grandmother", "dagbani": "yabipaɣa" }, { "english": "great-grandchild", "dagbani": "yaantibichee" }, { "english": "grandchildren of deceased", "dagbani": "dangbɛhinima" }, { "english": "great-grandchild", "dagbani": "yaantibichee" }, { "english": "grandmother", "dagbani": "yaaŋkurigu" }, { "english": "the back", "dagbani": "yaaŋa" }, { "english": "They gave me wounds on my back.", "dagbani": "Bɛ ti ma dansi n yaaŋa zuɣu." }, { "english": "Abner took the head part of his spear and drove it into his belly and it went through and out at his back.", "dagbani": "Abinɛr daa zaŋ o kpani zuɣu polo to o pul’ ni ka di pili yi o yaaŋa zuɣu" }, { "english": "If you are not the owner of the dog, you can’t pet its back.", "dagbani": "Bi su baa ku m-bɔbili o yaaŋa." }, { "english": "if it should happen that a pregnant woman has backache it shows that the baby is growing.", "dagbani": "bia maa zoorimi maa" }, { "english": "the outside, surface of sth.", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "Our prayer is that things like the AIDS disease will die off from the face of the earth.", "dagbani": "Ti wun' suhigu n-nyɛla ni ... Aids doro birili kpi dunia yaaŋa zuɣu." }, { "english": "followers (en masse)", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "backbone, spine, vertebræ (singular 'one vertebra')", "dagbani": "yaaŋkɔbili" }, { "english": "Make their backs always be weak!", "dagbani": "chɛ ka bɛ yaaŋkɔba gbarigi sahakam" }, { "english": "ancestry", "dagbani": "yaaŋkurigu" }, { "english": "Abu and Awa are of the same ancestry.", "dagbani": "Abu mini Awa nyɛla yaaŋkuri' yini" }, { "english": "grandchild", "dagbani": "yaari" }, { "english": "a yard (measurement), yard of cloth", "dagbani": "yaari" }, { "english": "yard, a walled space where vehicles are parked", "dagbani": "yaari" }, { "english": "God", "dagbani": "Yaashiri" }, { "english": "A human being is too small to be able to open the mat that covers God's doorway.", "dagbani": "Yaashiri gamli, sal’ pɔr’ ka o tooi yooi li." }, { "english": "mourning of a grandparent by grandchildren", "dagbani": "yaawum" }, { "english": "matching clothes, uniform, the same type of clothes worn by two people or more, similar dresses/attire", "dagbani": "yaayi" }, { "english": "kebab-spices, flavoured ingredients used for kebab", "dagbani": "yaazi" }, { "english": "ye%", "dagbani": "yɛ-" }, { "english": "ye%-", "dagbani": "yɛ-" }, { "english": "to hook, pull down (e.g. dawadawa pods)", "dagbani": "yi woli ka bɛ yɛ li naai" }, { "english": "When the dawadawa has fruited and they have hooked down all the pods, the leaves fall.", "dagbani": "Doo yi woli ka bɛ yɛ li naai di vari maa surimi" }, { "english": "to hook, pull up (e.g. clean out a well)", "dagbani": "yɛriga" }, { "english": "wear, put on", "dagbani": "ye" }, { "english": "royal robes", "dagbani": "Gbewaa gbandi" }, { "english": "Then Kachagu went and sat on Gbewaa's skins and got the royal robes and put them on.", "dagbani": "Di saha ka Kachaɣu daa chaŋ nti ʒini Gbewaa gbandi maa zuɣu ka va nam nɛma n-niŋ omaŋa." }, { "english": "Making a hole to put one’s head through in order to wear a shirt is better than begging for one to wear.", "dagbani": "Chibi ye so suhi ye." }, { "english": "to be enskinned a chief", "dagbani": "ye kparibu" }, { "english": "to deskin a chief, eject from chiefship, 'defrock'", "dagbani": "fuɣi X kparibu" }, { "english": "The Lord wears a robe.", "dagbani": "Yawɛ yɛla kparibu" }, { "english": "wear, put on a yoke", "dagbani": "ye dapua" }, { "english": "Come to me and put on my yoke.", "dagbani": "Kamiya n sanna nti zaŋ n naɣikɔra dapua ye" }, { "english": "put on waist (pants, skirt)", "dagbani": "gani" }, { "english": "put on extremities (ring, socks)", "dagbani": "pili" }, { "english": "put on extremities (ring, socks)", "dagbani": "piri" }, { "english": "put on waist (pants, skirt)", "dagbani": "gɔbi" }, { "english": "put on a cover-cloth", "dagbani": "gɔbi" }, { "english": "to dress oneself, wear (general sense)", "dagbani": "zaŋm’" }, { "english": "put on your best clothes", "dagbani": "a situr’ suma ye" }, { "english": "The used clothes sold on a market day; one person throws them away and another picks them up and wears them", "dagbani": "Daadali binchɛra so zaŋ bahi ka so pihi ye" }, { "english": "undress, take off", "dagbani": "yeei" }, { "english": "take off (causative form)", "dagbani": "yɛli" }, { "english": "The dazuli tree put on a smock and when it is going to remove it, it will tear.", "dagbani": "Dazuli ye kparigu di yɛn yeela kpari’ chɛra." }, { "english": "to intend to", "dagbani": "ye" }, { "english": "to be about to", "dagbani": "ye" }, { "english": "to want, desire sth", "dagbani": "ye" }, { "english": "really want sth.", "dagbani": "suhu ye (... zuɣu)" }, { "english": "I really wanted to celebrate this Passover Festival along with you-all.", "dagbani": "N suhu zaa kul yɛmi ni m mini ya laɣim di Yaɣigari Chuɣu ŋɔ" }, { "english": "What I want most of all and at all times is to follow your laws.", "dagbani": "N suhu kul yɛla a zaligunim’ dolibu zuɣu sahakam." }, { "english": "do not let your hearts focus on that", "dagbani": "Amaa lee bomiya la Naawuni nam dubu" }, { "english": "seek for the exaltation of God's kingship", "dagbani": "bɛ suhuri ni daa ye bindir’shɛli zuɣu la ni" }, { "english": "on account of the food which they desired", "dagbani": "di chɛliya ka yi suhuri ye di zuɣu" }, { "english": "to say", "dagbani": "ye4" }, { "english": "Everyone says it is you (who did it) and what will you gain from it?", "dagbani": "Zaa yɛ ni nyini ka a di niŋ bɔ? " }, { "english": "an iron rolling pin used to gin cotton", "dagbani": "yɛbbia" }, { "english": "to gin cotton with an iron roller", "dagbani": "yɛbi" }, { "english": "to grind sprouting guinea corn to make pito", "dagbani": "yɛbi" }, { "english": "grind", "dagbani": "nɛm" }, { "english": "crush", "dagbani": "nuɣisi" }, { "english": "n.mirim, yiligi", "dagbani": "ŋmirim, yiligi" }, { "english": "plant", "dagbani": "yɛbiga" }, { "english": "a plant from which poison for arrows is made; Strophanthus hispidus", "dagbani": "Di sibigi naanzua ka sa yabiga." }, { "english": "bitter stuff, gall, wormwood", "dagbani": "bɛ zaŋ yɛbiga kom ti ma ni n nyu" }, { "english": "The name of the star was 'Wormwood'. And 1/3 of the water became bitter because of the wormwood.", "dagbani": "Saŋmariga maa yuli daa boonila “Yabiga.” Ka kom pirigibu ʒii buta puuni yim leei kotɔɣu yabiga maa\nzuɣu" }, { "english": "a flat smooth stone on which cotton is spread for ginning", "dagbani": "yɛbikuɣili" }, { "english": "bamboo roller used to gin cotton", "dagbani": "yɛbiŋɔɣu" }, { "english": "to harrow, break clods", "dagbani": "yɛbisi" }, { "english": "can he work hard at your farming so you can sow?", "dagbani": "o ni tooi yɛbisi a kɔbu ti a ka a biri?" }, { "english": "'Judah must plough, and Jacob must break up the ground.'", "dagbani": "'Judah' A yaga ɛnimdi, ni 'Jacob' A yɛeŋfari." }, { "english": "Your hair is braided in locks.", "dagbani": "A zabiri kul yɛbisirimi." }, { "english": "They get the cotton and disentangle it and beat it and then a distaff and spin it with a constant twisting movement.", "dagbani": "Bɛ yi bo la gumdi ŋɔ n-yɛbisi li m-bu li ka naanyi zaŋ gummua m-milisili vili vili li." }, { "english": "brishy-brushy", "dagbani": "yɛbiyɛbi" }, { "english": "Those who remove the wasp’s nest have to keep brushing off the wasps.", "dagbani": "Tabilakpihi dagaŋa bɛn kpa ni pihi yɛbiyɛbi." }, { "english": "belief (in a fact)", "dagbani": "yɛda" }, { "english": "Jacob was gobsmacked, and didn't believe them.", "dagbani": "Yaakubu yɛma daa ŋma, dama o daa bi niŋ ba yɛda." }, { "english": "When some people have just heard that they have the disease of HIV or AIDS they can't believe it.", "dagbani": "Ninvuɣ’ shɛba yi na tuui wum ni bɛ malila HIV bee AIDS doro bɛ kɔŋdi li la yɛda tibu." }, { "english": "Someone's words led them astray to a wild place.", "dagbani": "Bɛ puuni yino yi zo n-kuli luɣ’ shɛli." }, { "english": "If one of them runs off somewhere and the other doesn't know where, or doesn't believe them (?", "dagbani": "nti beni ka ŋunla bi mi balante di ti nyɛ o yɛda ni." }, { "english": "Trust (in a person).", "dagbani": "niŋ X yɛda ‘to trust X’." }, { "english": "In this way the people will hear me talking to you and will then trust.", "dagbani": "dina n-ni chɛ ka niriba maa wum n ni tɔɣisir’ a yɛtɔɣa shɛm, ka lan chɛ ka bɛ niŋ a yɛda sahakam in." }, { "english": "always trust you. [EXO 19:9]", "dagbani": "Sooŋ’ yɛliya ni o lee dii niŋ dunia yɛda la wula ka dooni yɛliga." }, { "english": "A rabbit says that it doesn’t know under what circumstances it would believe the world and lie on its back. ", "dagbani": "naani." }, { "english": "faith (theological).", "dagbani": "Di chɛ ka a suhu zɔhira; kul niŋmila yɛda." }, { "english": "Don't be afraid; just have faith. [MRK 5:36]", "dagbani": "Laabira yi yɛda shiri pɔra!" }, { "english": "Indeed, your faith is really small! [MAT 6:30]", "dagbani": "bɛ bi mi Naawuni ni yɛli shɛm zaŋ kpa" }, { "english": "they don't know what God says about the bodies of believers.", "dagbani": "yɛda niŋdiba niŋgbuna polo" }, { "english": "Believing is medicine.", "dagbani": "Yɛda n-nyɛ tim." }, { "english": "to believe; to have faith; to trust; to agree", "dagbani": "niŋ yɛda" }, { "english": "some believed what he said but the rest didn't believe it.", "dagbani": "shɛb’ daa niŋ o ni yɛli shɛm maa yɛda, ka bɛn kpalim mi biɛhim li" }, { "english": "to consent, approve, agree", "dagbani": "yarda" }, { "english": "approve, agree", "dagbani": "راض" }, { "english": "consent", "dagbani": "warada, yarida 'draw a conclusion'" }, { "english": "trustworthiness", "dagbani": "yɛda" }, { "english": "The friend of a chief is not to be trusted.", "dagbani": "Naa zɔri ka yɛda." }, { "english": "fellow-believers", "dagbani": "yɛdaniŋditaba" }, { "english": "they met their fellow-Christians and spoke words of encouragement to them.", "dagbani": "(bɛ) daa nya bɛ yɛdaniŋditab’ bɛn be nimaani n-kpaŋsi bɛ suhuri" }, { "english": "trustworthy, trusted person.", "dagbani": "yɛdalana" }, { "english": "This Blastus is a trusted personal servant of the king.", "dagbani": "Blastus ŋun daa nyɛ Naa Hɛrɔd yɛdalan’ la" }, { "english": "One’s enemy is always a person that he/she trusts.", "dagbani": "Nira tuubaralana nyɛla o yɛdalana." }, { "english": "trusting person, person with faith, believer.", "dagbani": "yɛdaniŋda" }, { "english": "trustworthy person", "dagbani": "yɛdalana" }, { "english": "fellow believers.", "dagbani": "yɛdaniŋditaba" }, { "english": "nagging.", "dagbani": "yɛdɔɣisigu" }, { "english": "a bead (for ornament).", "dagbani": "yɛɣu" }, { "english": "They put beads on her waist and the beads fit her nicely.", "dagbani": "Bɛ tula o shee ni yɛɣu ka di saɣis’ o." }, { "english": "A person may be sleeping while they are preparing beads to tie around her waist and by the time", "dagbani": "So min’ gbihira ka bɛ turi o shee ni yaɣu o ti yɛn neei" }, { "english": "she gets up the beads will fit her.", "dagbani": "bɛ daa suhi Ijiptinim’ maa anzinfa mini salima yɛri ni situra" }, { "english": "they asked the Egyptians for gold and silver ornaments and clothes.", "dagbani": "kaman amiliya ni yi zaŋ salima yari n-dih’ omaŋ’ nachiinsi shɛm la" }, { "english": "as a bride will adorn herself with golden beads.", "dagbani": "yabiɛlim" }, { "english": "palaver", "dagbani": "yɛla" }, { "english": "to speak", "dagbani": "yɛli" }, { "english": "Gbewaa said to Shitobu that he should speak to his elder brother Subee.", "dagbani": "Gbewaa daa yɛli Shitobu ni o yɛlimi o biɛli Subee." }, { "english": "The cake seller talks to those who have bought cake on credit, not to everybody.", "dagbani": "Bɛn da maha samli ka maha kɔha yɛli, pa zaa." }, { "english": "Singing, playing, gentle talk and speech can help you in feeding your baby well.", "dagbani": "ni tooi sɔŋ’ ka a dihi a bia viɛnyɛla." }, { "english": "You are saying 'We are determined to do everything that we have sworn to do ...' O.K., keep your oath!", "dagbani": "Yi yɛra, ‘Ti loya ni ti niŋla ti ni daa po pɔri ni ti niŋ shɛl’ la zaa...’ Tɔ, gbibiya yi pɔri" }, { "english": "What Does This Law Say.", "dagbani": "Wula Ka Zaligu Ŋɔ Lee Yɛli?" }, { "english": "'Friends, you must never speak ill of one another.'", "dagbani": "Bɛ bɔri 'So n yɛli.'" }, { "english": "'People like to hear rumours.'", "dagbani": "Lit: They like 'Someone says ...'. (bɛ) lan wum ka bihi yɛriti saɣiri Naawuni jɛmbu duu maa ni," }, { "english": "'and heard the boys in the temple shouting, ‘Hosanna to the Son of David!’'", "dagbani": "\"Paɣimiya Naa Dauda yaaŋa ŋɔ!\"" }, { "english": "'God said to'", "dagbani": "Naawuni daa ...yɛli ba, “Dɔɣimiya n-nab’ pali dunia ŋɔ ..." }, { "english": "say clearly", "dagbani": "yihi yɛli" }, { "english": "'The Spirit explicitly warns us that ... some will forsake the faith'.", "dagbani": "Naawuni Shia Kasi yihi yɛli ni ... ninvuɣ’ shɛb’ ni ti chɛ yɛda niŋbu soli dolibu" }, { "english": "to abuse", "dagbani": "yɛli zilima" }, { "english": "insulting", "dagbani": "zilima yɛlibu" }, { "english": "to curse", "dagbani": "yɛli noli" }, { "english": "The Lord's curse is on the", "dagbani": "Yawɛ yɛlila noli niŋ ninvuɣ’ biɛri yinsi, amaa o niŋdi alibarika niŋdi wuntizɔriba biɛhigu shee" }, { "english": "blessing", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "to bless, curse X", "dagbani": "alibarika niŋ X/yeli noli niŋ X" }, { "english": "I will not again curse the ground.", "dagbani": "N ku lan yɛli noli niŋ tiŋgban' ni" }, { "english": "to pour out malicious abuse, to tell sb. a crucial secret affecting him", "dagbani": "yɛli zuɣu ni yɛlli" }, { "english": "to winnow", "dagbani": "yɛli" }, { "english": "you will winnow them out; and the wind will carry them away.", "dagbani": "Yi ni yɛli ba bahi, ka pɔhim ʒi ba chaŋ" }, { "english": "a biscuit", "dagbani": "bisikeeti" }, { "english": "by God!, bismilla!", "dagbani": "bishimilla" }, { "english": "in the name of God", "dagbani": "bismi•llah" }, { "english": "firstborn child", "dagbani": "bituuli" }, { "english": "he called for his firstborn, Esau.", "dagbani": "o daa bol’ o bituuli Iso na" }, { "english": "eldest child", "dagbani": "bikpɛma" }, { "english": "firstborn daughter", "dagbani": "pakpɔŋ" }, { "english": "a child who is cared-for", "dagbani": "biyaɣiligu" }, { "english": "babies and toddlers are fainting.", "dagbani": "dama biliɛri mini biyaɣilima tarigimi" }, { "english": "a bad child, one ill-behaved, naughty", "dagbani": "biyariga" }, { "english": "If he has a son who is a bad boy and kills people.", "dagbani": "O yi mali bidibiga ka o nyɛ biyariga, ka kuri niriba" }, { "english": "biyarilim", "dagbani": "nabstr: biyarilim" }, { "english": "naughtiness", "dagbani": "biyarilim" }, { "english": "a child-nurse, babysitter, one who attends babies", "dagbani": "biyola" }, { "english": "child-nurses", "dagbani": "biyoliba" }, { "english": "Pick them up and carry them as a child-nurse carries a sucking child.", "dagbani": "Kpuɣim’ ba buɣi kaman biyol’ ni buɣiri bimɔɣiriga shɛm" }, { "english": "the woman who was caring for him took him and ran.", "dagbani": "daa nyɛ o biyola daa zaŋ o zɔra" }, { "english": "maidservant", "dagbani": "biyola" }, { "english": "naughtiness, being a bad child", "dagbani": "biyolim" }, { "english": "beloved child", "dagbani": "biyurigu" }, { "english": "beloved child", "dagbani": "biyuriga" }, { "english": "beloved child", "dagbani": "biyurili" }, { "english": "beloved child", "dagbani": "biyura" }, { "english": "favourite child", "dagbani": "biyurigu" }, { "english": "favourite child", "dagbani": "biyuriga" }, { "english": "favourite child", "dagbani": "biyurili" }, { "english": "favourite child", "dagbani": "biyura" }, { "english": "beloved child", "dagbani": "biyurili" }, { "english": "a child who lost his mother", "dagbani": "bizuno" }, { "english": "to be grown(-up), reach the age of puberty, be mature", "dagbani": "bii" }, { "english": "it makes you mature", "dagbani": "ka yi bi niriba" }, { "english": "sin, when it is full-grown, conceives and gives birth to death", "dagbani": "alahichi mi yi ti bi zaa, di tiɣirila pua n-dɔɣi kum" }, { "english": "He/She has grown up, reached", "dagbani": "bii doo / paɣa" }, { "english": "puberty", "dagbani": "ripened into a man/woman" }, { "english": "When he grew up", "dagbani": "O ni daa ti bii doo maa na..." }, { "english": "When he grew up", "dagbani": "o ni daa ti bi doo" }, { "english": "in manhood he strove with God", "dagbani": "o daa vala Naawuni" }, { "english": "Shelah had grown up", "dagbani": "Shɛla bi doo" }, { "english": "when I grew up to be a man I completely abandoned childish ways", "dagbani": "n ni daa ti bi doo, ka n n chɛ bilim soya zaa" }, { "english": "to be ripe (of cereals and fruit)", "dagbani": "Dunia atam biya zaa ka di chɛbu saha paai" }, { "english": "give me the ripened fruit", "dagbani": "Zaŋm' a gɔrigu maa n-tim di ni" }, { "english": "Take your sickle and reap, because the time to reap has come, for the harvest of the earth is ripe.", "dagbani": "n-chɛ." }, { "english": "preparations are completed, things are ready.", "dagbani": "shili bi" }, { "english": "everything is ready.", "dagbani": "binshɛɣukam shili biya" }, { "english": "to be cooked completely", "dagbani": "bii" }, { "english": "It is not yet cooked thoroughly.", "dagbani": "Di na bi bii zaa." }, { "english": "the day has advanced", "dagbani": "wuntaŋa biiya" }, { "english": "the day has.Advanced", "dagbani": "wuntaŋa biiya" }, { "english": "partially cooked", "dagbani": "waai" }, { "english": "to be hot, have fever", "dagbani": "bii" }, { "english": "he makes a fire and the room gets warm", "dagbani": "o maani buɣim ka duu biiri" }, { "english": "when the sun rises and blazes with heat", "dagbani": "Wuntaŋ’ yi puhi na m-bii ni tulim" }, { "english": "The sun had not yet got hot", "dagbani": "Ka wuntaŋa na bi bii" }, { "english": "they had made the room hot and then sat together", "dagbani": "bɛ malim’ buɣim maa n-chɛ ka di bii ʒii buyopɔin zuɣu n-gari di ni yi pun biiri" }, { "english": "they should fix the fire so that it was seven times hotter than is was before.", "dagbani": "shɛm" }, { "english": "He’s got fever.", "dagbani": "O niŋgbuŋ biirimi." }, { "english": "If it (body temperature) rises above 42, the person dies.", "dagbani": "Di mi yi ti biigi yaɣi 42 zuɣu dilana maa ni kpi." }, { "english": "Simon’s mother-in-law was laid aside with a fever.", "dagbani": "Saimɔn deempaɣa niŋgbuŋ daa bii ka o doya." }, { "english": "to be courageous", "dagbani": "bi" }, { "english": "I will winnow you with my winnowing-bowl.", "dagbani": "ŋmani n-yɛli ya" }, { "english": "to dress somebody, put upper garments on somebody.", "dagbani": "yɛli" }, { "english": "dressed in a fine white shirt", "dagbani": "zaŋ bimpiɛl’ viɛlli" }, { "english": "had him dressed", "dagbani": "kparibu yɛl’ o" }, { "english": "Saul took his own war-gear and his iron war-shirt and put them on David.", "dagbani": "Sool daa zaŋ omaŋmaŋ’ tɔbutuhiri nɛma min’ o kurigu gbɔɣino yɛli Dauda" }, { "english": "to provide somebody with clothing.", "dagbani": "yɛli" }, { "english": "bad matters, trouble, disaster", "dagbani": "yɛlibiɛɣu" }, { "english": "bad matters, trouble, disasters", "dagbani": "yɛlibiɛri" }, { "english": "Does disaster strike a city unless the Lord sends it?", "dagbani": "Yɛlibiɛɣu ni niŋ tiŋ’ ni, ka pa ni Yawɛ n-niŋ li?" }, { "english": "perhaps something bad would happen to me there.", "dagbani": "di pa shɛli ka yɛlibiɛ’ shɛli ti paai ma nimaani" }, { "english": "I will bring disaster on them from every side.", "dagbani": "chɛ ka yɛlibiɛɣu yi luɣili kam na ti lu bɛ zuɣu" }, { "english": "painful thing", "dagbani": "yɛlibiɛrili" }, { "english": "a lecturer, philosopher", "dagbani": "yɛlibuɣisira" }, { "english": "Where is the philosopher of this age?", "dagbani": "ʒiɛmani ŋɔ yɛlibuɣisira lee bela ya?" }, { "english": "nagging", "dagbani": "yɛlidɔɣisigu" }, { "english": "nagging", "dagbani": "yɛdɔɣisigu" }, { "english": "lying on the back, supine", "dagbani": "yɛliga" }, { "english": "lying on the back, supine", "dagbani": "yɛpiɛliga" }, { "english": "Those who lie flat on their backs cannot see God, how much more so those who lie on their stomachs.", "dagbani": "Bɛn do yɛliga (yɛlisi) bi nya Naawuni balle bɛ m-pili bɛ puya zuɣu n-ni nya?" }, { "english": "One who helps others lies on the back.", "dagbani": "Ŋun kɔriti niriba je ni o dɔni yɛliga." }, { "english": "who slaughters people does not want to lie on his back.", "dagbani": "A yi mali tabira a bi luri yɛliga." }, { "english": "If you have a supporter you won't fall flat on your back.", "dagbani": "A yi mali tabira a bi luri yɛliga." }, { "english": "complications, confusions", "dagbani": "yɛligabira" }, { "english": "God made us plain and simple, but we have made ourselves very complicated.", "dagbani": "Naawuni nam ninsalinim’ dɛde, amaa tinim’ lee bo yɛligabira pam ti timaŋa" }, { "english": "to widen (as a road).", "dagbani": "yɛligi" }, { "english": "don't let it (sore) extend unnecessarily.", "dagbani": "di chɛ li (daŋa) ka pa ni lala din ti yɛligi yiriŋ" }, { "english": "her hips are not yet wide enough to allow childbirth.", "dagbani": "o sakpuɣa na bi yɛligi saɣi bia dɔɣibu" }, { "english": "to spread, propagate (as religion).", "dagbani": "yɛligi" }, { "english": "Your trading-network got to be extensive.", "dagbani": "A daabiligu maa ni daa ti yɛligi" }, { "english": "to be wide", "dagbani": "yɛligi gbaɣa" }, { "english": "speech", "dagbani": "yɛligu" }, { "english": "Some people think goitre comes from talking too much.", "dagbani": "Shɛba tɛhiya ni lompoli yirila yɛligu pam nti yaɣi ni." }, { "english": "a saying, speech", "dagbani": "yɛligu" }, { "english": "My mother, what you have said has pleased me a lot.", "dagbani": "M ma, a yɛligu maa niŋ ma nyaɣisim pam." }, { "english": "What cannot be expressed in words is expressed with a gesture.", "dagbani": "Din ka yɛligu ni bilisi nuhi." }, { "english": "of the hands.", "dagbani": "Doo bi nya o to n-yɛli ka di bara ka o ti nya o to n-taɣi." }, { "english": "When a man’s opponent is not present he talks proudly; after he sees him he talks differently.", "dagbani": "zilinli (yɛligu)." }, { "english": "a language.", "dagbani": "o yɛli niriba balibu kam" }, { "english": "he spoke to all kinds of people ... and people of all foreign languages in the world.", "dagbani": "ni tinzun yɛligu kam nima bɛn be dunia" }, { "english": "people of all foreign languages in the world.", "dagbani": "and people of all foreign languages in the world." }, { "english": "word", "dagbani": "dɔbba" }, { "english": "men who were brave and God's word had entered their hearts went home with him.", "dagbani": "bɛn mali suhukpeeni, ka Naawuni yɛligu maa kpe bɛ suhuri ni daa pahi dol' o kuli some" }, { "english": "in this town there is a man of God; he is highly respected, and everything he says comes true.", "dagbani": "yiɣisira" }, { "english": "The mouth that is full of troubles cannot speak.", "dagbani": "Yɛla m-muɣi noli kɔŋ yɛligu." }, { "english": "Disagreement divides a town; agreement", "dagbani": "Kɔŋkɔba yɛligu ni wurim tiŋa, laɣim yɛli m-maani tiŋa." }, { "english": "everything", "dagbani": "yɛlikam" }, { "english": "tradition", "dagbani": "yɛlikurili" }, { "english": "tradition (plural)", "dagbani": "yɛlikura" }, { "english": "old business", "dagbani": "yɛlikurili" }, { "english": "customary rite", "dagbani": "yɛlikurili" }, { "english": "fetish", "dagbani": "yɛlikurili" }, { "english": "We thank father Abdulai the Drummer, and the drummers of the Yendi Yiwogunaa's household, and the Drum Chief of Mion, who have recalled historical matters for us.", "dagbani": "Ti puhiri m ba Abdulai luŋa mini Naya Yiwɔɣunaayili lunsi zaa, ka puhiri Mion lunnaa; bɛ ni teei ti yɛlikuri shɛŋa la zaa zuɣu. " }, { "english": "They are the ones who have done serious research and collected all these traditions.", "dagbani": "laɣisi yɛlikura ŋɔ zaa" }, { "english": "history", "dagbani": "yɛlikura" }, { "english": "an important matter, the main point", "dagbani": "yɛlikpani" }, { "english": "The death of the people who stand firm is an important matter to the Lord.", "dagbani": "Ninvuɣ’ shɛb’ bɛn ʒe yim kum nyɛla yɛlikpani Yawɛ sani." }, { "english": "The point of what we are saying is this:.", "dagbani": "Ti ni yɛri shɛli maa yɛlikpani m-bɔŋɔ:" }, { "english": "The main points of the law are in the questions below:", "dagbani": "Zaligu maa yɛlikpana bela bɔhi’ shɛŋa din do gbinni ŋɔ ni." }, { "english": "Important matter, the main point", "dagbani": "yɛlikpeeni" }, { "english": "constitution (political)", "dagbani": "yɛlikpania" }, { "english": "a concern, relevant/important matter", "dagbani": "yɛlikpeeni" }, { "english": "This too is an example of wisdom as I have observed it here under the sun, and I find it of great significance.", "dagbani": "Dunia ŋɔ ni, n lan nya shɛli zaŋ chaŋ yɛm polo, ka di nyɛ yɛlikpeeni n sani." }, { "english": "the important thing is that your way of life should be as the gospel of Christ requires.", "dagbani": "lahibal’ suŋ ni wuhi shɛm" }, { "english": "You give a tenth of your spices--mint, dill and cummin. But you have neglected the more important matters of the law.", "dagbani": "yɛlikpɛma" }, { "english": "say!", "dagbani": "yɛlim" }, { "english": "salt", "dagbani": "yɛlim" }, { "english": "to be broad, wide", "dagbani": "yɛlima" }, { "english": "If you are going to dig a hole to cause someone’s downfall, dig a wide one, if it is not wide, you will fall in it and get wedged.", "dagbani": "Zamba bɔɣili, di gbirimi ka di yɛlima, di yi bi yɛlima a ni lu ka kpari." }, { "english": "A broad chest can receive many troubles (many clothes).", "dagbani": "Nyɔɣu din yɛlima ni deei bɔbili (bɔbiri)." }, { "english": "width", "dagbani": "yɛluŋ" }, { "english": "wide", "dagbani": "yɛlinli" }, { "english": "make sth. wide", "dagbani": "yɛligi" }, { "english": "narrow", "dagbani": "muɣiliŋga" }, { "english": "they (window-embrasures) were wide on the outside and narrow on the inside.", "dagbani": "di sambani polo yɛlima, ka di puuni polo nyɛ zaɣ’ muɣilinsi" }, { "english": "wide.s.", "dagbani": "yɛlima" }, { "english": "democracy", "dagbani": "yɛlimahimaŋa" }, { "english": "independence", "dagbani": "maŋsulinsi" }, { "english": "injustice, 'left-handed truth'.", "dagbani": "yɛlimaŋgɔbili" }, { "english": "An impatient/confused elder always gives a left-handed truth.", "dagbani": "Kpeen jiɣijiɣilana tirila yɛlimaŋ' gɔbili." }, { "english": "'When justice is perverted in court,' do you think he doesn't see it?", "dagbani": "bɛ yi tiri yɛlimaŋgɔba, yi tɛhiya ni ti Duuma bi nyar’ li?" }, { "english": "the truth, a true statement", "dagbani": "yɛlimaŋli" }, { "english": "It true name is 'Paramount's War Chief.", "dagbani": "Di yuli maa yɛlimaŋli nyɛla Naa-tɔbu-naa" }, { "english": "those who hold on to the truths which are revealed in our teaching.", "dagbani": "bɛn gbib’ yɛlimaŋa din yi zahira nti wuhibu puuni la" }, { "english": "of the marriage are no longer alive or won't give a true account.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ pala yɛlimaŋli." }, { "english": "This is not true.", "dagbani": " yɛlimaŋli." }, { "english": "Truly, you are really the Son of God.", "dagbani": "Yɛlimaŋli, Naawuni Bia n-shiri nyɛ a." }, { "english": "Lies produce flowers, but it is the truth that gets the golden fruits.", "dagbani": "Ʒiri nyirigi pum, ka yɛlimaŋli deei walisalima." }, { "english": "indeed", "dagbani": "laabira" }, { "english": "really", "dagbani": "dii" }, { "english": "truly", "dagbani": "shiri" }, { "english": "indeed", "dagbani": "ataa" }, { "english": "Lies produce flowers, but it is the truth that gets the golden fruits.", "dagbani": "Ʒiri nyirigi pum, ka yɛlimaŋli deei walisalima." }, { "english": "truthfulness, justice.", "dagbani": "Yi tahiri tab’ ʒiishɛhi, amaa ka yɛlimaŋli ka yi polo." }, { "english": "You take each other to court, but there is no justice with you.", "dagbani": "[ISA 59:4] Miriya ka yi mɔŋ sana bee kpibiga o yɛlimaŋli ni nyɛ shɛli" }, { "english": "Mind you don't deny the stranger or orphan his rights.", "dagbani": "[DEU 24:17] Man’ ku ti nimmira yɛlimaŋli." }, { "english": "I will not be partial in judgment no matter the appearance of the person.", "dagbani": " Kpeen jiɣijiɣilana tirila yɛlimaŋ' gɔbili." }, { "english": "no matter the appearance of the person.", "dagbani": "Kpeen jiɣijiɣilana tirila yɛlimaŋ' gɔbili." }, { "english": "An impatient/confused elder always gives a left-handed truth.", "dagbani": "N ni be Hanun Nahash bia ŋɔ yɛlimaŋli biɛhigu kaman o ba ni daa be ma yɛlimaŋli biɛhigu shɛm la." }, { "english": "'I must show loyal friendship to Hanun, as his father Nahash did to me.'.", "dagbani": "yɛlimaŋli biɛhigu." }, { "english": "loyalty", "dagbani": "yɛlimaŋli biɛhigu." }, { "english": "loyalty.", "dagbani": "yɛlimaŋgɔba." }, { "english": "loyal friendship", "dagbani": "yɛlimaŋgɔba" }, { "english": "innocence, acquittal, being found not guilty at law", "dagbani": "yɛlimaŋli" }, { "english": "judge me and find me not guilty.", "dagbani": "kari ma saria, ka nya ka m-mali yɛlimaŋli" }, { "english": "The person who is strong is the one who has the truth.", "dagbani": "Ŋun mali kpiɔŋ (yaa) ŋuna m-mali yɛlimaŋli" }, { "english": "truthful person", "dagbani": "yɛlimaŋlilana" }, { "english": "truthful people", "dagbani": "yɛlimaŋlinima" }, { "english": "O Lord, you who are the truthful and faithful one.", "dagbani": "Yawɛ ŋun nyɛ yɛlimaŋlilana ka nyɛ ŋun ʒe yim ŋɔ" }, { "english": "They treat us as liars, but in fact we are truthful people.", "dagbani": "Bɛ niŋdi ti mi kaman ʒirinima, amaa ka ti lee nyɛ yɛlimaŋlinima." }, { "english": "truthfulness", "dagbani": "yɛlimaŋtali" }, { "english": "Paul spoke to them about truth and self-control and judgement on the last day.", "dagbani": "Pool daa tɔɣisi ba yɛlimaŋtali mini maŋgbibbu ni zaadali saria karibu yɛla Paul" }, { "english": "truthful person, speaker of the truth", "dagbani": "yɛlimaŋyɛra" }, { "english": "truthful persons, speakers of the truth", "dagbani": "yɛlimaŋyɛriba" }, { "english": "Rabbi, we know you are an honest speaker.", "dagbani": "Karimba, ti mi ni a nyɛla yɛlimaŋyɛra." }, { "english": "We are not spies, we are honest men.", "dagbani": "Ti pala puɣisiriba, ti nyɛla yɛlimaŋyɛriba." }, { "english": "There are those who speak the truth, but not those who listen to (accept, obey) it.", "dagbani": "Yɛlimaŋyɛriba beni, amaa bɛn wumdi n-kani." }, { "english": "problem", "dagbani": "yɛlimuɣisirili" }, { "english": "problems", "dagbani": "yɛlimuɣisira" }, { "english": "'pressing matter'", "dagbani": "Note" }, { "english": "You people are the problem. I will chase you away.", "dagbani": "Yinima n-nyɛ yɛlimuɣisirili maa. N ni kari ya bahi." }, { "english": "There is another problem ... That girl has many problems.", "dagbani": "Yɛli muɣisirili dini n-lee beni ... Lala bipuɣinga mali yɛlimuɣisira pam." }, { "english": "And as for His commandments, they are not difficult.", "dagbani": "Ka o zaligunim’ maa mi pala yɛlimuɣisira." }, { "english": "All these people are educated and can listen carefully to your problems.", "dagbani": "zaa nyɛla bɛn ni wuhi shɛba ka bɛ ni tooi gbilisi tibili n-wum a yɛlimuɣisira" }, { "english": "Gifts to a new mother are no laughing matter nowadays, because it is a considerable burden.", "dagbani": "Dɔɣiripaɣ’ pini pa la din yoli pumpɔŋɔ, dama di mali yɛlmuɣsira pam." }, { "english": "People who have heart problems.", "dagbani": "Ninvuɣu shɛba ban mali suhiri ni yɛlimuɣisira" }, { "english": "events, activities", "dagbani": "yɛliniŋda" }, { "english": "events, activities", "dagbani": "?? dunia ŋɔ yɛliniŋda" }, { "english": "the activities of this world", "dagbani": "[LUK 8:14]" }, { "english": "breadth", "dagbani": "yɛlinli" }, { "english": "breadth", "dagbani": "yɛlli; niŋda" }, { "english": "plural noun.", "dagbani": "yɛlima" }, { "english": "wide", "dagbani": "yɛlinli" }, { "english": "You make a broad path for my feet.", "dagbani": "A mali pal’ yɛlinli ti n naba" }, { "english": "a big stone was on the mouth of it (the well).", "dagbani": "kuɣ’ yɛlinli daa pa di noli zuɣu" }, { "english": "width", "dagbani": "yɛluŋ" }, { "english": "to be wide", "dagbani": "yɛlima" }, { "english": "make sth. wide", "dagbani": "yɛligi" }, { "english": "narrow", "dagbani": "muɣiliŋga" }, { "english": "breadth, width", "dagbani": "yɛliŋ" }, { "english": "its width was 2.5 kilometres.", "dagbani": "di yɛliŋ nyɛ kilomita ayi ni pirigili" }, { "english": "measure the breadth of the sky with the palm of his hand.", "dagbani": "n-zaŋ o nutali buɣisi sagbana yɛliŋ" }, { "english": "to know what is the breadth and length and height and depth of the love of God.", "dagbani": "m-baŋ Masia yurilim yɛliŋ mini di wɔɣilim ni di dubu ni di ziliŋ ni nyɛ shɛm" }, { "english": "width-wise, across the width", "dagbani": "yɛliŋ zuɣu" }, { "english": "height", "dagbani": "dubu" }, { "english": "length", "dagbani": "wɔɣilim" }, { "english": "depth", "dagbani": "ziliŋ" }, { "english": "know how Christ's love's breadth and its length and its height and its depth are.", "dagbani": "baŋ Masia yurilim yɛliŋ mini di wɔɣilim ni di dubu ni di ziliŋ ni nyɛ shɛm" }, { "english": "proverb", "dagbani": "yɛliŋahili" }, { "english": "what happened to them shows that the", "dagbani": "din niŋ ba maa wuhiya ni yɛliŋahili la nyɛla yɛlimaŋli" }, { "english": "o tooi kahigiri zahima mini yɛlŋaha", "dagbani": "he can interpret dreams and riddles." }, { "english": "proverb is true.", "dagbani": "This is what the proverb says ... [2PE 22]" }, { "english": "parable.", "dagbani": "saliŋlɔha, yɛliŋmahima. yɛlli; ŋahili." }, { "english": "proverb", "dagbani": "yɛliŋmahima" }, { "english": "a parable, example, cautionary tale", "dagbani": "yɛliŋmahima" }, { "english": "understanding proverbs and parables and riddles", "dagbani": "baŋdi ŋaha mini yɛliŋmahima din nyɛ yɛnnim'yɛtɔɣa mini bɛ saliŋlɔha" }, { "english": "all this is an example for us", "dagbani": "dimbɔŋɔnim’ zaa nyɛla yɛliŋmahima din kpahiri ti zuɣu" }, { "english": "an unfamiliar matter, strange information", "dagbani": "yɛlisaani" }, { "english": "The book contains prophetic themes which are not unfamiliar.", "dagbani": "Litaafi ŋɔ puuni malila anabitali yɛtɔɣ’ kpan’ shɛŋa din pa" }, { "english": "a secret, hidden matter, mystery", "dagbani": "yɛlisɔɣirili" }, { "english": "Its meaning was hidden from them, and they did not know what he was talking about.", "dagbani": "di daa nyɛla yɛlisɔɣirili bɛ sani, dinzuɣu ka bɛ daa bi baŋ di gbinni maa" }, { "english": "if I had the gift of prophetic speech and could understand mysteries.", "dagbani": "n yi mal’ anabitali yɛtɔɣa tɔɣisibu pini, ka tooi baŋdi yɛlisɔɣira" }, { "english": "talk", "dagbani": "yɛlitɔɣili" }, { "english": "It is because of the lack of conversation that we greet one another (again).", "dagbani": "Yɛlitɔɣa kalinsi n-su puhigu." }, { "english": "The words from the mouth of a person are the ladder to his stomach (reveal his true intentions).", "dagbani": "Ninsala nol’ yɛlitɔɣa n-nyɛ o puuni dariga." }, { "english": "palaver", "dagbani": "yɛlitɔɣili" }, { "english": "The egret follows the cow because of an old tradition.", "dagbani": "Yɛlitɔɣ’ kurili zuɣu ka naɣipiɛliga doli nahu." }, { "english": "case in court", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "case in court", "dagbani": "tɔɣisi" }, { "english": "case in court", "dagbani": "yɛtɔɣili" }, { "english": "one who is quarrelsome", "dagbani": "yɛlivɔra" }, { "english": "one who is talkative", "dagbani": "yɛlivɔra" }, { "english": "one who draws troubles down on himself", "dagbani": "yɛlivɔra" }, { "english": "quarrelsome", "dagbani": "'yɛlivɔrili" }, { "english": "talkative", "dagbani": "'yɛlivɔrili" }, { "english": "loose talk", "dagbani": "yɛlivuhi" }, { "english": "freedom of speech", "dagbani": "yɛlivuhi" }, { "english": "hearsay", "dagbani": "yɛliwumsa" }, { "english": "rumour", "dagbani": "yɛliwumsa" }, { "english": "Take care about what you hear.", "dagbani": "Gbaamiya yimaŋa ni yɛliwumsa." }, { "english": "one's desire", "dagbani": "yɛliyura" }, { "english": "has desirable things that attract people.", "dagbani": "alahachi malila yɛliyura binyɛra din voori niriba sin" }, { "english": "vain desire", "dagbani": "yɛliyura" }, { "english": "speech", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "If you are listening to someone talking about another person, someone is somewhere else talking about you.", "dagbani": "A yi kuli wumdi so yɛla so m-be shɛli n-yɛri a gba yɛla." }, { "english": "I inform my friend and he also informs his friend and this is what makes news spread everywhere.", "dagbani": "Yɛli n zo yɛli n zo dini n-chɛ ka yɛla wuligira." }, { "english": "Sit behind a room and hear what is said inside.", "dagbani": "Ʒini duu nyaaŋa ka wum duu puuni yɛla." }, { "english": "inside.", "dagbani": "tuhi kpaɣa" }, { "english": "saying.", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "saying.", "dagbani": "Tuumba" }, { "english": "When the messengers reached Gibeah ... and repeated this saying.", "dagbani": "ti paai Gibia ... nti yɛli yɛlli maa" }, { "english": "If you were absent from the house, the one who was present tells you what happened.", "dagbani": "Ŋun ka yiŋa wum yɛlli ŋun be yiŋa ni yɛli." }, { "english": "Something that you don’t like and don’t agree with has started a quarrel.", "dagbani": "Yɛla din bi tuhi kpaɣa, tahiri zabili na." }, { "english": "Something that you don’t like and don’t agree with has started a quarrel.", "dagbani": "Yɛlli bi tu kpaɣa nam zabili." }, { "english": "offensive statement", "dagbani": "yɛligu" }, { "english": "concern", "dagbani": "Yɛlli" }, { "english": "If you are not concerned with something, what will you do about it?", "dagbani": "Yɛlli yi bi nya a, bɔ ka a yɛn garigi’ niŋ?" }, { "english": "It is the", "dagbani": "Gbina n-yi chɛ ka doo boli paɣa dooni, amaa di nyaaŋa ŋun yɛla bi lan tɛhir’ o." }, { "english": "buttocks that made a man invite a woman to sleep with him, and in the end he isn’t concerned about what she needs.", "dagbani": " Alɛple niŋ pɔncha zuɣusaanim’ yɛla m-bala!" }, { "english": "The airplane’s tire has a puncture; it is the concern of those in the air!", "dagbani": " zuɣu ni yɛlli ‘matter of concern’." }, { "english": "which one takes to a diviner to find the underlying cause/solution.", "dagbani": "Bozuɣu ka a chani baɣisi mini bukpahinim’" }, { "english": "diviner to find the underlying cause/solution.", "dagbani": "Bozuɣu ka a chani baɣisi mini bukpahinim’" }, { "english": "What bad characteristics which should not exist in a person remain in the heart even after attempting to dislodge them?", "dagbani": "bɛn sɔɣiri yɛr’ la sani ni bɛ ti yɛl’ a a zuɣu ni yɛlli?" }, { "english": "Who can uproot weeds from the heart and discard them completely?", "dagbani": "Ŋun ne ni tooi vihi baŋ o zuɣu ni yɛlli kpiimba sani?" }, { "english": "why are you trying to find out the future by consulting mediums and psychics?", "dagbani": "yɛli zuɣu ni yɛlli" }, { "english": "Can the living find out the future from the dead?", "dagbani": "yɛla ni" }, { "english": "person.", "dagbani": "Yɛlli ŋɔ ni yila Yawɛ sani ŋɔ na" }, { "english": "This matter comes from the Lord.", "dagbani": "Di saɣiya, di lan yɛli ma yɛlli ŋɔ yaha." }, { "english": "That's enough! Don't talk to me about this again.", "dagbani": "[DEU 36] Bɛn gbimisi ka lara bɛn’ mi bɛ yɛlli." }, { "english": "Those who are whispering together (plotting privately) and laughing know what it is all about.", "dagbani": " labisi a ni yu shɛm zaŋ chaŋ yɛlli maa polo zilinli ti ti na 'inform us what your will is in this matter'." }, { "english": "a child someone is always pleased and happy with", "dagbani": "nira bɔri bi’so yɛlli saha shɛlikam ni suhupiɛlli" }, { "english": "Legal marriage is a matter of one man and one woman", "dagbani": "Kootu puuni paɣ’ kpuɣibo din nyɛla do’ yino ni paɣa yino yɛlli" }, { "english": "X (person) is object or goal", "dagbani": "X yɛla" }, { "english": "it is polite not to make a person the grammatical object or goal, but rather his/her yǫla", "dagbani": "niriba ku tooi tam o yɛla" }, { "english": "people can't forget him.", "dagbani": "Bipuɣiŋga maa yela ka n yɛri maa." }, { "english": "I am talking about the girl.", "dagbani": "Jɔnatan daɣa yuri David yɛla pam." }, { "english": "Jonathan loved David (not 'David's business') very much.", "dagbani": "N Duuma n-teegi n yɛla" }, { "english": "My Lord has remembered me.", "dagbani": "Jɛrigu kpahi yɛla" }, { "english": "The fool pours things all over the place.", "dagbani": "Yɛl’ pala n-chɛ ka bɛ teeri yɛl’ kura yɛla." }, { "english": "New things", "dagbani": "Yɛla." }, { "english": "help people to remember old things.", "dagbani": "??" }, { "english": "trouble, problem.", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "Even today, if any Nanumba chief has a problem.", "dagbani": "Hali ni zuŋɔ Nanuŋ naa kam yi ti nya yɛlli" }, { "english": "Then the Israelite overseers realised that they were in trouble.", "dagbani": "Di saha ka Izraɛl tuma kpamba maa daa baŋ ni yɛlli ka bɛ nya maa" }, { "english": "(it) can also resolve their every problem.", "dagbani": "lan mali bɛ yɛlli kam" }, { "english": "There is pito in the room, there is also trouble inside.", "dagbani": "Dam be duu, yɛlli mi beni." }, { "english": "They say that his problem has climbed a tree.", "dagbani": "Bɛ yɛliya ni o yɛla maa du tia." }, { "english": "to incur trouble for oneself", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "Taking (secret) advice from a fool spoils the case.", "dagbani": "Saawara zaŋ mali jɛrigu, ka yɛla saɣim." }, { "english": "If a case goes to the chief’s palace and stays there for a long time, it", "dagbani": "Yɛla yi chaŋ nayili ti yuui di miimi." }, { "english": "about (topic, with verbs of thinking, speaking)", "dagbani": "yɛla" }, { "english": "the problem is hard to solve.", "dagbani": "ŋun’ Yawɛ biɛhigu shee suɣili la yɛla" }, { "english": "because the situation of his people and his, the Lord's, dwelling-place hut filled him with pity.", "dagbani": "dama o niriba maa mini ŋun’ Yawɛ biɛhigu shee suɣili la" }, { "english": "About King David's Old Age.", "dagbani": "Naa Dauda kuriginsim saha yɛla" }, { "english": "They see a child, but they don’t understand the family situation of the child.", "dagbani": "Bɛ nyarila bia bɛ bi wumdi bia yɛla" }, { "english": "Strangers who heard about it came to see it.", "dagbani": "Saamba bɛn wum di yɛla gba chani nti nyari li." }, { "english": "breadth", "dagbani": "yɛluŋ" }, { "english": "sense", "dagbani": "yɛm" }, { "english": "senses", "dagbani": "yɛma" }, { "english": "He should use his goodness to demonstrate how his actions are, in humble good sense.", "dagbani": "Di simdi ni o zaŋ o biɛrisuŋtali n-wuh’ o tuma ni nyɛ shɛm tarintali yɛm puuni." }, { "english": "Rehoboam who was still a youth and not yet really streetwise/experienced.", "dagbani": "Rɛhɔbɔam ŋun daa na nyɛ bipolli ka o yɛm na bi ziligi ... la" }, { "english": "Senses good to demonstrate action humbled in good sense.", "dagbani": "yɛm shee wɔɣa, ka di biɛhigu shee zilim’ pam; ka di bo n-nya to pam." }, { "english": "place of wisdom is far away, and its location is deep, and finding it is very hard.", "dagbani": "Nira yi mali yɛm so mi ni ti mali yɛm gar’ o." }, { "english": "If you are wise, there will be someone who is wiser than you are.", "dagbani": "A mali yɛm pam." }, { "english": "You are very sensible.", "dagbani": "baŋsim ‘knowledge’." }, { "english": "where on earth can a person search to find wisdom.", "dagbani": "ya polo ka nir’ lee yɛn bɔ n-nya yɛm?" }, { "english": "And which place is knowledge", "dagbani": "Ka luɣ’ dini ka baŋsim be?" }, { "english": "where is it located?", "dagbani": "tɛhizilima." }, { "english": "You seek wisdom.", "dagbani": "a yi shiri bo yɛm," }, { "english": "if you really seek sense and are serious about wisdom.", "dagbani": "ka moog’ a nini bahi tɛhizilima zuɣu," }, { "english": "Wisdom overcomes physical strength.", "dagbani": "Yɛm nyandi kpiɔŋ." }, { "english": "common sense", "dagbani": "yɛm gɔliŋga" }, { "english": "knowledge.", "dagbani": "yɛm bimbiɛɣu" }, { "english": "sense bad.thing", "dagbani": "q.v. Lit" }, { "english": "common sense", "dagbani": "yɛm gɔliŋga" }, { "english": "be confused, emotionally 'shattered'", "dagbani": "yɛm(a) ŋma" }, { "english": "I am overcome by sorrow.", "dagbani": "Suhugarigu chɛmi ka n yɛma ŋma" }, { "english": "Egypt's gods see him and tremble, and the Egyptians are weak from fear.", "dagbani": "Ijipti wuna nya o ka bɛ ni’ sɔhira, ka Ijiptinim’ yɛma ŋma" }, { "english": "to discourage, confuse", "dagbani": "ŋma X yɛm(a)" }, { "english": "Why are you crying and breaking my heart?", "dagbani": "X’. Di chaŋ wula ka yi kuhiri ŋ-ŋmahiri n yɛma?" }, { "english": "Do according to your conscience.", "dagbani": "Niŋma a yɛma ni." }, { "english": "By your conscience you will know what is right.", "dagbani": "A yɛma ni ka a ni baŋ din tuhi." }, { "english": "sensible person", "dagbani": "yɛndana" }, { "english": "sensible person", "dagbani": "yɛndaan" }, { "english": "sensible person (plural)", "dagbani": "yɛnnima" }, { "english": "sensible person (plural variant)", "dagbani": "yɛndaanima" }, { "english": "you're a sensible fellow, you'll know how to deal with him.", "dagbani": "a nyɛla yɛndana; a mi a ni yɛn niŋ o shɛm" }, { "english": "Who amongst you is a wise and sensible person?", "dagbani": "Ŋuni n-lee be yini n-nyɛ yɛndana ni baŋda?" }, { "english": "you hid these things from the wise and clever", "dagbani": "a zaŋ dimbɔŋɔnima n-sɔɣi yɛnnim’ mini baŋdiba, ka lee kahigi li wuhila biliɛri" }, { "english": "fool", "dagbani": "jɛrigu" }, { "english": "babies", "dagbani": "bihi" }, { "english": "people", "dagbani": "yihi" }, { "english": "pith", "dagbani": "yɛm" }, { "english": "The vigour of his step is weakened.", "dagbani": "Bɛ lan ka yɛn bahiga bɛ chandi ni" }, { "english": "steamed corn-dough", "dagbani": "yɛma" }, { "english": "You have drunk my soup and are you also going to eat my steamed corn flour?", "dagbani": "A piɛbi n ʒiɛri ka lan zaŋ n yɛma ŋubi?" }, { "english": "confidence", "dagbani": "yɛmbahiga" }, { "english": "You will be secure, because there is hope.", "dagbani": "A ni ti bahi yɛmbahiga, dama tahima beni" }, { "english": "This person will be secure; their children will be safe, but those who gossip won’t be secure.", "dagbani": "Amaa di yi pa lala a ni labi niŋla ʒim zahimbu maa ka naanyi bahi" }, { "english": "Otherwise you will go back for a blood-test to be finally sure that you don't have HIV.", "dagbani": "yɛmbahiga ni a shiri ka HIV." }, { "english": "Safe Sex.", "dagbani": "Paɣa Mini Doo Donibu Din Mali Yɛmbahiga." }, { "english": "cunning, perverted ingenuity, craftiness.", "dagbani": "yɛmbimbiɛɣu" }, { "english": "as the serpent used his craftiness to deceive Eve.", "dagbani": "wahu ni daa zaŋ o yɛmbimbiɛri n-yɔhim Awa shɛm la" }, { "english": "children of light", "dagbani": "doli neesim" }, { "english": "children of darkness", "dagbani": "doli zibisim" }, { "english": "the children of darkness are wiser in their generation than the children of light", "dagbani": "doli zibisim soli dunia ŋɔ ni mali yɛmbimbiɛri bɛ tuma ni gari bɛn doli neesim soli" }, { "english": "those who follow the way of darkness are cunning", "dagbani": "doli zibisim soli" }, { "english": "to plot, scheme", "dagbani": "yɛmbimbiɛri" }, { "english": "We have planned a perfect crime", "dagbani": "Ti lo yɛmbimbiɛri nia biɛɣu ŋɔ" }, { "english": "to plot, scheme", "dagbani": "yɛmbimbiɛtali" }, { "english": "cunning person/s", "dagbani": "yɛmbimbiɛrilana" }, { "english": "cunning person/s", "dagbani": "yɛmbimbiɛrinima" }, { "english": "The snake was the most crafty of all the wild animals the Lord God had made.", "dagbani": "Wahu daa nyɛla yɛmbimbiɛrilana n-gari Yawɛ ŋun nyɛ Naawuni ŋɔ ni daa nam mɔɣu ni biŋkɔb’ shɛb’ zaa." }, { "english": "He foils the plots of the wicked.", "dagbani": "Ŋuna n-saɣindi yɛmbimbiɛrinim' ni lo nia ni bɛ tum tuun' shɛli." }, { "english": "craftiness", "dagbani": "yɛmbimbiɛtali" }, { "english": "intuition, commonsense", "dagbani": "yɛmgoliga" }, { "english": "hidden wisdom", "dagbani": "yɛmsɔɣirili" }, { "english": "secret", "dagbani": "yɛmsɔɣirili" }, { "english": "mystery", "dagbani": "yɛmsɔɣirili" }, { "english": "God's secret wisdom, a wisdom that has been hidden and that God destined for our glory before time began.", "dagbani": "Naawuni daashili yɛmsɔɣirili shɛli o ni daa zali ti jilima nyabu zuɣu hal ka na bi nam dunia ŋɔ la." }, { "english": "'gonna', about to, will soon", "dagbani": "yɛn" }, { "english": "God will judge the secret which is in people's hearts.", "dagbani": "Naawuni ni ti yɛn kari ashiya din be ninsalinim’ suhur ni saria" }, { "english": "As the child sucks on it (the breast) plenty, then it will produce milk well.", "dagbani": "Bia ni kuli mɔɣirili pam shɛm, lala ka di gba kuli yɛn bilisiri viɛnyɛla." }, { "english": "I am about", "dagbani": "N yɛn timmi nti zaŋ n dabili Babilɔn Naa" }, { "english": "to send for my servant the King of Babylon", "dagbani": "A bi nya paɣa ka yɛrigi sɔŋ" }, { "english": "You haven’t seen (got) a woman and yet you’re spreading your mat; (who are you going to lie with?)", "dagbani": "a mini ŋuni n-yɛn doni?" }, { "english": "If you want to ask someone to know the secret of a vulture, you have to ask the apex of the thatch.", "dagbani": "A yi yɛn bɔhi baŋ juɣu daashili, nyin’ bɔhimi mɔpilinyua." }, { "english": "My foot is about to slip.", "dagbani": "N napɔŋ yɛn sarigi" }, { "english": "he can't continue, but his end is upon him.", "dagbani": "o ku tooi be, amaa o bahigu yɛn bala." }, { "english": "My daughter is on the point of death.", "dagbani": "M bipuɣiŋga tarigi yɛn kpi." }, { "english": "If you don't have a small head pad, you are the one who will suffer (become tired).", "dagbani": "A yi ka tuzuɣubila nyin' ka di yɛn mii (wum)." }, { "english": "If the human body is to be healthy,", "dagbani": "Daadam niŋgbuna yi yɛn mali alaafee faashee ka ayodin ŋɔ biɛla kul be niŋgbina maa ni sahakam." }, { "english": "already", "dagbani": "pun" }, { "english": "it is necessary that there should always be a little of this iodine in it", "dagbani": "Yawɛ ngbibi bɛnkam zaa yɛn lu; ka yiɣisiri bɛnkam zaa pun lu. The Lord holds those who are about to fall; and raises up those who have already fallen." }, { "english": "still about to", "dagbani": "na yɛn" }, { "english": "the three angels who are still about to blow their trumpets", "dagbani": "malaikanima ata shɛb' bɛn kpalim n-na yɛn piɛb' bɛ kikahi la" }, { "english": "wiseman", "dagbani": "yɛndana" }, { "english": "jaw, with the flesh on it", "dagbani": "yɛno" }, { "english": "If your jawbone is almost broken and someone tells you to hold it until he brings something to tie it, you say you will leave it.", "dagbani": "A yɛno yi yɛn ŋahigi ka so yɛl' a na che ka o tabi mal' a ka a yɛli ni a n zaŋ bahi." }, { "english": "Then Samson saw a", "dagbani": "Di saha maa ka Samsin daa nya buŋ" }, { "english": "donkey's jawbone", "dagbani": "zilinli" }, { "english": "my tongue goes and sticks to my jaw", "dagbani": "chaŋ ti tabili n yɛno" }, { "english": "This is the share due the priests from the people who sacrifice a bull or a sheep: the shoulder, the jowls and the inner parts.", "dagbani": "Ŋunkam yɛn mali sara, ka di nyɛla nahu bee piɛɣu, di simdi ka o yihi bim bɔɣigbini mini yɛno ni bimpuli ti maligumaana." }, { "english": "jowls", "dagbani": "jirili" }, { "english": "inner parts", "dagbani": "yee" }, { "english": "deception, trickery", "dagbani": "yɛŋkiŋkabina" }, { "english": "you love deceptive speech.", "dagbani": "a yula yɛŋkiŋkabina yɛtɔɣa" }, { "english": "deceitful people, who lead others into error by the tricks they invent", "dagbani": "ninvuɣ’ yɔhindiba bɛn zaŋ yɛnkiŋkabina soli birigi niriba la ni zaŋ yɔhiŋgu wuhibu" }, { "english": "trickster, deceiver", "dagbani": "yɛŋkiŋkabinalana" }, { "english": "tricksters", "dagbani": "yɛŋkiŋkamanima" }, { "english": "you treacherous one, with whom no one has dealt treacherously.", "dagbani": "nyini yɛŋkiŋkabinalana, so ʒi n-tum’ a yɛŋkiŋkabina tuma" }, { "english": "He catches clever people in their craftiness, and the plots of tricksters come to an end quickly.", "dagbani": "Ŋuna n-gbaari yɛmnim’ bɛ yɛŋkiŋkama ni, ka yɛŋkiŋkamanim’ ni lo nia shɛŋa zaani tariga yomyom" }, { "english": "trickster", "dagbani": "lana" }, { "english": "tricksters", "dagbani": "nima" }, { "english": "supine", "dagbani": "yɛpiɛliga" }, { "english": "saying", "dagbani": "yɛra" }, { "english": "speaker, teller of ...", "dagbani": "yɛriba" }, { "english": "If you are really truth-tellers.", "dagbani": "Yi yi shiri nyɛla yɛlimaŋ’ yɛriba" }, { "english": "disarranged", "dagbani": "yɛrayɛra" }, { "english": "\"food or meat given to children as alms\"", "dagbani": "yɛrayɛra" }, { "english": "Lepers hasten to get the food given to children as alms and the dogs are grateful.", "dagbani": "Kɔnsi ʒiɛri yɛrayɛra, bahi wumpaɣili." }, { "english": "to invite children to get alms", "dagbani": "moli yɛrayɛra" }, { "english": "saying", "dagbani": "yɛri" }, { "english": "beads", "dagbani": "yɛri" }, { "english": "plucking-pole", "dagbani": "yɛriga" }, { "english": "long pole with a stick across the end like a barb, for pulling pods out of a tree.", "dagbani": "yɛriga" }, { "english": "The yellow weaverbird should not have trusted a wasp because a wasp cannot save it when the plucking stick is near.", "dagbani": "Jahanjɛli miri ka o niŋ tabilankpia naani, dama tabilankpia ku tooi tiligi o, dama yɛriga be yoma." }, { "english": "Wasps do not sting the long stick that is used to pluck leaves from trees.", "dagbani": "Tabilakpihi bi dimda yɛriga." }, { "english": "to spread out (as mats or grain)", "dagbani": "yɛrigi" }, { "english": "Sheep and goats are spread all over the bush.", "dagbani": "Biŋkɔbiri kul yɛrigila mɔɣu ni" }, { "english": "spread sth. on the ground", "dagbani": "yɛrigi sɔŋ" }, { "english": "they went up and spread a sleeping-mat on the flat roof for Saul.", "dagbani": "bɛ daa zaŋ bindoo n-du pii zuɣu ti yɛrigi sɔŋ Sool" }, { "english": "(got) a woman and yet you’re spreading your mat; (who are you going to lie with?)", "dagbani": "Ŋun bi zɔri vi yi yɛrigi\nbindɔhi, yinyaa n-kpabiri li." }, { "english": "It is the person who does not feel shame that spreads sleeping mats and it is the\nmad person who folds them up.", "dagbani": "It is the person who does not feel shame that spreads sleeping mats and it is the\nmad person who folds them up. " }, { "english": "to be abundant", "dagbani": "to be abundant." }, { "english": "hordes of locusts came— locusts beyond number.", "dagbani": "toli mini sakɔri bɛn ka kalinli waɣi yɛrigi hordes of locusts came— locusts beyond number.\n[PSA 105:34]" }, { "english": "to change yam-mounds into ridges", "dagbani": "to change yam-mounds into ridges." }, { "english": "Note: in the yɛrigi batandali", "dagbani": "Note: in the yɛrigi batandali;" }, { "english": "wɔri, vuɣa, ko, pini", "dagbani": "wɔri1, vuɣa, ko, pini." }, { "english": "to be wild, uncontrollable, rough in behaviour", "dagbani": "yɛrim" }, { "english": "flautists and a big crowd were milling about and making noise.", "dagbani": "mini salo pam bɛni n-yɛrindi ka mɔhiri vuri" }, { "english": "saying", "dagbani": "yɛli" }, { "english": "The one who reveals secrets is a constant gossip; avoid someone with a big mouth.", "dagbani": "Tikub’ ku tooi gbibi ashili, dinzuɣu miri ka a zaŋ amaŋ’ tabili yɛtɔɣigbaliŋlana." }, { "english": "vulgar language, ‘raw’ speech", "dagbani": "yɛtɔɣikaha" }, { "english": "bad peoples' talk is perverse.", "dagbani": "ninvuɣ’ biɛri bɛn’ yɛtɔɣa kul nyɛla yɛtɔɣ’ kaha" }, { "english": "speech, word", "dagbani": "yɛtɔɣili" }, { "english": "It is the mouth of an elder that stinks, but not what he says.", "dagbani": "Ninkurugu noli n-nyo, ka o yɛtɔɣa." }, { "english": "Can you tell lies on behalf of God?", "dagbani": "Yi ni tooi zani Naawuni zaani n-tɔɣisi ʒiri yɛtɔɣa ... ?" }, { "english": "lying words", "dagbani": "ʒiri yɛtɔɣa" }, { "english": "spiteful words, unnecessary criticism", "dagbani": "yɛtɔɣ’ yoli/yoya" }, { "english": "If you don’t", "dagbani": "A yi je yɛtɔɣa yoli" }, { "english": "like people criticising, you don’t go and shit on the side of the road.", "dagbani": "Yi tɔɣisi ma yɛtɔɣ’ yoya." }, { "english": "You have said harsh things against me.", "dagbani": "Karimbaannim’ maani ma la ansarisi ka di ka yɛtɔɣa" }, { "english": "The proud hold me in utter contempt.", "dagbani": "Naa Gbewaa bihi ata maa zaa puuni, Nanumba yɛtɔɣa nyɛla din miri Dagbani n-gari" }, { "english": "language", "dagbani": "bihi" }, { "english": "Of the three descendants of Naa Gbewaa, the language of the Nanumba is closer to Dagbani than the others.", "dagbani": "Naa Gbewaa bihi ata maa zaa puuni, Nanumba yɛtɔɣa nyɛla din miri Dagbani n-gari dimbalanim maa zaa." }, { "english": "legal case, dispute, palaver.", "dagbani": "puuni" }, { "english": "decide a legal case", "dagbani": "ŋmaai yɛtɔɣa" }, { "english": "case of manslaughter", "dagbani": "Ninvuɣ’ kubo" }, { "english": "too difficult", "dagbani": "yi ti beni" }, { "english": "giving evidence of three or two people", "dagbani": "niriba ata bee ayi shɛhira dibu zuɣu" }, { "english": "case", "dagbani": "nyaanzaanda" }, { "english": "case has reliable backing", "dagbani": "nyaanzaanda yɛtɔɣili kam mali" }, { "english": "they should bring every hard case to you.", "dagbani": "a sanna." }, { "english": "they used to bring difficult cases to Moses.", "dagbani": "bɛ daa zaŋdi yɛtɔɣ’ kpɛma n-kani Musa sanna." }, { "english": "it is inevitable, has no remedy.", "dagbani": "yɛtɔɣa." }, { "english": "its is inevitable, has no remedy", "dagbani": "yɛtɔɣa." }, { "english": "(it will) cause him harm quickly and there will be no remedy.", "dagbani": "tum o barina saha biɛla puuni ka di ka yɛtɔɣa." }, { "english": "Subee didn't want it to become a matter of warfare.", "dagbani": "Subee daa bi bɔri zabli yɛtɔɣa." }, { "english": "If the investigation is completed and the application is found to have no force, the court will cancel the caveat.", "dagbani": "Vihigu maa yi naai ka gbɔŋ maa yɛtɔɣa maa ka nasara, kootu yɛn yihila keeviyat maa m-bahi" }, { "english": "a speaker, spokesman", "dagbani": "yɛtɔɣitɔɣira" }, { "english": "Paul was their speaker.", "dagbani": "Pool ni daa nyɛ bɛ yɛtɔɣitɔɣira la" }, { "english": "There was no one to speak up for them.", "dagbani": "So ka bɛ ni n-nyɛ yɛtɔɣitɔɣisira" }, { "english": "Aha! (gloating cry)", "dagbani": "yɛwaa" }, { "english": "Aha! (gloating cry)", "dagbani": "N-yɛwaa!" }, { "english": "May those who say to me, “Aha! Aha!” be appalled at their own shame.", "dagbani": "Chɛ ka vi di ninvuɣ’ shɛb’ bɛn maani ma\nansarisi yɛra, N-yɛwaa! N-yɛwaa! la." }, { "english": "agile", "dagbani": "yɛya" }, { "english": "voice", "dagbani": "yee" }, { "english": "voices", "dagbani": "yɛhi" }, { "english": "and lifted up her voice and wept", "dagbani": "ka du'o yee kuhi" }, { "english": "lift up one's voice", "dagbani": "duhi yee" }, { "english": "they raised their voice and shouted loudly and the wall of the town broke and fell down", "dagbani": "bɛ daa duhila bɛ yee tahiri pampam, ka tiŋ’ maa goondaa maa dii kabi ti lu tiŋa" }, { "english": "raise your voices and sing joyful songs", "dagbani": "duhimiya yi yɛhi yili suhupiɛlli yila" }, { "english": "X is loud, noisy, brash", "dagbani": "X yee kpɛm" }, { "english": "She was a loud and shameless woman.", "dagbani": "O yee kpɛm’ pam ka o bi zɔri vi." }, { "english": "the jawbone of a dead animal or person", "dagbani": "yee" }, { "english": "jawbones", "dagbani": "yɛhi" }, { "english": "to take off (clothes), undress (self or sb.)", "dagbani": "yeei" }, { "english": "yeera", "dagbani": "Pl: yeeg'." }, { "english": "the Philistines went to strip the dead ... they cut off Saul's head and took off his war-gown.", "dagbani": "Filistianim’ maa chaŋ ni bɛ ti yeei bɛ ni ku shɛb’ maa nɛma ... bɛ daa ŋma Sool zuɣu ka yeeg’ o gbɔɣino" }, { "english": "He takes off kings' shirts and dresses them in underpants.", "dagbani": "Ŋuna n-yeeri nanim kpariti, ka sooni ba piɛtɔnima." }, { "english": "put on (shirt, clothes), dress (self)", "dagbani": "ye" }, { "english": "The dazuli tree put on a smock and when it is going to remove it, it will tear.", "dagbani": "Dazuli ye kparigu di yɛn yeela kpari’ chɛra" }, { "english": "dress, put clothes on sb.", "dagbani": "yɛli" }, { "english": "Take away the filthy clothes this man is wearing. ... (I) will give you new clothes to wear", "dagbani": "yɛn zaŋ binyɛr’ suma yɛl’ a" }, { "english": "ripe, 'done' (cooked)", "dagbani": "biiŋa" }, { "english": "mature", "dagbani": "biiŋa" }, { "english": "experienced, expert", "dagbani": "biiŋa" }, { "english": "matured", "dagbani": "bimbima" }, { "english": "Esau was a skilful hunter.", "dagbani": "Iso daa niŋla tɔha biiŋa" }, { "english": "Solomon noticed how hard he worked.", "dagbani": "Sulemaana daa kpahim nya o ni nyɛ tuntumdi' biiŋa maa" }, { "english": "experienced warriors (famous, heroic)", "dagbani": "biinsi" }, { "english": "400 men who were seasoned warriors and were lefthanded were amongst them.", "dagbani": "ninvuɣ’ kɔbisiyopɔin bɛn daa nyɛ nyɛ tɔbutuhiri' biinsi ka nyɛ ngɔbisinima daa be bɛ ni" }, { "english": "heat", "dagbani": "biisim" }, { "english": "like how the heat is in the daytime", "dagbani": "kaman biisim ni be wuntaŋ’ ni shɛm la" }, { "english": "illness, particularly fever", "dagbani": "biisim" }, { "english": "fever, high temperature", "dagbani": "niŋgbuŋ biisim" }, { "english": "he touched her hand and at once the fever left her", "dagbani": "o shih’ o nuu, ka o niŋgbun’ biisim maa dii maai" }, { "english": "the heat or burning of the sun will no longer bother them", "dagbani": "wuntaŋ' tulim bee biisim shɛli mi ku lan kpe ba" }, { "english": "the fever left her.", "dagbani": "bar' yi dɔ ashibiti ni ka bɛ zahindi o niŋbguna ni biisim saha saha" }, { "english": "fever, high temperature", "dagbani": "niŋgbuŋ biisim" }, { "english": "measurable heat, temperature", "dagbani": "niŋbguna ni biisim saha saha" }, { "english": "look for, seek, search", "dagbani": "bo" }, { "english": "One day Yentori knelt before her father and begged him to let her also find a man to marry.", "dagbani": "Yɛntɔri daa ti gbani la o ba tooni dahinshɛli n-suhi ni o chɛ ka o gba bo doo kuli" }, { "english": "she just lit a lamp and thoroughly swept her whole house in a serious search for it.", "dagbani": "o ku nyo firila kolikol’ o yiŋ’ zaa m-bo li ni nimmoo" }, { "english": "Seek ye the Kingdom of God ... bomiya bindira ti kuŋkɔɣinzɔriba find food for the refugees.", "dagbani": "Bɔmiya ti Duuma Naawuni Nam" }, { "english": "find food for the refugees.", "dagbani": "bomiya bindira ti kuŋkɔɣinzɔriba" }, { "english": "She is looking for him.", "dagbani": "O bɔr' o shee." }, { "english": "Barnabas went off to Tarsus to look for Saul.", "dagbani": "Baanabas daa yi ni chaŋ Taasus ni o ti bo Sool shee" }, { "english": "But find me a musician now.", "dagbani": "But find me a musician now. [2KI 3:15]" }, { "english": "seek and fail to find X", "dagbani": "bo X jɛ" }, { "english": "around for.’ Note: literally by visual scanning", "dagbani": "N daa lihi bo nambɔzɔbo amaa ka bi nya li" }, { "english": "I looked for mercy but didn't see it.", "dagbani": "N daa lihi bo nambɔzɔbo amaa ka bi nya li" }, { "english": "There is no shame in an unsuccessful attempt.", "dagbani": "Bɔ-n-kɔŋ ka vi." }, { "english": "fetch, find and bring", "dagbani": "bo na" }, { "english": "around for’. Note: literally by visual scanning", "dagbani": " bo na" }, { "english": "seek hither", "dagbani": "'seek hither'’" }, { "english": "not find X", "dagbani": "Serial: bo X jɛ" }, { "english": "bɔ1-n-kɔŋ. Note: [serial verbal construction used as noun]", "dagbani": "bɔ1-n-kɔŋ" }, { "english": "There is no shame in an unsuccessful attempt.", "dagbani": "Bɔ-n-kɔŋ ka vi." }, { "english": "bɔ1-n-kɔŋ. Note: [serial verbal construction used as noun]", "dagbani": "bɔ1-n-kɔŋ" }, { "english": "There is no shame in an unsuccessful attempt.", "dagbani": "Bɔ-n-kɔŋ ka vi." }, { "english": "verbal construction used as noun", "dagbani": " bɔ1-nti lɔbi" }, { "english": "bɔntilɔbi; bɔntilabi", "dagbani": "Variant: bɔntilɔbi; bɔntilabi" }, { "english": "biɛri", "dagbani": "Note: biɛɣu N ni bɔ a di biɛri." }, { "english": "I will get revenge on you for this.", "dagbani": "I will get revenge on you for this. bo noli ni ‘to find fault with sb.’; lihi bo ‘look for’; Cpart: nya." }, { "english": "I looked for them but didn't find them.", "dagbani": "sn 3 n lihi bo ba ka bi nya ba." }, { "english": "The place of wisdom is far away, and its location is deep, and finding it is", "dagbani": "Yɛm shee wɔɣa, ka di biɛhigu shee zilim’ pam; ka di bo n-nya to pam." }, { "english": "very hard.", "dagbani": "nuu bo" }, { "english": "You prevail over all your enemies.", "dagbani": "A nuu ni bo n-nya a dimnim' zaa" }, { "english": "They attack me.", "dagbani": "Bɛ bo n-nya ma pumpɔŋɔ" }, { "english": "pick a quarrel with X", "dagbani": "bo X vuri" }, { "english": "see how this fellow is trying to pick a quarrel with us.", "dagbani": "nyamiya doo ŋɔ ni bɔri ti vuri shɛm" }, { "english": "want, wish, desire.", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "You are the only one I really want in this world.", "dagbani": "A kɔŋko n-nyɛ n ni bɔri so dunia ŋɔ ni." }, { "english": "(of the mouth) to become sore", "dagbani": "yeei" }, { "english": "a jawbone", "dagbani": "yeenbaŋa" }, { "english": "jawbone", "dagbani": "yeenkɔbili" }, { "english": "you(-all) [2nd. person plural neutral pronoun, subject and possessive]", "dagbani": "yi" }, { "english": "God will come here to this country and rescue", "dagbani": "Naawuni yi ti ka yaŋɔ tiŋgbɔŋ ŋɔ nina ti tiligi ya, ka yi yɛn chaŋ, yin’ zaŋmiya n kɔba mali chaŋ." }, { "english": "you, and when you go, you take my bones with you!", "dagbani": "yi yi niŋ lala, yi ni kpi ... Yi ku kpi." }, { "english": "if you do that you will die ... You won't die.", "dagbani": "Yi ni tooi wuhi bɛ wɔri maa zaa zaŋ laɣim taba kalinli ni daa nyɛ shɛm?" }, { "english": "Can you demonstrate what is the number of all their matchboxes added together?", "dagbani": "Yi yi ti bi ʒi yi tizo maa na, yi ti ku nya n ninni." }, { "english": "Ask for your 'Class Registers'.", "dagbani": "Suhimiya yi 'Karinzɔŋ rejistanima'." }, { "english": "So read those who know about it, and accept an understanding that will help you.", "dagbani": "Dinzuɣu karimmiya n bɛn di daliri maa, ka lan deei baŋsim maa ka di sɔŋ ya." }, { "english": "if", "dagbani": "yi" }, { "english": "Note: also “when” in future, or general sense", "dagbani": "Doo yi na yoli niŋ amiliya" }, { "english": "If a man has just recently got married.", "dagbani": "[DEU 24:5] Paɣ’so yi tɛhi ni ko’nyuri gbaai o bia" }, { "english": "If/when a woman thinks her child is thirsty.", "dagbani": "[Bihili MǤdzisibu 3.009]" }, { "english": "when(ever) you pick your grapes.", "dagbani": "[DEU 241] ti yi bahi ka bi' buluu la zuɣu kalinli" }, { "english": "if we let the number of the blue counters be 4.", "dagbani": "[.073] A baa yi zɔra, a bi mal’ o kariti wɔbiri." }, { "english": "Even if your dog runs fast, you don’t chase elephants with it.", "dagbani": "yi ... dindina ‘if ... then ...’." }, { "english": "if you won't go with me, then I won't go either.", "dagbani": "a yi ku doli ma chaŋ, dindina n gba ku chaŋ." }, { "english": "whatever it is", "dagbani": "X yi di be ka bo." }, { "english": "However painful it was, I would be happy.", "dagbani": "Di biɛrim yi di be ka bo, n naan mali suhupiɛlli." }, { "english": "painful it was, I would be happy.", "dagbani": "Note: [verb always imperfective or stative] Alibarika tibila yi kuli pɔri kabo di ni lɛbigi yɔɣu." }, { "english": "used to, usually.", "dagbani": "yi" }, { "english": "No matter how small a blessed tree is, it will become a forest.", "dagbani": "Kɔ'surim nyɛla kɔ'shɛli din ka kasi, ... yi zaŋ ti bilɛɣu ka o nyu saha shɛli a yi ti sur'o kɔm nyɛla binshɛɣu din ni ti o barina pam." }, { "english": "Bathwater is not clean water ... you give it to a child to drink while you are bathing it, it is very dangerous.", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu 3.01" }, { "english": "They take the child and go out to the frontyard.", "dagbani": "bɛ zaŋdi la bia maa yi samban ni" }, { "english": "Come out here.", "dagbani": "yi na" }, { "english": "Where are you coming from and where are you going to?", "dagbani": "ya ka a lee yina bee ya ka a lee chana" }, { "english": "Noah ... came out of the", "dagbani": "Nuhu ... daa yi ŋariŋ maa ni na" }, { "english": "boat.", "dagbani": "Do’" }, { "english": "An old man wrapped in a cloak is coming out.", "dagbani": "kurili n-zaŋ kparibu pɔb’ omaŋa n-yirina." }, { "english": "Let's go aside and go somewhere to rest a little.", "dagbani": "Chɛliya ka ti yi kpaŋa chaŋ luɣ’ shɛli ti vuhi biɛla." }, { "english": "A ram gotten secretly/deviously is taken aside secretly.", "dagbani": "Ashilo piɛlaa, zaŋ kaɣi yi kpaŋa." }, { "english": "he told his brothers that he would go off and conquer his own (territory).", "dagbani": "ŋun yɛli o mabihi maa ni ŋun ni yi kpaŋa n-ŋme n-di o toli" }, { "english": "come back from", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "Joab came back from pursuing Abner.", "dagbani": "Jɔab daa yi Abinɛr karibu maa yɔɣu labina" }, { "english": "Joab got back from a raid.", "dagbani": "Jɔab daa yi ŋmɛnditoli yɔɣu paai na" }, { "english": "fail to stand by,abide by X; betray", "dagbani": " yɛ x nyaaŋa" }, { "english": "he didn't want to go back", "dagbani": "o daa bi bɔri ni o yi o pɔri maa nyaaŋa" }, { "english": "on his sworn promise.", "dagbani": "noli yi." }, { "english": "he slipped away through the crowd and went off up a mountain.", "dagbani": "o daa ŋoli yi bɛ sunsuuni n-chaŋ ti du zo’ shɛli zuɣu" }, { "english": "make a (legal) defence, and excuse", "dagbani": "chihi yi (talli ni)" }, { "english": "they no longer have any excuse.", "dagbani": "bɛ ku tooi lan chihi yi bɛ taali maa ni" }, { "english": "bleed", "dagbani": "yi ʒim" }, { "english": "bleeding", "dagbani": "ʒim yibu" }, { "english": "be on the way going", "dagbani": "yi soli" }, { "english": "tooni ka bɛ yi soli chani Jɛrusalɛm", "dagbani": "Jesus was walking ahead of his disciples on the way to Jerusalem." }, { "english": "puɣisi yi", "dagbani": "sneak out" }, { "english": "kpeei yi", "dagbani": "to move out of order, protrude, project" }, { "english": "yi dunia yil’ ni", "dagbani": "leave this world, die" }, { "english": "N ni chɛ ka a ti yi dunia yil’ ni ni suhudoo.", "dagbani": "I will let you pass away in peace." }, { "english": "yi tinduli", "dagbani": "go into exile, be deported" }, { "english": "at the time when those who had gone into exile came home again.", "dagbani": "Biɛɣu ni daa neeg’ asiba ka dam maa yi o ninni." }, { "english": "In the morning, when the wine had worn off.", "dagbani": "Biɛɣu ni daa neeg’ asiba ka dam maa yi o ninni." }, { "english": "the market ends", "dagbani": "daa yi" }, { "english": "appear, come out in the open, come out clean, be ('turn out as')", "dagbani": "yi" }, { "english": "maa puuni ka di yi viɛnyɛla", "dagbani": "it is very difficult for you to wash the inside of those bottles so that it comes out really clean." }, { "english": "anzinfa maŋli shɛli bɛ ni zaŋ shɛ tiŋgban’ ni buɣim ni m-mal’ li buyopɔin ka", "dagbani": "genuine as silver refined seven times in the furnace." }, { "english": "Yisifu daa yi nachimbil’ viɛlli pam", "dagbani": "Joseph was a very handsome ... young man." }, { "english": "I, God, who appeared to you.", "dagbani": "ŋun daa yi a zuɣu" }, { "english": "The angel of the Lord appeared to him in a flame of fire in a bush.", "dagbani": "Yawɛ malaika daa ti puhi yi o zuɣu buɣim niɛm puuni tutuɣu ni" }, { "english": "The glory of the Lord appeared clearly.", "dagbani": "Yawɛ jilima yi zahara sagbana ni" }, { "english": "What has he to do with it?", "dagbani": "O yira li bo?" }, { "english": "to show off", "dagbani": "taachi" }, { "english": "to be involved", "dagbani": "taachi" }, { "english": "What has he to do with it?", "dagbani": "O yira li bo?" }, { "english": "to divorce, woman leaves her husband", "dagbani": "taachi" }, { "english": "The woman divorced during pregnancy.", "dagbani": "Paɣa maa yimi ni puli." }, { "english": "husband divorces his wife", "dagbani": "yihi, kari" }, { "english": "two", "dagbani": "ayi" }, { "english": "one who is a secret enemy because of envy", "dagbani": "yibala" }, { "english": "If your enemy is paddling a canoe, try hard to learn how to swim.", "dagbani": "A yibala duhiri ŋarɔŋ, lɔm ania m-bɔhim kɔ'duɣili." }, { "english": "My enemy brewed pito and I thought she was collecting rainwater.", "dagbani": "N yibala (Ŋun je ma) duɣi dam ka mani mi ni saakom ka o taɣi." }, { "english": "A whip by the wayside whips your opponent as well as your friend.", "dagbani": "N.oohin fino bia, yɛmi pal'yimbi muhune nim dịlpihi." }, { "english": "a relative, kinsperson", "dagbani": "yibali" }, { "english": "irresponsibility", "dagbani": "yibilisi" }, { "english": "madness caused by demon possession", "dagbani": "yibilisi" }, { "english": "an irresponsible person, demon-possessed person", "dagbani": "yibilisilana" }, { "english": "irresponsible people, demon-possessed people", "dagbani": "yibilisinima" }, { "english": "husband", "dagbani": "yidana" }, { "english": "Christ is her husband.", "dagbani": "Masia nyɛ o yidana." }, { "english": "the church is like a wife, and Christ is her husband.", "dagbani": "cheechi ŋmanila yidaanpaɣa, ka Masia nyɛ o yidana." }, { "english": "were our husbands not supporting us?", "dagbani": "ti yidaannim’ nuu daa ka di ni?" }, { "english": "the woman already has a husband.", "dagbani": "paɣa maa pum mali yidana" }, { "english": "husbands", "dagbani": "yidannima" }, { "english": "the woman already as a husband.", "dagbani": "paɣa maa pum mali yidana" }, { "english": "A good wife hides the secrets of her husband.", "dagbani": "Paɣ’ suŋ n-liriti o yidana daashili." }, { "english": "the man's business: speaks of the responsibilities of a husband.", "dagbani": "din nyɛ doo yɛltɔɣa yɛrila yidan' talahi tuma ni nyɛ shɛli" }, { "english": "Those who must be there to make this deposition are the bridegroom.", "dagbani": "amiliya yidana" }, { "english": "wife", "dagbani": "yidaanpaɣa" }, { "english": "house owner", "dagbani": "yidana" }, { "english": "If you preserve the house owner’s food for later and it becomes cold, it is given to children or strangers.", "dagbani": "Yidana saɣim zaŋ zali ka di maai di nyɛla bihi saɣim bee samba saɣim." }, { "english": "You don’t step", "dagbani": "Bɛ bi yaɣiri yidana bee zuɣu n-kpɛri dooni." }, { "english": "houseowner; 'landlord'", "dagbani": "yidaana" }, { "english": "child of the house", "dagbani": "yilibia" }, { "english": "housepeople", "dagbani": "yilinima" }, { "english": "housewife", "dagbani": "yilipaɣa" }, { "english": "the status and behaviour of a husband", "dagbani": "yidansili" }, { "english": "The boy or girl has no joy in married life.", "dagbani": "Lala bidibiga bee bipuɣinga ka suhudoo o yidansili bee o yidanpaɣatali ni." }, { "english": "'his/her husband-ness or wife-ness'", "dagbani": " 'his/her husband-ness or wife-ness.'" }, { "english": "blacksmiths' Chief in Yendi (title)", "dagbani": "Yidanbɔrigu" }, { "english": "a woman's first husband", "dagbani": "yidantaa" }, { "english": "wife, housewife", "dagbani": "yidaanpaɣa" }, { "english": "the church is like a wife, and Christ is her husband", "dagbani": "yidaanpaɣa, ka Masia nyɛ o yidana" }, { "english": "Wives, submit to", "dagbani": "Yidaanpaɣiba, zaŋmiya yimaŋ’ ti yi yidaannima kaman di ni simdi shɛm ti Duuma sani" }, { "english": "your husbands, as is fitting in the Lord.", "dagbani": "yidana" }, { "english": "part", "dagbani": "Cpart" }, { "english": "similar", "dagbani": "Sim" }, { "english": "woman", "dagbani": "paɣa" }, { "english": "the status and behaviour of a wife", "dagbani": "yidaanpaɣitali" }, { "english": "the status and behaviour of a wife", "dagbani": "yidanpaɣitali" }, { "english": "The boy or girl has no joy in married life.", "dagbani": "Lala bidibiga bee bipuɣinga ka suhudoo o yidansili bee o yidanpaɣatali ni." }, { "english": "'his/her husband-ness or wife-ness", "dagbani": "Lit:'his/her husband-ness or wife-ness." }, { "english": "Goodness!", "dagbani": "yiɣi" }, { "english": "to jump, dive", "dagbani": "yiɣi" }, { "english": "jumping and gambolling", "dagbani": "yiɣi jam" }, { "english": "And he walked along, jumping and gambolling.", "dagbani": "K’ o chɛn’ n-yiɣri jamda." }, { "english": "bush goats will be there jumping and gambolling.", "dagbani": "mɔɣu ni buhi be nimaani n-yiɣiri jamda" }, { "english": "jump over", "dagbani": "yiɣi yaɣi" }, { "english": "I'll be able to jump", "dagbani": "n ni tooi yiɣi yaɣi gooni" }, { "english": "over a wall", "dagbani": "yiɣi firi" }, { "english": "(metaphorically) dead and buried, lost to sight/mind", "dagbani": "yiɣi firi" }, { "english": "to fly", "dagbani": "yiɣi" }, { "english": "The crow flew out", "dagbani": "Kahiŋkɔɣu maa ni daa yiɣi yi" }, { "english": "As a bird flies around its nest", "dagbani": "Nooŋa ni yiɣiri gind’ o tɛɣu shɛm la" }, { "english": "The guineafowl gave no answer and flew off", "dagbani": "Kpaŋ daa bi garig’ o ka yiɣi" }, { "english": "If you are going to fly you should measure", "dagbani": "A yi yɛn yiɣi, a zahindila sagbana ka naanyi yiɣi" }, { "english": "to vanish.", "dagbani": "yiɣi" }, { "english": "dead and buried, lost to sight/mind.", "dagbani": "yiɣi firi" }, { "english": "For the past troubles will be forgotten and hidden from my eyes.", "dagbani": "Dama n tam yɛl’ shɛŋa din pun gari la yɛla. Di zaa yiɣiya ka firi." }, { "english": "The Cup that Went Missing.", "dagbani": "Pipi’ shɛli din yiɣi ka firi" }, { "english": "disappear by magic", "dagbani": "lili" }, { "english": "yiɣisi, limsi, milim.", "dagbani": "Note: sn 4 Sim" }, { "english": "the people of the country were watching him and thinking that his hand would swell up or he would suddenly fall down dead.", "dagbani": "o ka tɛhiri ni o nuu maa ni mɔri bee ni o ni yiɣi lu n-kpi" }, { "english": "upper arm", "dagbani": "kpiŋkpaŋ" }, { "english": "flying-", "dagbani": "'yiɣirigu" }, { "english": "wings", "dagbani": "kpiŋkpan’ yiɣira" }, { "english": "an eagle ... bears them (its young) up on its wings.", "dagbani": "zaŋ o kpiŋkpan’ yiɣira gbib’ ba zuɣusaa" }, { "english": "If a bird looks down on its wings, children will roast it on a fire.", "dagbani": "Noombila yi ʒiɛm o kpuŋkpaŋ’ yiɣirigu, bihi yɛn she o" }, { "english": "flying", "dagbani": "yiɣirigu" }, { "english": "aeroplane", "dagbani": "yiɣirigu" }, { "english": "airport", "dagbani": "yiɣirigu lubu shee" }, { "english": "flying creature", "dagbani": "yiɣirigu" }, { "english": "to rise up, raise (sb.) up, get up.", "dagbani": "yiɣisi" }, { "english": "Variants", "dagbani": "yirisi" }, { "english": "they were pushed down and had no way of getting up again.", "dagbani": "Bɛ daai ba mi luhi ka bɛ kɔŋ yiɣisibu" }, { "english": "everyone leave my presence!", "dagbani": "Sokam yiɣisim’ n sani yi" }, { "english": "(he) told he to get up and go indoors.", "dagbani": "(o) daa yɛl’ o ni o yiɣisim n-kpe" }, { "english": "I get up at cock-crow.", "dagbani": "N yiɣisirila nolɔgu kukoli saha" }, { "english": "to get up.", "dagbani": "(o) daa yiɣisi tiŋa n-ʒini'" }, { "english": "I get up at cock-crow.", "dagbani": "N yiɣisirila nolɔgu kukoli saha" }, { "english": "(he) got up from the ground and sat on the bed.", "dagbani": "daa yiɣisi tiŋa n-ʒini garo zuɣu" }, { "english": "the country of the nations that God made to get up and leave to them.", "dagbani": "Naawuni ni daa yiɣisi zuliya shɛb’ ka chɛ tiŋgban’ shɛli ti ba la" }, { "english": "stand up", "dagbani": "yiɣisi zani" }, { "english": "If a", "dagbani": "Gumachuɣu yi wari waa ka dɔɣi o bia, o gba zaŋdila waa yiɣisi zani" }, { "english": "chameleon dances while giving birth to a child, the child will also jump up and dance.", "dagbani": "shee ka o bɔ nɔhi kum buɣa mini o yaanim’ ka bɛ yiɣisi zani o nyaaŋa ka o ko" }, { "english": "he should get fowls to kill to the shrine and his ancestors so that they will support him in his farming.", "dagbani": "Jɔnatan daa vaai yiɣisi bindirigu maa dibu shee ni suhuyiɣisili pam" }, { "english": "get up hurriedly.", "dagbani": "vaai yiɣisi" }, { "english": "to be angry, to hate", "dagbani": "suhu yiɣisi" }, { "english": "I was angry and furious with the people of the cities of Judah.", "dagbani": "n suhu daa yiɣisi ka n je suli niŋ Juda fɔntinsinima" }, { "english": "Then again some people get angry.", "dagbani": "Shɛba mi suhu din yiɣisi." }, { "english": "my enemies who are", "dagbani": "n dimnim’ bɛn suhu yiɣisi bahi n zuɣu" }, { "english": "angry with me.", "dagbani": "suhu yiɣisi bahi" }, { "english": "Goli did leave us to hold the year", "dagbani": "Goli ŋun yi ti kuli peei" }, { "english": "The moon shines and cripples become anxious to go for a walk.", "dagbani": "saha shɛlikam, gbariti suhuri n-yiɣisiri bahiri chandi zuɣu" }, { "english": "displease X, arouse X's anger", "dagbani": "yiɣisi X suhu" }, { "english": "This is how they acted to arouse people's anger", "dagbani": "Lala ka bɛ daa niŋ yiɣisi niriba ... suhuri" }, { "english": "have an erection", "dagbani": "zali, yoli yiɣisi" }, { "english": "If you are to have sex with a young girl, it is good to make your penis relax for when it has completely entered then you can make it rise up.", "dagbani": "A yi n-yɛn nyɛbi bibila pani ŋuna faashee a pulila a yoli sɔŋ, di yi kpe n-naai ka a naan-yi yiɣisi li zali." }, { "english": "A bachelor has no wife, so what is his penis becoming erect to do?", "dagbani": "Dakoli ka paɣa ka o yoli yiɣisiri ni di niŋ bɔ?" }, { "english": "A bachelor has no wife, so what is his penis becoming erect to do?", "dagbani": "bɔ?" }, { "english": "Jacob got up and started on his journey.", "dagbani": "Yaakubu daa yiɣisi lu soli gbaai" }, { "english": "Whenever it (demon-possession) seized him they got hold of him and tied him with chains.", "dagbani": "Di daa yi kul yiɣis’ o, bɛ gbib’ o mi ka lɔr’ o zoligɔnima" }, { "english": "word comes to nothing", "dagbani": "yɛligu yiɣisi" }, { "english": "what he says never fails to come true", "dagbani": "o yɛligu bi yiɣisira" }, { "english": "he fails to fulfil his promise to me", "dagbani": "o yiɣisi o nidaa lo ma alikauli shɛli" }, { "english": "For the Lord of Hosts has prepared his plan: who can frustrate it?", "dagbani": "Yawɛ ŋun nyɛ tɔbbihi naa ŋɔ loya ni oniŋ dimbɔŋɔ, ka so mi ku tooi yiɣisi li" }, { "english": "in this town there is a man of God; he is highly respected, and everything he says comes true.", "dagbani": "O yɛligu bi yiɣisira." }, { "english": "to pass away.", "dagbani": "5 • to pass away." }, { "english": "vanish, disappear", "dagbani": "yiɣisi" }, { "english": "vanish, disappear (Plural)", "dagbani": "yiɣisira" }, { "english": "vanish, disappear (Alternate Plural)", "dagbani": "yiɣisibu" }, { "english": "the end of this world", "dagbani": "dunia ŋɔ yiɣisibu dali" }, { "english": "gleanings", "dagbani": "yiha" }, { "english": "If you go after the dawadawa pods that were left over after harvesting this year, you will do the same", "dagbani": "A yi yihi dɔyiha yuuni ŋɔ, yuuna na a ni lan yihi." }, { "english": "thing next year.", "dagbani": "ti lan labi ti yihi binyiha yi daatam kpuɣibu maa nyaaŋa" }, { "english": "don't go back and collect the gleanings after your harvest.", "dagbani": "da" }, { "english": "when they glean the gleanings of the fruit of the wine-tree after they have harvested it.", "dagbani": "yihiri wain tiwal’ yiha bɛ ni yi wɔbi li naai saha shɛli la" }, { "english": "glean the remnant of Israel", "dagbani": "Yihimi Izraɛlnim’ bɛn kpalim la zaɣ’ yiha kaman bɛ ni yihiri wain tia wala yiha shɛm la" }, { "english": "as thoroughly as a vine", "dagbani": null }, { "english": "yihi.", "dagbani": null }, { "english": "Note: sn 6", "dagbani": null }, { "english": "kayiha.", "dagbani": null }, { "english": "to take out of, extract.", "dagbani": "yihi" }, { "english": "Pl.", "dagbani": "yihira" }, { "english": "Pl.", "dagbani": "yihibu" }, { "english": "v.", "dagbani": 1 }, { "english": "you will see that the child takes the breast out of its mouth.", "dagbani": "a ni nya ka bia yihi bihili maa o noli" }, { "english": "find something we can do to extract these poisons quickly.", "dagbani": "bɔnya so shɛli ti ni yɛn niŋ n tooi yihiri lɔri ŋɔ yɔmyɔm" }, { "english": "When we couldn't get him out of this (frame of mind) we left him alone.", "dagbani": "Ti ni daa bi tooi yih’ o di ni maa ka ti chɛ o" }, { "english": "send somebody on their way (get rid of them)", "dagbani": "yihi X soli" }, { "english": "they should see Abram and his wife ... off.", "dagbani": "bɛ zaŋ Ibram min’ o paɣa ... yihi soli" }, { "english": "exclude X", "dagbani": "yihi X nuu" }, { "english": "King Asa had a proclamation made in the whole territory of Judah, and no one was exempt.", "dagbani": "Naa Asa daa chɛ ka bɛ moli molo Juda tiŋgbɔŋ ni zaa, o mi daa bi yihi so nuu" }, { "english": "to perform an abortion", "dagbani": "yihi pua" }, { "english": "to perform an abortion", "dagbani": "yihi pua" }, { "english": "remove, take away", "dagbani": "yihi bahi" }, { "english": "perfect love is what takes away fear", "dagbani": "yurilim din niŋ dɛde nyɛla din yihiri dabiɛm bahira" }, { "english": "set aside", "dagbani": "yihi kpaŋa" }, { "english": "Let her be confined outside the camp for seven days", "dagbani": "Chɛ ka bɛ yih’ o kpaŋ’ daba ayopɔin" }, { "english": "grasp and remove only", "dagbani": "kul gbaai yihi bina biɛla kɔŋko" }, { "english": "apart from a few things ... everything.", "dagbani": "binshɛɣukam" }, { "english": "I wish you all would become just like me!", "dagbani": "naɣila gbaai yihi la zoligɔnim’ din lo ma ŋɔ" }, { "english": "All of you are clean — all except one.", "dagbani": "Yi zaa ha viɛla, kul gbaai yihila yi ni yino." }, { "english": "operate to remove 'hernia'", "dagbani": "yihi kpaɣa" }, { "english": "to castrate", "dagbani": "yihi (lana)" }, { "english": "remove one's favour from", "dagbani": "yihi suhu" }, { "english": "divorce a wife", "dagbani": "yihi paɣa" }, { "english": "Is it allowable for a person to divorce his wife?", "dagbani": "Di luhiya ni nir’ yih’ o paɣa?" }, { "english": "PNDC ordinance 112 (Registration of Traditional marriage and divorce)", "dagbani": "PNDC zaligu dim pahiri 112 (Kali Soli Zuɣu Paɣ’ Kpuɣibu ni Yihibu Kundi ni Sabbu)" }, { "english": "dissolve marriage", "dagbani": "lɔrigi amiliya" }, { "english": "deskin, depose, dethrone", "dagbani": "yihi nam ni ~ yihi nam ʒishee ni" }, { "english": "dislodge", "dagbani": "yihi zaashee" }, { "english": "give up hope", "dagbani": "yihi tahima" }, { "english": "Fathers, do not embitter your children, or they will become discouraged.", "dagbani": "Ka yinim’ bihi banima mi di yihiriya yi bihi hal’ biɛɣu hal ka bɛ ti yihi tahima." }, { "english": "What can cause them to lose", "dagbani": "Din tooi niŋ ka bɛ yihi tahama zaa zuŋɔ" }, { "english": "A gang of violent people are trying to kill me.", "dagbani": "ninkuunsinim’ laɣimya m-bɔri ni bɛ yihi n nyɛvili" }, { "english": "Some suffer so much (in childbirth) it can even end their lives.", "dagbani": "shɛb’ nyari wahala din ni tooi yihi bɛ nyɛviya gba" }, { "english": "Last but not least, there is the danger of causing death.", "dagbani": "di barina kpalinkpaa nyɛ nyɛvuli yihibo" }, { "english": "to preach", "dagbani": "yihi waazu" }, { "english": "They are preaching saying to me 'Don't be preaching....'", "dagbani": "Bɛ yihiri waazu yɛra ma, 'Di yihiri waazu....'" }, { "english": "to lecture", "dagbani": "yihi fasara" }, { "english": "say clearly", "dagbani": "yihi yɛli" }, { "english": "The Spirit explicitly warns us that ... some will forsake the faith.", "dagbani": "Naawuni Shia Kasi yihi yɛli ni ... ninvuɣ' shɛb' ni ti chɛ yɛda niŋbu soli dolibu" }, { "english": "explicitly warns us that ... some will forsake the faith", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "Husbands, love your wives and do not be harsh with them.", "dagbani": "Yidaannima, yumiya yi paɣiba, ka di yihiriya ba hal’ biɛɣu." }, { "english": "when they glean the gleanings of the fruit of the wine-tree after they have harvested it.", "dagbani": "yihiri wain tiwal’ yiha bɛ ni yi wɔbi li naai saha shɛli la" }, { "english": "If you go after the dawadawa pods that were left over after harvesting this year, you will do the same thing next year.", "dagbani": "a ni lan yihi." }, { "english": "to preach", "dagbani": "yihi waazu" }, { "english": "They are preaching saying to me 'Don't be preaching...'", "dagbani": "Bɛ yihiri waazu yɛra ma, “Di yihiri waazu...." }, { "english": "to lecture", "dagbani": "yihi fasara" }, { "english": "give alms", "dagbani": "yihi zaka" }, { "english": "On the day that the male goat was created God gave him sex as an alms offering (free of charge).", "dagbani": "Bulaa nama dali ka Naawuni pun zaŋ nyɛbili n-yihi o zaka." }, { "english": "they should see Abram and his wife ... off.", "dagbani": "bɛ zaŋ Ibram min’ o paɣa ... yihi soli" }, { "english": "horse grass", "dagbani": "yihim" }, { "english": "weeds", "dagbani": "yihima" }, { "english": "it was all overgrown with thistles; it was covered with weeds", "dagbani": "gɔhi n-kul zooi lim li; ka yihim lan zibigi di ni" }, { "english": "grasses for horse-fodder", "dagbani": "dabiga, gbiriga, kaɣalom, kɔnyurili, kpamvɔɣu, naɣiyihim, suiin, wɔrikariwana, wɔrimɔri, baŋlari, chimli, gumachuɣuzuli, gbiŋgbaŋ, kaɣili, kɔrinchi, kulikaɣili, kulikarili" }, { "english": "types of grass", "dagbani": "kulimɔri, kunduŋpiɛm, kpaaŋwundigu, kpiŋkpaŋgɔŋ, laŋgirindoo, naɣipuri, naɣiyɛm, narigbuŋgbaŋ, piriŋkpaŋ, tantee" }, { "english": "former", "dagbani": "yihiŋ" }, { "english": "ex-", "dagbani": "yihuŋ" }, { "english": "divorced", "dagbani": "yihiŋ" }, { "english": "former chief", "dagbani": "Naa-yihuŋ" }, { "english": "divorced woman", "dagbani": "paɣ' yihiŋ" }, { "english": "ex-wife", "dagbani": "paɣ' yihiŋ" }, { "english": "anyone who marries a divorced woman is committing adultery.", "dagbani": "ŋunkam mi kpuɣi paɣ’ yihiŋ maa gba tum zina" }, { "english": "power (positional)", "dagbani": "yiko" }, { "english": "powers (positional)", "dagbani": "yikonima" }, { "english": "to 'own' power", "dagbani": "su yiko" }, { "english": "Salvation and glory and power belong to our God.", "dagbani": "Ti Duuma Naawuni n-su tiliginsim mini yiko, ka simdi tibigibu!" }, { "english": "to have (not) power over/to withstand X", "dagbani": "mali/ka X yiko" }, { "english": "he is in your hands, because I, the King, have no power to withstand you.", "dagbani": "o bela yi nuu ni, dama man’ naa ka yi yiko" }, { "english": "because I, the King, have no power to withstand you.", "dagbani": "dunia ŋɔ yikonim’ bɛn daa wurim" }, { "english": "the powers of this world who have scattered ... the people of Jerusalem into the wilderness.", "dagbani": "Jɛrusalɛmnima kpɛhi yɔɣu la" }, { "english": "misuse of authority", "dagbani": "kpeengarigu" }, { "english": "physical force", "dagbani": "yaa" }, { "english": "The person who set himself up to", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun zani n-zaŋ ba lo tab’ maa yi ka di yiko" }, { "english": "arrange the marriage did not have authority to do so.", "dagbani": "Naawuni yi ti sashiriga yiko, o ni piɛ sima ŋubi ka guui kɔhi jɛŋkuno zuɣu." }, { "english": "to empower, give authority", "dagbani": "yiko" }, { "english": "ability", "dagbani": "yiko" }, { "english": "If God gives the squirrel the ability, it will harvest enough groundnuts for itself to eat and have some left over to sell for the cat.", "dagbani": "Naawuni yi ti sashiriga yiko, o ni piɛ sima ŋubi ka guui kɔhi jɛŋkuno zuɣu." }, { "english": "If you have HIV or the AIDS disease, your blood no longer has the ability to resist infection.", "dagbani": "A yi mali HIV bee AIDS doro, a ʒim lan ka doro taɣibu yiko." }, { "english": "be able ‘have power’", "dagbani": "mali yiko" }, { "english": "might (achieved power)", "dagbani": "yiko" }, { "english": "who has authority here below the sky.", "dagbani": "Sintani ŋun su sagbana tiŋli ŋɔ na yiko la Satan," }, { "english": "strength", "dagbani": "yiko" }, { "english": "If you have the strength you can do a little", "dagbani": "A yi mali yiko a ni tooi kɔ biɛla bee ka a guli nohi." }, { "english": "farming", "dagbani": "iko" }, { "english": "keep chickens.", "dagbani": "iko" }, { "english": "powerful person, 'wealthy'", "dagbani": "yikolana" }, { "english": "those who have authority and the powerful ones of this world who are in darkness.", "dagbani": "bɛn su fukumsi mini dunia ŋɔ yikolaannim’ bɛn be zibisim" }, { "english": "plot, deceitful plan", "dagbani": "yikombiɛlim" }, { "english": "plot, deceitful plan", "dagbani": "yikombiɛri" }, { "english": "Baruk is teaching you a plot against us.", "dagbani": "Baruk n-wuhir’ a yikombiɛlim zaŋ chaŋ ti polo" }, { "english": "we are not in ignorance about his plots.", "dagbani": "ti bi be ʒilinsi ni zaŋ chaŋ o yikombiɛri tuma la polo" }, { "english": "house", "dagbani": "yili" }, { "english": "houses", "dagbani": "yiya" }, { "english": "house", "dagbani": "ya" }, { "english": "they gathered and surrounded the house.", "dagbani": "bɛ daa laɣim na nti teei gili yili maa" }, { "english": "Let David stay in my house and work for me.", "dagbani": "Chɛ ka Dauda kpalim n yili ŋɔ n-tumdi n tuma." }, { "english": "Let David stay in my house and work for me.", "dagbani": "Chɛ ka Dauda kpalim n yili ŋɔ n-tumdi n tuma." }, { "english": "So even if a baobab falls on a house where people are, no one will be killed.", "dagbani": "Dinzuɣu hali tua yi lu la yili zuɣu ka niriba be ni so ku kpi." }, { "english": "If you use spittle to build a house, dew will push it down.", "dagbani": "A yi zaŋ nintɔri m-me yili, maligim n-daari li luhira." }, { "english": "Fire burned me in the bush so I ran home.", "dagbani": "Buɣim di ma mɔɣu ni ka n zo n-kuli n ya" }, { "english": "his household drum-chief uttered a cry.", "dagbani": "o yili lun-naa ŋme kuŋa" }, { "english": "They get money and kola to send a mediation-gift to her father's house.", "dagbani": "Liɣiri mini guli ka bɛ bɔra n-tim sandaani o ba yili" }, { "english": "‘this world’", "dagbani": "dunia yili ŋɔ" }, { "english": "this world", "dagbani": "dunia yili ŋɔ" }, { "english": "Joseph passed 110 years in this world.", "dagbani": "Yisifu daa niŋla yuun’ kɔbiga ni pia dunia yili ŋɔ." }, { "english": "Ghana is one of the first five countries in the world...", "dagbani": "Ghana bela tuuli tiŋgbana anu shɛŋa dunia yili ..." }, { "english": "leave this world, die", "dagbani": "yi dunia yil’ ni" }, { "english": "die", "dagbani": "kpi" }, { "english": "'This evil will never be forgiven them'", "dagbani": "N ku chɛ bɛ tuumbiɛɣu ŋɔ taali hal ka bɛ ti yi dunia yili." }, { "english": "as long as they live.", "dagbani": "zuŋɔ dabisili ŋɔ a ni ti n sani Naawuni yili" }, { "english": "heaven, paradise ('God's house')", "dagbani": "Naawuni yili" }, { "english": "this day you will be with me in Paradise", "dagbani": "zuŋɔ dabisili ŋɔ a ni ti n sani Naawuni yili" }, { "english": "house-owner", "dagbani": "yili lana, yili yidana" }, { "english": "room", "dagbani": "yililana, yiliyidana" }, { "english": "better", "dagbani": "sometimes written yililana, yiliyidana" }, { "english": "room", "dagbani": "a separate structure is a 'room'" }, { "english": "house", "dagbani": "a number of rooms together make a 'house' yili, a compound" }, { "english": "circumambulation of a house done by the gbǤŋlana and relatives of a deceased chief", "dagbani": "gilibu" }, { "english": "house", "dagbani": "yiŋa" }, { "english": "chief", "dagbani": "(IM)" }, { "english": "House of ...", "dagbani": "Dinzuɣu ka bɛ salindi Kariga Beemoni yili." }, { "english": "That's why the praise-name of Karaga is 'House of Beemoni'.", "dagbani": "Dinzuɣu ka bɛ salindi Kariga Beemoni yili." }, { "english": "to hang sth. up", "dagbani": "yili" }, { "english": "If your problems are hanging on a tree, you climb it to remove them.", "dagbani": "o zuɣu kpe n-shɛbisi oki tia maa" }, { "english": "his head wedged into the branches of an 'oak' tree and he was hung up.", "dagbani": "wula ni ka o yili zuɣusaa" }, { "english": "(It was) there that we took our 'harps' and hung them on trees.", "dagbani": "Nimaani ka ti daa zaŋ ti mɔɣilɔnim’ yili tihi." }, { "english": "The fruits of the kapok tree are all hanging on the tree and we", "dagbani": "Guŋguma tiɣisi yiliya ku m-baŋ kpɛma." }, { "english": "cannot know the elder among them.", "dagbani": "Bɛ daa zaŋdila bɛ lɔɣibuya yiini a dukpina zuɣu ti tuui." }, { "english": "They hung their shields around your walls.", "dagbani": "Cpart: yiligi" }, { "english": "to unhang, take down", "dagbani": "yiligi" }, { "english": "to hang (that is, to kill by hanging).", "dagbani": "bɛn’ darigim’ ŋooi (o) yiŋ’ yɔɣirili n-zaŋ li sa n-zaŋ o yil li" }, { "english": "they should pull a rafter out of (his) house and set it up and hang him on it.", "dagbani": "[EZR 6:11]" }, { "english": "hang sb.", "dagbani": "yili mia" }, { "english": "He hanged himself.", "dagbani": "mia." }, { "english": "he hanged himself with a rope and died.", "dagbani": "o yil’ omaŋ’ mia kpi" }, { "english": "He's not a human being or an animal, he's in between.", "dagbani": "O pa la ninsala ka lan pa binkabgu o yilmi." }, { "english": "house", "dagbani": "yili" }, { "english": "houses", "dagbani": "yinda" }, { "english": "to leak", "dagbani": "yili" }, { "english": "The thief saw the bottom of the bag and he thought there was a leak in the bag, but there was no hole in it.", "dagbani": "Tayiɣa nya yoligu (koligu) gbinni o mi ni yoligu yinda ashee yoligu bi yinda." }, { "english": "It is the owner of the room who knows where it is leaking.", "dagbani": "Duulana m-mi o duu ni yiini shɛli." }, { "english": "All grass roofs leak.", "dagbani": "Mopila zaa yiinimi." }, { "english": "to sing", "dagbani": "yili" }, { "english": "Those who afflicted us told us to sing; they told us to entertain them: 'Sing us a song about Zion.' [PSA 137:3]", "dagbani": "bɛn daa nahindi ti maa daa yɛli ti ni ti yilimi yila ka di niŋ ba nyaɣisim, ka yɛra, “Yilimiya Ziɔn yilli ka ti wum.”" }, { "english": "Singing songs, entertainments, pleasant speech or talk", "dagbani": "Yila yilibu, diɛma diɛmbu bee yɛtɔɣ’ nyaɣisa tɔɣisibu bee yɛlibu nyɛla din ni tooi sɔŋ’ ka a dihi a bia viɛnyɛla." }, { "english": "are what will be able to help you feed your child well.", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu 8.014 N ni yili yila paɣ’ a wuna sani." }, { "english": "I sing praise to you before the gods.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn piɛbiri yuhi yiini yila" }, { "english": "people who play whistles and sing songs.", "dagbani": "Di saha n-nyɛ yili yiiniba gba dii yiini bɛ yila yɛri" }, { "english": "Then the singers also are singing their songs, that \"Fire burned me in the bush so I ran home...\"", "dagbani": "Buɣim di ma mɔɣu ni ka n zo n-kuli n ya" }, { "english": "singer ('song-singer')", "dagbani": "yiliyiina" }, { "english": "house", "dagbani": "yili" }, { "english": "houses", "dagbani": "yinda" }, { "english": "houses", "dagbani": "yilibia" }, { "english": "to clean grain in water", "dagbani": "v. to clean grain in water" }, { "english": "servant", "dagbani": "yilibia" }, { "english": "children of the house", "dagbani": "yilibii" }, { "english": "child of the house", "dagbani": "yilibia" }, { "english": "slave has no permanent place in the family, but a son belongs to it forever.", "dagbani": "'yilinima ‘members of the household’" }, { "english": "landlord", "dagbani": "yidana, yiliyidana" }, { "english": "housewife", "dagbani": "yilipaɣa" }, { "english": "to thin (of mortar or gruel)", "dagbani": "yiligi" }, { "english": "to run, be runny (nose does)", "dagbani": "yiligi" }, { "english": "If children have trachoma, their eyes swell and stick shut, and their noses are runny.", "dagbani": "Tirakoma yi mali bihi, bɛ nina moorimi ka tabinda ka bɛ nyehi yiligi n-zɔra." }, { "english": "to unhang sth; take down what is hanging", "dagbani": "yiligi" }, { "english": "when the sun was about to set he had them take him down from the tree (where he had been hung)", "dagbani": "wuntaŋ’ daa ti yɛn lu ka o chɛ ka bɛ yilig’ o tia maa zuɣu na" }, { "english": "Aaron and his sons took down the curtain", "dagbani": "Aduna min’ o bidibisi bɛn’ kpɛm’ suɣili maa ni nti yiligi pateesa" }, { "english": "If your problems are", "dagbani": "A yɛla yi yili tia nyin' dumi nti yiligi li tia maa zuɣu" }, { "english": "hanging on a tree, you climb it to remove them.", "dagbani": "" }, { "english": "yili.", "dagbani": "yili" }, { "english": "horn", "dagbani": "yilli" }, { "english": "watchman, guard, 'security'", "dagbani": "yiligula" }, { "english": "Malchiah's well which is in the palace-guards' courtyard.", "dagbani": "Malikia kɔbiliga din daa be yiliguliba dundɔŋ ni la puuni" }, { "english": "town watchman", "dagbani": "tiŋgula" }, { "english": "lodgings, rest-house, hotel, accommodation place", "dagbani": "yilikpɛrili" }, { "english": "house for going into", "dagbani": "yilikpɛrili" }, { "english": "don't change your lodgings", "dagbani": "yin’ di lan taɣiya yilikpɛrili" }, { "english": "guest house", "dagbani": "saamba yilikpɛrili" }, { "english": "hotelier, rest-house manager, host", "dagbani": "yilikpɛrilana" }, { "english": "took out two silver coins and gave them to the innkeeper", "dagbani": "yihi liɣiri kaman tumtumda daba yayi yɔri n-ti o yilikpɛrilana" }, { "english": "fellow-'residents', buddies, mates", "dagbani": "yilikpɛrinima" }, { "english": "Haven't you caught anything, lads?", "dagbani": "N yilikpɛrinima, yi nya zahim?" }, { "english": "valley", "dagbani": "yilim" }, { "english": "to lack initiative, application in any business, be slothful", "dagbani": "yilim" }, { "english": "to lose one glamour and become wretched", "dagbani": "yilim" }, { "english": "a fish trap [type]", "dagbani": "yilima" }, { "english": "fishermen who cast fish-hooks and those who make nets and traps to catch fish", "dagbani": "kulipalinima bɛn labiri ziŋgɔhi mini bɛn mali yilima bee nɛriŋbahiri zahim" }, { "english": "valleys", "dagbani": "yilima" }, { "english": "a valley, ravine, chasm", "dagbani": "yiliŋ" }, { "english": "Fill all the valleys.", "dagbani": "KO Ŋarimiya yiliŋ kam" }, { "english": "this is what your Lord says to the mountains and hills, to the ravines and valleys.", "dagbani": "nyi Duuma ŋɔ ni yɛli zoya mini daboya ni yilima ni vimvama shɛm m-bɔŋɔ" }, { "english": "'castanets'", "dagbani": "yiliŋga" }, { "english": "If you pick up a jingle in the dance (to use), it will go back to the dance again.", "dagbani": "A yi piigi yiliŋga waa ni, di ti lahi labidila waa ni." }, { "english": "Our relationship is not like a jingle that I pick up at the dancing place.", "dagbani": "M mini a biɛhigu pala yilinga ka m pii waa ni." }, { "english": "a heavy brass ring worn by a soothsayer", "dagbani": "yiliŋga" }, { "english": "wife", "dagbani": "yilipaɣa" }, { "english": "wives", "dagbani": "yilipaɣiba" }, { "english": "wife", "dagbani": "paɣa" }, { "english": "wife", "dagbani": "yidana" }, { "english": "a woman in the household, woman of the household (senior lady)", "dagbani": "yilibia" }, { "english": "housewife", "dagbani": "yiliyidana" }, { "english": "to make sb. mad", "dagbani": "yilisi" }, { "english": "male head of house, householder, 'landlord'", "dagbani": "yiliyidana" }, { "english": "If diarrhœa is going around the house, it is searching for the house owner.", "dagbani": "Binsaa yi biɛri gilindi (gɔri) yili ni, yili yidana shee ka di bɔra." }, { "english": "singer", "dagbani": "yiliyiina" }, { "english": "singers", "dagbani": "yiliyiiniba" }, { "english": "Heman who was a singer", "dagbani": "Hɛman ŋun daa nyɛ yiliyiina" }, { "english": "Then the singers also are singing their songs, that \"Fire burned me in the bush so I ran home ...\"", "dagbani": "Di saha n-nyɛ yiliyiiniba gba dii yiini bɛ yila yɛri “Buɣim di ma mɔɣu ni ka n zo n-kuli n ya" }, { "english": "Singers are in front.", "dagbani": "Yiliyiiniba m-be tooni" }, { "english": "a sing-able song", "dagbani": "yiliyiinili" }, { "english": "songs", "dagbani": "yiliyiina" }, { "english": "The Lord my God is my song and my strength.", "dagbani": "Yawɛ ŋun nyɛ Naawuni ŋɔ n-nyɛ n yiliyiinili mini n kpiɔŋ." }, { "english": "horn of an animal", "dagbani": "yilli" }, { "english": "I will let your horn become iron.", "dagbani": "ni chɛ ka a yiligu leei kurigu" }, { "english": "God who brought them out of Egypt is like the horn of a bush-cow for them.", "dagbani": "Naawuni ŋun daa yihi ba Ijipti na maa ŋmanila yɔnaɣ’ yilli bɛ sani." }, { "english": "Whatever grows horns cannot go into a hole.", "dagbani": "Bin’ ŋun bili yila ku kpe voli ni." }, { "english": "There in a thicket", "dagbani": "ŋmaligi lihi" }, { "english": "he saw", "dagbani": "o ʒiɛya" }, { "english": "a ram caught by its horns", "dagbani": "o yila shɛbi tiwula ni" }, { "english": "I saw a little horn coming up among the others.", "dagbani": "n ti nya yilibila ka di daai yil’ ata shɛŋa din daa pun saya la n-vuɣ’ li bahi" }, { "english": "Two rams cannot drink water from one", "dagbani": "Piɛ’lahi ayi ku tooi nyu kom bukati yiŋga ni, bɛ yila ni kpari taba" }, { "english": "bucket", "dagbani": "yila" }, { "english": "their horns will get locked together.", "dagbani": "ayopɔin bɛn gbibi piɛla’ yila kikah’" }, { "english": "seven priests who held rams' horn trumpets blew a fanfare.", "dagbani": "ayopɔin m-pe tababiri yila maa nyɛla din" }, { "english": "the horns are what gore the powers of this world who scattered the Judahites.", "dagbani": "ʒe dunia ŋɔ yikonim’ bɛn daa wurim Judanim’" }, { "english": "a handle.", "dagbani": "yila" }, { "english": "want quickly", "dagbani": "bɔri yɔm" }, { "english": "mutual desire, romance, sex", "dagbani": "taba bɔbu" }, { "english": "Sex is an amazing special gift of God.", "dagbani": "Naawuni daalahiziba pini gahindili." }, { "english": "Sex Between Teenage Girls and Boys (Fornication).", "dagbani": "NAƔ'CHIMBA TABA BƆBU (GOLIBU)" }, { "english": "need.", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "request.", "dagbani": "suhi" }, { "english": "seek favour.", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "set aside, save, keep", "dagbani": "bo n-zali" }, { "english": "seek to pick a quarrel with X", "dagbani": "bo X soya" }, { "english": "about to, not yet.", "dagbani": "baa bɔri ni ti" }, { "english": "what?", "dagbani": "bɔ?" }, { "english": "So what on earth are these stones, then?", "dagbani": "Ka kuɣ’ bɔnima n-lee bɔŋɔ?" }, { "english": "What is he doing?", "dagbani": "Bɔ ka o niŋda?" }, { "english": "What is there?", "dagbani": "Bɔ m be nimaani?" }, { "english": "Why are you going on at the woman like that?", "dagbani": "Bɔ n-niŋ ka yi kaɣili paɣ’ maa lala?" }, { "english": "Why are you going on at the woman like that?", "dagbani": "Bɔ n-niŋ ka a tam n yɛla?" }, { "english": "Why have you forgotten about me?", "dagbani": "bɔ m bala?" }, { "english": "what is that?", "dagbani": "bɔ m bala?" }, { "english": "What kind of?", "dagbani": "bɔ taa" }, { "english": "For what purpose?", "dagbani": "bɔ zuɣu" }, { "english": "What happened?", "dagbani": "wula?" }, { "english": "When will it happen?", "dagbani": "Bɔ saha ka di yɛn niŋ?" }, { "english": "When is it right for a young man and a", "dagbani": "Bɔ saha ka di lee tu ni naɣ'chimbila ni paɣasaribila pili n-golindi taba?" }, { "english": "young woman to start having sexual relations?", "dagbani": "" }, { "english": "When is it right to inoculate a child?", "dagbani": "BƆ SAHA N SIMDI NI BƐ CHIHI BIA\nCHIHIRO-CHIHIRO?" }, { "english": "when?", "dagbani": "bɔn dali?" }, { "english": "what day?", "dagbani": "bɔn dali?" }, { "english": "whatever X may be like.", "dagbani": "X yi di be ka bo" }, { "english": "I would leap for joy, no matter how great my pain.", "dagbani": "Di biɛrim yi di be ka bo, n naan mali suhupiɛlli" }, { "english": "total confusion", "dagbani": "kpambaliba nyurila" }, { "english": "the king and his counsellors drank wine until they were totally confused", "dagbani": "Naa min’ o kpambaliba nyurila wain hal ti yɛli ni bo m-bala" }, { "english": "what?", "dagbani": "bimbɔ" }, { "english": "bimbɔ, what thing?", "dagbani": "bimbɔ ka n lee yɛn zaŋ a ŋmahindi m-maag’ a suhu?" }, { "english": "What can I say for you, to what compare you?", "dagbani": "Bim’ bɔ ka n lee yɛn zaŋ a ŋmahindi m-maag’ a suhu?" }, { "english": "What can I use as a comparison for the people of this generation?", "dagbani": "Bim’ bɔ ka n lee yɛn zaŋ ŋ-ŋmahindi ʒiɛmani ŋɔ niriba?" }, { "english": "what?", "dagbani": "bim’ bɔ" }, { "english": "to be fine", "dagbani": "bo" }, { "english": "to have intercourse/sex, make love, fuck", "dagbani": "bo4" }, { "english": "make love", "dagbani": "bo taba" }, { "english": "Unlawful Sexual Relations", "dagbani": "Doo mini paɣ’ tab’ bɔbu din chihira" }, { "english": "to dress, get dressed", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "to dress, get dressed.", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "to dress up, dress richly, attire gorgeously.", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "Pl: bɔbira. Pl: bɔbbu.", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "The King of Israel and King Jehoshaphat of Judah sat on their thrones in fine robes.", "dagbani": "Izraɛl naa mini Juda Naa Jɛhɔshafat daa kul bɔbimi ʒi bɛ nam ʒiishɛhi" }, { "english": "Kachagu had already dressed himself in the royal robes.", "dagbani": "Kachaɣu n daa pun nyɛ ŋun bɔbibɔbi n-ʒi Yɛni gbandi zuɣu" }, { "english": "a bunch", "dagbani": "yilli" }, { "english": "they called that place the Vale of Eshkol because the Israelites cut a bunch of fruit there.", "dagbani": "bɛ daa boli nimaani yuli Ɛshikol vinvamli, Izraɛlnim’ ni daa ŋmaai tiwala yilli nimaani" }, { "english": "They (grapes) bunchy-things are what is bitter.", "dagbani": "Di (wain tiwala) zaɣ’ yila nyɛla din to." }, { "english": "a song", "dagbani": "yilli" }, { "english": "I sing praise to you before the gods.", "dagbani": "N ni yili yila paɣ’ a wuna sani." }, { "english": "Those who afflicted us told us to sing; they told us to entertain them: “Sing us a song about Zion.” [PSA 137:3]", "dagbani": "nahindi ti maa daa yɛli ti ni ti yilimi yila ka di niŋ ba nyaɣisim, ka yɛra, “Yilimiya Ziɔn yilli ka ti wum.”" }, { "english": "Sing", "dagbani": "yila" }, { "english": "song", "dagbani": "yilibu" }, { "english": "entertain them", "dagbani": "diɛma diɛmbu bee yɛtɔɣ’ nyaɣisa tɔɣisibu bee yɛlibu nyɛla din ni tooi sɔŋ’ ka a dihi a bia viɛnyɛla" }, { "english": "Singing songs, entertainments, pleasant speech or talk are what will be able to help you feed your child well.", "dagbani": "Di saha n-nyɛ yili yiiniba gba dii yiini bɛ yila" }, { "english": "Then the singers sing their songs.", "dagbani": "ninvuɣ’ so ka o ŋma yil’ nyaɣisa Izraɛl tiŋgbɔŋ ni la" }, { "english": "compose a song.", "dagbani": "ŋma yilli" }, { "english": "national anthem; 'country-praises", "dagbani": "tiŋgbaŋ jema yilli" }, { "english": "sing", "dagbani": "song'" }, { "english": "song", "dagbani": "yilli" }, { "english": "household, housepeople", "dagbani": "yilnima" }, { "english": "wedding household's wine was not enough for them", "dagbani": "amiliya yilinim’ maa wain daa ti pooi ba" }, { "english": "There you-people and your households shall eat them", "dagbani": "Nimaani ka yi mini yi yinsinim’ ni ti di li" }, { "english": "health-workers", "dagbani": "Alaafee yilinima ni" }, { "english": "Healthworkers and 'counsellors' can help you to overcome despair.", "dagbani": "Alaafee yilinima ni ‘kawunsilanim’ ni tooi sɔŋ a ka a nyaŋ tahima yihibu." }, { "english": "Go to see a doctor (hospital staff member).", "dagbani": "Di kpala talahi ni a chaŋ n-ti nya dokta (Alaafee tuuntumdi baŋda)" }, { "english": "Syn", "dagbani": "yiŋnima" }, { "english": "Sim", "dagbani": "(dɔɣira)/dɔɣiriba ‘kin’" }, { "english": "Correl", "dagbani": "yiŋlana, yili yidana" }, { "english": "See", "dagbani": "yili lana" }, { "english": "at once", "dagbani": "yim" }, { "english": "Ruin will come on you suddenly.", "dagbani": "Bahiyoli ni paag’ a yim libig’ a" }, { "english": "All at once they heard a noise.", "dagbani": "Yim ka bɛ to wum vu’ shɛli damli" }, { "english": "once, one part", "dagbani": "yim" }, { "english": "This tree produces dawadawa-pods once a year.", "dagbani": "Tia ŋɔ wɔndi la dɔri yim yuuni puli ni" }, { "english": "Measles - Once - After 9 months.", "dagbani": "Gbankɔɣu - Yim - Chira awei nyaaŋa" }, { "english": "Once", "dagbani": "Yim" }, { "english": "After 9 months.", "dagbani": "Chira awei nyaaŋa" }, { "english": "All human beings are equal, but some have more courage than others.", "dagbani": "Salinim’ zaa la yim, suhukpeeni n-gari taba." }, { "english": "Abimelek and the one section of his troops that were with him.", "dagbani": "Abimilɛk min’ o tɔbbihi pirigili yim bɛn daa be o sani" }, { "english": "let me just pin him to the ground with one jab of this spear, I won't have to strike twice!", "dagbani": null }, { "english": "once, one time", "dagbani": "napɔŋ nyim" }, { "english": "they take the Lord's Covenant Box and go round the town once.", "dagbani": "bɛ zaŋ Yawɛ Daalikauli Adaka maa n-chaŋ gili tiŋ’ maa napɔŋ yim" }, { "english": "be faithful, honest", "dagbani": "ʒe yim" }, { "english": "get firm hold of it and teach people who are reliable.", "dagbani": "zaŋm’ li tom wuhi ninvuɣ’ shɛb’ bɛn ʒe yim" }, { "english": "I will go with my family", "dagbani": "A mi yi ti niŋ amiliya yi" }, { "english": "If you marry, be faithful to each other.", "dagbani": "n-ʒeya taba yim." }, { "english": "If you are not faithful to your God.", "dagbani": "yi yi bi ʒe yi Naawuni maa yim" }, { "english": "unfaithfulness", "dagbani": "bi ʒe yim" }, { "english": "you Israelites have worked works of unfaithfulness.", "dagbani": "yinim’ Izraɛlnim’ ni tum bi ʒe yim tuma" }, { "english": "he must not move his leg the least little bit.", "dagbani": "ŋun mira ka o lahi vuui o nampɔŋ maa hali yim gba" }, { "english": "Edom and Seir are the same.", "dagbani": "Ɛdom mini Siɛr nyɛla yim." }, { "english": "its length and breadth and height were the same.", "dagbani": "di wɔɣilim mini di yɛliŋ ni di dubu zaa nyɛ yim" }, { "english": "It is because of some old people they judge that all old people are the same.", "dagbani": "Ninkura shɛba n-chɛ ka bɛ zaŋ ninkura zaa niŋ yim." }, { "english": "All people will not be the same (equal).", "dagbani": "Salinim’ zaa ku be yim." }, { "english": "quickly, suddenly", "dagbani": "yim" }, { "english": "thereupon I saw my sheaf stand up.", "dagbani": "ka n ti nya ka n kabɔbili yiɣisi zani" }, { "english": "yourselves", "dagbani": "yimaŋmaŋa" }, { "english": "faith", "dagbani": "yimaani" }, { "english": "one by one", "dagbani": "yimbayimba" }, { "english": "times, one time after another", "dagbani": "yimyim" }, { "english": "You have blamed me ten times. [JOB 19:3]", "dagbani": "Yi galim ma yimyim bupia zuɣu" }, { "english": "I myself, Paul, repeatedly tried so many times to come.", "dagbani": "mmaŋ’ gari yimyim bushɛm ni n kana" }, { "english": "so many times", "dagbani": "yimyim paai shɛm" }, { "english": "so many times I have wanted to gather you like a hen gathers her chicks under her wings.", "dagbani": "yimyim paai shɛm ka n kul bɔri ni n laɣim ya kaman noo ni laɣind’ o bihi niŋdi o kpinkpana ni shɛm la" }, { "english": "one by one, each one.", "dagbani": "yimyim" }, { "english": "dust of Samaria will make a handful each for the people who follow me.", "dagbani": "yiniyini." }, { "english": "yours, you who, you [weak emphasis]", "dagbani": "yin" }, { "english": "you!", "dagbani": "yin" }, { "english": "one", "dagbani": "yin" }, { "english": "once", "dagbani": "yin4" }, { "english": "you should", "dagbani": "yin'" }, { "english": "don't change your lodgings", "dagbani": "yin’ di lan taɣiya yilikpɛrili" }, { "english": "God will come here to this country and rescue you, and when you go, you take my bones with you!", "dagbani": "Naawuni yi ti ka yaŋɔ tiŋgbɔŋ ŋɔ ni na ti tiligi ya, ka yi yɛn chaŋ, yin’ zaŋmiya n kɔba mali chaŋ." }, { "english": "If it (snakebite) is on his leg, get a bandage or cloth and tie the hollow of his leg.", "dagbani": "chinchini n lo o gbali lɔŋ maa." }, { "english": "come out", "dagbani": "yina" }, { "english": "one", "dagbani": "yindi" }, { "english": "one", "dagbani": "yini" }, { "english": "Jacob stayed with him one month.", "dagbani": "so ku lan beni ŋun ni laɣim kuŋkɔɣinzɔriba luɣ’ yini" }, { "english": "There will no longer be anyone to gather the refugees into one place.", "dagbani": "Zaŋmiya biŋgolinsi pihinu niŋ pateesa yini naŋgbambili" }, { "english": "Put fifty rings on the edge of one curtain.", "dagbani": "Bihi yi laɣindi gbɛra du’ yindi ka dooni n miriti taba, ka so mali dɔro ŋɔ bɛ puuni di ni tooi looi banla." }, { "english": "them has the disease it can infect the others.", "dagbani": "nyin bɔm binyɛri shɛŋa n ni yɛn kali ŋɔ ni zaɣi" }, { "english": "get one of these things which have been listed.", "dagbani": "yini get one of these thingswhich have been listed" }, { "english": "one ... the other", "dagbani": "yini ... dinla/yini" }, { "english": "one (animate)", "dagbani": "yino" }, { "english": "taken a wheel and put it in the other one", "dagbani": "Nimbihi ayi ku tooi lihi koliba ni, a kuli ni pɔbila yini ka zaŋ yini lihi." }, { "english": "Two eyes cannot look into a (narrow neck) bottle at the same time; you just close one and look with the other one.", "dagbani": "zaɣ'yini ‘one of them’." }, { "english": "X is at peace with the world", "dagbani": "X suhu dɔni luɣ' yini" }, { "english": "heart lies down in one place", "dagbani": "Lit: heart lies down in one place" }, { "english": "When Boaz had finished eating and drinking, he was in a good mood.", "dagbani": "nyu n-naai, ka o suhu dɔni luɣ’ yini" }, { "english": "'(N) of them'", "dagbani": "diba" }, { "english": "one third of them was destroyed", "dagbani": "dib' ata kam puuni zaɣ' yini saɣim" }, { "english": "out of every three of them, one was destroyed", "dagbani": "Lit: out of every three of them, one was destroyed" }, { "english": "the same", "dagbani": "yinsi" }, { "english": "she said the same thing to him (as she had said to the other people)", "dagbani": "o daa zaŋ yɛtɔɣ’ yini maa tɔɣis’ o" }, { "english": "All of them had the same appearance", "dagbani": "Di zaa kɔtomsi daa nyɛla zaɣ’ yinsi" }, { "english": "he wrote the same words that he had previously written", "dagbani": "o daa sabi yɛtɔɣ’ yinsi shɛŋa o ni daa tuui sab’ la" }, { "english": "A calabash from Diyali and a calabash from Dinŋa are the same.", "dagbani": "Diyali ŋmani mini Dinŋa ŋmani nyɛla zaɣ’ yini." }, { "english": "oneness, unity", "dagbani": "yinitali" }, { "english": "they let their oneness with Christ be a reality in their life together", "dagbani": "bɛ chɛ ka bɛ mini Masia zaɣ’ yinitali la leei zaɣ’ maŋli bɛ biɛhigu ni tab’ sani" }, { "english": "minus-one", "dagbani": "yinika" }, { "english": "He was king (in) Jerusalem 29 years (30 minus one).", "dagbani": "O daa di la nam maa Jɛrusalɛm yuun’ pihitayinika." }, { "english": "yours, you [pl. pron. emphatic/contrastive]", "dagbani": "yinima" }, { "english": "You people are my relatives.", "dagbani": "Yinima n-nyɛ n dɔɣiriba" }, { "english": "Whether you are a man or a woman and you take each other to court.", "dagbani": "Doo bee paɣa n-yi nyɛ a, ka yinim’ dee yi kpuɣi tab’ la kootu ni" }, { "english": "that fellow will become my slave and the rest of you will bear no guilt.", "dagbani": "dilan’ ni leei n dabili, ka yinim’ bɛn kpalim ku mali taali" }, { "english": "fellow will become my slave and the rest of you will bear no guilt.", "dagbani": "yi ‘[neutralsubject/possessive]’; ya ‘[neutral, object]’; tinima, bana ‘[1, 3 pers.]’; nyini ‘[sg.]’." }, { "english": "one by one (things)", "dagbani": "yiniyini" }, { "english": "Peter took matters one by one and explained them clearly to them.", "dagbani": "Pita daa gbaai yɛla maa yiniyini n-kahigiri wuhiri ba" }, { "english": "one-by-one (people)", "dagbani": "yinoyino" }, { "english": "one", "dagbani": "yino" }, { "english": "One servant can't serve two masters.", "dagbani": "Yiŋbi’ yino ku tooi jɛm duumanima ayi." }, { "english": "Hananiah who was one of them.", "dagbani": "Hanani ŋun daa nyɛ m mabihi ni yino la." }, { "english": "my brothers.", "dagbani": "Kootu puuni paɣ’." }, { "english": "Legal marriage is a matter of one man and one woman.", "dagbani": "Bua yino gbali bilisi ka pii." }, { "english": "People keep turning over the thighs of a slaughtered goat before they select the one that they want to buy.", "dagbani": "People keep turning over the\nthighs of a slaughtered goat before they select the one that they want to buy." }, { "english": "one alone, unique one", "dagbani": "yino gaŋa" }, { "english": "[inanimate]", "dagbani": "yini" }, { "english": "(at) once", "dagbani": "yim" }, { "english": "one after the other, one-by-one (people)", "dagbani": "yinoyino" }, { "english": "use a graver to engrave the names of the sons of Israel, one on each stone.", "dagbani": "a ti zaŋ chiriga chirigi Izraɛl bidibisi la yinoyino yuli pa" }, { "english": "one by one (things)", "dagbani": "yiniyini" }, { "english": "houses.people.", "dagbani": "yinsinima" }, { "english": "water grass", "dagbani": "yinyaŋ" }, { "english": "lunacy", "dagbani": "yinyari" }, { "english": "The speech in their mouths starts with foolishness and its end is spite and madness.", "dagbani": "Bɛ noya ni yɛtɔɣa piinimi ni jɛritali, ka naari ni putɔɣu ni yinyari." }, { "english": "If the cat sees something it doesn’t say anything, but if the dog sees the same", "dagbani": "Jɛŋkuno ni nya shɛli ka shini, dina ka baa nya ka yinyari yiɣisi." }, { "english": "thing, it goes crazy.", "dagbani": "kpe yinyari" }, { "english": "to become mad", "dagbani": "kpɛhi X yinyari" }, { "english": "to make X mad", "dagbani": "kpɛhi X yinyari" }, { "english": "I am not mad, but am speaking sane words and truth.", "dagbani": "n bi kpɛla yinyari, amaa nimmaŋtali yɛtɔɣa mini yɛlimaŋli ka n yɛra" }, { "english": "lunatic, mad person", "dagbani": "yinyaa" }, { "english": "lunatic, mad persons (plural)", "dagbani": "yinyahi" }, { "english": "I'm just talking as if I were mad!", "dagbani": "N kul tɔɣisirimi kaman yinyaa n-nyɛ ma la." }, { "english": "If you haven’t caught the mad man, how can you shave his hair?", "dagbani": "A yi bi gbaai yinyaa a pind’ o?" }, { "english": "Mad people conventionally go naked and don't trim or attend to their hair.", "dagbani": "Yinyaa kparisi doo ka doo niŋ nyamnyam di naaya." }, { "english": "A mad person makes a man angry and the angry man is", "dagbani": "yinyaa kparisi doo ka doo niŋ nyamnyam di naaya" }, { "english": "bold to face the mad person, that's the end of it.", "dagbani": "Yinyaa yi fa a kpalaŋa zɔra, ka a mi bi bo kpalaŋa so" }, { "english": "If a mad person runs away with your underwear and you don’t have any underwear on and you run after her/him, you’ll be taken to be a mad person.", "dagbani": "ka kariti o a zaɣim, nyin’ lee ti nyɛ yinyaa." }, { "english": "Did I tell you I was short of madmen?", "dagbani": "N yɛli ya ni yinyahi m-pooi ma?" }, { "english": "rabid dog", "dagbani": "baa yinyaa" }, { "english": "fool", "dagbani": "jɛrigu" }, { "english": "The person who is quiet is not a fool and the person who talks is not a mad person.", "dagbani": "Shini pala jɛrigu ŋun yɛra pala yinyaa." }, { "english": "insanity", "dagbani": "yinyatali" }, { "english": "I also tried to see what wisdom and folly and madness are like.", "dagbani": "N lan kpahim baŋ yɛm mini jɛrilim ni yinyatali ni nyɛ shɛm" }, { "english": "madness (apparent), madness caused by trypanosomiasis, lunacy", "dagbani": "yinyahili" }, { "english": "the likeness of madness", "dagbani": "yi ti zaŋ doo ŋɔ na ni o ti tumd’ o yinyahili tuma ŋɔ n tooni?" }, { "english": "you should bring this fellow here to do his mad stuff in my presence.", "dagbani": "yi ti zaŋ doo ŋɔ na ni o ti tumd’ o yinyahili tuma ŋɔ n tooni?" }, { "english": "lunacy", "dagbani": "yinyari" }, { "english": "The speech in their mouths starts with foolishness and its end is spite and madness.", "dagbani": "Bɛ noya ni yɛtɔɣa piinimi ni jɛritali, ka naari ni putɔɣu ni yinyari." }, { "english": "If the cat sees something, it keeps quiet; if the dog sees it he goes crazy.", "dagbani": "Jɛŋkuno ni nya shɛli ka shini, dina ka baa nya ka yinyari yiɣisi." }, { "english": "madness", "dagbani": "yinyari" }, { "english": "Note: ?? also rabies", "dagbani": "Note: ?? ale rabies" }, { "english": "wisdom.", "dagbani": "nimmaŋtali." }, { "english": "I am not mad, but am speaking sane words and truth.", "dagbani": "yɛlimaŋli ka n yɛra" }, { "english": "to show a great desire for sth., to yearn", "dagbani": "yiŋ" }, { "english": "home", "dagbani": "yiŋa" }, { "english": "a house, home", "dagbani": "yiŋa" }, { "english": "houses", "dagbani": "yinsi" }, { "english": "I went to the potter's house.", "dagbani": "n daa chaŋ yaɣimɛra maa yiŋa" }, { "english": "put them on the flat roofs of their houses.", "dagbani": "n-tamtam bɛ yinsi dufahira zuɣu an" }, { "english": "there while you get a bicycle, motorbike or car to take him home.", "dagbani": "Wubiga te tɛɣu m-mir’ yiŋa ni saɣim nɔbihi." }, { "english": "The hawk that built its nest near a house will destroy the chicks.", "dagbani": "ti maani ti yinsi shinshɛri puuni mini di nyaansi vɛnyɛlinga" }, { "english": "we keep the bathrooms in our houses clean inside and outside.", "dagbani": "Maliya kɔnyuri' suŋ yinsi." }, { "english": "Have clean drinking water in your houses.", "dagbani": "Maliya kɔnyuri' suŋ yinsi." }, { "english": "domestic guineafowl", "dagbani": "yili" }, { "english": "compound, consisting of several rooms or buildings", "dagbani": "yiŋa" }, { "english": "It is not right for my wife to be in the house of King David who was king of Israel.", "dagbani": "Di bi simdi ka m paɣ’ maa be Naa Dauda ŋun daa nyɛ Izraɛlnim’ naa ŋɔ yiŋa" }, { "english": "he did not live in a house, he just lived in the", "dagbani": "o mi daa bi gbɛri yiŋa; gbal’ kaba ni ka o daa kul gbɛra" }, { "english": "graveyard.", "dagbani": "labiri gɔhiri" }, { "english": "they were looking over the whole place, even in the house.", "dagbani": "bɛ ʒii zaa hali ni yiŋa" }, { "english": "at home", "dagbani": "yiŋa" }, { "english": "If you were absent from the house, the one who was present tells you what happened.", "dagbani": "Ŋun ka yiŋa wum yɛlli ŋun be yiŋa ni yɛli." }, { "english": "but Jacob stayed quietly at home.", "dagbani": "Yaakubu mi be baalim m-be yiŋa" }, { "english": "X is homesick.", "dagbani": "X suhu lu yiŋ'ni" }, { "english": "David grew homesick.", "dagbani": "Dauda suhu daa ti lu yiŋ’ ni" }, { "english": "a servant, domestic worker, 'house-boy'", "dagbani": "yiŋbia" }, { "english": "One servant can't serve two masters.", "dagbani": "Yiŋbi’ yino ku tooi jɛm duumanima ayi" }, { "english": "When the servant's master gets home.", "dagbani": "Yiŋbia maa yiŋlan’ maa yi ti kuna" }, { "english": "a king who called his servants.", "dagbani": "na’ so ŋun daa bol’ o yiŋbihi na" }, { "english": "one", "dagbani": "yiŋga" }, { "english": "the same [emphatic form]", "dagbani": "yiŋga" }, { "english": "two rams cannot drink water from one bucket; their horns will get entangled with one another.", "dagbani": "Piɛ’ lahi ayi ku tooi nyu kom bukati yiŋga ni, bɛ yila ni kpari taba." }, { "english": "their speech was the same/all one.", "dagbani": "bɛ yɛtɔɣa daa nye yɛtɔɣ’ yinsi" }, { "english": "Birds of a feather flock together.", "dagbani": "Nooŋa kɔb’ yinsi n-yiɣiri doli taba." }, { "english": "one", "dagbani": "yiŋgu" }, { "english": "male head of house, householder, 'landlord'", "dagbani": "yiŋlana" }, { "english": "master (of servants)", "dagbani": "yiŋlana" }, { "english": "When the servant's master gets home.", "dagbani": "Yiŋbia maa yiŋlan’ maa yi ti kuna" }, { "english": "household, 'house-people', family.", "dagbani": "yiŋnima" }, { "english": "when can I get time to make some effort to look after my own family as well?", "dagbani": "bɔ saha ka man’ lee yɛn zaŋ wolim gbaai ti n yiŋnim’ gba?" }, { "english": "I am not a fool that I laugh at the people in my house when they go to bed hungry.", "dagbani": "Pa jɛrigu nyɛ ma ka n yiŋnim’ gbɛri kom ka n lara." }, { "english": "The woman's house-people accept the", "dagbani": "Paɣ’ maa yiŋnim’ mi deerila puhigu maa ka di wuhi ni bɛ saɣiya." }, { "english": "The woman's house-people accept the greeting, and this shows that they agree.", "dagbani": "Paɣ’ maa yiŋnim’ mi deerila puhigu maa ka di wuhi ni bɛ saɣiya." }, { "english": "Use the chart below to enter a chart of your household.", "dagbani": "Zaŋmi aŋfooni-kahigirili din do gbunni ŋɔ n sabi a yiŋnim' aŋfooni kaligirili" }, { "english": "The sufferer's housepeople should encourage him/her to go to", "dagbani": "Bari maa yiŋnima tu ni bɛ kpaŋs’ o k’o chaŋ ashibiti maa" }, { "english": "hospital", "dagbani": "m ba yiŋnim’" }, { "english": "my father's household", "dagbani": "m ba mini m ma ni m mabihi ni bɛ ni su shɛb’ zaa" }, { "english": "my father and mother, my brothers and sisters, and all who belong to them", "dagbani": "m ba mini m ma ni m mabihi ni bɛ ni su shɛb’ zaa" }, { "english": "kin", "dagbani": "dɔɣira" }, { "english": "householder, house owner, landlord", "dagbani": "yiŋlana, yili yidana" }, { "english": "just now (past)", "dagbani": "yipa" }, { "english": "we are now reconciled to God by the death of his Son.", "dagbani": "simdi yipa kpe ti mini Naawuni sunsuuni o Bia la kum zuɣu" }, { "english": "your having come out of slavery to doing sin makes it possible for you now to become slaves to righteousness.", "dagbani": "yi ni yi alahichi tumbu dabitim ni la zuɣu chɛ ka yi yipa leela wuntia daba" }, { "english": "The stone", "dagbani": "Kuɣ’ shɛli yinim’ tammɛriba ŋɔ ni daa zaɣisi la n-yipa leei kuɣ’ gahindili" }, { "english": "that the masons rejected has become the chosen stone.", "dagbani": "Din yɛn chɛ ka naŋgbankpeeni ŋɔ tatabo ku lan beni." }, { "english": "What will prevent such disputes from arising is the recent enactment of PNDC ordinance 112 ...", "dagbani": "PNDC zaligu dim pahiri 112 ... la yipa beni maa." }, { "english": "finally, at long last.", "dagbani": "Dilaila ni daa baŋ ni Samsin yipa yɛl’ o yɛlimaŋli zaa maa ..." }, { "english": "that Samson had finally told her the full truth ...", "dagbani": "N-hii, pumpɔŋɔ a yipa kahigiri yɛri ti ... !" }, { "english": "Ah, now you are finally telling us clearly ... !", "dagbani": "Ah, now\nyou are finally telling us clearly ... !" }, { "english": "a hope that was better than it (the\nLaw) would then come.", "dagbani": "tahima suŋ din gari li yipa kana" }, { "english": "Then our national government buys the sheanuts from the women and sells them to", "dagbani": "Ti tiŋgbani ŋɔ gomnanti gba yipa dari kpihi paɣaba sani m-mali li kɔhiri\ntinduyanim zuɣu" }, { "english": "Then our national government buys the sheanuts from the women and sells them to international buyers.", "dagbani": "tinduyanim zuɣu" }, { "english": "long ago", "dagbani": "kurimbuni ha" }, { "english": "which was hidden in the old days but has recently been revealed in the open now.", "dagbani": "din daa sɔɣi kurimbuni ha, amaa ka yipa kahigi wuhi palɔni pumpɔŋɔ la" }, { "english": "Correl: which has recently been revealed in the open now.", "dagbani": "Ʒiɛmana din gari la puuni, Naawuni daa bi kahigi ashili ŋɔ" }, { "english": "In past ages God did not reveal this secret... but now he has finally revealed it.", "dagbani": "pumpɔŋɔ Naawuni yipa kahigi li" }, { "english": "otherwise", "dagbani": "di yi pa" }, { "english": "it if not.be", "dagbani": "Lit: it if not.be" }, { "english": "See", "dagbani": "pa" }, { "english": "undignified, wretched", "dagbani": "yirɛyire" }, { "english": "to treat somebody in an undignified manner", "dagbani": "niŋ X yirɛyire" }, { "english": "to be lost", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "it is not right that you should see your brother's cow or sheep which is lost and have no concern for it", "dagbani": "Di bi simdi ka a nya a mabia nahu bee o piɛɣu ni chaŋ yirigi ka a baɣa ka o ni" }, { "english": "to be startled", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "After that I woke up suddenly.", "dagbani": "Di nyaaŋa ka n daa yirigi neei." }, { "english": "The lion has roared and the land is in an uproar.", "dagbani": "Gbuɣim daa kumsi ni yirigi tiŋa." }, { "english": "to suffer a shock", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "to be careful, wary", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "apply yourselves carefully to praying to God.", "dagbani": "yirigimiya yimaŋ’ zuɣu suhiri Naawuni" }, { "english": "If you are careful about treatment you can get speedy relief.", "dagbani": "A yi daŋ yirigi amaŋ tibbu zuɣu a ni nya faako yom yom." }, { "english": "to blossom", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "produce flowers", "dagbani": "yirigi pum" }, { "english": "Lies produce flowers, but it is the truth that gets the golden fruits.", "dagbani": "Ʒiri yirigi pum, ka yɛlimaŋli deei walisalima." }, { "english": "The rod of punishment blossoms.", "dagbani": "Tibidarigibo jaangbee yirigi puma" }, { "english": "they decorated the walls and depicted cherubs and images of palmtrees and blossoming flowers on them.", "dagbani": "tipuma din yirigi ŋmahima pa di zuɣu" }, { "english": "the cherubs spread their wings above.", "dagbani": "Chɛrubinim’ maa daa yirigila bɛ kpiŋkpama zuɣusaa" }, { "english": "and took a length of cloth and spread it to cover the place where God was.", "dagbani": "ka zaŋ tani n-yirigi pili Naawuni biɛhigu shee maa" }, { "english": "and the hair of my body stood on", "dagbani": "n niŋbuŋ ni kɔbiri yirigi" }, { "english": "end.", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "forestall X", "dagbani": "yirigi X zuɣu" }, { "english": "plant", "dagbani": "yirigilinli" }, { "english": "bulbous plant", "dagbani": "yirigilinli" }, { "english": "the roots of which are used for medicine", "dagbani": "yirigilinli" }, { "english": "plant [sp.]", "dagbani": "yiriginli" }, { "english": "tatty", "dagbani": "yirimyirim" }, { "english": "plant", "dagbani": "yirigima" }, { "english": "bulbous plant, the roots of which are used for medicine.", "dagbani": "yiriginli" }, { "english": "the fellow should dress in rags and leave the hair unkempt, and cover the upper lip.", "dagbani": "dilan’ ŋun yɛm’ binchɛra, ka chɛ ka o zabiri yirimyirim, ka o pɔb’ o zuɣusaa naŋgbampibili" }, { "english": "foolishly, confusedly", "dagbani": "yiriŋ" }, { "english": "my mind is just confused", "dagbani": "n suhu kul be yiriŋ" }, { "english": "That is why my words have been wild", "dagbani": "ka n yɛri yiriŋ maa" }, { "english": "It is not right that we let water run out uncontrolledly behind our bathrooms, without a channel for it to follow", "dagbani": "Di bi simdi ni ti chɛ ka kom zɔri yiriŋ ti shinshɛri nyaansi ka ka so’ shɛli di ni yɛn doli" }, { "english": "blows the fire uncontrolledly.", "dagbani": "" }, { "english": "worthlessly, good-for-nothing.", "dagbani": "none provided" }, { "english": "to no purpose, idly, carelessly.", "dagbani": "none provided" }, { "english": "Nowadays pointless bushfires are set in the following ways:", "dagbani": "Pumpɔŋɔ mɔ nyobu yiriŋ maa mi ni doli so shɛŋa m-bɔŋɔ:" }, { "english": "It is not right that we should squat in the bush or defecate carelessly in our living", "dagbani": "Di bi simdi ka ti damdiri yɔɣuni bee n-nyeri bindi yiriŋ ti bɛhigu shee." }, { "english": "He who gets something and misuses it will use it wisely when he gets it another time.", "dagbani": "Ŋun nya ka di yiriŋ yi lahi nya, o ni baŋ gbibbu." }, { "english": "'Ye shall not take the name of the Lord your God in vain.'", "dagbani": "Miriya ka yi booni Yawɛ ŋun nyɛ yi Naawuni ŋɔ yuli yiriŋyiriŋ." }, { "english": "He drove the lorry carelessly.", "dagbani": "O duhi loori maa yiruŋ." }, { "english": "The dirt from the sweeping done by a new wife is put", "dagbani": "Paɣ’ palli saɣiri bahirila yiruŋ." }, { "english": "anywhere", "dagbani": "yoli(yoli)" }, { "english": "Miriya ka yi booni man", "dagbani": "Yawɛ ŋun nyɛ yi Naawuni ŋɔ yuli yoliyoli" }, { "english": "roam about aimlessly", "dagbani": "go yiruŋ" }, { "english": "rise, get up", "dagbani": "yirisi" }, { "english": "I lie down and sleep, and get up again.", "dagbani": "N dooni gbihira, ka lan yirisira" }, { "english": "plentifully, very much", "dagbani": "yiruŋ" }, { "english": "I will beat you very much.", "dagbani": "N ni bu a yiruŋ." }, { "english": "Jesus Christ.", "dagbani": "Yisa Masia" }, { "english": "our Lord Jesus Christ.", "dagbani": "ti Duuma Yisa Masia" }, { "english": "Jesus", "dagbani": "Masia" }, { "english": "See main entry: yili. hanging.", "dagbani": "yiina" }, { "english": "to shut", "dagbani": "yo" }, { "english": "pour it into a bottle or tin and use its lid to close its opening", "dagbani": "kpaa li n-niŋ luɣuluɣu bee kuŋkɔŋ ni ka zaŋ di binyɔrigu n-yo di noli" }, { "english": "God shut Noah into the boat", "dagbani": "Naawuni daa yo Nuhu niŋ ŋariŋ maa ni" }, { "english": "You don’t close the gate to your fowls’ pen before they have entered", "dagbani": "A nɔhi bi kpɛra ka a yɔra" }, { "english": "to push, slam something shut", "dagbani": " daai yo" }, { "english": "I have opened a door for you and no one will be able to shut it.", "dagbani": "yoola dunoli n-tin ya, ka so ku tooi daa' li yo" }, { "english": "resist, stand against", "dagbani": " zaŋ nyɔɣu yo" }, { "english": "Nobody will be able to resist you.", "dagbani": "So ti ku tooi zaŋ no nyɔɣu yɔn ya" }, { "english": "(shut-and-) lock", "dagbani": "kpari" }, { "english": "open", "dagbani": "Cpart: yooi" }, { "english": "unlock", "dagbani": "kparigi" }, { "english": "to pay, pay for", "dagbani": "yo" }, { "english": "Those who buy and don’t pay can’t buy any more.", "dagbani": "Bɛn da m-bi yo ku lan da." }, { "english": "they gave money to pay the masons and carpenters.", "dagbani": "bɛ daa ti liɣiri ni bɛ zaŋ yo tammɛriba mini kapintanima" }, { "english": "If you buy a water yam and pay for it, it is because of laabakɔ", "dagbani": "A yi da nyuwɔɣu ka yo, laabakɔ zuɣu." }, { "english": "they will no longer pay any sort of tax", "dagbani": "bɛ ku lan yo farigu balibu kam n-ti a" }, { "english": "you. [EZR 4:13]", "dagbani": "Bɛn kpuɣiri tab’ ŋɔ yi niŋ bɛ niŋsim zaa ka yo sam’ shɛli zaligu ni wuhi n-naai" }, { "english": "When those who are getting married have done all they need to do and paid the legal fee.", "dagbani": "yi di ba zalinsi n-zaɣisi ba yɔbu you cheated them and refused to pay them. [JAS 5:4] Ŋme n-ti ma pala yo n-ti ma. To beat someone for me is not to pay (my debts) for me (for the beating). yo samli ku ‘defray; 'pay" }, { "english": "debt/charge settle", "dagbani": "yo samli" }, { "english": "They pay me back evil for good.", "dagbani": "Bɛ zaŋla zaɣ’ biɛɣu n-yo ma zaɣ’ viɛlli samli" }, { "english": "Pl: yɔra.", "dagbani": "yo" }, { "english": "to trot (of a horse)", "dagbani": "yo" }, { "english": "to rain steadily but not hard.", "dagbani": "yo" }, { "english": "to be expected now, 'to be near'", "dagbani": "yɔra" }, { "english": "His coming is not to be expected now.", "dagbani": "O na bi yo kandina" }, { "english": "It is not yet near (of time).", "dagbani": "Di na bi yo" }, { "english": "to make a noise", "dagbani": "yo vuri" }, { "english": "make a noise", "dagbani": "yo vuri" }, { "english": "I did see a crowd making a noise, but I didn't find out what it was.", "dagbani": "n di nya zama ni laɣim yo vuri, amaa n di bi baŋ di ni nyɛ shɛli." }, { "english": "He will let you be laughing and making a noise with joy.", "dagbani": "O ni lan chɛ ka a lara, ka yɔri vuri ni suhupiɛlli." }, { "english": "(of a large number of people) to give a response to the singing of one person, to repond in a chorus, shout out", "dagbani": "yɔri saɣi" }, { "english": "together", "dagbani": "(IM)" }, { "english": "Sim", "dagbani": "tahi" }, { "english": "vuri", "dagbani": "one" }, { "english": "Sim", "dagbani": "ŋuhi" }, { "english": "See", "dagbani": "vuyɔbo" }, { "english": "See", "dagbani": "vuyɔra" }, { "english": "forest", "dagbani": "yo" }, { "english": "woodland", "dagbani": "yo" }, { "english": "jackal", "dagbani": "yɔbaa" }, { "english": "'fox' (Gh.) Canis adustus", "dagbani": "yɔbaa" }, { "english": "cape hunting dog", "dagbani": "yɔbaa" }, { "english": "They will be killed with a sword and jackals eat them.", "dagbani": "Bɛ ni zaŋ takɔbi ku ba; ka yɔbahi ŋub’ ba." }, { "english": "Even jackals and ostriches will praise me.", "dagbani": "Hal yɔbahi mini taatahi gba ni paɣi ma." }, { "english": "large termite", "dagbani": "yɔbili" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yabili" }, { "english": "a wild goat", "dagbani": "yɔbua" }, { "english": "Wild goats are on the high mountains.", "dagbani": "Yɔbuhi bela zoya din du pam zuɣu" }, { "english": "the circumcised penis", "dagbani": "yɔgundili" }, { "english": "the circumcised penis", "dagbani": "yɔgunda" }, { "english": "to put rafters on a house", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "to put rafters on a house", "dagbani": "yɔɣira" }, { "english": "to sprinkle liquids, water a garden", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "you went on foot to draw water to water it like a vegetable garden.", "dagbani": "yi chanila yi naba zuɣu ti ŋɔŋ kom na ti yɔɣi li kaman ʒiɛvari" }, { "english": "I dug reservoirs and drew water to water them (orchards).", "dagbani": "n daa gbi mɔɣa ŋ-ŋɔŋdi di kom yɔɣiri li" }, { "english": "to swagger", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "surround, besiege", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "to stir, swish sth.", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "swagger around", "dagbani": "Jɛrusalɛm n-yɔɣiri gindi" }, { "english": "errors", "dagbani": "ŋmǫri" }, { "english": "to whip sb.", "dagbani": "yɔɣi fiɛbiga" }, { "english": "unicorn", "dagbani": "yɔɣibee" }, { "english": "unicorn", "dagbani": "yɔɣibɛhi" }, { "english": "pumpkin", "dagbani": "yɔɣili" }, { "english": "pumpkin (plural)", "dagbani": "yɔɣa" }, { "english": "Although there is no corn yet and the ... trees and pumpkins ... have not yet fruited.", "dagbani": "Hal kawana ni lan kani, ka ... tihi ni yɔɣa ... na bi wal’ la zaa yoli" }, { "english": "gourd used in tanning leather", "dagbani": "yɔɣili" }, { "english": "gourd used in tanning leather (plural)", "dagbani": "yɔɣa" }, { "english": "one went to look for vegetables and found a bush gourd and picked it and carried it back.", "dagbani": "yino daa yi n-chaŋ ni o ti bo ʒiɛvari na nti nya mɔɣu ni yɔɣili m-pɔhi li buɣi na" }, { "english": "See", "dagbani": "yɔtuŋ" }, { "english": "rafter", "dagbani": "yɔɣirili" }, { "english": "they should pull a rafter out of (his) house and set it up and hang him on it", "dagbani": "bɛn’ darigim’ ŋooi (o) yiŋ’ yɔɣirili n-zaŋ li sa n-zaŋ o yil li" }, { "english": "it (neem) gives us the rafters we use to roof our rooms", "dagbani": "di (nyimsa) tiri ti yɔɣira ka ti mali pindi ti duri" }, { "english": "The central supporting pole of the roof is carrying the rafters, the plaited grass that is fastened on the rafters before", "dagbani": "Daantaliga ʒiri yɔɣira ka ʒiri gurilo ka ʒiri mɔri" }, { "english": "the grass is put on the roof, and it also carries the grass.", "dagbani": "moli, yɔɣi ‘to put on rafters’." }, { "english": "ghosts", "dagbani": "yɔɣisi" }, { "english": "to sprinkle a liquid, water a garden", "dagbani": "yɔɣisi" }, { "english": "sprinkle powder", "dagbani": "yuɣisi" }, { "english": "or not/what?, eh?", "dagbani": "yɔɣɔ" }, { "english": "Could this possibly be the descendant of King David?", "dagbani": "Dauda yaaŋa n-ni bala yɔɣɔ?" }, { "english": "Can someone have brought him something to eat?", "dagbani": "bindirigu na ti ti o ka o di yɔɣɔ?" }, { "english": "what?", "dagbani": "yɔɣɔ" }, { "english": "hole, hollow opening", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "holes", "dagbani": "yɔɣiri" }, { "english": "They don’t catch a live bee and force it into a hole in a tree.", "dagbani": "Bɛ bi gbaari shi’ niɔŋ n-kpɛhiri tia yɔɣu ni." }, { "english": "The bird that knows a hole in a tree will be safe from the rain.", "dagbani": "Nooŋa ŋun baŋ yɔɣu ni tiligi saa." }, { "english": "(they) threw it into a hole in the baobab.", "dagbani": "(bɛ) bahi tua maa yɔɣu maa ni" }, { "english": "cave", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "hole in the ground", "dagbani": "bɔɣili" }, { "english": "hole (general)", "dagbani": "voli" }, { "english": "bush country, wilderness", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "Your lover is still searching for the left-over millet in the bush.", "dagbani": "maam na be kayiha yɔɣu." }, { "english": "No matter how small a blessed tree is, it will become a forest.", "dagbani": "tibila yi kuli pɔri kabo di nin lɛbigi yɔɣu." }, { "english": "When they were in the wilderness for 40 years.", "dagbani": "Bɛ ni daa be yɔɣu maa ni yuun’ pihinahi la" }, { "english": "go to ~ (idiom: go to W.C., latrine)", "dagbani": "chaŋ/damdi yɔɣu ni" }, { "english": "If you say you will not accompany a slave to go to toilet, you will rather trace the footprints of his fæces.", "dagbani": "A yi yɛli ni a ku biɛli dabili yɔɣuni, a lee n-ti biɛhi (kari) o bindi naba." }, { "english": "the horns are what gore the powers of this world who scattered the Judahites into the bush.", "dagbani": "nyɛla din ʒe dunia ŋɔ yikonim’ bɛn daa wurim Judanim’ ... kpɛhi yɔɣu la" }, { "english": "To put a stop to a fight, and to bring things under control by making a final decision.", "dagbani": "bo kulagaa niŋ yi nɛma ni, ka yi yi ti yi kpaŋa ni yi ti damdi yɔɣuni, ka yi zaŋ li gbi bɔɣili pi yi bindi maa." }, { "english": "As part of your equipment you are to have a trowel, and when you squat outside, you are to scrape a hole with it and then turn and cover your excrement.", "dagbani": "Ti yi damdi yɔɣuni m-miri ti biɛhigu shee, di nyom tooi ʒiri dɔriti na." }, { "english": "If we squat in the bush near our living area, the stink can bring diseases.", "dagbani": "Yaa na’ sɔ n-daa pii o bi’ yino ni o cham yɔɣu ni ti kuri valisi na ka o diri bim." }, { "english": "to go hunting", "dagbani": "chaŋ yɔɣu" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "One day when he went to the bush he killed", "dagbani": "Dahinshɛli k’ o ti chaŋ yɔɣu ŋɔ ni nti ku la vali biɛɣu." }, { "english": "so that he could eat broth.", "dagbani": "ka o diri bim." }, { "english": "bad game", "dagbani": "da5 yɔɣu" }, { "english": "He got lost in the bush.", "dagbani": "O daari la mɔɣu" }, { "english": "If you leave the path and wander into the bush, you will surely come back when you are pierced with thorns.", "dagbani": "A yi che soli ka dari mɔɣu goo yi ti kuhi a, a ni labina" }, { "english": "wandering", "dagbani": "yɔɣu dabu" }, { "english": "In the days of her Jerusalem's) affliction and wandering.", "dagbani": "Jɛrusalɛm wahala mini o yɔɣu dabu dabisa la puuni" }, { "english": "go astray", "dagbani": "kpe yɔɣu" }, { "english": "go into the bush", "dagbani": "kpe yɔɣu" }, { "english": "I have gone astray like a lost sheep.", "dagbani": "N kpɛla yɔɣu kaman piɛ’ so ŋun bɔrigi la" }, { "english": "lead X astray", "dagbani": "kpɛhi X yɔɣu" }, { "english": "liquor ... the person who lets it lead him astray has no sense.", "dagbani": "dam ... ninvuɣ’ so ŋun chɛ ka di kpɛh’ o yɔɣu nyɛla ŋun ka yɛm" }, { "english": "Driving out nations and their gods.", "dagbani": "Bee n-kari zuliya shɛb’ mini bɛ buɣa zaa kpɛhi yɔɣu" }, { "english": "to go and not return", "dagbani": "yi" }, { "english": "come back from", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "Joab came back from pursuing Abner.", "dagbani": "Jɔab daa yi Abinɛr karibu maa yɔɣu labina Joab" }, { "english": "Joab got back from a raid.", "dagbani": "Jɔab daa yi ŋmɛnditoli yɔɣu paai na" }, { "english": "The one who does not know the bush wanders about in the high grass.", "dagbani": "Ʒi yɔɣu dari gbɔŋgu." }, { "english": "Yogu, epithet for Dagbon.", "dagbani": "Yogu" }, { "english": "The problems of Dagbon are like the legs of a", "dagbani": "Yɔɣu yɛla ŋmanila paaŋ’ gbaya." }, { "english": "sat on the skins of Yendi.", "dagbani": "Nira ŋun bɔbi ka yi daa chaŋ ni yi ti nya?" }, { "english": "Was it someone dressed in fine clothes that you went to see?", "dagbani": "naɣichinsi." }, { "english": "to equip, dress, ornament.", "dagbani": "a zaŋ kpariti maa mini wɔhu maa ti a kpambaliba ni yino n-chɛ ka" }, { "english": "get the robes and horse and give them to one of your senior elders so that he should use them to equip", "dagbani": "o zaŋ li ti bɔbi (o)" }, { "english": "I have laid out my decorated couch.", "dagbani": "N bɔbi n gar’ bila zali." }, { "english": "the last-but-one step in the observance of funeral rites of a chief", "dagbani": "lɔɣiri bɔbbu" }, { "english": "if a woman wears a headscarf that covers her cheeks, it shows that she is disrespectful.", "dagbani": "paɣa yi bɔbi bɔbiga n zaŋ gbiligi o tapaɣa di wuhirimi ni o nyɛla ninchini lana" }, { "english": "They used strips of cloth from the weavers to put round their heads.", "dagbani": "ka bɛ daa yi mali bɔbira" }, { "english": "To put on a headtie properly is to put it on and cover the head well.", "dagbani": "Bɔbiga bɔbibu viɛnyɛliŋga nyɛla ŋun bɔbi n limsi o zuɣu viɛnyɛliŋga." }, { "english": "put on a turban", "dagbani": "bɔbi bantabiga" }, { "english": "harass, oppress", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "the child is a great nuisance to its mother.", "dagbani": "Bi’ maa bɔbi o ma pam." }, { "english": "to grip, hug", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "he jumped up and ran to meet him and grasped him and hugged him with joy.", "dagbani": "o yiɣisi zo nti tuh’ o soli m-bɔbi gbaag’ o ni suhupiɛlli" }, { "english": "he came rushing out to him and hugged him and sucked his cheek.", "dagbani": "o guui ka o sanna nti bɔb’ gbaag’ o m-mɔɣis’ o kpariŋ" }, { "english": "'head-tie', headscarf, headkerchief", "dagbani": "bɔbiga" }, { "english": "women", "dagbani": "paɣa" }, { "english": "if a woman wears a headscarf that covers her cheeks, it shows that she is disrespectful.", "dagbani": "paɣa yi bɔbi bɔbiga n zaŋ gbiligi o tapaɣa di wuhirimi ni o nyɛla ninchini lana" }, { "english": "To put on a headtie properly is to put it on and cover the head well.", "dagbani": "Bɔbiga bɔbibu viɛnyɛliŋga nyɛla ŋun bɔbi n limsi o zuɣu viɛnyɛliŋga." }, { "english": "So, then, here in Dagbong hats and head-ties and different sorts of veils are very widely worn.", "dagbani": "sariti balibu nim niŋ baayana Dagbɔŋ." }, { "english": "a herd flock, swarm", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "a herd flock, swarm", "dagbani": "bɔbugu" }, { "english": "A herd of pigs were near there.", "dagbani": "Kuruchu bɔbigu daa ʒe kpaŋ’ ha" }, { "english": "The dwarf tortoise is easily recognized when it is in a crowd of (ordinary) tortoises.", "dagbani": "Kpakpili bɔbigu shee ka bɛ baŋdi kpakpili diɣili." }, { "english": "a crowd, large number of ...", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "My name is 'Legion'.", "dagbani": "N yuli m-booni Bɔbigu." }, { "english": "AIDS is a crowd", "dagbani": "AIDS nyɛla dor’ bɔbigu" }, { "english": "AIDS is a syndrome of diseases that attack someone whose body is weakened by advanced HIV.", "dagbani": "din laɣindi gbaari nira HIV yi ti chɔɣisi naai a niŋgbuna." }, { "english": "Communal work is good, but it is hard to provide food for all the people who come to work on a communal project.", "dagbani": "Bɔbigu nyaɣisa bɔbigu dihibu n-to." }, { "english": "Many tribes celebrate a (first-) yam-eating festival.", "dagbani": "Zuliya bɔbigu n-puhiri nyuli dibu chuɣu maa." }, { "english": "to travel", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "travel far", "dagbani": "ŋme bɔbigu" }, { "english": "attire, costume, vestments", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "regalia", "dagbani": "nam bɔbiri" }, { "english": "oppress, compel", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "to smear, paint sth. with substance", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "wounds and applied oil to them.", "dagbani": "paɣ’ o dansi maa, ka niŋ kpam bɔbili li he" }, { "english": "Eating and", "dagbani": "Diri ka nyuri viɛnyɛla pala kpam din bɔbilindi nuhi" }, { "english": "drinking well is not pomade to rub on your hands.", "dagbani": "Chɛ ka m bɔbili gbaai duu ŋɔ ni tam daantal’ shɛŋa zuɣu n-zaŋ mmaŋ’ dalim li." }, { "english": "Let me feel and hold the posts the building stands on and lean myself against them.", "dagbani": "bɔbindi gindi wuntaŋ’ ni kaman yuŋ la" }, { "english": "they are groping around in the daytime as if it were night.", "dagbani": "pa'" }, { "english": "cricket.", "dagbani": "Naawuni tiri kalana pini di biɛri yɔɣunima ku tooi deei." }, { "english": "hollow", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "Its centre is hollow.", "dagbani": "di puuni nyɛ zaɣ’ yɔɣu." }, { "english": "A tree without holes has bees in it; we won’t talk about a hollow tree.", "dagbani": "Tia muni kpe shihi bɛ di ti yɛri tiyɔɣu yɛla." }, { "english": "He ran away to hide in a hollow kapok tree.", "dagbani": "o di zo nti ŋunila gunyɔɣu ni" }, { "english": "invisible persons believed to inhabit certain places, 'ghosts'", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "'ghost'", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "A bad child’s ghost becomes an old man’s ghost.", "dagbani": "Bibila yɔɣu ŋun’ niŋdi kpeen' kuri' yɔɣu." }, { "english": "a disease that causes swelling, carbuncle", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "This tree (baobab) and its fruit-shells can both make lye which is used for soap-making and also to cure boils.", "dagbani": "mali duɣiri chibo ka lam mali tibiri yɔɣu." }, { "english": "to swell", "dagbani": "mɔri" }, { "english": "anthrax", "dagbani": "duɣiri" }, { "english": "the foreskin of the penis", "dagbani": "yɔgbɔŋ" }, { "english": "to open many outlets", "dagbani": "yɔhi" }, { "english": "to hoot at", "dagbani": "yɔhi" }, { "english": "to shout at in derision", "dagbani": "yɔhi" }, { "english": "people shout at them like thieves", "dagbani": "niriba yɔhiri ba mi kaman tayiɣ’ la" }, { "english": "to deceive, coax, bluff", "dagbani": "yɔhim" }, { "english": "to deceive, coax, bluff", "dagbani": "yɔhinda" }, { "english": "to deceive, coax, bluff", "dagbani": "yɔhiŋgu" }, { "english": "Who will entice Ahab into attacking Ramoth Gilead and going to his death there?", "dagbani": "Ŋuni n-lee yɛn yɔhim Ehab ka o chaŋ ti lu Ramɔtigiliad?" }, { "english": "You-people who deceive folk, why ... ?", "dagbani": "Yinim’ bɛn yɔhindi niriba ŋɔ, wula ... ?" }, { "english": "(they) use nice words and sweet talk to deceive the naïve.", "dagbani": "(bɛ) mali yɛtɔɣ’ suma mini naŋgbammalisim yɔhindi bɛn tɛha bi zilima." }, { "english": "They deceive the child and beat him", "dagbani": "Bɛ yɔhimdila bia ka nyiir’ o" }, { "english": "It is by coaxing (deceiving) that one gets a bite of a child’s yam.", "dagbani": "bɛ ŋmani ʒiri ka bɛ yɔhindi bɛ taba zaŋ chaŋ di polo" }, { "english": "(they) tell lies and deceive people about it.", "dagbani": "bɛ ŋmani ʒiri ka bɛ yɔhindi bɛ taba zaŋ chaŋ di polo" }, { "english": "to dupe", "dagbani": "yɔhim fa" }, { "english": "to tempt", "dagbani": "Ka paɣ’ maa yɛli, “Wahu n-yɔhim ma ka n di li.”" }, { "english": "And the woman said \"The serpent tempted me and I did eat.\"", "dagbani": "Ka paɣ’ maa yɛli, “Wahu n-yɔhim ma ka n di li.”" }, { "english": "and I did eat.", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun yɛli lala nyɛla ninvuɣ’" }, { "english": "Satan, 'the Deceiver'", "dagbani": "Yɔhinda" }, { "english": "Such a person is a deceiver and the Enemy of Christ.", "dagbani": "yɔhinda ni Masiachihira." }, { "english": "deceiver", "dagbani": "yɔhinda" }, { "english": "deceivers", "dagbani": "yɔhindiba" }, { "english": "there will be a stubborn, vicious, and deceitful king", "dagbani": "na’ so ni ti yiɣisi n-nyɛ hal’ kpiɔŋlana ni baŋda ni ninvuɣ’ yɔhinda" }, { "english": "deceitful people, who lead others into error by the tricks they invent", "dagbani": "ninvuɣ’ yɔhindiba bɛn zaŋ yɛnkiŋkabina soli birigi niriba la ni zaŋ yɔhiŋgu wuhibu" }, { "english": "deceit", "dagbani": "yɔhiŋ" }, { "english": "Dishonest scales for measuring things are what is taboo to the Lord.", "dagbani": "Yɔhiŋ sania zaŋ zahim binyɛra nyɛla din chihiri Yawɛ sani." }, { "english": "Fine clothes are deceptive.", "dagbani": "Nɛma nyaɣinyaɣi nyɛla yɔhiŋ." }, { "english": "temptation", "dagbani": "yɔhiŋ" }, { "english": "hardy tree, roots used as medicine", "dagbani": "yokaɣiŋga" }, { "english": "trees, roots used as medicine", "dagbani": "yokaɣinsi" }, { "english": "A type of tree used for rafters", "dagbani": "yokepale" }, { "english": "A type of tree used for rafters", "dagbani": "yɔɣikpaliga" }, { "english": "pubic hair", "dagbani": "yokɔbigu" }, { "english": "foreskin", "dagbani": "yokoligu" }, { "english": "foreskins", "dagbani": "yokola" }, { "english": "foreskin", "dagbani": "yokol' gbɔŋ" }, { "english": "Philistines' foreskins", "dagbani": "Filistianim’ yokol’ gbana kɔbiga 100" }, { "english": "uncircumcised penis", "dagbani": "yokoligu" }, { "english": "foreskin", "dagbani": "yokol' gbɔŋ" }, { "english": "An impotent man should not insult a man with an uncircumcised penis.", "dagbani": "Yokpiŋlana di turi yokoligulana." }, { "english": "uncircumcised penis", "dagbani": "yɔgundili" }, { "english": "uncircumcision", "dagbani": "yɔgundili" }, { "english": "foreskin", "dagbani": "yokoligbɔŋ" }, { "english": "sperm, semen", "dagbani": "yokom" }, { "english": "man's semen", "dagbani": "doo yokom ni" }, { "english": "woman's vaginal mucus", "dagbani": "paɣa pan’ kpam" }, { "english": "it (HIV infection) is also in the body-fluids of sexual intercourse", "dagbani": "ka lan be doo mini paɣa taba bɔbu saha dɔbilim" }, { "english": "an impotent penis", "dagbani": "yokuŋ" }, { "english": "impotent man", "dagbani": "yɔkpiŋlana" }, { "english": "It is the woman who wants to suffer a loss that marries an impotent man.", "dagbani": "Paɣa ŋun bɔri o daashaara ŋuna n-kuni yɔkpiŋlana." }, { "english": "penis", "dagbani": "yoli" }, { "english": "penis (plural)", "dagbani": "yɔya" }, { "english": "The penis is like a shea fruit, if you taste it (bite off some), you will return for more.", "dagbani": "Yoli ŋun ŋmanila taani, a yi nyi li, a ni lan labina." }, { "english": "If a man is castrated.", "dagbani": "Bɛ ni ŋmahim do’ so lana bee bɛ ni ŋmaai do’ so yoli" }, { "english": "The man who has no penis will not reject a short penis.", "dagbani": "Ŋun ka yoli bi zaɣisi yɔŋmaa." }, { "english": "have an erection", "dagbani": "yoli yiɣisi" }, { "english": "If you are to have sex with a young girl, it is good to make your penis relax for when it has completely entered then you can make it rise up.", "dagbani": "A yi n-yɛn nyɛbi bibila pani ŋuna faashee a pulila a yoli sɔŋ, di yikpe n-naai ka a naan-yi yiɣisi li zali." }, { "english": "A bachelor has no wife, so what is his penis becoming erect to do?", "dagbani": "Dakoli ka paɣa ka o yoli yiɣisiri ni di niŋ bɔ?" }, { "english": "wick (of lamp)", "dagbani": "pani" }, { "english": "vagina", "dagbani": "yokɔbigu" }, { "english": "placenta, after-birth (of humans)", "dagbani": "yoli" }, { "english": "placenta, after-birth (of humans)", "dagbani": "biɛri" }, { "english": "placenta, after-birth (of humans)", "dagbani": "dɔɣinto" }, { "english": "placenta, after-birth (of humans)", "dagbani": "na" }, { "english": "placenta, after-birth (of humans)", "dagbani": "tolana" }, { "english": "(of animals)", "dagbani": "zoli~zoligu" }, { "english": "uselessly, in vain, without cause", "dagbani": "yoli" }, { "english": "although, in spite of the fact that", "dagbani": "hal ... zaa yoli" }, { "english": "though they once had lands of their own", "dagbani": "hal bɛ ni daa kul deei tiŋgbani paliti n-leei bɛ din’ la zaa yoli" }, { "english": "Although there is no corn yet and the ... trees and pumpkins ... have not yet fruited", "dagbani": "Hal kawana ni lan kani, ka ... tihi ni yɔɣa ... na bi wal’ la zaa yoli" }, { "english": "As you have planned to build a temple..., that is good.", "dagbani": "nyini n-yɛn me n jɛmbu duu maa" }, { "english": "But in spite of that, it is not you who will build my temple.", "dagbani": "Dɔɣiripaɣ’ pini pa la din yoli pumpɔŋɔ, dama di mali yɛlmuɣsira pam." }, { "english": "Gifts to a new mother are no laughing matter nowadays, because it is a considerable burden.", "dagbani": "Amaa bɛ gba ni ti bahi yoli" }, { "english": "But they too will all come to ruin.", "dagbani": "zaa." }, { "english": "God so loved the people of world that he gave them his only son, so that whoever put his faith in him should not be lost but get to get endless life.", "dagbani": "Naawuni yuri dunianim’ hal ti zaŋ o Bi’ gaŋa ti ba niŋunkam niŋ o yɛda ti ku bahi yoli, amaa o ni ti nyala nyɛvili din ka bahigu." }, { "english": "you must repent, otherwise you also will", "dagbani": "shee yi niŋ tuuba, di yi pa lala yi zaa gba ni ti bahi yoli" }, { "english": "come to a bad end", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn tuhir’ a mi ni kpalim yoli" }, { "english": "the people who fight against you will perish", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn tuhir’ a ni ti\nbahi yoli" }, { "english": "the people who fight against you will come to an end", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn tuhir’ a ni ti\nbahi yoli" }, { "english": "to ruin X", "dagbani": "bahi X yoli" }, { "english": "the nation that almost destroyed them", "dagbani": "zuliya shɛb’ bɛn bahiri ba yol’ la" }, { "english": "will perish", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn tuhir’ a ni ti\nbahi yoli" }, { "english": "the nation that almost destroyed them", "dagbani": "zuliya shɛb’ bɛn bahiri ba yol’ la" }, { "english": "will perish", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn tuhir’ a ni ti\nbahi yoli" }, { "english": "the nation that almost destroyed them", "dagbani": "zuliya shɛb’ bɛn bahiri ba yol’ la" }, { "english": "'You must make these models of the tumours and of the mice that are ravaging your country'.", "dagbani": "niŋ X yoli" }, { "english": "make X feel sorry", "dagbani": "n ni daa chɛ ka alɔbo shɛli lu yi zuɣu maa, di lan niŋ ma yoli pam I relent concerning the disaster that I have brought on you. [JER 42:10]" }, { "english": "to adopt a bad habit", "dagbani": "kpe yoli yoli" }, { "english": "free, gratis, for nothing.", "dagbani": "Ayuba Naawuni zɔbo maa nyɛla yoli? Does Job fear God for nothing? [JOB 1:9]" }, { "english": "We remember the fish we ate in Egypt at no cost--also the cucumbers, melons, leeks, onions and garlic.", "dagbani": "teei ti ni daa yi ŋubiri zahim shɛli yoli Ijipti la mini kukombanim’ ni watamilo ni gabo ni alibarisa ni tafarinom la yɛla" }, { "english": "vain", "dagbani": "'yoli" }, { "english": "useless, worthless.", "dagbani": "'yoli." }, { "english": "You useless fellow! ", "dagbani": "Nyin’ zaɣ’ yoli ŋɔ!" }, { "english": "spiteful words", "dagbani": "yɛtɔɣ’ yoya" }, { "english": "arrogant men", "dagbani": "'yɔya" }, { "english": "Murderer! Criminal!", "dagbani": "nyin’ ninvuɣ’ kur’ ŋɔ,\nnyin’ ninvuɣ’ yoli ŋɔ." }, { "english": "Johanan", "dagbani": "Jɔhanan" }, { "english": "utterance of bad or evl things", "dagbani": "naŋgban' yoli" }, { "english": "a person who is fond of uttering bad or evil statements", "dagbani": "naŋgban' yoli lana" }, { "english": "unnecessary criticism", "dagbani": "Yi tɔɣisi ma yɛtɔɣ’ yoya." }, { "english": "to soothe to sleep, be nursemaid to a baby", "dagbani": "yoli" }, { "english": "to soothe to sleep, be nursemaid to a baby", "dagbani": "yɔnda" }, { "english": "to soothe to sleep, be nursemaid to a baby", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "to soothe to sleep, be nursemaid to a baby", "dagbani": "biyola" }, { "english": "to be late", "dagbani": "yoli" }, { "english": "The Dagomba (Africans) were late in getting to know things, so the Europeans got all the good positions.", "dagbani": "yoli yɛligu ka Silimiiŋa (Anashaara) deei zaa zani." }, { "english": "Better late than never.", "dagbani": "Yol’ chaŋ so saɣisi chaŋ." }, { "english": "Going late is better than only making preparations to go.", "dagbani": "Lit: Going late is better than only making preparations to go." }, { "english": "Going late is better than only making preparations to go.", "dagbani": "Lit: Going late is better than only making preparations to go." }, { "english": "lately, recently.", "dagbani": "to ... lately, recently." }, { "english": "hurry now, for he has just arrived in the town", "dagbani": "pumpɔŋɔ ka o na yoli paa’ na" }, { "english": "If a man has just recently got married.", "dagbani": "Doo yi na yoli niŋ amiliya" }, { "english": "He has just gone.", "dagbani": "O yoli chaŋmi." }, { "english": "If a man has just recently got married.", "dagbani": "amiliya" }, { "english": "He has just gone.", "dagbani": "O yoli chaŋmi." }, { "english": "to be nearly ..., on the brink of ...", "dagbani": "semantic auxiliary with another verb 'nearly do (...)'" }, { "english": "My daughter is at the point of death.", "dagbani": "bipuɣiŋga n-na kul yoli kpi" }, { "english": "to finally ...., eventually.", "dagbani": "semantic auxiliary with another verb 'finally do (...)'" }, { "english": "The crowd listened attentively to Paul's address until he got to where he said this.", "dagbani": "wum Pool yɛtɔɣa maa viɛnyɛliŋga hal nti paai o ni yoli yɛli shɛm ŋɔ" }, { "english": "regret", "dagbani": "yoli" }, { "english": "It made the Lord regret that he had created humanity.", "dagbani": "Ka di daa niŋ Yawɛ yoli, o ni daa nam ninsala ... maa zuɣu." }, { "english": "it made her feel sorry.", "dagbani": "di daa niŋ o yoli" }, { "english": "the king was excessively distressed.", "dagbani": "di daa niŋ Naa maa yoli nti yaɣi" }, { "english": "When his peers saw that, they were very upset.", "dagbani": "O tab’ ni daa nya lala maa ka di niŋ ba yoli" }, { "english": "If you don’t play with a woman before having sex with her, you will regret it in the end.", "dagbani": "chɛ ka yi diɛmi naagi ka naanyi nyɛbi o, a yolindila tɛm di nyaaŋa." }, { "english": "to be endemic, arise", "dagbani": "yoli" }, { "english": "Where the disease of trachoma is prevalent.", "dagbani": "Tirakoma dɔro ni yoli shɛli." }, { "english": "tree used as a remedy against snake bites and to separate foreign substance in pito for removal", "dagbani": "yoliga" }, { "english": "immorality, bad behaviour, especially sexual", "dagbani": "yolimyolim" }, { "english": "immorality, bad behaviour, especially sexual", "dagbani": "yoliyoli" }, { "english": "evil deeds have become second nature to them", "dagbani": "yolimyolim maa pun kpe bɛ kɔbili" }, { "english": "to help, promote, accelerate", "dagbani": "yolisi" }, { "english": "may God assist you", "dagbani": "Naawuni ni yolisi" }, { "english": "help, assistance", "dagbani": "yolisim" }, { "english": "a subsidy, gift of means", "dagbani": "yolisim" }, { "english": "redemption, freedom", "dagbani": "yolisim" }, { "english": "Were you a slave ... ? ... if you can get freedom, go for it.", "dagbani": "A daa nyɛla dabili ... ? ... a yi ni tooi nya yolisim, nyin’ bom’ li." }, { "english": "the people who are in prison get their freedom.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn be sarika ni maa nya yolisim" }, { "english": "Because of him we have redemption.", "dagbani": "O zuɣu ka ti nya yolisim" }, { "english": "regret, resentment", "dagbani": "yolitim" }, { "english": "regret, resentment", "dagbani": "yolitem" }, { "english": "So I came to regret that I had worked so hard.", "dagbani": "Di saha ka n daa yolitim zaŋ chaŋ n ni niŋ wahala nya shɛlikam dunia ŋɔ ni maa polo." }, { "english": "Each person should give what he has decided in his heart to give, not reluctantly or under compulsion.", "dagbani": "Di simdi ni sokam ti kaman o ni lo shɛm o suhu ni, ka pa ni yolitim bee muɣisigu zuɣu" }, { "english": "they will have sorrow and regret in their married life.", "dagbani": "bɛ amiliya bebu puuni" }, { "english": "regret something done, be sorry", "dagbani": "yolitem" }, { "english": "quickly", "dagbani": "yom" }, { "english": "quickly", "dagbani": "yomyom" }, { "english": "quickly", "dagbani": "yom yom" }, { "english": "The baby's sucking quickly ... The sucking of the breast quickly also helps the milk to come in well.", "dagbani": "Bilɛɣu bihili mɔɣisibu yomyom ... Bihili mɔɣisibu yɔm yɔm lahi sɔŋdi ka bihim kuli kanna viɛnyɛla." }, { "english": "She quickly got off her donkey.", "dagbani": "o dii shee’ la o buŋ’ maa zuɣu na yom" }, { "english": "If you are careful about treatment", "dagbani": "A yi daŋ yirigi amaŋ tibbu zuɣu a ni nya faako yom yom." }, { "english": "you can get speedy relief.", "dagbani": "Bɛ yi tabiri a gbini a durila yom." }, { "english": "If people are supporting your buttocks to help you climb a tree, you climb quickly.", "dagbani": "bɛ daa dii yiɣisi zo yomyom" }, { "english": "they got off and ran quickly and got to see Mary and Joseph.", "dagbani": "ti nya Mariama mini Yisifu" }, { "english": "to be in a hurry", "dagbani": "bɔri yom(yom)" }, { "english": "Don't be impatient or", "dagbani": "Miri ka a bɔri yomyom bee n chɛ ka a bia bɔri yom o bihili mɔɣisibu saha." }, { "english": "let your child be in a hurry when nursing.", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu 4.00" }, { "english": "Human beings like to get things quickly, but getting things quickly is in God’s hands.", "dagbani": "Sal’ bɔri yom ka yom bela Naawuni sani." }, { "english": "Go quickly, I'm in a hurry.", "dagbani": "Chami yom, m bɔrila yom." }, { "english": "near", "dagbani": "yoma" }, { "english": "better a neighbour nearby than brothers far away.", "dagbani": "A ʒiʒiinikpee ŋun be yoma so a mabihi bɛn be katiŋa." }, { "english": "When a girl-child is born, if there is a man handy who will be the one to cut the umbilical cord.", "dagbani": "Bɛ yi dɔɣi bipuɣiŋga, doo yi be yoma ka nyɛla ŋun ni ŋma o nyuɣu" }, { "english": "(he/she) leaves off sinning, even if there is no one around to see.", "dagbani": "che alahachi tumbu hali so yi ka yoma di ni nya o" }, { "english": "The bachelor’s consolation is that a woman is near.", "dagbani": "Dakoli suhumahili, paɣa m-be yoma." }, { "english": "People near and far fear them.", "dagbani": "niriba bɛn be yoma ni katiŋ’ zaa zɔri ba maa" }, { "english": "If you are going to tell lies, tell them far away from your home; if you tell them near your home, they will come back to you.", "dagbani": "A yi yɛn ŋma ʒiri nyin’ ŋmam’ li katiŋa, a yi ŋma li yomayoma di ni labi a san’ na." }, { "english": "very near", "dagbani": "yomayoma" }, { "english": "very near", "dagbani": "yomayoma" }, { "english": "quickly, fast", "dagbani": "yomyom" }, { "english": "you can't finish driving them away quickly.", "dagbani": "yi ku tooi kari ba naai yomyom" }, { "english": "Hurry quickly to meet him.", "dagbani": "Guum’ yomyom tuh’ o soli" }, { "english": "I am not a good speaker ... I can't speak fluently.", "dagbani": "n bi tooi tɔɣisiri yɛtɔɣa yomyom" }, { "english": "The baby suckling quickly:", "dagbani": "Bilɛɣu bihili mɔɣisibu yomyom" }, { "english": "quickly, immediately. no delay before beginning action.", "dagbani": "yomyom" }, { "english": "I will not delay, I will act immediately.", "dagbani": "N ku guhi, n ni niŋ yomyom" }, { "english": "In this case it is necessary to 'send' her to hospital immediately.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ tuya ni nir’ zaŋ lala bara tahi Asibiti yomyom" }, { "english": "our desire will get instant fulfilment with him.", "dagbani": "ti yubu ni nya palibu o sani yomyom" }, { "english": "The thief was in a hurry to steal and the rich man who was not yet asleep, (tells him) to come and take it!", "dagbani": "kpuɣi!" }, { "english": "to delay", "dagbani": "guhi" }, { "english": "want", "dagbani": "dii" }, { "english": "wantam", "dagbani": "yim" }, { "english": "a bush-cow, buffalo", "dagbani": "yɔnahu" }, { "english": "His horns are buffalo's horns.", "dagbani": "O yila nyɛla yɔnahu yila." }, { "english": "God ... is like ... a bushcow's horn for them.", "dagbani": "Naawuni ... ŋmanila ... yɔnaɣ’ yilli bɛ sani." }, { "english": "male buffalo", "dagbani": "yɔnaɣilaa" }, { "english": "lion (epithet): 'bush king'", "dagbani": "yɔnaa" }, { "english": "Save me from the horns of the buffaloes.", "dagbani": "Fam’ ma yɔnaɣilahi yila ni bahi." }, { "english": "yearn", "dagbani": "yɔŋ" }, { "english": "hero! - epithet for a daring Dagomba", "dagbani": "yɔŋa" }, { "english": "Prince, one, who has not received a chieftaincy", "dagbani": "Naa bi' yɔŋa" }, { "english": "a rascally young man", "dagbani": "yɔŋa" }, { "english": "pay, wages, salary", "dagbani": "yɔri" }, { "english": "The wages for the work of an employee are not a gift, but the pay for his work.", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun tumdi tuma yɔri pala pini, amaa di nyɛla o tuma yɔri" }, { "english": "He took a part of his child's salary.", "dagbani": "O bɔbili o bia yoli." }, { "english": "a payment, fee, charge", "dagbani": "yɔri" }, { "english": "they also need ways to pay their children's school fees.", "dagbani": "bɛ lan bɔ soya zaŋ chaŋ bɛ sikuru yɔri yobu polo." }, { "english": "to drip, \"fall gradually and steadily\"", "dagbani": "yɔri" }, { "english": "Pl: yɔrita", "dagbani": "yɔri" }, { "english": "rain that keeps dripping and never stops.", "dagbani": "saa ŋun kul yɔrita ka bi baara" }, { "english": "lid, cover, cork", "dagbani": "yɔrigu" }, { "english": "Pl: yɔriti", "dagbani": "yɔrigu" }, { "english": "above the lid of the ark of the covenant, between the two cherubs.", "dagbani": "alikauli adaka yɔrigu la zuɣusaa chɛrubinim’ ayi la sunsuuni" }, { "english": "And whoever also makes its gateway-closers, his youngest son will die.", "dagbani": "Ŋunkam mi ti mali di duno’ yɔriti, o bidibiga ŋun nyɛ biasani ni kpi." }, { "english": "running, flowing", "dagbani": "'yɔrili" }, { "english": "meteor, shooting-star", "dagbani": "a meteor, shooting-star" }, { "english": "If you are carrying a water pot and it breaks, you no longer fear water running down on you.", "dagbani": "A yi\nʒiri yuli ka di ti ŋma, a bi lan zɔri ko’ yɔra." }, { "english": "cooked corn", "dagbani": "yɔrɔyɔro" }, { "english": "creeping plant, the leaves of which are used in curing hard swellings", "dagbani": "yɔtuŋ" }, { "english": "gland of the penis", "dagbani": "yɔzuɣu" }, { "english": "glands of the penis", "dagbani": "yɔzuguri" }, { "english": "to open, be opened", "dagbani": "yooi" }, { "english": "the prison-room doors all just opened", "dagbani": "sarika duu maa dunoya zaa dii yooi" }, { "english": "open into, open upon (door, entrance does)", "dagbani": "yooi bahi" }, { "english": "the doors of the side-rooms opened into remaining open space", "dagbani": "luɣa ni duri maa dunoya daa yoori bahiri pal’ shɛli din daa kpalim polo" }, { "english": "milk is 'let down', mother begins lactating.", "dagbani": "bihim yooi" }, { "english": "The milk is coming and the newborn calf knows how to suck to its fill.", "dagbani": "Bihim yooya ka naɣibila baŋ mɔɣibu." }, { "english": "to open sth.", "dagbani": "yooi" }, { "english": "The woman opened the skin-bag of milk and poured out some milk for him to drink.", "dagbani": "paɣ’ maa daa yooi bihim koligu m-booi bihim ti o ka o nyu" }, { "english": "being is too small to be able to open the mat that covers God’s doorway.", "dagbani": "" }, { "english": "release X (from confinement).", "dagbani": "yooi X (bahi)" }, { "english": "The Lord releases those who are in prison.", "dagbani": "Yawɛ yoori bɛn be sarika ni bahira." }, { "english": "shut", "dagbani": "yo" }, { "english": "lock", "dagbani": "kpari" }, { "english": "open many", "dagbani": "yɔhi" }, { "english": "unlock", "dagbani": "kparigi" }, { "english": "to inaugurate, initiate, declare sth. open.", "dagbani": "Izraɛlnim’ ... maa daa yooi Naawuni jɛmbu duu maa ni suhupiɛlli" }, { "english": "The Israelites ... held a celebratory opening of God's Temple.", "dagbani": "[EZR 6:16]" }, { "english": "The Israelites ... held a celebratory opening of God's Temple.", "dagbani": "[EZR 6:16]" }, { "english": "to love, like", "dagbani": "yu" }, { "english": "adiini bukunima bee buku shɛŋ’ a ni yu ", "dagbani": "religious books or any book you like." }, { "english": "Jonathan loved David very much.", "dagbani": "Jɔnatan daa yuri David yɛla pam." }, { "english": "He will just hate one and love the other, or", "dagbani": "O kul ni zaɣisila yino ka yuri ŋun’ la bee n-tibigi yino n-jɛm o, ka ʒiɛm ŋun’ la." }, { "english": "respect one and serve him, and despise the other.", "dagbani": "Bom’ o ti ma, dama n suhu yu’ o pam." }, { "english": "Get her for me, because I really love her.", "dagbani": "Nachimba suhi daa yu Yɛntɔri pam." }, { "english": "All the young men were madly in love with Yentori.", "dagbani": "Wun’ yuri ma ka naa yuri ma, bɛn kpalim ni yu ma bɔbili." }, { "english": "God loves me and the chief loves me; the others are forced to love me.", "dagbani": "Di chɛliya ti yu liɣiri n gari daadam Let's not" }, { "english": "value money more than people.", "dagbani": "N/A" }, { "english": "beloved", "dagbani": "'yurigu~'yuriga" }, { "english": "to will, purpose", "dagbani": "Bɛ ni" }, { "english": "when your servant Stephen was put to death, I myself was there, approving of his murder.", "dagbani": "Bɛ ni daa ti ku a dabili Stiivin la, n gba daa be bɛ ni ka yu o kubu maa" }, { "english": "Those who commit some offence unintentionally.", "dagbani": "Bɛ ni bi yuri ka tum alahichi shɛŋa" }, { "english": "He does whatever is His will.", "dagbani": "O ni yu’ shɛm ka o tumda." }, { "english": "whatever is His will.", "dagbani": "[PSA 115:3]" }, { "english": "to wish, want", "dagbani": " n di yuya ‘I only wish ...’" }, { "english": "I just wish you would hear my word.", "dagbani": "n di yuya ni yi wum n yɛligu" }, { "english": "Those who refuse a rainy season’s dog will need one at a later date.", "dagbani": "Shɛɣu baa bɛn siŋ pa n-yu bɔbili." }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "a flute", "dagbani": "yua" }, { "english": "whistle", "dagbani": "yua" }, { "english": "The instrumentation for the Bila(-dance) is: bass drum, flutes and also hourglass-drums.", "dagbani": "Bila biŋkumda n-nyɛ: guŋgɔŋ, yuhi, nti pahi lunsi zuɣu." }, { "english": "blow a flute", "dagbani": "yua" }, { "english": "Strum fiddles and blow whistles to praise him.", "dagbani": "Ŋmɛmiya goonjinim’ ka piɛbi yuhi paɣ’ o." }, { "english": "people who play whistles and sing songs", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn piɛbiri yuhi yiini yila" }, { "english": "If your neighbour tells you to blow air in his nose for him, you do not take it and use it as a flute to blow on.", "dagbani": "yɛli a ni a pɔbisi o nyee n-ti o a bi zaŋdi li lɛbiri yua m-piɛbira." }, { "english": "yualega", "dagbani": "yɔliga" }, { "english": "note", "dagbani": "??" }, { "english": "tree [sp.] Grewia mollis", "dagbani": "n." }, { "english": "yubɔbo", "dagbani": "n. popularity" }, { "english": "seeking for reputation", "dagbani": "'" }, { "english": "one's desire, wish", "dagbani": "v.n. of yu n." }, { "english": "it is appropriate that you let God's will control your life in this world, and not human evil desires", "dagbani": "di simdi ni yi chɛ ka Naawuni yubu n-su yi dunia ŋɔ ni biɛhigu, ka pa ni daadamtali kɔr’ biɛri" }, { "english": "let him suck frequently", "dagbani": "chɛ ka o mɔɣiri waawaayili bee n mɔɣiri tiɣiri o yubu" }, { "english": "will, purpose.", "dagbani": "wɔhu bee buŋa" }, { "english": "horse or donkey ... that they first have to fit with a bit before they will obey their masters' will.", "dagbani": "Munaafichinima laɣim kɔbiga, yɛllilana yubu." }, { "english": "One hundred slanderers are gathered together, it is the will of the owner of the problem.", "dagbani": "Pɔhim ʒiɛri kparila di yubu polo" }, { "english": "if this cup won't pass on from me unless I drink it, let your will be done.", "dagbani": "pipia ŋɔ yi ku miligi n zuɣu ka pa ni n nyu li mi, nyin’ chɛ ka a yubu n-niŋ" }, { "english": "Syn:", "dagbani": "yurilim." }, { "english": "See:", "dagbani": "yu." }, { "english": "fame, reputation", "dagbani": "yudua" }, { "english": "he lifts you up and you get praise and fame and honour.", "dagbani": "o duhi ya, ka yi nyari paɣibu mini yudua ni jilima." }, { "english": "lost", "dagbani": "yuee" }, { "english": "fish", "dagbani": "Ziŋa" }, { "english": "river", "dagbani": "mɔɣili" }, { "english": "become", "dagbani": "niŋ" }, { "english": "lost fish", "dagbani": "ziŋ' yuee" }, { "english": "their food supply was dry and mouldy", "dagbani": "bɛ bindira zaa kul kuui mili ka kpe yue" }, { "english": "now see how dry and mouldy it is", "dagbani": "nyam’ di ni kuui ka kpe yuɛ shɛm pumpɔŋɔ" }, { "english": "to drizzle", "dagbani": "yuɣi" }, { "english": "to endeavour to do sth.", "dagbani": "yuɣi" }, { "english": "to become lean and miserable", "dagbani": "yuɣilim" }, { "english": "to be untidy, unkempt", "dagbani": "yuɣim" }, { "english": "hedgehog", "dagbani": "yuɣimpini" }, { "english": "The cobra fears the hedgehog and the hedgehog fears the cobra.", "dagbani": "Sapaɣu zɔri yuɣimpini ka yuɣimpini zɔri sapaɣu." }, { "english": "It is the dog of the person who doesn’t know how to choose that catches a hedgehog.", "dagbani": "Nin’ pipililana baa gbaarila yuɣimpini." }, { "english": "I will make Babylon a place for hedgehogs to live in.", "dagbani": "chɛ ka Babilɔn leei yuɣimpina biɛhigu shee I will make Babylon a place for hedgehogs to live in. [ISA 143]" }, { "english": "The hedgehog grows needles on its body to save itself from hand blows, but it cannot save itself from the blows of a club.", "dagbani": "Yuɣimpini bili gɔhi n-tiligi kurili ku tiligi lɛbila." }, { "english": "to sprinkle a powdered material", "dagbani": "yuɣisi" }, { "english": "we use salt to sprinkle on every offering.", "dagbani": "ti niŋ yalim yuɣisi sara kam gba zuɣu" }, { "english": "to drizzle (of rain)", "dagbani": "kaman sa’ yuɣiyuɣi" }, { "english": "like showers that drizzle on the sown seed", "dagbani": "yuɣisiri bahiri bimbilima zuɣu la" }, { "english": "a shower (of rain)", "dagbani": "yuɣiyuɣi" }, { "english": "He will come to us like a rainshower.", "dagbani": "O ni ka ti sanna kaman sa' yuɣiyuɣi." }, { "english": "like showers that drizzle on the sown seed.", "dagbani": "kaman sa’ yuɣiyuɣi din yuɣisiri bahiri bimbilima zuɣu la" }, { "english": "A big thunderstorm has not been able to destroy a bird; drizzling rain shouldn’t boast about what it can do to a bird.", "dagbani": "Saa karakara chɛ nooŋa, saa yuɣiyuɣi di mali karimbaani." }, { "english": "can do to a bird.", "dagbani": "Magn: saa." }, { "english": "'Eat and come out and we will play's happy smiles and there is a rat in the hole.", "dagbani": "'Dimi ka yina ka ti diɛm' kparima yuɣiyuɣi ka dayuɣu m-be voli ni la." }, { "english": "dust haze, dust particles", "dagbani": "yuɣiyuɣi" }, { "english": "sprinkled with", "dagbani": "yuɣiyuɣi" }, { "english": "The big stomach of a person who lives in town is full of debts.", "dagbani": "Fɔŋbia puli kpuŋ sama yuɣiyuɣi." }, { "english": "Bosc's monitor lizard", "dagbani": "yuɣu" }, { "english": "horses", "dagbani": "yuri" }, { "english": "horse", "dagbani": "yuɣu" }, { "english": "snakes", "dagbani": "yuri" }, { "english": "snake", "dagbani": "yuɣu" }, { "english": "a horse", "dagbani": "yuɣu" }, { "english": "snake", "dagbani": "yuɣu" }, { "english": "a scab over a sore", "dagbani": "yukaɣinli" }, { "english": "the Lord will bring sores on the heads of the women of Zion", "dagbani": "Ti Duuma ni ti Ziɔn paɣiba zuɣutalisi ni dansi ka di niŋ yukaɣima." }, { "english": "name", "dagbani": "yuli" }, { "english": "Pl", "dagbani": "yuya" }, { "english": "call him Jesus", "dagbani": "a bol’ o yuli Yisa" }, { "english": "because he will save his people from their sin", "dagbani": "dama o ni ti tilig’ o niriba bɛ daalahichi ni" }, { "english": "Its true name is Naa-tobu-naa.", "dagbani": "Di yuli maa yɛlimaŋli nyɛla Naa-tɔbu-naa" }, { "english": "is called", "dagbani": "yuli booni" }, { "english": "Then (it was) that Abijah stood up on top of the mountain called Zemaraim.", "dagbani": "Di saha ka Abija daa du n-tam zo’ shɛli din yuli booni Zɛmaraim ... la zuɣu" }, { "english": "Ngmantambo was near a town called Duuni.", "dagbani": "Ŋmantambo miri la tiŋ’ yuli booni Duuni." }, { "english": "This registration of names is an indication that you have really married.", "dagbani": "Yuya sabbu ŋɔ nyɛla shɛhira ni yi shiri kpuɣi taba" }, { "english": "proverbial name, praise-name", "dagbani": "yudii, mike" }, { "english": "This is how the names and titles of the towns of the Yendi Princes began.", "dagbani": "Dagbaŋ Ya-Nabihi tinsi yuya ni di salima ni daa piligi shɛm." }, { "english": "to recite X's praises", "dagbani": "boli X yuli" }, { "english": "ruin X's reputation, defame X", "dagbani": "saɣim X yuli" }, { "english": "spoil X’s name.", "dagbani": "Lit" }, { "english": "he who hears it may shame you and you will never lose your bad reputation.", "dagbani": "o ni dih’ a vi, ka a yu’ saɣiŋgu ku mali tariga" }, { "english": "to be famous, renowned", "dagbani": "KO mali yuli" }, { "english": "he may have invited someone more important than you.", "dagbani": "mali yuli gar’ a" }, { "english": "X is famous, renowned.", "dagbani": "X yuli du" }, { "english": "you give him renown and let his reign be glorious.", "dagbani": "a chɛ ka o yuli du ka o nam mali dariza" }, { "english": "to exalt X's name.", "dagbani": "duhi X yuli" }, { "english": "When God created man His intention was that man would ... honour his name.", "dagbani": "Naawuni ni daa nam daadam O nia daa nyɛla daadam ni ... duhiri o yuli." }, { "english": "X is famous, important, renowned", "dagbani": "X yuli tibisi" }, { "english": "His renown is greater than any in this age or the age to come", "dagbani": "ŋɔ ni mini ʒiɛman’ shɛli din kanna ni" }, { "english": "Good reputation", "dagbani": "yu' suŋ" }, { "english": "He has a good reputation with all the Jews", "dagbani": "(o) mali yu’ suŋ Yɛhudianim’ zaa sani" }, { "english": "To seek X’s protection", "dagbani": "kpe X yuli" }, { "english": "help to Pharaoh's protection'.", "dagbani": null }, { "english": "[yubɔbo; yudua.]", "dagbani": null }, { "english": "an important, famous, reputable person", "dagbani": "yulilana" }, { "english": "important, famous, reputable person (variant)", "dagbani": "yullana" }, { "english": "important, famous, reputable persons (plural)", "dagbani": "yuyanima" }, { "english": "He was an important member of his clan.", "dagbani": "O daa nyɛla yulilana o daŋ ni." }, { "english": "Boaz, he was a rich and important man.", "dagbani": "Bɔaz, o daa nyɛla bundana ni yullana." }, { "english": "important non-Jewish women", "dagbani": "bɛn pa Yɛhudianim’ paɣiba bɛn nyɛ yuyanima" }, { "english": "gourd [type], water-pot", "dagbani": "yuli" }, { "english": "gourds [type], water-pots", "dagbani": "yuya" }, { "english": "If you are carrying a water pot and it breaks, you no longer fear water running down on you.", "dagbani": "A yi ʒiri yuli ka di ti ŋma, a bi lan zɔri ko’ yɔra." }, { "english": "If water pours out and leaves the water pot, it is better than having a broken pot.", "dagbani": "Kom yi kpaai bahi ka chɛ yuli, di so ni yuli ŋmaya." }, { "english": "The person who puts the funeral in a water pot is the one who is responsible to.", "dagbani": "Ŋun su kuli yuli ni, ŋuna n-surigiri li." }, { "english": "take it out.", "dagbani": "" }, { "english": "to look at, examine, look hard at", "dagbani": "yuli" }, { "english": "If you want to enjoy life on earth, look at the people behind you don't look at the people in front of you.", "dagbani": "A yi bɔri ni a di dunia nyaɣisim, nyin' yulimila ban be a nyaaŋa, di yuuni ban be a tooni." }, { "english": "If you stumble and fall down, look at the place you have", "dagbani": "A yi tuui lu, nyin' yulimila a ni tuui shee (shɛli), di yuuni a ni lu shee (shɛli)." }, { "english": "stumbled and not at the place you have fallen down.", "dagbani": "A yi mi nira wuntaŋ' ni a bi lan moori buɣim" }, { "english": "If you get to know someone during the day you do not fetch a light at night to look at his/her face.", "dagbani": "n-yuuni o ninni yuŋ." }, { "english": "There were also a number of women standing to one side and watching what happened.", "dagbani": "Paɣiba pam gba daa be nimaani n-kaɣi ʒe kpaŋ’ ha yuuni din niŋ maa." }, { "english": "look insistently", "dagbani": "yulyuli" }, { "english": "He is looking at the clouds.", "dagbani": "O yuuni la sagbana ni." }, { "english": "He looked at them angrily.", "dagbani": "O yuul ba mi suli." }, { "english": "they will despise me.", "dagbani": "bɛ ni yuli ʒiɛm ma" }, { "english": "to spare (examine and pass over)", "dagbani": "yuli yaɣi" }, { "english": "I will spare no one and show no one any mercy.", "dagbani": "n ku yuli yaɣi so zuɣu, m mi ku zo so nambɔɣu" }, { "english": "spare no one and show no one any mercy.", "dagbani": "kpahim" }, { "english": "spare no one and show no one any mercy.", "dagbani": "lihi" }, { "english": "spare no one and show no one any mercy.", "dagbani": "vihi" }, { "english": "spare no one and show no one any mercy.", "dagbani": "puɣisi" }, { "english": "to look upon as, consider.", "dagbani": "Zama" }, { "english": "the people looked to him as a prophet.", "dagbani": "maa daayu-o-a anabi" }, { "english": "We beg you to look on this sacrifice of ours with love.", "dagbani": "Ti suhur’a mi ni a yuli ti sara ŋɔ zuɣu ni yurlim" }, { "english": "to look out for, await.", "dagbani": "yi ni yuuni bɔri" }, { "english": "the Lord that you are", "dagbani": "yi Duuma so maa ni ti ka o jɛmbu duu na" }, { "english": "longing for will come to his Temple.", "dagbani": "yuli X sɔli" }, { "english": "they had been anxiously awaiting his return from his trip.", "dagbani": "bɛ daa pun yuun'o la soli" }, { "english": "Are you he that should come or do we wait for another?", "dagbani": "Nyini n-nyɛ ŋun ti yɛn kana la bee ti na yulim’ dilan’ soli?" }, { "english": "to look after, supervise.", "dagbani": "yuli X zuɣu" }, { "english": "look after X.", "dagbani": "yuli X zuɣu" }, { "english": "Timothy, keep safe what has been entrusted to your care.", "dagbani": "ni a yuuni li la viɛnyɛliŋga." }, { "english": "the Lord God put the man in Eden farm to farm it and look after it.", "dagbani": "Yawɛ ŋun nyɛ Naawuni ŋɔ daa zaŋ ninsal’ maa niŋ Idɛn puu maa ni ni o kɔr’ li, ka yuuni li" }, { "english": "if a person takes good care of his health his life can go ahead even if he has AIDS.", "dagbani": "niri yi yuuni o daalaafee zuɣu viɛnyɛliŋga o nyɛvili ni tooi tirisi tooni hali AIDS yi gbaag’ o." }, { "english": "AIDS", "dagbani": "bɛ tuma zuɣulaannim’ mini bɛn daa yuuni ba ka bɛ tumdi tuma maa" }, { "english": "the headmen and supervisors of their work", "dagbani": "the headmen and supervisors of their work." }, { "english": "a sore, ulcer(-ated wound).", "dagbani": "yum" }, { "english": "His sore has got bigger.", "dagbani": "O yum maa karigiya." }, { "english": "His sore is healed.", "dagbani": "O yum gari." }, { "english": "The flies gathered around a sore.", "dagbani": "Zɔhi me yum." }, { "english": "The dog that doesn’t want to prosper develops a sore on the back of its head.", "dagbani": "Baa ŋun je tihigibu niŋdila yum o kpali ni." }, { "english": "sores just covered his whole body.", "dagbani": "zaa sores just covered his whole body." }, { "english": "you can kiss someone as long as you don't have a sore or sores in your mouth.", "dagbani": "a mɔɣisi so noli nyin deei yi ka yum bee yuma a noli ni" }, { "english": "he again bandages the sores from the wounds.", "dagbani": "ŋuna n-lan lɔri dansi maa yuma" }, { "english": "the sores from my injuries become serious ulcers.", "dagbani": "n dansi maa yuma niŋla yu’ biɛri" }, { "english": "A leper is crying because of", "dagbani": "Kɔŋa kumdi o yum; yu’ kurugu." }, { "english": "his sore; it is an old sore.", "dagbani": "bintɔrigu" }, { "english": "bad sore", "dagbani": "yukaɣinli" }, { "english": "scab", "dagbani": "mɔrili" }, { "english": "fresh sore", "dagbani": "yummaha" }, { "english": "sores", "dagbani": "yuma" }, { "english": "years", "dagbani": "yuma" }, { "english": "everlasting years", "dagbani": "yumakaze" }, { "english": "I was formed in earliest times.", "dagbani": "Yumakazɛ din garila ka o daa nam ma" }, { "english": "a syphilitic sore or ulcer", "dagbani": "ymumaha" }, { "english": "bird (small, with whirling flight)", "dagbani": "yundɔkpani" }, { "english": "use", "dagbani": "yunsi" }, { "english": "use", "dagbani": "yuusi" }, { "english": "midnight", "dagbani": "yuntisua" }, { "english": "you don't know when the landlord will come home, whether evening or midnight ...", "dagbani": "yi bi mi yil’\nyidan’ ni ti yɛn kuna saha shɛli, amii zaawuni bee yuntisua ..." }, { "english": "midnight, at the time the sentries changed watches.", "dagbani": "yuntisuɣu saha tiŋguliba ni deeri tab’ tuma saha shɛli" }, { "english": "midnight", "dagbani": "yuntisuɣu" }, { "english": "midnight", "dagbani": "yuntisuɣu" }, { "english": "night", "dagbani": "nyiina" }, { "english": "Let there be light in the clouds of the sky to separate the day from the night;", "dagbani": "Neesim shɛŋa neemiya zuɣusaa sagbana ni n-woligi wuntaŋ'ni ka che yuŋ" }, { "english": "I saw a man in a night-vision, and he was riding on a red horse.", "dagbani": "wɔr’ ʒiɛɣu" }, { "english": "Yentori remained silent, but when it was dark she went out to the stable and untied a horse and rode it and fled.", "dagbani": "Yɛntɔri daa shinimi ka yuŋ'nti surigi zaa ka o yina n-kpe zɔŋ ni nti lɔrigi wahu m-ba n-zo" }, { "english": "Ignorance is darkness (night).", "dagbani": "Ʒilinsi nyɛla yuŋ." }, { "english": "supper", "dagbani": "yuŋ bindirigu" }, { "english": "every night; in the night", "dagbani": "yuŋ yuŋ" }, { "english": "last", "dagbani": "yuŋ la4" }, { "english": "Unless I see the nail marks in his hands and put my finger where the nails were.", "dagbani": "ni man’ ti nya o nuhi ni kpahi bɔba la, ka zaŋ n nubil’ bɔbili kpahi maa bɔba maa ni" }, { "english": "bɔbili", "dagbani": "obtain, get ones hands on" }, { "english": "Get my hands on", "dagbani": "N na bi bɔbili gbaai liɣiri." }, { "english": "I haven't yet got any money.", "dagbani": "N na bi bɔbili gbaai liɣiri." }, { "english": "to stroke, touch gently, caress", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "You can't touch the dog if you are not the owner.", "dagbani": "Bi su baa ku m-bɔbili o yaaŋa." }, { "english": "pat its back.", "dagbani": "ka zaŋ o nudirigu bɔbindi ma" }, { "english": "and caresses me with his right hand.", "dagbani": "Pool daa siɣi nti kurim o sani m-bɔbind’ o" }, { "english": "Paul went down and bent over him and felt him carefully.", "dagbani": "paɣ’ ŋɔ na yi bi chɛ n naba bɔbilibu" }, { "english": "someone", "dagbani": "IM’" }, { "english": "He took a part of his child's salary.", "dagbani": "O bɔbili o bia yoli." }, { "english": "to pass sth. over, hand on", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "area", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "districts", "dagbani": "bɔba ni yaɣa" }, { "english": "the town of Waheb which is in the Sufa area.", "dagbani": "Wahɛb fɔntiŋ’ din be Sufa bɔbili" }, { "english": "Government has selected people and set them over the districts.", "dagbani": "Gomnanti piila niriba n-zali bɔba ni yaɣa ni." }, { "english": "So the king called out the young soldiers who were under the district commanders.", "dagbani": "o daa laɣim bɔba ni yaɣa ni gomnanim’ maa tɔbbihi maa" }, { "english": "places, places around, earthly places", "dagbani": "bɔba zuɣu" }, { "english": "boundary", "dagbani": "tintariga bɔbili" }, { "english": "Within these borders lived the people of the families of Judah.", "dagbani": "Tintariga bɔbili maa n-daa gili Juda zuliya maa niŋ sunsuuni." }, { "english": "track, footprint", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "your footprints were not seen", "dagbani": "amaa ka so daa bi nya ka a napom’ bɔba doya" }, { "english": "one saw that your tracks were laid down.", "dagbani": "zahindi n napɔna bɔba" }, { "english": "(you) are watching every step I take.", "dagbani": "kaman binyɛrigu kpabbu bɔba la ... kaman bɛ ni zaŋ binshɛli dihi yaɣiri zuɣu ka yihi li ka di bɔbili" }, { "english": "like the folds of a garment ... like when they take something and press it in clay and take it away and its imprint remains.", "dagbani": "doya shɛm la like the folds of a garment ... like when they take something and press it in clay and take it away and its imprint remains." }, { "english": "Lit: the traces of the folding of a garment.", "dagbani": "O ŋmɛri bɔbili din nyaɣisira pari" }, { "english": "He leaves a shining track on top of the water behind him.", "dagbani": "zuɣu o nyaaŋa." }, { "english": "If a poisonous snake bites somebody, you will see the marks of his fangs there.", "dagbani": "Waɣi so ŋun mali logu yi dim nira, a ni nya ka o nyin kara maa bɔba doya." }, { "english": "Unless I see the nail marks in his hands and put my finger where the nails were", "dagbani": "pa ni man’ ti nya o nuhi ni kpahi bɔba la, ka zaŋ n nubil’ bɔbili kpahi maa bɔba maa ni" }, { "english": "watercourse", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "footfall (audible)", "dagbani": "damli" }, { "english": "a herd, flock, swarm", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "King David", "dagbani": "Naa Dauda" }, { "english": "was old and well advanced in years.", "dagbani": "kpaan' bɔbili" }, { "english": "a flock of guineafowl", "dagbani": "kpaan' bɔbili" }, { "english": "a crowd", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "you will meet a crowd of prophets.", "dagbani": "a ni tuhi anab’ bɔbili soli" }, { "english": "he had a lot of wives.", "dagbani": "o daa malila paɣ’ bɔbili" }, { "english": "a bundle (of ...)", "dagbani": "kabɔbili" }, { "english": "The one who has long life can finish eating a bundle of ...", "dagbani": "Nyɛvililana n-diri kabɔbili naara." }, { "english": "millet", "dagbani": "kabɔba" }, { "english": "your sheaves (bundles of grain) gathered around my sheaf and bowed down to it", "dagbani": "yi kabɔba laɣim na ti gili n kabɔbili maa n-damdi li tiŋa" }, { "english": "it won't be enough for a bunch of grass for those who are tying bundles of grass", "dagbani": "di ku ... saɣi mɔbɔbilɔriba mɔbɔɣu" }, { "english": "bring to the", "dagbani": "yin’ zaŋmiya yi ni kpuɣi atam shɛli maa bindir’ tuuli kam bɔbili na ti ti maligumaana ... yi ni gahi yi bimbɔba dahin shɛli maa" }, { "english": "night", "dagbani": "yuŋ" }, { "english": "A greeting during the night.", "dagbani": "Ni ti yuŋ!" }, { "english": "night school", "dagbani": "yuŋ shikuru" }, { "english": "non-formal education class", "dagbani": "yuŋ shikuru" }, { "english": "This work could not have been done without the help of the Young People's", "dagbani": "Tuun shɛli din tum ŋɔ naan ku too tum di yi di pala Ninsarinsi yuŋ sikuru kariŋ zɔŋ shɛli dim be Choggu-Yapalisi la sɔŋsim zuɣu." }, { "english": "night-school class which is at Choggu-Newtown.", "dagbani": "yuŋ shikuribihi n-sabi lahabali ŋɔ." }, { "english": "supper", "dagbani": "yuŋ saɣim" }, { "english": "the students of Kuga literacy class wrote this information", "dagbani": "Tɔra tɔri yuŋ ni wuntaŋ ni zaa" }, { "english": "there will always be seedtime and harvest, cool time and hot time, rainy season and harmattan day and night", "dagbani": "biribu saha mini chɛbu saha ni maasim saha ni tulim saha ni shɛɣu saha ni kikaa saha ni wuntaŋ’ ni mini yuŋ kul ni beni" }, { "english": "Tora is danced both at night and", "dagbani": "Tɔra tɔri yuŋ ni wuntaŋ ni zaa" }, { "english": "in the daytime.", "dagbani": "zaawunyuŋ." }, { "english": "'disease [type] which usually starts in the night causing temporary blisters on the skin'", "dagbani": "yuŋbuɣim" }, { "english": "Variant: yuunbuɣim.", "dagbani": "yuŋbuɣim" }, { "english": "disease [type]", "dagbani": "yuŋbuɣim" }, { "english": "hyæna (epithet) - 'night roamer'", "dagbani": "yuŋgɔrigu" }, { "english": "midnight", "dagbani": "yuŋtisua" }, { "english": "nickname, added or extra name", "dagbani": "yupaa" }, { "english": "give a nickname", "dagbani": "pa yupaa" }, { "english": "Simon, the one Jesus gave the nickname of Peter", "dagbani": "Saimɔn, Yisa ni daa pa so yupaa Pita" }, { "english": "The symbolic name of that city is Sodom, or Egypt", "dagbani": "Tiŋ' maa yupaa n-nyɛ Sɔdom bee Ijipti" }, { "english": "if someone suffers because he is a", "dagbani": "nir’ yi di wahala la o ni nyɛ Kristiɛn zuɣu, ŋun’ ... paɣimila Naawuni bɛ ni zaŋ Masia yuli pa o yupaa la zuɣu." }, { "english": "a flute-blower", "dagbani": "yupiɛbira" }, { "english": "flute-blowers", "dagbani": "yupiɛbiriba" }, { "english": "Jesus entered the ruler's house and saw the flute players.", "dagbani": "Yisa daa ti paai zuɣulan’ maa yiŋa n-nya ka yupiɛbiriba mini salo pam" }, { "english": "lover, beloved", "dagbani": "yura" }, { "english": "Pl: yuriba", "dagbani": "yura" }, { "english": "Variant: yurinima", "dagbani": "yura" }, { "english": "My lover, hurry, be like a kob or a duiker.", "dagbani": "N yura, niŋm’ yomyom, be kaman molifu la bee kparibua" }, { "english": "All your lovers have forgotten you.", "dagbani": "Yi yurinim’ zaa tam yi yɛla" }, { "english": "They give birth to a person and his brother/sister; they don’t give birth to a person and his/her lover.", "dagbani": "Bɛ dɔɣirila nira ni o mabia, bɛ na ʒi n-dɔɣi nira ni o suhu ni yura" }, { "english": "My lover, let us go.", "dagbani": "N yurinima, di bɔhiya biɛri yi " }, { "english": "My dear friends, do not seek revenge.", "dagbani": "toli" }, { "english": "Poor no friend.", "dagbani": "Nandana ka yura." }, { "english": "Lit: the poor person has no lover.", "dagbani": "Nandana ka yura." }, { "english": "loving", "dagbani": "yura" }, { "english": "snakes", "dagbani": "yuri" }, { "english": "horses", "dagbani": "yuri" }, { "english": "monitors", "dagbani": "yuri" }, { "english": "loved, beloved", "dagbani": "'yurigu" }, { "english": "God's.", "dagbani": "Naawuni tin' yurigu la" }, { "english": "this is my beloved son.", "dagbani": "M Biyurigu m-bɔŋɔ" }, { "english": "Ephraim is my beloved son.", "dagbani": "Ifriim nyɛla m biyurigu" }, { "english": "she was very beautiful, and was Chief Gbewaa's favourite child.", "dagbani": "o daa viɛli pam, ka lan nyɛ Naa Gbewaa bi’yurigu" }, { "english": "a certain centurion's favourite slave was ill.", "dagbani": "sapashin’ so dabiyurigu daa biɛra a" }, { "english": "even if it should be your beloved wife or your best friend.", "dagbani": "hal o yi nyɛla ... a paɣ’\nyura bee a zo simo" }, { "english": "Tychicus who is our beloved brother.", "dagbani": "Tikikus ŋun nyɛ ti\nmabiyurigu" }, { "english": "(we) choose some men and send them to you with our dear friends Barnabas and Paul.", "dagbani": "ti pii ti ni shɛba n-chɛ ka bɛ doli ti mabiyurisi\nBaanabas mini Pool" }, { "english": "Duty before pleasure.", "dagbani": "Talahi n-gari yɛli' yura." }, { "english": "love", "dagbani": "yurilim" }, { "english": "perfect love is what takes away fear.", "dagbani": "yurilim din niŋ dɛde nyɛla din yihiri dabiɛm bahira" }, { "english": "to know what is the breadth and length and height and depth of the love of God.", "dagbani": "m-baŋ Masia yurilim yɛliŋ mini di wɔɣilim ni di dubu ni di ziliŋ ni nyɛ shɛm" }, { "english": "Breastfeeding helps really well to build up real love between mother and baby.", "dagbani": "Bihili mɔɣisibu sɔŋdi n mɛri yurilim maŋli bia mini o ma sunsuuni viɛnyɛla" }, { "english": "Laugh is not love.", "dagbani": "Lari pala yurilim." }, { "english": "The desire of a person’s heart cannot accomplish what it wants.", "dagbani": "Ninsala suhu ni yurilim ku niŋ di toli." }, { "english": "It is the desires of a person’s heart that get him or her into trouble.", "dagbani": "Suhu yurilim n-tiri nir’ yɛlli." }, { "english": "a loving person.", "dagbani": "yurilimlana" }, { "english": "I know you are someone who is loving, merciful and patient.", "dagbani": "m mi ni a nyɛla yurilimlana mini nambɔzɔra ni suɣilolana" }, { "english": "the God of love and peace be with you.", "dagbani": "Naawuni ŋun nyɛ yurilimlana mini suhudoolana ŋɔ be yi sani" }, { "english": "lovers", "dagbani": "yurinima" }, { "english": "tree", "dagbani": "yuriŋga" }, { "english": "defamation 'name.spoiling'", "dagbani": "yusaɣimbo" }, { "english": "important.people", "dagbani": "yuyanima" }, { "english": "to last long, do something for a long time", "dagbani": "yuui" }, { "english": "long in the cooking, it is spoilt t.z..", "dagbani": "Gɔ-n-yuui mali tɛha." }, { "english": "The one who travels for a long time has new ideas.", "dagbani": "Tirakoma yi gbaai niri n-ti yuui di tahiri zoontali na." }, { "english": "If trachoma affects a person for a long time it brings blindness.", "dagbani": "Tirakoma yi gbaai niri n-ti yuui di tahiri zoontali na." }, { "english": "not long afterwards his senior brother Esau arrived back from his hunting.", "dagbani": "di daa bi yuui ka o biɛli Iso yi o mɔɣu gɔbu maa paa’ na" }, { "english": "to be long in one place.", "dagbani": "Nyuli dibu chuɣu puhibu nyɛla binshɛli din yuui Dagbɔŋ." }, { "english": "They celebrate it to praise God for helping them so that the yams do well.", "dagbani": "Bɛ puhirili mi paɣri Naawuni o ni sɔŋ ba ka nyuya maa niŋ viɛnyɛla zuɣu." }, { "english": "The celebration of the (first-) yam eating festival is of long standing in Dagbong.", "dagbani": "Ka di yi pa ni Dagbanbila ŋun niŋ hankali bee tizun niri ŋun yuui Dagbaŋ ŋɔ, a ku tooi." }, { "english": "And if it is not a Dagomba who takes care, or a foreigner who has spent a long time in Dagbong, you won't realise that they are talking about the effects of snakebite.", "dagbani": "Ka di yi pa ni Dagbanbila ŋun niŋ hankali bee tizun niri ŋun yuui Dagbaŋ ŋɔ, a ku tooi baŋ ni waɣi bari yɛla ka bɛ yɛri maa." }, { "english": "The Baobab of the Chief's Rival is an old tree which has been there a long time.", "dagbani": "Naa Dataa Tua nyɛla ti kurili din yuui pam." }, { "english": "to be old.", "dagbani": "Nahu kurili yi kuli yuui, sua." }, { "english": "Even if a cow lives a long life, a knife will still slaughter it one day.", "dagbani": "Nahu kurili yi kuli yuui, sua." }, { "english": "(there comes) a knife.", "dagbani": "Lit: , (there comes) a knife.." }, { "english": "to be late in coming", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "If you send a fruit bat’s child for fruits and it comes home late with ripe fruits, it is better than if it comes home early with unripe ones.", "dagbani": "Zɔŋ bia ka a yi tim ka o chaŋ nti yuui ka ʒi taan’ mooni na di so ni o daŋ na ka ʒi taan’ kahili na" }, { "english": "Time goes by, and predictions come to nothing.", "dagbani": "Dabisa maa yuuya, ka ʒii kam kpalim yoli" }, { "english": "It was long ago.", "dagbani": "di yuuya" }, { "english": "duration", "dagbani": "yuusim" }, { "english": "1000 years ... are like the duration of a short time in the night.", "dagbani": "Yuun’ tuhili ...n-ŋmani kaman yuŋ saha biɛla yuusim" }, { "english": "Lord, how long will you forget about me?", "dagbani": "Yawɛ, saha yuusim wula ka a yɛn tam n yɛla?" }, { "english": "head-lamp for miners, hunters", "dagbani": "yuunbuɣim" }, { "english": "disease", "dagbani": "yuunbuɣim" }, { "english": "disease", "dagbani": "yuunbuɣim" }, { "english": "year (date or period)", "dagbani": "yuuni" }, { "english": "years (dates or periods)", "dagbani": "yuma" }, { "english": "the rain actually did not (even) drizzle down on the land for three whole years and a half.", "dagbani": "saa maa daa shiri bi tɔɣisi lu tiŋgbani zuɣu yuun’ muna ata ni pirigili" }, { "english": "They sacrifice to Ngmantambo two or three times a year.", "dagbani": "Bɛ maani Ŋmantambo la siɣim buyi bee buta zuɣu yuuni puuni" }, { "english": "our this-year's Calendar.", "dagbani": "ti yuuni ŋɔ Kalɛnda maa" }, { "english": "This year is very dry.", "dagbani": "Yuuni la kɔringa n-wuhiri" }, { "english": "Last year’s partridges are showing this year’s partridges how to dig up the (recently-planted) guineacorn.", "dagbani": "yuuni ŋɔ kɔringa chi kpaɣibu." }, { "english": "About 287 years ago (about 1713) a battle between the Gonja and the Dagomba took place there.", "dagbani": "Kaman zuŋɔ yuun’ kɔbsiyi ni pihinii ni ayɔpɔin laasabu m-bɔŋɔ (kaman 1713) ka Zabaɣisi mini Dagbamba daa tuhi nimaani." }, { "english": "Even if it rains, the sky remains cloudy.", "dagbani": "Di piini la o dɔɣim dabisili hali ti gbaai" }, { "english": "It begins on the day of his birth, up until however many years old he is.", "dagbani": "o ni daa ti paai yuuni saha shɛli la." }, { "english": "The loan the stomach incurs takes years to pay back", "dagbani": "Puuni samli yɔrila yuma ku yo n-naai." }, { "english": " a year of below-average rainfall", "dagbani": "saawoo yuuni" }, { "english": "every year, annually", "dagbani": "yuuni kam, yuuniyuuni" }, { "english": "Elkana and his household were to go to God's place to again make the annual sacrifice to the Lord.", "dagbani": "Ɛlikana min’ o yiŋnim’ zaa daa ti chaŋ Naawuni sani ni bɛ yaa ti mali yuuniyuuni sara la Yawɛ sani" }, { "english": "At this time next year I will come back to you.", "dagbani": "Zaŋ chaŋ yuuni na ŋ-ŋɔ tasaha, n ni lab’ a sanna" }, { "english": "He is three years old.", "dagbani": "O yuma ata." }, { "english": "you give him this milk until he reaches two years old.", "dagbani": "bihim ŋɔ hali n-ti paai o yuma ayi saha" }, { "english": "Children of two years old.", "dagbani": "Yuma ayi-yi bihi" }, { "english": "his only daughter who was about 12 years old.", "dagbani": "bipuɣimbil’ gaŋa ŋun daa nyɛ kaman yuun’ pinaayi bia" }, { "english": "new year", "dagbani": "ni ti yuun'" }, { "english": "Happy new year", "dagbani": "palli" }, { "english": "with our new year", "dagbani": "ni ti yuun' palli" }, { "english": "to use", "dagbani": "yuusi" }, { "english": "duration", "dagbani": "yuusim" }, { "english": "like the duration of a short time in the night", "dagbani": "Yuun’ tuhili ...n-ŋmani kaman yuŋ saha biɛla yuusim 1000 years" }, { "english": "Lord, how long will you forget about me?", "dagbani": "Yawɛ, saha yuusim wula ka a yɛn tam n yɛla?" }, { "english": "to crush", "dagbani": "za" }, { "english": "beat sth. with a heavy hammer (as blacksmiths do)", "dagbani": "za" }, { "english": "millet", "dagbani": "za" }, { "english": "Foods which increase strength: cassava, yams, plantain, rice, millet, maize, sweet potato and bread.", "dagbani": "Bindiri shɛŋa din pahiri yaa: banchi, nyuya, bɔrade, shinkaafa, za, kawana, wulijo ni boroboro." }, { "english": "Take wheat and barley, beans and lentils, millet.", "dagbani": "zaŋmi alikama mini chi ni tuya ni sima ni za" }, { "english": "A hundred bowls of millet.", "dagbani": "Za ŋmaŋ’ kɔbiga." }, { "english": "millet (words for ~)", "dagbani": "kasarili, kayoli, kazuɣu" }, { "english": "starch", "dagbani": "zaali" }, { "english": "floppy", "dagbani": "zaba" }, { "english": "fights", "dagbani": "zaba" }, { "english": "cassock", "dagbani": "zaba" }, { "english": "cassock", "dagbani": "zabba" }, { "english": "a Gonja person", "dagbani": "Zabaɣa" }, { "english": "the Gonjas and the Dagombas had a battle there", "dagbani": "Zabaɣisi mini Dagbamba daa tuhi nimaani." }, { "english": "Many peoples celebrate this festival, amongst them Nanumba, Gonja, Wala, Dioula in addition to the Dagomba.", "dagbani": "Zuliya bɔbgu m-puhiri lala chuɣu maa. Bɛ shɛb’ nyɛ: Nanumba, Zabaɣasi, Walinsi, Wangarinsi n-ti pahi Dagbamba." }, { "english": "behaviour of a Gonja", "dagbani": "Zabaɣitali" }, { "english": "Gonja language", "dagbani": "Zabaɣisili" }, { "english": "cassock", "dagbani": "zabba" }, { "english": "\"a slim long gown with slim long arms\"", "dagbani": "zabba" }, { "english": "These are the garments they are to make: a breastpiece, an ephod, a", "dagbani": "Bɛ ni yɛn she binyɛr’ shɛŋa maa n-nyɛ: Nyolɔrigu mini binyɛribil’ din yɛri pari zuɣusaa ni alichɛbba ni bɛ ni wuɣi zabba shɛli ni bantabiga ni shɛlɔrigu." }, { "english": "robe", "dagbani": "zabba" }, { "english": "a woven tunic", "dagbani": "ŋmanila" }, { "english": "a turban", "dagbani": "n yɛ" }, { "english": "sash", "dagbani": "tuma daa" }, { "english": "My just actions were like a robe and turban (to me).", "dagbani": "O yidana n-daa nyɛ ... ŋun su zabbanim’ fukumsi." }, { "english": "Her husband was ... Master of the Wardrobe.", "dagbani": "alichɛbba, alikudoŋ." }, { "english": "sleeveless", "dagbani": "jabba" }, { "english": "robe with full sleeves", "dagbani": "jubba" }, { "english": "jubba (full sleeves!) Note: ? originally Berber (N.Afr. jabba)", "dagbani": "zabi" }, { "english": "to quarrel, fight, brawl", "dagbani": "zabira." }, { "english": "if two people are fighting, you don’t ask why they are fighting, you separate them.", "dagbani": "Dagbam’ kpamba yɛliya ni niriba ayi yi zabira, a bi bɔhiri bo ntuhiya a goora ba mi." }, { "english": "If men fight and hit a pregnant", "dagbani": "Dɔbba yi zabira nti zaŋ ŋme paɣ’ puulana" }, { "english": "woman", "dagbani": "o mini" }, { "english": "He wasn't fighting with anyone.", "dagbani": "o mini so daa bi zabira" }, { "english": "Don't count your chickens before they are hatched.", "dagbani": "Jɛrigu n-zabiri sinsabiga" }, { "english": "the fool quarrels over the sinsabiga tree that has not yet had flowers or fruits", "dagbani": "zuɣu ka di na pumda, di na bi woli" }, { "english": "fight a fight", "dagbani": "zabi zabili" }, { "english": "fighting", "dagbani": "zabili" }, { "english": "quarrelling", "dagbani": "zabbu" }, { "english": "to argue, quarrel", "dagbani": "zabi nangbankpeeni" }, { "english": "to be jealous of", "dagbani": "zabi nyuli" }, { "english": "envy", "dagbani": "nyuli zabbu" }, { "english": "if you have envying which comes from malice and selfish thoughts in your hearts.", "dagbani": "yi yi mali nyuli zabbu din yiri putɔɣu ni na mini diribarilim tɛha yi suhuri ni" }, { "english": "I was jealous of the proud.", "dagbani": "n daa yi zabirila karimbaannim’ nyuli" }, { "english": "look upon X with jealousy", "dagbani": "lihi X nyuli zabbu lihigu" }, { "english": "Why do you ... look", "dagbani": "Naawuni ni bɔri ni zo’ shɛli nyɛ o biɛhigu shee ŋɔ nyuli zabbu lihigu?" }, { "english": "jealously at the mountain God wants as his residing place? [PSA 68:16]", "dagbani": "zabi ... soli zuɣu ‘make a (strenuous) defence [legal]’." }, { "english": "I will make my defence, even in His presence. [JOB 13:15]", "dagbani": "n ni zabi n soli zuɣu hal ni o tooni" }, { "english": "I give you permission to make your defence. [ACT 26:1]", "dagbani": "M bah’ a noli ni a tɔɣisi zabi amaŋ’ zuɣu." }, { "english": "He has a bellyache.", "dagbani": "O saɣiŋg’ ni yi zabir’ o." }, { "english": "The male goat says that what still pains it is its inability to have had intercourse with its mother when she was a young girl.", "dagbani": "Bulaa ni din kuli zabi ŋuna nyɛla o ni daa bi paag’ o ma paɣasari pani nyɛbila." }, { "english": "an albino", "dagbani": "zabiga" }, { "english": "pl: albinos", "dagbani": "zabisi" }, { "english": "a peacemaker, someone who restrains those who are fighting", "dagbani": "zabigoora" }, { "english": "The one separating those fighting does not (stop to) ask what happened.", "dagbani": "Zabigoora bi bɔhiri bɔlee niŋ." }, { "english": "hair of the (human) head", "dagbani": "zabigu" }, { "english": "hair of the (human) head", "dagbani": "zɔbigu" }, { "english": "hair of the (human) head", "dagbani": "zɔbiri" }, { "english": "hair of the (human) head", "dagbani": "zabiri" }, { "english": "hair of the (human) head", "dagbani": "zɔbi" }, { "english": "hair of the (human) head", "dagbani": "zabi" }, { "english": "who could sling a stone at a\nhuman hair and not miss it.", "dagbani": "ŋun ni tooi zaŋ kuɣili niŋ kuɣilɔŋ ni n-lab’ ninsal’ zabigu gba ka ku nyahigi li" }, { "english": "the one who\nis to be purified should wash his clothes and shave all the hair of his head.", "dagbani": "ŋun yɛn yi daɣiri ni maa paɣ’ o nɛma, ka pini o zabiri zaa" }, { "english": "Your", "dagbani": "A zabiri kul yɛbisirimi" }, { "english": "hair is braided in locks.", "dagbani": "zɔbiri" }, { "english": "one would think the deep had white hair.", "dagbani": "So ni tɛhi ni kɔbulli maa ni nyɛla zabipiɛla" }, { "english": "It is the one who burns her/his hair who smells it.", "dagbani": "Nira ŋun nyo o zabiri, ŋuna n-wumdi di kaliŋ." }, { "english": "flesh and blood", "dagbani": "daadam ni o zabigu" }, { "english": "it was not flesh and blood that revealed this to you.", "dagbani": "pa daadam ni o zabigu n-kahigi dimbɔŋɔ wuh’ a" }, { "english": "They say we should not speak behind one another’s back and then the guinea fowl goes and says that it is going to braid its hair.", "dagbani": "nyaaŋa ka kpaŋ ti chani ni o ti lo o zabiri." }, { "english": "to make a parting in the hair (IM)", "dagbani": "chirigi zabiri" }, { "english": "body-hair, animal hair", "dagbani": "kɔbigu" }, { "english": "his head-hair grew very long like an eagle's feathers.", "dagbani": "o zabiri waɣiwaɣa kaman tɔrili kɔbiri" }, { "english": "locks (of hair)", "dagbani": "zabikpila" }, { "english": "The locks of his hair are wavy, black as a raven.", "dagbani": "O zabikpila kul gahirimi, ka sabigi kaman kahiŋkɔɣu la." }, { "english": "If you weave the seven braids of my head into the fabric on the loom.", "dagbani": "Nir’ yi zaŋ n zab’ kpil’ ayopɔin ŋɔ niŋ kpalu’ dari ni n-wuɣi li." }, { "english": "henna", "dagbani": "zabila" }, { "english": "to dye the palm or feet with henna", "dagbani": "biɛ zabila" }, { "english": "to dye the palms and feet of a girl with henna for her wedding", "dagbani": "lɔbi zabila" }, { "english": "henna", "dagbani": "hɛnna" }, { "english": "henna", "dagbani": "naad" }, { "english": "henna", "dagbani": "chilo" }, { "english": "henna", "dagbani": "chilitɔŋ" }, { "english": "henna", "dagbani": "chilinčihi" }, { "english": "tree [sp.] Lawsonia inermis.", "dagbani": "zabila" }, { "english": "We should also be careful not to be quarrelsome or jealous.", "dagbani": "Ti mi miri ka ti bɔri zabili bee n-zabiri nyuli" }, { "english": "if there was fighting anywhere they didn't want him to know about it.", "dagbani": "zabili da yi lu luɣ’ shɛli polo, bɛ je ni ŋun’ wum li" }, { "english": "The side that is", "dagbani": "Nasara zabili ni zooi dabba." }, { "english": "victorious in a war is the one that has many brave warriors.", "dagbani": "Nyinyɛri gba be zabili ni." }, { "english": "Fingernails are also among the weapons used for fighting.", "dagbani": "Fingernails are\nalso among the weapons used for fighting. zabi zabili ‘fight a fight’." }, { "english": "a quarrel, dispute.", "dagbani": "a quarrel, dispute. zabili neei ‘a quarrel flares up’. ninvuɣ’ so ŋun bɔri zabili chɛ ka zabili neera a\nquarrelsome person makes a quarrel flare up. [PRO 261] Yɛla din bi tuhi kpaɣa, tahiri zabili na./Yɛlli bi tu'" }, { "english": "Something that you don’t like and don’t agree with has started a quarrel.", "dagbani": "kpaɣa nam zabili." }, { "english": "resolve a conflict", "dagbani": "zabili" }, { "english": "he will send to beg him to let them settle the conflict.", "dagbani": "o ni tim ti balim o ni o chɛ ka bɛ ku zabili maa" }, { "english": "disturbance, confusion", "dagbani": "zabili" }, { "english": "a pain", "dagbani": "zabili" }, { "english": "Pain and discomfort in the lower abdomen.", "dagbani": "Saɣiŋga ni biɛrim ni zabili" }, { "english": "plant [sp.], 'mustard'", "dagbani": "zabiliga" }, { "english": "tree-seed someone will sow, and it is smaller than every (other) seed.", "dagbani": "zabiliga tibiɛl’ shɛli nir’ ni zaŋ biri; ka di pɔri gari tibiɛlinli kam la a 'mustard'" }, { "english": "henna-flask", "dagbani": "zabilisurigu" }, { "english": "conical gourd in which henna is put", "dagbani": "zabilisurigu" }, { "english": "henna-flasks", "dagbani": "zabilisuriti" }, { "english": "hair", "dagbani": "zabiri" }, { "english": "fighting", "dagbani": "zabiri" }, { "english": "a comb", "dagbani": "zabisahirigu" }, { "english": "concern, interest, attention", "dagbani": "zaɣa" }, { "english": "X is/not concerned with Y", "dagbani": "X zaɣa be/ka Y ni" }, { "english": "I have no concern in your matter.", "dagbani": "ka a yɛltɔɣa maa ni." }, { "english": "everyone was paying close attention to his teaching.", "dagbani": "sokam zaa zaɣa daa kul bela o wuhibu maa ni" }, { "english": "But the fear of it can be eased if the patient has somebody who is concerned for him which whom he can talk about it.", "dagbani": "Amaa di dabiɛm maa lee balimi di yi niŋ ka di bara ŋɔ mali ninvuɣu so ŋun zaɣa be o ni ka o mini o tooi diri alizama." }, { "english": "indifference, nonchalance", "dagbani": "kalinsi" }, { "english": "X pays attention to Y.", "dagbani": "X zaŋ zaɣa niŋ Y ni." }, { "english": "I will make myself pay attention to all your commands.", "dagbani": "N yi zaŋ n zaɣa niŋ a zaligunim' maa zaa ni." }, { "english": "a ... one, something ...", "dagbani": "zaɣa" }, { "english": "one, one of them", "dagbani": "zaɣ' yini" }, { "english": "Do not have two differing measures in your house -- one large, one small.", "dagbani": "Miriya ka yi mali kuruwa balibu buyi din nyɛ zaɣ’ karili mini zaɣ’ bila yi yinsi puuni." }, { "english": "My father, don't you have even just one blessing?", "dagbani": "M ba, ka daɣila alibarika zaɣ’ yini kɔŋko ka a kul mali?" }, { "english": "There are one hundred ingredients for soup in a cooking pot, but one small amount of salt gains the victory.", "dagbani": "duɣubila ni ka yalim zaɣ’ yini deei nasara." }, { "english": "All of them had the same appearance.", "dagbani": "Di zaa kɔtomsi daa nyɛla zaɣ’ yinsi" }, { "english": "But some of these ways are essentially the same.", "dagbani": "Amaa soya maa shɛŋa kul nyɛla zaɣ’ yinsi de." }, { "english": "good ones", "dagbani": "zaɣ' viela" }, { "english": "they ... make the fringes of their garments long.", "dagbani": "bɛ ... chɛri ka bɛ binyɛra nangbanzusa nyɛ zaɣ'wɔɣila" }, { "english": "If you say my vagina has become an old thing, what has made it old?", "dagbani": "ni m pani niŋ zaɣ’ kurili, bɔ n-lee kurigi li?" }, { "english": "They pay me back evil for good.", "dagbani": "Bɛ zaŋla zaɣ’ biɛɣu n-yo ma zaɣ’ viɛlli samli" }, { "english": "he had them catch a live antelope and bring it to him.", "dagbani": "o daa chɛmi ka bɛ gbaai kɔɣu zaɣ’ niɛŋ na ti ti o" }, { "english": "The opening of it was round.", "dagbani": "Di noli maa daa nyɛla zaɣ’ kpilli" }, { "english": "a miscarriage, aborted fœtus", "dagbani": "kpiŋ la" }, { "english": "a child that they give birth as a dead one", "dagbani": "kpiŋ la" }, { "english": "if we let the number of the blue counters be 4, and that of the red ones be ", "dagbani": "ti yi bahi ka bi' buluu la zuɣu kalinli nyɛ 4, ka zaɣ' ʒee la mi dini nyɛ " }, { "english": "The first milk is a watery one", "dagbani": "Tuuli bihim maa nyɛla zaɣ' kɔm" }, { "english": "an unsophisticated person", "dagbani": "zaɣ' maŋli" }, { "english": "Each wheel was exactly the same.", "dagbani": "Bɛb’ anahi maa zaa yino kam daa sula zaɣ’ yini." }, { "english": "pods", "dagbani": "zaɣa" }, { "english": "daily ration of food, measure used to measure this", "dagbani": "zaɣa4" }, { "english": "Pl.", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "so and so", "dagbani": "zaɣala" }, { "english": "so and so", "dagbani": "zaɣila" }, { "english": "they didn’t take account of a particular person being on a particular shift.", "dagbani": "bɛ daa bi lan doli zaɣila nyɛla yaakaza" }, { "english": "Wun’ chɛli zaɣala bi chɛri zaɣala (Saying) \"God should save so and so\" does not save him/her.", "dagbani": "Wun’ chɛli zaɣala bi chɛri zaɣala" }, { "english": "someone-or-other bɛ daa bi lan doli zaɣila nyɛla yaakaza they didn’t take account of a particular person being on a particular shift. [2CH 5:11] 'Wun’ chɛli zaɣala bi chɛri zaɣala. (Saying) “God should save so and so” does not save him/her. [:51]", "dagbani": "Zaɣila pa nira, bɔhim’ di gbinni" }, { "english": "reason.", "dagbani": "Zaɣila nyɛla vulinvuuniga." }, { "english": "So-and-so is a mud wasp.", "dagbani": "Zaɣila nyɛla vulinvuuniga." }, { "english": "such and such (adj.).", "dagbani": "yaakaza" }, { "english": "to wither", "dagbani": "zaɣi" }, { "english": "It withered and died, because it hadn't put roots down well.", "dagbani": "di zaɣi kpi, di ni dii bi ba jila viɛnyɛliŋga zuɣu" }, { "english": "like the grass they will wither, like leaves they will soon die away.", "dagbani": "bɛ ni zaɣi kaman mɔri la; ka suui kaman vari la" }, { "english": "to be in bad physical condition or appearance, 'become weak as a result of tiredness or hunger'", "dagbani": "zaɣi" }, { "english": "When you fast, do not look gloomy.", "dagbani": "Yi yi lɔri noli, yin’ di zaɣiriya yi ninani" }, { "english": "when you fast, do not look gloomy", "dagbani": "noli, yin’ di zaɣiriya yi ninani" }, { "english": "badness", "dagbani": "zaɣibiɛtali" }, { "english": "The Evils of the Pagan Life", "dagbani": "Chɛfiritali biɛhigu zaɣibiɛtali yɛla" }, { "english": "nakedness", "dagbani": "zaɣim" }, { "english": "'in his nakedness'", "dagbani": "o zaɣim" }, { "english": "If a mad person runs away with your underwear and you don’t have any underwear on and you run after her/him, you’ll be taken to be a mad person.", "dagbani": "Yinyaa yi fa a kpalaŋa zɔra, ka a mi bi bo kpalaŋa so ka kariti o a zaɣim, nyin’ lee ti nyɛ yinyaa." }, { "english": "If one destroys the malcalfe’s thing and does not accept their thing, we take them to be carrying their nakedness around.", "dagbani": "Ŋum bi gbihiri ka mal' o binyɛra zali ni o di ti chaŋ o zaɣim n-dih' omaŋ' mali vi mal'" }, { "english": "Blessed is he who stays awake and keeps his clothes with him, so that he may not go naked and be shamefully exposed.", "dagbani": "Nachimbil’ maa fuɣ’ o chinchini maa bahi, ka guui ni o zaɣim." }, { "english": "The young man slipped out of the linen cloth and ran away naked.", "dagbani": "Niriba ni nya a zaɣim, ka a di vi bɛ sani." }, { "english": "People will see you naked; and you will be ashamed before them.", "dagbani": "(O daa) chani o zaɣim ni napɔn zaŋa." }, { "english": "(was) going round naked and barefoot.", "dagbani": "a ti she jinjɛŋŋmahi ti ba ka di limsi bɛ zaɣim" }, { "english": "he exposed himself.", "dagbani": "o pirigiya ka chɛ o zaɣim" }, { "english": "nakedness.", "dagbani": "zaɣimtali" }, { "english": "you-people buy white garments from me to wear to get out of the shame of your nakedness.", "dagbani": "danya binyɛr' piɛla n sani n-ye n-yi yi zaɣimtali maa vi ni" }, { "english": "nakedly", "dagbani": "zaɣim" }, { "english": "He walked about naked.", "dagbani": "O chaŋ o zaɣim." }, { "english": "went nakedly", "dagbani": "zaɣim" }, { "english": "They snatched off his trousers and left him naked.", "dagbani": "Bɛ ganig' o kpalaŋa, ka chɛ o zaɣim" }, { "english": "left him naked", "dagbani": "chɛ o zaɣim" }, { "english": "left naked", "dagbani": "Chɛra sola zaɣim" }, { "english": "Having torn clothes is better than being naked.", "dagbani": "Rags better.than naked(ness)." }, { "english": "'in his/ones nakedness'", "dagbani": "zadzim" }, { "english": "to refuse", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "you cheated them and refused to pay them.", "dagbani": "yi di ba zalinsi n-zaɣisi ba yɔbu" }, { "english": "he refused to do anything useful.", "dagbani": "o daa zaɣisila bukaata kam kubu" }, { "english": "you refused to pay attention and obey", "dagbani": "yi daa zaɣisiya ni\nyi ku gbilisi tibili wum" }, { "english": "refuse to do, reject doing ...", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "verbal noun", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "because the guineafowl had refused to give them water", "dagbani": "kpɔŋ ni zaɣisi ba ko' tibu la zuɣu" }, { "english": "A human being becomes angry, but he/she will not refuse to eat", "dagbani": "Sal’ je suli ku zaɣisi dibu" }, { "english": "abstain from voting", "dagbani": "zaɣisi vootibu" }, { "english": "Abu abstained during voting but this year he voted", "dagbani": "Yuunila Abu daa zaɣisi vootibu; amaa yuuni ŋɔ o vootiya" }, { "english": "if only, would that", "dagbani": "n/ti di bi zaɣisi ka" }, { "english": "Lit: I/we just would not refuse that", "dagbani": "Ti di bi zaɣisi ka di nyɛla zaawuni" }, { "english": "I wish it was evening!", "dagbani": "Ti di bi zaɣisi ka di nyɛla zaawuni" }, { "english": "I wish they would write it in a book!", "dagbani": "n bi zaɣisi ka bɛ di sab’ li niŋ kundi ni!" }, { "english": "I wish you all would become just like me! Except, of course, for these chains.", "dagbani": "bi zaɣisi ni yi zaa be kaman n ni be shɛm ŋɔ naɣila gbaai yihi la zoligɔnim’ din lo ma ŋɔ" }, { "english": "Don't light a cigarette for anyone else, and if someone tries to get you to light a cigarette for him, you are allowed to refuse.", "dagbani": "Mira ka a taai shigaari nti so kam zaa, ka so yi tim a ni a taai shigaari n-ti o soli beni ni a zaɣisi." }, { "english": "refuse to give", "dagbani": "mɔŋ" }, { "english": "to give", "dagbani": "pahigu" }, { "english": "to reject sth./sb.", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "Every addition is acceptable; no one ever refuses an additional thing unless it is a beating.", "dagbani": "Pahigu ka pa ni ŋmɛri, so n-ʒi n-zaɣisi." }, { "english": "my companions avoid me, ... I have become someone they reject.", "dagbani": "n dolintab’ kaɣiri ma mi, ... n leela bɛ ni zaɣisi" }, { "english": "The woman has rejected her lover and she will not tell her husband about doing so.", "dagbani": "Paɣ’ zaɣisi o maam, o ku yɛli o shira." }, { "english": "You strain at a gnat and swallow a camel.", "dagbani": "kɔɣu biɛm, ka lee diri lɛligu biɛm." }, { "english": "You refuse to eat the broth of an antelope, but you eat the broth of a cockroach.", "dagbani": "Lit: You refuse to eat the broth of an antelope, but you eat the broth of a cockroach.." }, { "english": "to divorce", "dagbani": "zaɣisi paɣa/yidana" }, { "english": "disown a pregnancy/child", "dagbani": "zaɣisi pua/bia" }, { "english": "King Rehoboam didn't agree to the people's proposal. When", "dagbani": "Rɛhɔbɔam bi saɣi ti niriba maa. Izraɛlnim' ni daa nya ka naa zaɣisi bɛ ni yɛli shɛm maa" }, { "english": "the Israelites saw that the King wouldn't agree to what they said.", "dagbani": "bɛ zaa niriba mi li ka mi bi yina" }, { "english": "both families are aware of it (cohabitation) and have not objected publicly to the situation.", "dagbani": "n-zaɣisi biɛhigu maa" }, { "english": "to hate", "dagbani": "deei." }, { "english": "He will just hate one and love the other, or respect one and serve him, and despise the other.", "dagbani": "O kul ni zaɣisila yino ka yuri ŋun’ la bee n-tibigi yino n-jɛm o, ka ʒiɛm ŋun’ la." }, { "english": "to hate", "dagbani": "Yɔɣu zaa ku zaɣisi" }, { "english": "Not all the bush will hate the hyena.", "dagbani": "naɣinyili." }, { "english": "Sometimes they think everyone hates them, or they hate themselves.", "dagbani": "Shɛlini bɛ tɛhirimi ni sokam zaɣisi ba mi, bee bɛn zaɣisi bɛ maŋa." }, { "english": "It won't work/start (e.g. engine, machine).", "dagbani": "Di zaɣisiya." }, { "english": "bɛ yi lan zaŋ piliŋ' shɛli din bi viɛla n chihi bia, lala maa ni tooi chɛ ka di zaɣisi naaibu", "dagbani": "if they use a dirty razor to make marks" }, { "english": "a child, that can cause it not to heal.", "dagbani": "nɔzaɣisira" }, { "english": "to itch", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "Pl: zaɣisira", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "Variant: zaŋɣisira.", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "Pl: zaɣisigu.", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "If the coucal’s eye itches, it will break open. ", "dagbani": "Baɣimpiŋ nini yi zaɣisira, di yɛn doomi." }, { "english": "If this happens it can itch and irritate or bleed. [.009]", "dagbani": "Di yi niŋ lala di tooi zaŋɣisirimi ka ŋubitira bee n yiri ʒim." }, { "english": "ŋubiti.", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "Cpart: kɔri.", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "goodness", "dagbani": "zaɣisuntali" }, { "english": "Praise of God for His Working of Goodness.", "dagbani": "Naawuni paɣibu o zaɣisuntali tumbu zuɣu" }, { "english": "make an effort to let goodness be added to your faith.", "dagbani": "lomiya ania n-chɛ ka zaɣisuntali pahi yi yɛda niŋbu zuɣu" }, { "english": "lid-less", "dagbani": "zaɣiyari" }, { "english": "every open container without a lid fastened on it", "dagbani": "duɣuri mini lahi din zaa ʒe zaɣiyari ka binshɛli bi pil’ li" }, { "english": "the pods of a shrub called tikubilaakum used for a game by children", "dagbani": "zaɣu" }, { "english": "to smell strongly (have a fish smell)", "dagbani": "zaha" }, { "english": "She has a fishy smell.", "dagbani": "O zaahimi." }, { "english": "Acheampong’s hands have a strong scent from the bush.", "dagbani": "Acheampong nuu zaha mɔɣuni pam." }, { "english": "a fishy smell", "dagbani": "baɣibaɣi" }, { "english": "clearly.", "dagbani": "zahara See main entry: zahira." }, { "english": "to have a fishy smell.", "dagbani": "zahigi." }, { "english": "to rust.", "dagbani": "zahigi." }, { "english": "fish, fishes.", "dagbani": "zahim." }, { "english": "they ... caught a lot of fish, so much that their nets began to break.", "dagbani": "bɛ daa ... gbahi zahim pam, hal ka bɛ lansi\nmaa ti pili chɛhibu." }, { "english": "People don’t buy a fish while it is still in the river.", "dagbani": "Zahim bi be kom\nni ka bɛ dar’ o." }, { "english": "clearly", "dagbani": "See main entry: zahira." }, { "english": "If a fish gets angry at the river, can it climb up the bank of the river?", "dagbani": "daɣila o ni tooi du duli?" }, { "english": "to measure", "dagbani": "zahim" }, { "english": "If you are going to fly you should measure the distance of the sky before you fly.", "dagbani": "A yi yɛn yiɣi, a zahindila sagbana ka naanyi yiɣi" }, { "english": "yeast which a woman measures into three calabashes of bread-flour and mixes and kneads it and puts it to stand, and it all sours and rises.", "dagbani": "dabin’ shɛli paɣ’ ni yi zahim bɔrobɔro zim ŋmani buta n-zaŋ li gari di ni ŋɔri zali, ka di zaa ti mii piri la" }, { "english": "when a sick person is lying in hospital they measure his temperature from time to time.", "dagbani": "bar' yi dɔ ashibiti ni ka bɛ zahindi o niŋbguna ni biisim saha saha" }, { "english": "comparing, testing, measuring-implement", "dagbani": "Ninst: kuruwa ‘measuring-bowl’" }, { "english": "how they have small bowls to measure stuff", "dagbani": "bɛ ni mali kuruwabihi shɛŋa zahindi binyɛra" }, { "english": "compare, test", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "to weigh sth. according to the standard weights used by the", "dagbani": "di nyɛ kaman kɔhigɔriba ni daa zahindi li shɛm" }, { "english": "merchants", "dagbani": "so timsim" }, { "english": "baby's weight", "dagbani": "bi-liɛ" }, { "english": "What is your verdict?", "dagbani": "Yi lee zahimla wula?" }, { "english": "So now consider the matter and decide what you're going to do.", "dagbani": "Dinzuɣu pumpɔŋɔ zahimmi yɛlli maa ka baŋ a ni yɛn niŋ shɛm" }, { "english": "months that they weighed him.", "dagbani": "goli shɛŋa ni bɛ ni daa zahindi o maa" }, { "english": "The people who administer your blood-test will be able to inform you if it is necessary for you to be tested more than once.", "dagbani": "zahimbu n-gari napɔŋ yini." }, { "english": "he entreated us 'If you have tested me and seen that I am someone who is sincere in his", "dagbani": "o balim ti yɛli, 'Yi yi zahim ma n-nya ka n nyɛla ŋun ʒe yim n suhu ni ni ti Duuma, yin’ kamiya na ti be n yiŋa.'" }, { "english": "My heart towards our Lord", "dagbani": "Naawuni n-zahim o" }, { "english": "Come and stay in my house", "dagbani": "dama zahimbu din ni chɛ" }, { "english": "Tempted", "dagbani": "zahimbu" }, { "english": "No one", "dagbani": "ŋun’" }, { "english": "For God cannot be tempted by evil", "dagbani": "Naawuni mi ku zahim so lala" }, { "english": "He himself tempts no one", "dagbani": "ka nir’ tum zaɣ’ biɛɣu ku tooi zahim Naawuni" }, { "english": "if people do not recognize the meaning of the Lord's body when they eat the bread and drink from the cup", "dagbani": "zaa ŋubiri li ka nyuri li ka bi zahim baŋ ti Duuma niŋgbuŋ yɛla gbinni" }, { "english": "What do you reckon? Will he come to this Festival, or won't he?", "dagbani": "Yi lee zahimla wula? O ni ka Chuɣu ŋɔ ni na bee o ku kana?" }, { "english": "temptation", "dagbani": "zahimbu" }, { "english": "test, trial", "dagbani": "zahimbu" }, { "english": "use testings and signs and wonderful deeds, and warfare", "dagbani": "zaŋ zahimbunim’ mini shihira ni alahiziba tuma ni tɔbu" }, { "english": "That someone experiences temptation doesn't mean that he has done wrong", "dagbani": "Niri nya zahimbu bi wuhirimi ni o tumla alahachi" }, { "english": "If the test does not", "dagbani": "Zahimbu maa yi bi nya" }, { "english": "show indications of HIV in your blood, they tell you that you are 'HIV-negative'.", "dagbani": "Ka so yi ti nya zahimbu, ŋun’ miri ka o yɛli ni Naawuni n-zahim o, dama zahimbu din ni chɛ ka nir’ tum zaɣ’ biɛɣu ku tooi zahim Naawuni, ka ŋun’ Naawuni mi ku zahim so lala." }, { "english": "'No one, when tempted, should say, “I am being tempted by God”; for God cannot be tempted by evil and he himself tempts no one.'.", "dagbani": "Ti di" }, { "english": "Let us not allow Satan's temptation to defeat us.", "dagbani": "cheri ka sintani zahimbu nyaŋdi ti." }, { "english": "to dream a dream", "dagbani": "zahim zahindi" }, { "english": "each of the two men ... had a dream the same night, and each dream had a meaning of its own.", "dagbani": "zahima dahin shɛli yuŋ. Sokam zahindi daa bela di ko, ka mali di gbinni." }, { "english": "When the fowl has a dream of dancing the Damba, then the cooking pot is calling it.", "dagbani": "ʒiɛduɣu m-boon’ o." }, { "english": "zahinzahinda; zahindi.", "dagbani": "Nact: zahinzahinda." }, { "english": "to rust, become rusty", "dagbani": "zahim" }, { "english": "it rusts, and weevils spoil it, and thieves break in and steal it.", "dagbani": "di zahindimi, ka lɛla saɣindi li, ka tayiɣisi kabiri kpɛri zuri li" }, { "english": "Your gold and silver are covered with rust, and this rust will be a witness against you.", "dagbani": "zahimya ka di zahimbu maa din ya shɛhira biɛɣu" }, { "english": "the", "dagbani": "di" }, { "english": "impurities in it may be melted and the corrosion burnt off", "dagbani": "zahigi" }, { "english": "dreaming", "dagbani": "zahimbu" }, { "english": "rusting", "dagbani": "zahimbu" }, { "english": "a fisherman", "dagbani": "zahimgbahira" }, { "english": "'fish-catcher' ?? ad•hoc in Bible verse quoted", "dagbani": "ziŋgbahira" }, { "english": "bee n-zaŋ zahimgbahiri kpana to o zuɣu ni 'or pierce his head with a harpoon'", "dagbani": "N ni ti chɛ ka yi leei tampiŋ nɛli doya, ka bɛ zaŋdi ziŋgbahiri lansi yɛrigiri deeni yi zuɣu" }, { "english": "bare rock, and you will become a place to spread fishnets.", "dagbani": "kulipala." }, { "english": "bare rock", "dagbani": "kulipala" }, { "english": "See", "dagbani": "zahim; gbahi." }, { "english": "a bundle of yams", "dagbani": "nyu' bɔbili" }, { "english": "oppression, harassment", "dagbani": "bɔbili5" }, { "english": "'boring'", "dagbani": "Note" }, { "english": "Those who look down upon a well of dirty water will drink it later.", "dagbani": "Kɔ’ biɛɣu kuliga bɛn siŋ bɛ pa n-nyu bɔbili." }, { "english": "a strainer, filter, perforated vessel for making lye water", "dagbani": "bɔchatɔɣu" }, { "english": "bɔchɛtɔɣu", "dagbani": "Variant" }, { "english": "lye water", "dagbani": "bɔchaa" }, { "english": "potash", "dagbani": "bɔchaa" }, { "english": "spice-water", "dagbani": "bɔchaa" }, { "english": "I use soap to wash myself and cleanse my hands with lye.", "dagbani": "N yi zaŋ chibo paɣi mmaŋa, ka zaŋ bɔchaa paɣi n nuhi." }, { "english": "This tree (baobab) and its fruit-shells can both make lye", "dagbani": "Tia ŋɔ (tua) mini di wala waɣiri zaa tooi niŋdi bochaa" }, { "english": "used for soap-making and also to cure boils.", "dagbani": "Paɣaba mali di dari mini guŋgun’ wɔɣisi n-nyɔri bochaa n-duɣiri chibo." }, { "english": "Women use its wood and kapok-pod shells and burn them into lye to make soap.", "dagbani": "Paɣaba mali di dari mini guŋgun’ wɔɣisi n-nyɔri bochaa n-duɣiri chibo." }, { "english": "prepare alkaline water [Am. 'lye', Gh. 'spice-water'] by filtering through ashes", "dagbani": "tɔɣi bɔchaa" }, { "english": "striga", "dagbani": "bɔchaa" }, { "english": "parasite of cereal crops.", "dagbani": "bɔchaa" }, { "english": "as the weed which is striga will spring up in a farm.", "dagbani": "kaman mɔ’ shɛŋa din nyɛ bɔchaa ni bili puu ni shɛm la" }, { "english": "a towel", "dagbani": "bɔdua" }, { "english": "(he) took off his shirt and laid it aside, and wrapped a towel round his waist.", "dagbani": "o daa pirig’ o kparibu sɔŋ, ka zaŋ bɔdua mil’ o shee ni" }, { "english": "Pl: bɔchahi.", "dagbani": "bɔchaa" }, { "english": "Pl: bɔduanima.", "dagbani": "bɔdua" }, { "english": "Hazael took the towel and spread it over my face.", "dagbani": "Hazaɛl niŋ kom mahigi bɔdua n-zaŋ pa naa maa" }, { "english": "Sharing a towel.", "dagbani": "HIV bi loori niri ka di nyɛla." }, { "english": "HIV is not transmitted by ... Sharing a towel.", "dagbani": "HIV bi loori niri ka di nyɛla ... Bɔdu’ yini laɣim mili." }, { "english": "doughnut; 'bufrut'.", "dagbani": "bɔfɔrɔto" }, { "english": "potholes.", "dagbani": "bɔɣa" }, { "english": "See main entry: bɔɣili.", "dagbani": "bɔɣa" }, { "english": "bucket", "dagbani": "bɔɣati" }, { "english": "to split (intransitive)", "dagbani": "bɔɣi" }, { "english": "the earth quaked and the rocks split.", "dagbani": "tiŋgbani daa dam ka tampima bɔɣi" }, { "english": "The earth split open and buried Dathan.", "dagbani": "Tiŋgbani daa bɔɣiya m-mum Datan" }, { "english": "the heavens opened", "dagbani": "zuɣusaa bɔɣi" }, { "english": "then the heavens opened.", "dagbani": "di saha maa ka zuɣusaa daa bɔɣi" }, { "english": "You have shaken the land and made it", "dagbani": "A chɛ ka tiŋgbani sɔhigi, ka chɛ ka di tahi bɔɣi" }, { "english": "burst and split.", "dagbani": "[PSA 60]" }, { "english": "to split, divide sth. lengthwise.", "dagbani": "o bɔɣibɔɣi n yaannina he splits my kidney to shreds." }, { "english": "open a book", "dagbani": "litaafi" }, { "english": "Who is fit to unstick these seals and open this book ... ?", "dagbani": "Ŋuni n-lee simdi ni o tabigi bintabinda ŋɔ ka bɔɣi litaafi ŋɔ ... ?" }, { "english": "and books lay open.", "dagbani": "ka litaafinim' bɔɣi doya" }, { "english": "a shoulder (joint of meat)", "dagbani": "bɔɣigbini" }, { "english": "'This is the share due the priests from the people who sacrifice a bull or a sheep: the shoulder, the jowls and the inner parts'.", "dagbani": "Ŋunkam yɛn mali sara, ka di nyɛla nahu bee piɛɣu, di simdi ka o yihi bim bɔɣigbini mini yɛno ni bimpuli ti maligumaana." }, { "english": "split", "dagbani": "bɔɣili" }, { "english": "Your cheeks are like halved pomegranates.", "dagbani": "A kparima ŋmanila pumpɔrinchi’ bɔɣa" }, { "english": "hell fire", "dagbani": "jahannam" }, { "english": "testing", "dagbani": "zahinda" }, { "english": "dreaming", "dagbani": "zahinda" }, { "english": "dreamer", "dagbani": "zahinda" }, { "english": "a dream", "dagbani": "zahindi" }, { "english": "each of the two men ... had a dream the same night, and each dream had a meaning of its own.", "dagbani": "daa bela di ko, ka mali di gbinni." }, { "english": "you make dreams threaten me and the seeing of visions terrify me.", "dagbani": "a chɛ ka zahima varisiri ma, ka chɛ ka ʒiinim’ nyabu kpɛhiri ma dabiɛm" }, { "english": "a measure", "dagbani": "zahindigu" }, { "english": "scales (for weighing)", "dagbani": "zahindigu" }, { "english": "scales (for weighing)", "dagbani": "bimbuɣisirigu" }, { "english": "scales (for weighing)", "dagbani": "binzahindigu" }, { "english": "a dream", "dagbani": "zahinli" }, { "english": "had a dream the same night, and each dream had a meaning of its own", "dagbani": "niriba ayi ... maa daa ti zahim zahima dahin shɛli yuŋ. Sokam zahindi daa bela di ko, ka mali di gbinni." }, { "english": "you make dreams threaten me and the seeing of visions terrify me", "dagbani": "a chɛ ka zahima varisiri ma, ka chɛ ka ʒiinim’ nyabu kpɛhiri ma dabiɛm" }, { "english": "seeing of visions terrify me", "dagbani": "ʒiinim’ nyabu kpɛhiri ma dabiɛm" }, { "english": "each of the two men ... had a dream the same night", "dagbani": "niriba ayi ... maa daa ti zahim" }, { "english": "every dream every seeing", "dagbani": "zahinli" }, { "english": "When the fowl has a dream of dancing the Damba, then the cooking pot is calling it.", "dagbani": "ʒiɛduɣu m-boon’ o." }, { "english": "a vision", "dagbani": "ʒii" }, { "english": "a dreamer, 'dreamer of dreams'", "dagbani": "miriya ka yi wumdi yi daanabinim’ mini yi laasabuniŋdiba bee yi zahinzahindiba ni yi baɣisi bee yi bukpahinim" }, { "english": "do not listen to your prophets, your diviners, your interpreters of dreams, your mediums or your sorcerers.", "dagbani": "Zahin’ zahinda la n-kani ŋɔ na." }, { "english": "Here comes that dreamer!", "dagbani": "Zahin’ zahinda la n-kani ŋɔ na." }, { "english": "publicly, becoming known in the open, clearly, brightly", "dagbani": "zahira" }, { "english": "Variant: zahara.", "dagbani": "zahira" }, { "english": "come out into the open, be made public", "dagbani": "yi zahira" }, { "english": "and lets his righteousness to be coming out into the open", "dagbani": "ka chɛ ka o wuntitali yiri zahira" }, { "english": "When she carried on her prostitution openly and exposed her", "dagbani": "O ni daa yi zahira tumdi o pagɔrisigu tuma, ka yihiri omaŋ’ fini shɛm maa." }, { "english": "nakedness.", "dagbani": "Dina n-nyɛ ni di chɛ ka Zaliguzaɣisira la ti yi zahira o saha dɛde." }, { "english": "At the proper time, then, the Wicked One will appear.", "dagbani": "Bɛhigu shee dim mali daɣiri la tahiri ... dɔri' sɔɣira shɛŋa dim bi yiri zahira ka ti nyari li." }, { "english": "Dirty living-spaces cause ... various hidden diseases that don't have visible symptoms.", "dagbani": "Lit: ... don't come into the open and we see them. Amaa lee baŋmi ni HIV zaŋdi saha pɔi ka" }, { "english": "But be aware that HIV takes some time before it is detectable in the blood.", "dagbani": "naanyi yi zahira niri ʒim ni." }, { "english": "the glory of the Lord appeared clearly.", "dagbani": "Yawɛ jilima yi zahara sagbana ni" }, { "english": "These dangers appear at different times.", "dagbani": "Barinanim ŋɔ yiri zahara la saha kɔŋkɔba." }, { "english": "slightly visible", "dagbani": "pihapiha" }, { "english": "bright, clear", "dagbani": "zíhír" }, { "english": "a potstand, large ring on which large water pots rest", "dagbani": "zahirigu" }, { "english": "a tithe or tenth part given as a part of a religious observance", "dagbani": "zaka" }, { "english": "Abraham took from all that he had gained from war, a tithe-alms for him", "dagbani": "Ibrahimma daa yih' o ni ŋme tɔbu di shɛlikam pii puuni zaɣ' yiniyini zaka ti o" }, { "english": "him.", "dagbani": "pii puuni zaɣ’ yini(yini)." }, { "english": "alms given to the poor, in the name of God.", "dagbani": "yihi zaka" }, { "english": "give alms", "dagbani": "Bulaa nama dali ka Naawuni pun zaŋ nyɛbili n-yihi o zaka." }, { "english": "On the day that the male goat was created God gave him sex as an alms offering (free of charge).", "dagbani": "Bulaa nama dali ka Naawuni pun zaŋ nyɛbili n-yihi o zaka. " }, { "english": "a ginger root.", "dagbani": "zakariʒeebuli" }, { "english": "luke-warm.", "dagbani": "zalazala" }, { "english": "luke-warm.", "dagbani": "zalazala" }, { "english": "jellabiya, man's long robe.", "dagbani": "zalaabia" }, { "english": "a traditional Egyptian garment native to the Nile Valley.", "dagbani": "jilaabiia" }, { "english": "an iron tool, wedge-shaped, used by blacksmiths.", "dagbani": "zali" }, { "english": "zali (plural)", "dagbani": "zaya" }, { "english": "Jael, Heber's wife, took a tent-peg and a mallet.", "dagbani": "Jaɛl Hɛbɛr paɣ’ maa daa kpuɣi tanti kpaa mini zali" }, { "english": "A smith heats a piece of iron in the fire, he gets hold of the maul with his strong hand and beats it.", "dagbani": "Machɛle yi zaŋ kurigu she buɣim ni, o zaŋdila o nuu din mali kpiɔŋ n-kpuɣi zali ŋ-ŋme" }, { "english": "to stand sth. down", "dagbani": "zali" }, { "english": "set it before him", "dagbani": "zali o tooni" }, { "english": "You have put me in the center of Yɔɣu market", "dagbani": "A zali ma la Yɔɣu daa ni" }, { "english": "her waterpot standing there and went back to town.", "dagbani": "Yisifu daa zaŋ o nudirigu gbaai Ifriim n-zaŋ o zali\\ntuhi Izraɛl nuzaa, ka zaŋ o nuzaa gbaai Manaasa n-zaŋ o mi zali tuhi Izraɛl nudirigu" }, { "english": "Joseph got hold of Ephraim with his right hand and stood him opposite Israel's left hand, and got hold of Manasseh with his left hand and put him opposite Israel's right hand.", "dagbani": "Yisifu daa zaŋ o nudirigu gbaai Ifriim n-zaŋ o zali\\ntuhi Izraɛl nuzaa, ka zaŋ o nuzaa gbaai Manaasa n-zaŋ o mi zali tuhi Izraɛl nudirigu" }, { "english": "send somebody on their way (politely)", "dagbani": "zali X soli" }, { "english": "Ibrahimma daa chani doli ba ni o zali ba soli", "dagbani": "Ibrahimma walked with them to see them on their way." }, { "english": "Yawɛ ni guli ba ka ba bɛ nyɛviya zali", "dagbani": "The LORD will protect them and preserve their lives." }, { "english": "o kpee n-zaŋ binshɛli puh’ o zalibu bee n-yɛl’ o ni o gul’ li", "dagbani": "his" }, { "english": "replace X with Y", "dagbani": "zali Y X zaani" }, { "english": "The people of Judah ... made his son Josiah king in his place.", "dagbani": "Judanim’... zaŋ o bia Jɔsia n-leei naa zal’ o ba zaani." }, { "english": "every firstborn male donkey, you must take a sheep to stand in its place.", "dagbani": "buŋdibbil’ tuuli kam, yin’ zaŋmiya piɛɣu zal’ o zaani" }, { "english": "stop, halt X (sb./sth)", "dagbani": "zali" }, { "english": "Do not restrain the Holy Spirit", "dagbani": "Miriya ka yi taɣi Naawuni Shia Kasi zali" }, { "english": "If he restrains the rain, everything dries up.", "dagbani": "O yi taɣi saa zali, binshɛɣukam kuurimi" }, { "english": "impose a fine on X", "dagbani": "samli" }, { "english": "fine laid upon you, and not one coin remains.", "dagbani": "zali (X) pua/puli" }, { "english": "conceive, become pregnant (X is the child conceived).", "dagbani": "yu’ shɛli malaika ni daa pun ti o ka Mariama naanyi zal’ o puu la the name the angel had given him before his mother conceived him." }, { "english": "my mother ... the one who conceived me.", "dagbani": "m ma ... ŋun daa zali m pua" }, { "english": "Teenage pregnancies.", "dagbani": "Bihi bɛn yuma na bi paai yuun pishi ka zali puli." }, { "english": "Youngsters whose years do not reach twenty years and fall pregnant.", "dagbani": "Motherhood" }, { "english": "Synonym: biɛli.", "dagbani": "Syn: biɛli." }, { "english": "If you save money you will not be ashamed.", "dagbani": "Bo-n-zali ku di vi." }, { "english": "You brewed pito and put it aside, and do you want to go to your husband’s bedroom?", "dagbani": "Nyini kɔɣi dam zali ka lan yɛn kpe doo ni?" }, { "english": "Lit: Youngsters whose years do not reach twenty yeas and fall pregnant.", "dagbani": "Motherhood 07.00" }, { "english": "and put it aside", "dagbani": "sɔŋ." }, { "english": "do you want to go to your husband’s bedroom?", "dagbani": "" }, { "english": "to command, make a law or rule, lay down, appoint", "dagbani": "ka taɣi" }, { "english": "and change the customs which Prophet Moses laid down", "dagbani": "ka’ shɛŋa Anabi Musa ni daa zali" }, { "english": "PNDC ordinance 112 laid it down as compulsory", "dagbani": "PNDC zaligu dim pahiri 112 daa zali li la talahi" }, { "english": "The person with a bad", "dagbani": "Ka bebu ku zali suhu yubu" }, { "english": "Naawuni ni zali shɛli, din’ ni niŋ.", "dagbani": "What God has decided is what will happen." }, { "english": "(o) zali saha shɛli din", "dagbani": "(he) set a time" }, { "english": "tu ni bɛ lahi laɣim taba", "dagbani": "when they should meet together again." }, { "english": "Tɔɣisi zali n-nyɛ chɛm’ ka n-chirg’ a.", "dagbani": "To make an agreement/arrangement." }, { "english": "appointment is “Go and I will meet you.”", "dagbani": "Di daa niŋ ba nyaɣsim pam bia maa ni daa nyɛ o maŋ maa ka bɛ daa zali waa." }, { "english": "They were so pleased that the prince had come to himself, that they established a dance.", "dagbani": "Di daa niŋ ba nyaɣsim pam bia maa ni daa nyɛ o maŋ maa ka bɛ daa zali waa." }, { "english": "appointed, laid down, assigned.", "dagbani": "zali" }, { "english": "Your day has not come and medicine is proud.", "dagbani": "A da' zali ka na ka tim nyur' bara." }, { "english": "When I went ... to take my appointed seat.", "dagbani": "N daa yi chaŋ ... nti zaŋ n kuɣ’ zali laɣiŋgu ni." }, { "english": "to hang down, dangle, dangle something", "dagbani": "zali" }, { "english": "a lot of them hanging down", "dagbani": "zaanda" }, { "english": "He has his own loincloth tied on and part of it is just hanging there.", "dagbani": "Asuro n-yɛ o dintoli kpalaŋa n-ganigani ka guui zali." }, { "english": "blame", "dagbani": "zalige" }, { "english": "blame", "dagbani": "zaligi" }, { "english": "fault", "dagbani": "zaligi" }, { "english": "to find fault, blame", "dagbani": "ti6 zaligi" }, { "english": "Don't Find Fault With Your Neighbour.", "dagbani": "Miri ka a ti a kpee zalige" }, { "english": "to blame", "dagbani": "to zaligi" }, { "english": "to be blameworthy", "dagbani": "mali zaligi" }, { "english": "to take the blame", "dagbani": "deei zaligi" }, { "english": "The fool punches a porcupine and is in pain and he is also blamed for doing so.", "dagbani": "Jɛrigu ŋme shɛlinli kurili ka di biɛr’ o ka o lan deei zɛrige." }, { "english": "a law, commandment, order, custom", "dagbani": "zaligu" }, { "english": "laws, commandments, orders, customs (plural)", "dagbani": "zaligunima" }, { "english": "law (variant)", "dagbani": "zalisi" }, { "english": "he should let them make a copy of this law in a book", "dagbani": "ŋun chɛ ka bɛ yaai zaligu ŋɔ niŋ litaafi ni" }, { "english": "And as for His commandments, they are not difficult", "dagbani": "Ka o zaligunim’ maa mi pala yɛlimuɣisira" }, { "english": "Sex is a good gift of God", "dagbani": "Taba golibu nyɛla Naawuni pini suŋ n-ti sala. To, amaa, doli Naawuni zalisi n zaŋ lala pini ŋɔ n-ku buchi" }, { "english": "humanity.", "dagbani": "a doli" }, { "english": "follow God's commandments", "dagbani": "zaligu biɛr’ kasi puuni" }, { "english": "you follow the commandment in holiness of life, and will have no blame.", "dagbani": "ka ku mali galimi di ni" }, { "english": "Make a treaty with us, and we will be subject to you.", "dagbani": "Chɛ ka ti min’ a tɔɣisi ka a zali ti zaligu ka ti jɛmd’ a." }, { "english": "break a rule", "dagbani": "saɣim zaligu" }, { "english": "break a rule of God", "dagbani": "ŋunkam saɣim Naawuni zaligu" }, { "english": "whoever breaks one of God's commandments is guilty of breaking them all.", "dagbani": "di zaa saɣimbu taai." }, { "english": "that which is zali.3-ed", "dagbani": "birigi zaligu" }, { "english": "break a law.", "dagbani": "birigi zaligu" }, { "english": "don't let me break your commandments.", "dagbani": "di chɛ ka m birig’ a zaligunima" }, { "english": "Nothing is hidden from God and he will punish anyone who breaks his law.", "dagbani": "Binshɛɣu kam bi sɔɣi Naawuni sani ka o mi ni darigi ŋun kam birigi o zaligu." }, { "english": "a lawgiver.", "dagbani": "zaliguzaana" }, { "english": "lawgiver", "dagbani": "zaligubaŋda" }, { "english": "sacrifices made to the deceased by members of the immediate family at the end of funeral rites", "dagbani": "zaliguchihira" }, { "english": "sacrifices made to the deceased by members of the immediate family at the end of funeral rites", "dagbani": "zaliguzaana" }, { "english": "food offering", "dagbani": "zaligu" }, { "english": "lawyer", "dagbani": "zaligubaŋda" }, { "english": "looking for some way to get rid of Jesus'", "dagbani": "zaligu baŋ; baŋda." }, { "english": "a lawbreaker, lawless person", "dagbani": "zaliguchihira" }, { "english": "Whoever sins is guilty of breaking God's law.", "dagbani": "Ŋunkam tumd’ alahichi nyɛla zaliguchihira" }, { "english": "commandment", "dagbani": "zaligukpana" }, { "english": "lawbreaker", "dagbani": "zaligusaɣinda" }, { "english": "in this way you become a breaker of God's law", "dagbani": "dindina a leei Naawuni zaligusaɣinda m-bala" }, { "english": "mind that you don't follow the deceitful way of these lawless people", "dagbani": "miriya ka yi doli zaligusaɣindiba ŋɔ biriginsim soli maa" }, { "english": "a lawless person, criminal, rebel", "dagbani": "zaliguzaɣisira" }, { "english": "a lawless person, criminal, rebel [plural]", "dagbani": "zaliguzaɣisiriba" }, { "english": "The Rebel, Man of Lawlessness", "dagbani": "Zaliguzaɣisir’" }, { "english": "the man of lawlessness is revealed, the man doomed to destruction.", "dagbani": "Naawuni ni pun lo ni o bah’ o yol’ la gba ti yi zahira" }, { "english": "lawlessness", "dagbani": "zaliguzaɣisibutali" }, { "english": "lawlessness is already at work", "dagbani": "Zaliguzaɣisibutali pun be di tuma tumbu ni" }, { "english": "a lawgiver", "dagbani": "zaliguzaana" }, { "english": "There is one lawgiver and judge who is able to save and to destroy.", "dagbani": "Zaliguzaana ni sariakarita yino kɔŋko ŋun ni tooi tiligi niriba ka ni tooi bahi ba yoli m-beni." }, { "english": "commandment", "dagbani": "zalikpani" }, { "english": "commandment", "dagbani": "zaligukpani" }, { "english": "commandments", "dagbani": "zalikpana" }, { "english": "commandments", "dagbani": "zaligukpana" }, { "english": "commandments that the Lord told you of.", "dagbani": "Daadamnim’ saɣim dunia, dama bɛ birigi Naawuni zaligukpana" }, { "english": "The people have defiled the earth by breaking God's laws.", "dagbani": "Daadamnim’ saɣim dunia, dama bɛ birigi Naawuni zaligukpana" }, { "english": "constitution", "dagbani": "Zalikpana" }, { "english": "decree", "dagbani": "zalikpɛŋ" }, { "english": "strong.ordinance", "dagbani": "zalikpiɛŋ" }, { "english": "poison for arrows", "dagbani": "zalima" }, { "english": "fraud, fraudulence", "dagbani": "zalinsi" }, { "english": "to defraud", "dagbani": "niŋ zalinsi, di zalinsi" }, { "english": "cheat X", "dagbani": "di X zalinsi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "yi di ba zalinsi n-zaɣisi ba yɔbu" }, { "english": "'to stop or bring to an end fraudulent practices'", "dagbani": "ku zalinsi" }, { "english": "grass [sp.]", "dagbani": "zalinzahi n." }, { "english": "warm, lukewarm", "dagbani": "zaliŋ id." }, { "english": "you are lukewarm, and are not properly hot, but on the other hand are not cold.", "dagbani": "yi ni tulila zaliŋ, ka bi tuli viɛnyɛliŋga ka mi bi mahi la" }, { "english": "Merciful King", "dagbani": "Zalla Naa" }, { "english": "Merciful King", "dagbani": "Ʒalla Naa" }, { "english": "Almighty", "dagbani": "Zallakudura" }, { "english": "Almighty", "dagbani": "Zalakudura" }, { "english": "Almighty", "dagbani": "Ʒallakudura" }, { "english": "Almighty King", "dagbani": "Zallakudura Naa" }, { "english": "Almighty King", "dagbani": "Zalakuduranaa" }, { "english": "God created woman and gave her to man.", "dagbani": "Naawuni nam paɣa n-zaŋ o ti doo." }, { "english": "After this the Almighty King who is God said", "dagbani": "Dimbɔŋɔ nyaaŋa ka Zalakuduranaa ŋun nyɛ Naawuni ŋɔ daa yɛli ..." }, { "english": "O Lord Almighty, I put my trust in you.", "dagbani": "Naawuni ŋun nyɛ Zallakudura Naa ŋɔ, nyini ka n ni niŋ naani." }, { "english": "to consider, think about critically", "dagbani": "zam" }, { "english": "not much, gradual, a little", "dagbani": "zam" }, { "english": "crowd, multitude, assembly", "dagbani": "zama" }, { "english": "I did see a crowd making a noise, but I didn't find out what it was.", "dagbani": "n di nya zama ni laɣim yo vuri, amaa n di bi baŋ di ni nyɛ shɛli." }, { "english": "If you see a crowd of people, you should reduce your talking.", "dagbani": "A yi nya zama, nyin’ baligim’ a noli." }, { "english": "People who have reached adulthood can", "dagbani": "Ninkura bɛn saɣi niriba tooi pindi li yiri zama ni" }, { "english": "wear it in public.", "dagbani": "daadambiɛligu." }, { "english": "congregation.", "dagbani": "gbilli." }, { "english": "oysters", "dagbani": "zama" }, { "english": "People get iodine from foods. Such as fish and shellfish which have a lot of iodine.", "dagbani": "Daadam nyari ayodin la bindirigu ni. Ayili zahim mini zama ni naasanjɛra mali ayodin ŋɔ pam." }, { "english": "Knowing how to wade through the shell-fish (oysters) in the river is better than trying to evade them.", "dagbani": "Zama kuliga, baŋmi siɣibu gari lɔɣibu." }, { "english": "an eel [type]", "dagbani": "zamasuɣu" }, { "english": "eel [type] (plural)", "dagbani": "zamasuri" }, { "english": "crowd.", "dagbani": "zama" }, { "english": "secret injury.", "dagbani": "zamba" }, { "english": "the undermining of character, slander.", "dagbani": "niŋ X zamba" }, { "english": "to secretly injure X; to undermine X's character", "dagbani": "niŋ X zamba" }, { "english": "spread slander", "dagbani": "bu zamba" }, { "english": "spread slanderous rumours about him.", "dagbani": "bu zamba m bahi' o zuɣu" }, { "english": "sabotage, frustrating of sb.", "dagbani": "zamba" }, { "english": "Why have you and the son of Jesse plotted against me?", "dagbani": "Bɔ n-niŋ ka a mini Jɛsi bia ŋɔ gbiri ma zamba bɔɣa?" }, { "english": "The lizard doesn’t refuse to sit down like a toad, but its long tail prevents it from doing so.", "dagbani": "kaman pololi, zu' wɔɣinili n-niŋ o zamba." }, { "english": "A bracelet looks nice on a neck, but the head prevents it from being worn.", "dagbani": "Nyingoli veeni (bɔri) baŋa ka zuɣu niŋ zamba." }, { "english": "Wanton harm or injury, tricking; swindling; deceiving; misrepresenting", "dagbani": "zambalana" }, { "english": "slanderer", "dagbani": "zambalana" }, { "english": "The persevering person got his riches and surprised the one who was trying to cause his downfall.", "dagbani": "Anialana nya o bini n-libigi zambalana." }, { "english": "A red string (net) catches the zinzɔŋ fish, none of you should interfere; it is a wicked man", "dagbani": "Mi’ ʒee gbaai zinzɔŋ, yi zaa chɛliya, zambalana m-bari." }, { "english": "who sets a trap with it.", "dagbani": "zambalan' tɔŋ bari ka di gbaai o bia" }, { "english": "the wicked man's trap went off and caught his (own) child.", "dagbani": "Naawuni tilaa daŋ tooni ka zambalana wolim je." }, { "english": "saboteur.", "dagbani": " zambalana" }, { "english": "God’s herbal root takes the lead and the one who seeks the downfall of others does not succeed.", "dagbani": "Naawuni tilaa daŋ tooni ka zambalana wolim je." }, { "english": "cat (epithet)", "dagbani": "zambaŋa" }, { "english": "accolade for Kumbun-Naa Yamusa", "dagbani": "zambaŋa" }, { "english": "warcry, battle-cry", "dagbani": "zambu" }, { "english": "'utter warcry'", "dagbani": "bu zambu " }, { "english": "when they were getting ready to go out to the battle line and yelling the war-cry.", "dagbani": "saha shɛli bɛ ni daa maani shili ni bɛ chaŋ tɔb’ gɔɣ’ ni,\nka buri zambu" }, { "english": "disaster, calamity", "dagbani": "zambu" }, { "english": "blame", "dagbani": "zambu" }, { "english": "disaster resulting from", "dagbani": "(yi) bɔri ni yi zaŋ o kum zambu ʒil’ ti" }, { "english": "you want to put the blame for his death on us", "dagbani": "bɛ ni ʒi bɛ tuumbiɛri zambu" }, { "english": "they will bear the guilt of their sin", "dagbani": "bɛ kum zambu ni ʒila bɛmaŋmaŋ’ zuɣu" }, { "english": "a sacrifice made to a fetish during which the animals and fowls are hacked to death", "dagbani": "zambu" }, { "english": "to make the sacrifice of zambu", "dagbani": "bu zambu" }, { "english": "See main entry: zam. small.", "dagbani": "zamzam" }, { "english": "See main entry: zani. snares.", "dagbani": "zana" }, { "english": "a net, web", "dagbani": "zana" }, { "english": "It is something unprofitable like a cloth of spiders' web.", "dagbani": "Di nyɛla din ka buchi kaman kpatinari' zana chinchini la." }, { "english": "See main entry: zani. snares.", "dagbani": "zana" }, { "english": "funeral-workers’ food", "dagbani": "zanaaza" }, { "english": "meal for orphans", "dagbani": "zanaaza" }, { "english": "to prepare this food", "dagbani": "niŋ zanaaza" }, { "english": "animal for use in preparing gravediggers' food", "dagbani": "zanaaza biŋkɔbigu" }, { "english": "staple food prepared for gravediggers", "dagbani": "zanaaza saɣim" }, { "english": "to stand", "dagbani": "zani" }, { "english": "my sheaf got up and stood", "dagbani": "kabɔbili yiɣisi zani" }, { "english": "An empty sack cannot stand upright (by itself)", "dagbani": "Koli' kuŋ ku tooi zani." }, { "english": "Protection first is better than standing firm.", "dagbani": "dunoguliba bɛn zaani" }, { "english": "Naawuni jɛmbu duu dunol’ ni", "dagbani": "doorkeepers who stand at the gateway of God's temple." }, { "english": "Tia din bɔri yuli dina n-zaani zoli zuɣu.", "dagbani": "The tree that wants to be famous grows on top of a hill." }, { "english": "bɛ tooi zani Naa Gbewaa tooni", "dagbani": "they can stand before Naa Gbewaa." }, { "english": "Ninvuɣ’ so ŋun zani n-zaŋ ba lo tab’ maa yi ka di yiko", "dagbani": "The" }, { "english": "person who set himself up to arrange the marriage did not have authority to do so.", "dagbani": "Paɣa ni tooi kuli doo nti dɔɣiri ka di bi zaana." }, { "english": "A woman can marry a man and bear a child but it does not live. If she has a second child and it does not live ...", "dagbani": "O yi dɔɣi buyi ka di bi zani ..." }, { "english": "to stand firm", "dagbani": "ba n-zani" }, { "english": "support, back up X", "dagbani": "zani X nyaaŋa" }, { "english": "succeed, take over X's position", "dagbani": "Ka o bia Jɔsia daa di nam zan’ o zaani." }, { "english": "His son Josiah succeeded him as king.", "dagbani": "Ka o bia Jɔsia daa di nam zan’ o zaani." }, { "english": "A family head will never be lacking in a clan; if the head of a family dies, someone is there to take his place.", "dagbani": "Dɔɣirikpɛma ku naai daŋ ni, so yi kani so n-zaana." }, { "english": "Can you tell lies on behalf of God?", "dagbani": "Yi ni tooi zani Naawuni zaani n-tɔɣisi ʒiri yɛtɔɣa ... ?" }, { "english": "X's enemy.", "dagbani": "N yi n-zani a zuɣu." }, { "english": "I am against you.", "dagbani": "N yi n-zani a zuɣu." }, { "english": "the flood rises up.", "dagbani": "kpuɣi zani" }, { "english": "be faithful.", "dagbani": "zani tuhi" }, { "english": "You stupid sonofabitch!", "dagbani": "Nyin’ ŋun nyɛ paɣ’ yoli ŋun bi zani tuhi bia ŋɔ." }, { "english": "drought sets in, prevails.", "dagbani": "sanzali zani" }, { "english": "there was a drought for three.", "dagbani": "sanzali ni daa zani yuma ata ni chira ayɔbu ka kum lu luɣili kam" }, { "english": "years and six months and there was famine everywhere.", "dagbani": "Miri ka a va n-zani naa tooni" }, { "english": "to guarantee", "dagbani": "zani garɛntii" }, { "english": "If something is chasing you and doesn’t stop, you also don’t stop.", "dagbani": "Binshɛli yi kariti a ka na bi zani, a bi zaana." }, { "english": "stop on the way", "dagbani": "zani soli" }, { "english": "stop, end", "dagbani": "taɣi zani" }, { "english": "stop, halt", "dagbani": "zani" }, { "english": "the work (will) come to an end", "dagbani": "tuma maa zani tariga" }, { "english": "strong rope net used to catch wild animals", "dagbani": "zani" }, { "english": "wild animal traps", "dagbani": "zana" }, { "english": "We ought to do more setting traps ... and nets to catch game, and stop burning the bush.", "dagbani": "Di tuya ni ti kpaŋsi tɔna baribu ... zana baribu n-gbahiri nimdi ka yi mɔnyobo ni." }, { "english": "The cords of death surrounded me.", "dagbani": "Kum zana n-daa kul gili ma" }, { "english": "to set up a snare", "dagbani": "bari zani" }, { "english": "he will save you from those who set", "dagbani": "o ni tilig’ a bɛn bariti zana nuu ni" }, { "english": "hunting-nets.", "dagbani": "Nooŋa" }, { "english": "Will a bird come down in a snare if they haven't set it?", "dagbani": "ni siɣi zana ni ka bɛ bi bari li?" }, { "english": "to take", "dagbani": "zaŋ" }, { "english": "They will not go in and take it.", "dagbani": "bɛ ku kpe n-zaŋ." }, { "english": "Two people join together to take something and go to the bush and bury it.", "dagbani": "niriba ayi laɣim zaŋ bɛ binshɛli chaŋ mɔɣuni ti pi" }, { "english": "The cat takes the bone while the dog growls (barks).", "dagbani": "Jɛŋkuno zaŋ kɔbili ka baa ŋuhira (wahira)." }, { "english": "ant and takes the blame for it.", "dagbani": "salinsaa" }, { "english": "to carry away.", "dagbani": "Bo n-zali n-gari kpe n-zaŋ." }, { "english": "Investing your money is better than withdrawing it.", "dagbani": "Bo n-zali n-gari kpe n-zaŋ." }, { "english": "to use sth.", "dagbani": "Note: pick up and ~ - see mali sn 4." }, { "english": "put his head on a big stone and cut it off with", "dagbani": "o zuɣu m-pa kuɣ’ titali maa zuɣu n-zaŋ sua che n-ŋmaai li (hery)" }, { "english": "a knife", "dagbani": "kpaa" }, { "english": "pour it into a bottle or tin and use its lid to close its opening", "dagbani": "luɣuluɣu bee kuŋkɔŋ ni ka zaŋ di binyɔrigu n-yo di noli" }, { "english": "Our prayer is that God will use this to teach people", "dagbani": "Ti wun' suhigu n-nyɛla ni Naawuni ni zaŋ ŋa wuhi niriba" }, { "english": "of", "dagbani": "Daadali" }, { "english": "The old clothes sold on a market day; one person throws them away and another picks them up and wears them.", "dagbani": "binchɛra so zaŋ bahi ka so pihi ye." }, { "english": "until; as far as", "dagbani": "zàŋ cháŋ" }, { "english": "If no argument crops up until the wedding day.", "dagbani": "Nangbankpeen’ shɛli yi bi yina zaŋ chaŋ amiliya maa dali," }, { "english": "From that time onward.", "dagbani": "Di saha maa zaŋ chana" }, { "english": "including (whole range)", "dagbani": "zaŋ tabili" }, { "english": "In Egypt he killed all the firstborn of people and animals alike.", "dagbani": "Ijipti ninsalinim’ bikpamba zaŋ tabili biŋkɔbiri bikpamba." }, { "english": "They will all know me, from small children to old people, all.", "dagbani": "Bɛ zaa ni ti baŋ ma, bibihi zaŋ tabili ninkura zaa." }, { "english": "right up until", "dagbani": "zaŋ (hal) ti" }, { "english": "the water just went on drying up until the first day of the", "dagbani": "kom maa daa kul gbaai nyuubu zaŋ hal ti paai gol’ so ŋun pahiri pia dahin yini dali" }, { "english": "tenth month", "dagbani": "zaŋ" }, { "english": "from ... as far as, to the extent of", "dagbani": "hal ti kpa" }, { "english": "Go round all the tribes of Israel, from Dan all the way to Beersheba", "dagbani": "Chamiya gili Izraɛl zuliyanim’ zaa ni, zaŋ Dan hal ti kpa Bɛrishiiba" }, { "english": "all the way from A to B", "dagbani": "zaŋ A hal ni B" }, { "english": "The Lord showed him all the country, from Gilead all the way to Dan", "dagbani": "Yawɛ daa wuh’ o tiŋgbɔŋ maa zaa, zaŋ Giliyaad hal ni Dan" }, { "english": "from Gilead all the way to Dan", "dagbani": "zaŋ Giliyaad hal ni Dan" }, { "english": "all the way to", "dagbani": "hal ti ba" }, { "english": "the Mount (of Olives) will be split in two from east to west, forming a great valley.", "dagbani": "zoli maa pirigi buyi zaŋ wulimpuhili palo hal ti ba wulinluhili polo, ka chɛ vinvamli sɔŋ di sunsuuni" }, { "english": "to take X away", "dagbani": "zaŋ X chaŋ" }, { "english": "about, concerning", "dagbani": "zaŋ chaŋ X (polo)" }, { "english": "we are not in ignorance about his plots.", "dagbani": "ti bi be ʒilinsi ni zaŋ chaŋ o yikombiɛri tuma la polo" }, { "english": "King Amon's elders plotted against him.", "dagbani": "Amɔn kpambalib’ daa lo nia biɛɣu zaŋ chaŋ’ o polo." }, { "english": "we should not be obstinate on the subject.", "dagbani": "di bi simdi ka ti mali tipawumli zaŋ chaŋ di polo." }, { "english": "they used to bring difficult cases to Moses.", "dagbani": "bɛ daa zaŋdi yɛtɔɣ’ kpɛma n-kani Musa sanna." }, { "english": "Bring a coin so that I can see it.", "dagbani": "Zaŋmiya laɣifu na ka n nya." }, { "english": "bringing", "dagbani": "zaŋ niŋ" }, { "english": "to put on/in", "dagbani": "zaŋ su" }, { "english": "to put in", "dagbani": "zaŋ ti6" }, { "english": "to give", "dagbani": "zaŋ maŋa ti6" }, { "english": "dedication, devotion", "dagbani": "zaŋ maŋ’ ti" }, { "english": "Devotion to Yahweh's Law.", "dagbani": "Zaŋ maŋ’ ti Yawɛ zaligu" }, { "english": "spend X amount of time on/in doing", "dagbani": "zaŋ (time expression X)" }, { "english": "Forty days ...", "dagbani": "Biɛɣu pihinahi ... dama bɛ ni daa yi zaŋdi dabisi’ shɛŋa n-tumdi di tuma m-bala" }, { "english": "because that was the time they took to do that work.", "dagbani": "yuun’ pihinahi ka Izraɛlnim’ daa zaŋ be yɔɣu" }, { "english": "the Israelites spent 40 years in the wilderness.", "dagbani": "maa ni the Israelites spent 40 years in the wilderness." }, { "english": "bare", "dagbani": "'zaŋa" }, { "english": "a still-born child, miscarriage.", "dagbani": "zaŋbahi" }, { "english": "a type of acacia tree (Acacia hockii - De Wild), used to make musical bow jǫnjili.", "dagbani": "zaŋguriŋ" }, { "english": "grass [sp.] used for roofing", "dagbani": "zaŋkalɔɣu" }, { "english": "bare, empty", "dagbani": "'zaŋli" }, { "english": "grass [sp.] used for roofing", "dagbani": "zaŋkalɔɣu" }, { "english": "If he is single when he comes to you, he should leave as a single person.", "dagbani": "O yi daa kala o zaɣ' zaŋli na, di simdi ka o lan chaŋ o zaɣ' zaŋli." }, { "english": "stretch out your bared arm and give a prophetic speech accusing it (city).", "dagbani": "teeg' a nu' zaŋli n-tɔɣisi anabitali yɛtɔɣa jɛndi li" }, { "english": "barefoot", "dagbani": "napɔn'zaŋa" }, { "english": "he was going round naked and barefoot", "dagbani": "o daa chani o zaɣim ni napɔn' zaŋa" }, { "english": "attention.", "dagbani": "zaŋsim" }, { "english": "I will let my attention be on this temple.", "dagbani": "N ni chɛ ka n zaŋsim be jɛmbu duu ŋo ni," }, { "english": "But Ahikam had turned his attention with Jeremiah, so that he was not given into the hands of the people to be put to death.", "dagbani": "Amaa ka ... Ahikam daa zaŋ o zaŋsim niŋ Jɛrimia ni, ka di zuɣu daa chɛ ka bɛ bi zaŋ o ti niriba ni bɛ ku o." }, { "english": "Ahikam used his influence on Jeremiah's behalf to save him from death at the hands of the people.", "dagbani": "Di nchɛ ka a zaŋsim be binshɛŋa ni" }, { "english": "Don't let your attention be on other things.", "dagbani": "Di nchɛ ka a zaŋsim be binshɛŋa ni" }, { "english": "This is what children who have HIV or AIDS need: love and attention.", "dagbani": "Bihi bɛn mali HIV bee AIDS ni bɔri shɛm m-bɔŋɔ -Yurilim ni zaŋsim niŋbu" }, { "english": "Give her your attention.", "dagbani": "Zaŋmi a zaŋsim niŋ o ni" }, { "english": "Find something to do, and concentrate on it.", "dagbani": "Bɔm tuma n-ti a maŋa, zaŋmi a zaŋsim niŋ di ni" }, { "english": "be absent-minded", "dagbani": "zaŋsim ka ni" }, { "english": "nightjar (bird [sp.])", "dagbani": "zapaliɛɣu" }, { "english": "Macrodipteryx longipennis", "dagbani": "zapaliɛɣu" }, { "english": "\"accolade of Savelugu Naa Mahamudu\"", "dagbani": "zapaliɛɣu" }, { "english": "blame, fault", "dagbani": "zarigi" }, { "english": "Don't Find Fault With Your Neighbour.", "dagbani": "Miri ka a ti a kpee zalige." }, { "english": "to find fault, blame", "dagbani": "ti6 zaligi" }, { "english": "to blame", "dagbani": "to zaligi" }, { "english": "to be blameworthy", "dagbani": "mali zaligi" }, { "english": "to take the blame", "dagbani": "deei zaligi" }, { "english": "The fool punches a porcupine and is in pain and he is also blamed for doing so.", "dagbani": "Jɛrigu ŋme shɛlinli kurili ka di biɛr’ o ka o lan deei zɛrige." }, { "english": "See main entry: zaashee.", "dagbani": "zashee" }, { "english": "place.", "dagbani": "zaashee" }, { "english": "husks of millet.", "dagbani": "zawurugu" }, { "english": "It is because of (the itching that I get from) the husks of millet that I use my yam farm to plant sesame.", "dagbani": "Zawurugu zuɣu ka mani zaŋ m bɔɣu pari buŋgu." }, { "english": "half-cooked", "dagbani": "zaza" }, { "english": "middle-aged, half-way along in age", "dagbani": "zaza" }, { "english": "100 bunches of raisins", "dagbani": "wain tiwala din kuui zaza yila kɔbiga" }, { "english": "finalised", "dagbani": "TN" }, { "english": "a fighter, fighting-man, warrior", "dagbani": "zazabira" }, { "english": "fighters, fighting-men, warriors", "dagbani": "zazabiriba" }, { "english": "a drummer, player of the hourglass-drum, luŋa", "dagbani": "zazabiribaaŋa" }, { "english": "all", "dagbani": "zaa" }, { "english": "Even if the corn is ripe (well-roasted) not all will eat it.", "dagbani": "Kariwana yi bi pa zaa ŋubiri li." }, { "english": "Their enemy catches them all with a fish-hook.", "dagbani": "Bɛ dim’ maa zaŋla ziŋgoo gbahi bɛ zaa" }, { "english": "All grass roofs leak.", "dagbani": "Mopila zaa yiinimi." }, { "english": "he will tell him", "dagbani": "o ti yɛl’ o din ni tilig’ o min’ o yiŋnim’ zaa" }, { "english": "something that will save him and all his household.", "dagbani": "Lala maa chɛrimi ka bia maa mini o ma zaa mali" }, { "english": "This will ensure the wellbeing of both the child and the mother.", "dagbani": "alaafee. This will ensure the wellbeing of both the child and the mother." }, { "english": "Amongst the three sons of Naa Gbewaa, the language of the Nanumba is closer to Dagbani than any of the others.", "dagbani": "Naa Gbewaa bihi ata maa zaa puuni, Nanumba yɛtɔɣa nyɛla din miri Dagbani n-gari dimbalanim maa zaa" }, { "english": "Can you indicate the total number of their horses?", "dagbani": "ni tooi wuhi bɛ wɔri maa zaa zaŋ laɣim taba kalinli ni daa nyɛ shɛm?" }, { "english": "Abraham is the ancestor of us all.", "dagbani": "Ibrahimma n-nyɛ ti zaa ha yaba" }, { "english": "completely", "dagbani": "zaa ha" }, { "english": "completely", "dagbani": "zaaha" }, { "english": "absolutely", "dagbani": "zaa kahikahi" }, { "english": "absolutely all (repetitive lends emphasis)", "dagbani": "zaa zaa" }, { "english": "absolutely every", "dagbani": "kam zaa" }, { "english": "all", "dagbani": "zaa" }, { "english": "The child's mother's milk contains absolutely everything the child needs.", "dagbani": "bia maa ni bɔra" }, { "english": "everyone", "dagbani": "sɔkam zaa" }, { "english": "If the cat sees something it doesn’t say anything. If the dog sees the same thing, it tells everyone.", "dagbani": "Jɛŋkuno ni nya shɛli ka shini. Baa yi nya li o n-zaŋ n-yɛli sokam zaa." }, { "english": "both", "dagbani": "ayi zaa" }, { "english": "They saw that the lion had caught the leopard inside a trap. With great care the lion freed the leopard.", "dagbani": "Ba nyɛ la zoomba bɛn vɔri bɛ taaba. Ka zom'yi vɔri zoma, bɛ niriba ayi maa zaa nin ti lu la" }, { "english": "they be blind leaders of the blind.", "dagbani": "bɔɣiri ni." }, { "english": "entirely, wholly", "dagbani": "zaa" }, { "english": "Trust has caused wise people to become complete fools.", "dagbani": "Naani fa yɛm n-jɛrigi zaa." }, { "english": "God’s commandments will never change at all.", "dagbani": "Naawuni zaligu ku taɣi zaa." }, { "english": "although, in spite of the fact that", "dagbani": "zaa yoli" }, { "english": "though they once had lands of their own", "dagbani": "hal bɛ ni daa kul deei tiŋgbani paliti n-leei bɛ din’ la zaa yoli" }, { "english": "You should know that even though the fan palm tree is very tall there is something that eats its fruit.", "dagbani": "dimini kpukpaliga kuli wɔɣa maa zaa yoli, shɛli be ni n-diri di wala." }, { "english": "As you have planned to build a temple..., that is good. But in spite of that, it is not you who will build my temple.", "dagbani": "A ni lo ni a me jɛmbu duu ...maa, di viɛla. Amaa di zaa yoli, pa nyini n-yɛn me n jɛmbu duu maa" }, { "english": "A sick and emaciated person saw meat and recovered completely.", "dagbani": "Bar’ kɔɣu nya nimdi kpaŋ dain (zaa)." }, { "english": "slowly", "dagbani": "dain" }, { "english": "position (‘standing’), stability.", "dagbani": "zaa" }, { "english": "When Rehoboam's kingship was established and strong ...", "dagbani": "Rɛhɔbɔam nam maa ni daa nya zaa zani ka niŋ yaa ..." }, { "english": "The Dagomba (Africans) were late in speaking up, so the Europeans got all the good positions.", "dagbani": "Dagbamba (Gbansabila) yoli yɛligu ka Silimiiŋa deei zaa zani." }, { "english": "The Dagomba were late in getting to know things, so the", "dagbani": "Dagbamba yoli baŋbu ka Anashaara deei zaa zani." }, { "english": "Europeans got all the good positions.", "dagbani": " zaa shee" }, { "english": "position", "dagbani": "zaashee" }, { "english": "Synonym: position", "dagbani": "zaani" }, { "english": "written as one word in SC may rather be this", "dagbani": "zaa + ni" }, { "english": "see", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "reed", "dagbani": "kalamosi" }, { "english": "judge", "dagbani": "alikali" }, { "english": "to give up the ghost", "dagbani": "Pahi alikali ni Naawuni" }, { "english": "soothsayer", "dagbani": "alikali" }, { "english": "literate person.", "dagbani": "alikali" }, { "english": "Muslim scholar", "dagbani": "alikali" }, { "english": "wheat", "dagbani": "alikama" }, { "english": "and also wheat and salt.", "dagbani": "m-pahi alikama mini yalim" }, { "english": "Arauna was at his threshing-floor threshing wheat.", "dagbani": "Arauna daa bela o kabɔɣili maa ni buri alikama" }, { "english": "During wheat harvest, Reuben went out into the fields and found some mandrake plants, which he brought to his mother Leah.", "dagbani": "alikama chɛbu saha ti bo ŋmaankpihiga na ti ti o ma Liya." }, { "english": "Jesus has become the guarantee of a better covenant.", "dagbani": "Yisa leeg’ alikauli din so nyaanzaana." }, { "english": "He.", "dagbani": "O daa bi biɛhim Naawuni daalikauli hal baabiɛla." }, { "english": "didn't doubt God's promise one little bit.", "dagbani": "Yawɛ ... daa lola alikauli din ka lɔrigibu" }, { "english": "the Lord ... made a promise which cannot be annulled.", "dagbani": "Yawɛ ... daa lola alikauli din ka lɔrigibu" }, { "english": "They reaffirmed their covenant.", "dagbani": "Bɛ lan neei bɛ daalikauli" }, { "english": "be faithful, keep promise", "dagbani": "ʒe alikauli nyaaŋa" }, { "english": "break a promise", "dagbani": "saɣim alikauli" }, { "english": "I will", "dagbani": "N ku saɣim n ni lo o alikauli shɛli" }, { "english": "not break the promise that I gave him.", "dagbani": "N ku lɔrigi alkauli shɛli n ni lɔn ya maa." }, { "english": "I said I would never break my covenant with you.", "dagbani": "N daa yɛliya ni n ku lɔrigi alikauli shɛli n ni lɔn ya maa." }, { "english": "gossip", "dagbani": "al•qawl" }, { "english": "a stirrup", "dagbani": "alikaafi" }, { "english": "God's offspring, posterity", "dagbani": "Naawunni dolim' alikaafi" }, { "english": "pen.", "dagbani": "alikalami" }, { "english": "a rogue, villain.", "dagbani": "alikilana" }, { "english": "helicopter.", "dagbani": "alikɔta" }, { "english": "grey baft fabric.", "dagbani": "alikudɔŋ" }, { "english": "long cassock.", "dagbani": "alikudɔŋ" }, { "english": "Qur'an.", "dagbani": "Alikuraan" }, { "english": "Qur'an.", "dagbani": "Alkur'aŋ" }, { "english": "Qur'an from: (Ha.) < (Ar.)", "dagbani": "al•Qur'aan" }, { "english": "student of the Koran", "dagbani": "alimaʒiri" }, { "english": "students of the Koran", "dagbani": "alimaʒirinima" }, { "english": "almond", "dagbani": "alimɔnd" }, { "english": "I can see the branch of an almond tree.", "dagbani": "Ka n yɛli, “N nyala alimɔnd tiwulli.”" }, { "english": "almug", "dagbani": "alimug" }, { "english": "almug", "dagbani": "aligum" }, { "english": "almug", "dagbani": "ɛligum" }, { "english": "juniper", "dagbani": "alimug" }, { "english": "Nobody has seen such almug wood again up to the present day.", "dagbani": "m-bi lan nya alimug dari maa tatabo hal ni zuŋɔ" }, { "english": "King Solomon used the almug wood to make entrance-steps for the Lord's temple and his own palace.", "dagbani": "naa Sulemaana daa zaŋ aligum dari maa mali Yawɛ jɛmbu duu min’ o yiŋ’ dunɔdura" }, { "english": "Send me also cedar, pine and algum logs from Lebanon.", "dagbani": "sida mini sipirɛs ni ɛligum dakuɣiri ti ma na." }, { "english": "trench, pothole, ditch, pit", "dagbani": "bɔɣili" }, { "english": "trench, pothole, ditch, pit", "dagbani": "bɔɣiri" }, { "english": "they be blind leaders of the blind. And if the blind lead the blind, both shall fall into the ditch.", "dagbani": "Ba nyɛ la zomba bɛn vɔri bɛ taba. Ka zom'yi vɔri zoma, bɛ niriba ayi maa zaa nin ti lu la bɔɣiri ni." }, { "english": "we (should) dig small channels for a distance behind our bathrooms and the water will follow them and go away from the bathrooms.", "dagbani": "ti gbi bɔɣibihi wɔɣila ti shinshɛri nyaansi, ka kom doli li chana, ka chɛ shinshɛri maa " }, { "english": "We (should) dig small channels for a distance behind our bathrooms and the water will follow them and go away from the bathrooms.", "dagbani": "ŋuni n-lee ni mali piɛ’ yino ka o ti lu bɔɣ’ zilinli ni Vuhim Dabisili" }, { "english": "who would have a sheep that fell in a deep pit on the Rest Day and not fish it out?", "dagbani": "dali ka o ku yaag’ o di ni?" }, { "english": "If you are going to dig a hole to cause someone’s downfall, dig a wide one.", "dagbani": "Zamba bɔɣili, di gbirimi ka di yɛlima, di yi bi yɛlima a ni lu ka kpari." }, { "english": "third day funeral celebration", "dagbani": "bɔɣili·lɔɣibu" }, { "english": "threshing-pit", "dagbani": "kaburi bɔɣili" }, { "english": "Grain with fill the threshingfloors", "dagbani": "Chi ni ti pali kaburi bɔɣa ni" }, { "english": "holen tree", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "a big gutter, crevasse", "dagbani": "bɔɣilɔgu" }, { "english": "a great gulf lies between us and you.", "dagbani": "bɔɣilɔ’ titali n-do ti mini ya sunsuuni" }, { "english": "armpit", "dagbani": "bɔɣipuuni" }, { "english": "If your armpit smells, you don’t open it and show it to people.", "dagbani": "A bɔɣupuuni yi nyo, a bi yaari li wuhiri nirba" }, { "english": "pothole", "dagbani": "bɔɣiri" }, { "english": "shoulders", "dagbani": "bɔɣiri" }, { "english": "shoulderblade", "dagbani": "bɔɣisapinkɔbili" }, { "english": "shoulder", "dagbani": "bɔɣisapiŋ" }, { "english": "I would carry it on my shoulder.", "dagbani": "n zaŋ li buɣi m bɔɣisapiŋ zuɣu" }, { "english": "They shrugged(?) their shoulders and disobeyed.", "dagbani": "Bɛ daa zuɣisi bɛ bɔɣisapima ka niŋ tipawumli." }, { "english": "then you should cause my shoulderblade to be dislocated.", "dagbani": "dindina nyin’ chɛ ka m bɔɣisapiŋ kɔbili kparigi." }, { "english": "They shrugged their shoulders and disobeyed.", "dagbani": "Bɛ daa zuɣisi bɛ bɔɣisapima ka niŋ tipawumli." }, { "english": "to guess", "dagbani": "bɔɣisi" }, { "english": "arm, upper arm, shoulder, legs/front legs (of quadruped)", "dagbani": "bɔɣu" }, { "english": "arms (plural form)", "dagbani": "bɔɣiri" }, { "english": "They will bring your sons in their arms.", "dagbani": "bɛ ni ti zaŋ yi bidibisi maa ŋmab’ bɛ bɔɣuri ni na" }, { "english": "And Moses' shoulder got tired (from holding up his staff).", "dagbani": "Musa bɔɣu daa ti ja" }, { "english": "The axe rests on the shoulder so long as the shoulder is there to support it.", "dagbani": "Bɔɣu m-beni ka lɛhu paya." }, { "english": "a gourd rattle", "dagbani": "zaabia" }, { "english": "a person, (usually a girl) who shakes a gourd rattle, an accompaniment to the fiddle (goonje)", "dagbani": "zaabianima" }, { "english": "a woman who leads singing", "dagbani": "zabiiya" }, { "english": "a leader of young men", "dagbani": "zaachi" }, { "english": "praise signifying greatness", "dagbani": "zaachinima" }, { "english": "one-stringed fiddle", "dagbani": "goonje" }, { "english": "greatness, majesty", "dagbani": "zaci" }, { "english": "praise signifying greatness", "dagbani": "zaci" }, { "english": "Judgement Day", "dagbani": "zaadali" }, { "english": "you will stand in your place on judgement day", "dagbani": "ni ti zani a zaashee zaadali" }, { "english": "and I will raise him from death on judgement day", "dagbani": "ka n ti neeg’ o kum ni zaadali" }, { "english": "Paul spoke to them about truth and self-control and judgement on the last day", "dagbani": "yɛlimaŋtali mini maŋgbibbu ni zaadali saria karibu yɛla" }, { "english": "all", "dagbani": "zaaha" }, { "english": "Abraham is the ancestor of us all.", "dagbani": "Ibrahimma n-nyɛ ti zaa ha yaba" }, { "english": "mumps", "dagbani": "zaajira" }, { "english": "millet, the late millet plant", "dagbani": "zaali" }, { "english": "cassava, yams, plantain, rice, millet, maize, sweet potato and bread", "dagbani": "Bindiri shɛŋa din pahiri yaa: banchi, nyuya, bɔrade, shinkaafa, za, kawana, wulijo ni boroboro." }, { "english": "starch", "dagbani": "zaali" }, { "english": "nothing, for nothing", "dagbani": "zaalim" }, { "english": "hammer (local style)", "dagbani": "zaani" }, { "english": "hammers (local style)", "dagbani": "zama" }, { "english": "standing-place, stance.", "dagbani": "zaani" }, { "english": "Your words have supported those who stumbled.", "dagbani": "A yɛtɔɣa daa taɣiri bɛn tuuri zaana" }, { "english": "position, office.", "dagbani": "zaani" }, { "english": "succeed, take over X's position.", "dagbani": "zani X zaani" }, { "english": "His son Josiah succeeded him as king.", "dagbani": "Ka o bia Jɔsia daa di nam zan’ o zaani." }, { "english": "?", "dagbani": "Yi ni tooi zani Naawuni zaani n-tɔɣisi ʒiri yɛtɔɣa" }, { "english": "Can you tell lies on behalf of God?", "dagbani": "O mayilinim’ maa daa zan’ o zaani n-zaŋ o yɛtɔɣa tɔɣisi" }, { "english": "When his mother's kinsfolk repeated all this to every Shechemite on his behalf.", "dagbani": "Shɛkɛmnim’ zaa ti o" }, { "english": "replace X with Y", "dagbani": "zali Y X zaani" }, { "english": "The people of Judah ... made his son Josiah king in his place.", "dagbani": "Judanim’... zaŋ o bia Jɔsia n-leei naa zal’ o ba zaani." }, { "english": "can hold an assembly for free, you should not give him money on that day", "dagbani": "Buŋdibbil’ tuuli kam, yin’ zaŋmiya piɛɣu" }, { "english": "every firstborn male donkey, you must take a sheep to stand in its place.", "dagbani": "zal’ o zaani" }, { "english": "But King Rehoboam had bronze shields made to replace them.", "dagbani": "Amaa ka Naa Rɛhɔbɔam daa ... mali daanya nyɔtaɣirisi zali di zaani" }, { "english": "stand", "dagbani": "zaani" }, { "english": "grass [sp.] used in roofing", "dagbani": "zaankolɔgu" }, { "english": "an oyster shell", "dagbani": "zaaŋa" }, { "english": "tree [sp.] kind of ficus tree, the wood of which is very brittle", "dagbani": "zaaŋkuŋa" }, { "english": "place, proper/appropriate place.", "dagbani": "zaashee" }, { "english": "place, proper/appropriate place.", "dagbani": "zashee" }, { "english": "place, proper/appropriate place.", "dagbani": "zaashɛhi" }, { "english": "place, proper/appropriate place.", "dagbani": "zaashe'" }, { "english": "place, proper/appropriate place.", "dagbani": "zaashɛ'" }, { "english": "standing-place", "dagbani": "sth." }, { "english": "sent them back and put them in their original places.", "dagbani": "labisi li ti zali di zaashe’ kura ni" }, { "english": "The vitex also has a place of importance among trees.", "dagbani": "Ŋariŋga gba mali zaashee anfaani tihi ni." }, { "english": "A poor person knows his/her position in a community.", "dagbani": "Tarim’ mila o zaashee." }, { "english": "No one has a right to force anyone to do it (take a test for HIV) unless they want to know how they stand with respect to it.", "dagbani": "So ka soli ni o muɣisi so di niŋbu zuɣu o yi bi bɔri ni o baŋ o zaashee zaŋ kpa di polo." }, { "english": "If meat that is being roasted on a fire is not brave,", "dagbani": "Chinchaŋga yi pa doo, nyin’ zanimi o zaashee maa ka a nya." }, { "english": "you take its place and you will see what it is like.", "dagbani": "bɛ daa lan pirigi maligumaaniba zalizali bɛ zaashɛhi" }, { "english": "they re-established the priests in their ranks/courses.", "dagbani": "sitimanim zaashee" }, { "english": "harbour", "dagbani": "zaashee" }, { "english": "position of governmental authority", "dagbani": "daa" }, { "english": "Darius decided to appoint 120 governors to hold office throughout his empire.", "dagbani": "zaashɛhi ni." }, { "english": "completely, entirely", "dagbani": "zaawabi" }, { "english": "evening", "dagbani": "zaawuni" }, { "english": "there was evening, and there was morning", "dagbani": "di daa niŋ zaawuni, di nyaaŋa ka biɛɣu neei" }, { "english": "We wish it was evening!", "dagbani": "zaɣisi ka di nyɛla zaawuni" }, { "english": "At the time when women go down to the waterhole in the evening.", "dagbani": "Saha shɛli paɣiba ni siɣiri kuliga zaawuni" }, { "english": "in the evening", "dagbani": "zaawuni" }, { "english": "they soak it (hide being cured) and fish it out in the morning", "dagbani": "ka bɛ lɔhiri li ka yaari li asibaasi" }, { "english": "they should try to do this between 8.00 in the morning and around 6.00 in the evening", "dagbani": "di ʒɛmi ni bɛ niŋ lala asiba kuriga anii mini zaŋ chaŋ zaawuni kuriga ayobu sunsuuni" }, { "english": "evening", "dagbani": "zaawuni" }, { "english": "Zaawuni nam sola asiba nam.", "dagbani": "Evening chieftaincy is better than morning chieftaincy." }, { "english": "The Dagomba elders say that 'What should be prepared (done) in the morning is prepared during the previous evening.'", "dagbani": "Dagbankpamba yɛliya, ni “Asiba nari narila zaawuni.”" }, { "english": "changed to", "dagbani": "zaawuni" }, { "english": "The murderer gets up in the late evening.", "dagbani": "Ŋun kur’ niriba yiɣisirila zaawun’ yuŋ" }, { "english": " early evening.", "dagbani": "zaawun'mahili" }, { "english": "If the clouds are red in the early evening it got to be late evening.", "dagbani": "Sagbana yi ti mɔhi zaawun’ mahili" }, { "english": "every evening, in the evenings", "dagbani": "zaawun" }, { "english": "3 - 5 p.m.", "dagbani": "zaawunpolli" }, { "english": "young evening", "dagbani": "zaawun" }, { "english": "compound", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "mouth", "dagbani": "mouth" }, { "english": "late-afternoon (3.30 - 5.30 p.m)", "dagbani": "zaawunpolli n." }, { "english": "late afternoon, early evening", "dagbani": "zaawunyuŋ n." }, { "english": "That evening", "dagbani": "Dindali maa zaawunyuŋ" }, { "english": "The murderer gets up in the late evening", "dagbani": "Ŋun kur’ niriba yiɣisirila zaawun’ yuŋ" }, { "english": "it got to be late evening.", "dagbani": "zaawunyuŋ" }, { "english": "blame", "dagbani": "zerige" }, { "english": "mercury", "dagbani": "zi'baq" }, { "english": "mercury", "dagbani": "zeeba" }, { "english": "mercury", "dagbani": "zɛriba" }, { "english": "to be dark (as the night)", "dagbani": "zibi" }, { "english": "there was a great darkness in all the land of Egypt.", "dagbani": "zibisim titali daa zibi Ijipti tiŋgbɔŋ maa zaa ni" }, { "english": "When the sun set and it was getting dark.", "dagbani": "Wuntaŋ’ ni daa ti lu ka di zibiri saha shɛli" }, { "english": "night falls", "dagbani": "yuŋ zibi" }, { "english": "On no day will its gates ever be shut, for there will be no night there.", "dagbani": "dunoya ti ku yɔri wuntaŋ' ni, ka yuŋ mi ti ku zibiri nimaani." }, { "english": "sunrise and sunset.", "dagbani": "biɛɣ’ neebu mini yuŋ zibbu" }, { "english": "flames dart from his mouth.", "dagbani": "buɣim zibizibi yir’ no noli ni na" }, { "english": "to mature, flourish (plants).", "dagbani": "Nyuuya maa zibiya. The yam vines are matured." }, { "english": "black", "dagbani": "zibisim" }, { "english": "to get dark", "dagbani": "zibigi" }, { "english": "When I let the clouds get dark.", "dagbani": "KO N yi ti chɛ ka sagbana zibigi" }, { "english": "the clouds get dark and obscure the light.", "dagbani": "sagbana zibigi fa neesim" }, { "english": "Whatever causes the night to fall will also cause the day to break.", "dagbani": "Daliri din niŋ ka yuŋ zibigi din’ ti niŋ ka biɛɣu neei." }, { "english": "it's going to rain.", "dagbani": "mibu." }, { "english": "Not long afterwards the sky loured and grew dark, and the wind began to blow, and a torrential rain started to fall.", "dagbani": "bindira kul zibigi vinvama ni" }, { "english": "the valleys are mantled with grain.", "dagbani": "bindira kul zibigi vinvama ni" }, { "english": "healthy green plants are 'black', therefore 'be/get dark' also refers to good growth", "dagbani": "zibi, zimsi." }, { "english": "to be thick (as the bush).", "dagbani": "Vinyaɣilana soli zuɣu kul zibigila gɔhi" }, { "english": "The lazy person's path is overgrown with", "dagbani": "Vinyaɣilana soli zuɣu kul zibigila gɔhi" }, { "english": "thorns.", "dagbani": "di daa yi ti zibigi ka tibisa," }, { "english": "when it (his hair) was thick and heavy, he would cut it.", "dagbani": "o chɛr’ li mi" }, { "english": "zibi; zimsi.", "dagbani": " " }, { "english": "to be dark (as a room)", "dagbani": "zibisi" }, { "english": "The day of the Lord will bring darkness and not light.", "dagbani": "Yawɛ dabisili maa dali ti yɛn zibisimi, ka neesim ku beni." }, { "english": "to be dense (as the shade of a tree)", "dagbani": "zibisi" }, { "english": "to be secretive or close-mouthed", "dagbani": "zibisi" }, { "english": "darkness, shadiness", "dagbani": "zibisim" }, { "english": "there was a great darkness in all the land of Egypt", "dagbani": "zibisim titali daa zibi Ijipti tiŋgbɔŋ maa zaa ni" }, { "english": "darkness covered the deep", "dagbani": "zibisim limsi bɔɣ'zilinli" }, { "english": "Immediately mist and darkness came over him, and he groped about, seeking someone to lead him by the hand", "dagbani": "Ka paɣili mini zibisim dii kana ti to o, ka o go m-bɔhindi gindi bɔri so ni o vo o" }, { "english": "if it should be that your light becomes darkness, then you must realise that its darkness is unequalled!", "dagbani": "niŋ liti, dindina nyin’ baŋmi ni di zibisim maa ku mali kpee!" }, { "english": "secretiveness", "dagbani": "zibisim" }, { "english": "flaming, blazing", "dagbani": "zibzib" }, { "english": "burning fiercely", "dagbani": "taai zibzib" }, { "english": "gravel, laterite, earth for beating the floor", "dagbani": "ziɣa" }, { "english": "Dawadawa pods are also used to soak to make red dye to sprinkle courtyards and room(-floor)s when they have finished compacting the gravel.", "dagbani": "Do’ sandi gba nyɛ la bɛ ni mali shɛli n-lɔhiri ŋam m-mihiri dundɔna mini duri bɛ yi ti ŋmɛ ziɣa naai." }, { "english": "concern", "dagbani": "ziɣa" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "ziɣilaŋgbo" }, { "english": "botanical name", "dagbani": "ziɣilaŋbonima" }, { "english": "double", "dagbani": "ziɣinli" }, { "english": "Who could break through the double?? of his iron war-shirt?", "dagbani": "Ŋuni n-lee ni tooi to n-chib’ o kuriti gbaɣino ziɣinli ŋɔ?" }, { "english": "bead", "dagbani": "ziɣita" }, { "english": "black bead imported from Kotokoli country", "dagbani": "ziɣita" }, { "english": "beads", "dagbani": "ziɣitanima" }, { "english": "vibration", "dagbani": "ziɣiziɣi" }, { "english": "dull", "dagbani": "zil" }, { "english": "load", "dagbani": "zili" }, { "english": "vibration", "dagbani": "ziɣiziɣi" }, { "english": "dull", "dagbani": "zil" }, { "english": "load", "dagbani": "zili" }, { "english": "to deepen", "dagbani": "ziligi" }, { "english": "to bend (intrans.)", "dagbani": "ziligi" }, { "english": "to tilt", "dagbani": "ziligi" }, { "english": "to turn back", "dagbani": "ziligi" }, { "english": "to bow sth.", "dagbani": "ziligi" }, { "english": "to re-heat food", "dagbani": "ziligi" }, { "english": "a train", "dagbani": "ziliji" }, { "english": "a railway line", "dagbani": "ziliji soli" }, { "english": "deep", "dagbani": "ziliŋ" }, { "english": "be deep", "dagbani": "zilim" }, { "english": "They are something deeper than the place of the dead.", "dagbani": "Di nyɛla din zilim gari kpimba biɛhigu shee" }, { "english": "your justice is like the depths of the sea", "dagbani": "a saria karibu ŋmani teeku bulli din zilim pam" }, { "english": "driver ants", "dagbani": "zilim" }, { "english": "termite", "dagbani": "chami" }, { "english": "termite", "dagbani": "chɛmi" }, { "english": "termite", "dagbani": "danyɔŋ" }, { "english": "termite", "dagbani": "guli" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliyiili" }, { "english": "termite", "dagbani": "guliŋgua" }, { "english": "termite", "dagbani": "gurigurilo" }, { "english": "termite", "dagbani": "salinsaa" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambaɣiŋga" }, { "english": "termite", "dagbani": "tikuliŋkua" }, { "english": "termite", "dagbani": "tambiɛɣu" }, { "english": "small white termite", "dagbani": "wurikɔɣu" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yɔbili" }, { "english": "large termite", "dagbani": "yabili" }, { "english": "termite", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "abusive words", "dagbani": "zilima" }, { "english": "speaking abuse and bad talk is always in their speech.", "dagbani": "zilima yɛlibu mini yɛtɔɣ’ biɛri kul be bɛ yɛtɔɣa ni" }, { "english": "to be deep", "dagbani": "zilima" }, { "english": "The place of wisdom is far away, and its location is deep, and finding it is very hard.", "dagbani": "Yɛm shee wɔɣa, ka di biɛhigu shee zilim’ pam; ka di bo n-nya to pam." }, { "english": "His stomach is not deep.", "dagbani": "O puuni bi zilima." }, { "english": "However deep the borrow-pit is, it cannot hold a hippopotamus.", "dagbani": "Tandɔɣu din zilima ku zali ŋamli." }, { "english": "lack of foresight", "dagbani": "teha bi zilima" }, { "english": "'thoughts not are.deep'", "dagbani": "mali yɛtɔɣ’" }, { "english": "(they) use nice words and sweet talk to deceive the naïve.", "dagbani": "suma mini naŋgbammalisim yɔhindi bɛn tɛha bi zilima" }, { "english": "Numerous people composed and wrote them over a long period of time.", "dagbani": "Ninvuɣ’ kɔŋkɔba n-daa ŋma li ka sab’ li ka di saha zilima" }, { "english": "tongues", "dagbani": "zilima" }, { "english": "a smooth tongue, gentle speech", "dagbani": "zilimballi" }, { "english": "If you will be kind to these people and please them and give them a favorable answer, they will always be your servants.", "dagbani": "A yi niŋ niriba maa nirilim, ka niŋdi din tiɣiri bɛ nini, ka zaŋ zilimballi yɛtɔɣa tɔɣisi ba, bɛ ni jɛmd’ a sahakam." }, { "english": "a pungent solution obtained from boiled dawadawa beans", "dagbani": "zilimbɔŋ" }, { "english": "the habitat of driver-ants", "dagbani": "zilimbɔŋ" }, { "english": "tongue-tie, restraint on speech", "dagbani": "zilinjilli" }, { "english": "Zechariah's tongue-tie was immediately released and he was able to speak.", "dagbani": "Zakaria zilinjila daa dii lɔrigi, ka o nya noli gbaai yɛtɔɣa" }, { "english": "advice", "dagbani": "zilinkom" }, { "english": "deep", "dagbani": "zilinli" }, { "english": "a deep pit, abyss", "dagbani": "bɔɣ'zilinli" }, { "english": "darkness covered the deep", "dagbani": "zibisim limsi bɔɣ'zilinli" }, { "english": "they took Absalom('s body) and disposed of him in a deep pit in the bush", "dagbani": "bɛ daa zaŋ Absalom ti bahi bɔɣ’ zilinli ni mɔɣu maa ni" }, { "english": "The concerns that are in a human being's heart are like water in a deep well.", "dagbani": "ninsal’ suhu ni ŋmanila kɔbil’ zilinli puuni kom" }, { "english": "tongue", "dagbani": "zilinli" }, { "english": "tongue", "dagbani": "zilli" }, { "english": "tongue", "dagbani": "zinli" }, { "english": "tongue [plural]", "dagbani": "zilima" }, { "english": "(he) spat spittle and used it to touch the deaf-mute person's tongue.", "dagbani": "(o) tuhi nintɔri zaŋ shihi tikparalan’ maa zilinli" }, { "english": "The teeth and tongue quarrel with one another, but they still talk to one another.", "dagbani": "Zilinli mini nyina zabirimi ka tɔɣisira." }, { "english": "their tongues are like very sharp swords.", "dagbani": "bɛ zilima mi ŋmani takɔbiri din diri pam" }, { "english": "like", "dagbani": "kaman" }, { "english": "how the tongue tastes food.", "dagbani": "Bɛ ni mɔɣisi sapaɣ’ lɔɣu; gariŋga zilinli ni ku ba." }, {}, { "english": "a message, a contribution to a discussion.", "dagbani": "Zilin’ suŋ maani yɛla. 'A soft answer turns away wrath.'." }, { "english": "A good tongue solves problems.", "dagbani": "Lit: A good tongue solves problems." }, { "english": "go to the land of Egypt and stay there until I give you a further message.", "dagbani": "chaŋ Ijipti tiŋgbɔŋ ni nti ʒini nimaani hal ka n ti lan ti a zilinli" }, { "english": "X makes a slip of the tongue.", "dagbani": " X zilinli faai" }, { "english": "A slip of the tongue cannot be taken back.", "dagbani": "Zilima faaya ku lan labisi." }, { "english": "When a man's", "dagbani": "Doo bi nya o to n-yɛli ka di bara ka o ti nya o to n-taɣi zilinli (yɛligu)." }, { "english": "opponent is not present he talks proudly; after he sees him he talks differently.", "dagbani": "Yawɛ" }, { "english": "changes his tongue/speech.", "dagbani": "daa zaŋ o zilinli ti anab’ Neetan" }, { "english": "the Lord gave a message to Nathan.", "dagbani": "labisi" }, { "english": "inform us what your will is in this matter.", "dagbani": "na ni yu shɛm zaŋ chaŋ yɛlli maa polo zilinli ti ti na" }, { "english": "carry the message.", "dagbani": "ʒi zilinli" }, { "english": "Give us an answer to take.", "dagbani": "ti bɔri ni ti ʒi a zilinli lab’ ti yɛli bɛn tim ti na" }, { "english": "to reply to a message", "dagbani": "labisi zilinli" }, { "english": "to abuse; to speak angrily to", "dagbani": "yeli zilima" }, { "english": "the bad insults that people hurled at you have landed on me", "dagbani": "zilim’ biɛ’ shɛŋa zaa niriba ni daa yɛr’ a la ʒinila n zuɣu" }, { "english": "insulting", "dagbani": "zilima yelibu" }, { "english": "acerbity, sharp-tonguedness", "dagbani": "zilintulli" }, { "english": "deep things", "dagbani": "or is this 'deep things'?" }, { "english": "acerbity, sharp-tonguedness", "dagbani": "zilintulli" }, { "english": "ignorance", "dagbani": "zilinsi" }, { "english": "eloquent person", "dagbani": "zilinvaliŋgalana" }, { "english": "I am not a good speaker ... I can't speak fluently.", "dagbani": "m pala zilinvaliŋgilana ... n bi tooi tɔɣisiri yɛtɔɣa yomyom" }, { "english": "He was an eloquent speaker and had a thorough knowledge of the [EXO 4:10]", "dagbani": "O daa nyɛla zilinvaliŋgalana, ka lan nyɛ ŋun mi Naawuni Kundi viɛnyɛliŋga.'" }, { "english": "Scriptures.", "dagbani": "valiŋ" }, { "english": "Sim", "dagbani": "valiŋ" }, { "english": "a monstrosity, anything (especially a living thing) that defies categorisation", "dagbani": "zilinziɣu" }, { "english": "deep", "dagbani": "ziliŋ" }, { "english": "depth", "dagbani": "ziliŋ" }, { "english": "depth", "dagbani": "ziluŋ" }, { "english": "It was ankle-deep.", "dagbani": "di ziliŋ nyɛ napɔŋkpuɣila tariga" }, { "english": "the depth of the portico at the door of the building was 4½ metres.", "dagbani": "ziliŋ daa nyɛ mita anahi ni pirigili" }, { "english": "In his hand are the depths of the earth.", "dagbani": "Ŋuna n-su dunia tiŋgbani puuni ziliŋ" }, { "english": "height", "dagbani": "dubu" }, { "english": "length", "dagbani": "wɔɣilim" }, { "english": "breadth", "dagbani": "yɛliŋ" }, { "english": "thickness", "dagbani": "barilim" }, { "english": "you know how Christ's love's breadth and its length and its height and its depth are.", "dagbani": "yɛliŋ mini di wɔɣilim ni di dubu ni di ziliŋ ni nyɛ shɛm" }, { "english": "advice, response.", "dagbani": "ziliŋkom" }, { "english": "he should write his response-letter.", "dagbani": "o daa sab’ o ziliŋkom gbaŋ" }, { "english": "to take their response back to the Israelites.", "dagbani": "n-zaŋ bɛ ziliŋkom lab’ Izraɛlnim’ maa sani" }, { "english": "Nathan's Rebuke and David's Repentance.", "dagbani": "ziliŋkom mini Naa Dauda tuuba niŋbu" }, { "english": "I have expert advice which is good, and true wisdom.", "dagbani": "ziliŋkom din viɛla mini yɛm maŋli." }, { "english": "to suspect", "dagbani": "zilisibu" }, { "english": "Note: ?? 'water'", "dagbani": "saawara. zilinli; kom." }, { "english": "Pl: zilisira. Pl: zilisigu.", "dagbani": "zilisi" }, { "english": "if he is jealous and suspects that his wife has been unfaithful.", "dagbani": "tuuni" }, { "english": "They were people who lived quietly and unsuspecting.", "dagbani": "Bɛ daa nyɛla ninvuɣ’ shɛb’ bɛn be baalim ka ka zilisigu." }, { "english": "You can go and be tested for HIV: 1) If you yourself suspect (that you may have the disease).", "dagbani": "A ni tooi n-chaŋ nti niŋ HIV zahimbu ŋɔ: 1) A yi zilisi amaŋa" }, { "english": "this", "dagbani": "dimbɔŋɔ" }, { "english": "brings on jealousy, disputes, insults, evil suspicions.", "dagbani": "N zilisi li." }, { "english": "I doubt it.", "dagbani": "N zilisi." }, { "english": "I suspect him.", "dagbani": "N zilisi o." }, { "english": "to doubt", "dagbani": "yi zilisi" }, { "english": "you doubt my honesty.", "dagbani": "yi zilisi n nimmaŋtali" }, { "english": "flour", "dagbani": "zim" }, { "english": "Take millstones and grind flour.", "dagbani": "Zaŋm’ nɛkaŋa n-nɛm zim" }, { "english": "yeast which a woman measures into three calabashes of bread-flour and mixes and kneads it and puts it to stand, and it all sours and rises.", "dagbani": "dabin’ shɛli paɣ’ ni yi zahim bɔrobɔro zim ŋmani buta n-zaŋ li gari di ni ŋɔri zali, ka di zaa ti mii piri la" }, { "english": "Flour is TZ.", "dagbani": "Zim n-nyɛ saɣim." }, { "english": "bread flour", "dagbani": "bɔrɔbɔro zim" }, { "english": "powder", "dagbani": "zim" }, { "english": "And you should grind some of it to make a fine powder.", "dagbani": "Ka a ti baɣisi di shɛli ka di niŋ zim balli" }, { "english": "slippery bean milk or its powder", "dagbani": "salim tuya bihim bee di zim" }, { "english": "Some people may keep it and use the baobab powder to cook a gruel.", "dagbani": "Shɛb’ tooi sɔndi li gba m-mali turi zim maa kɔɣiri koko" }, { "english": "The mouth will not reject the tobacco snuff that is inhaled through the nose.", "dagbani": "Naansari zim, kan piɛbi nyee ku galim noli." }, { "english": "fine like powdery dust that the wind blows along.", "dagbani": "n daa bu n-nuɣisi ba kaman pɔhim ni ʒiɛri taŋkpa’ zim shɛli chana." }, { "english": "dimness", "dagbani": "zimazima" }, { "english": "My enemy sees me and smiles nicely, but there is darkness in his heart.", "dagbani": "N dima nya ma lari kasikasi ka o puuni nyɛ zimazima." }, { "english": "fish", "dagbani": "zimbila" }, { "english": "guinea grain", "dagbani": "zimbuli" }, { "english": "crumbled fish", "dagbani": "zimburisa" }, { "english": "They", "dagbani": "bɛ" }, { "english": "collected seven baskets of bread fragments and crumbled fish that were left over.", "dagbani": "burisi; ziŋa." }, { "english": "See main entry: zibisi. dark.", "dagbani": "zimsa" }, { "english": "See main entry: zibisi. dark.", "dagbani": "zimsi" }, { "english": "?? = zimsi", "dagbani": "zimsi" }, { "english": "be enclosed, private (room).", "dagbani": "zimsi " }, { "english": "be thick, dense (shade of tree).", "dagbani": "zimsi " }, { "english": "be secretive, close mouthed.", "dagbani": "zimsi " }, { "english": "close mouthed", "dagbani": "zimsili" }, { "english": "darkness", "dagbani": "zimsim" }, { "english": "secretive", "dagbani": "zimsili" }, { "english": "something which is in darkness or secrecy.", "dagbani": "binshɛɣu din be zimsim ni bee ashilo ni" }, { "english": "If you don’t want to be called a thief, you do not sneak about in the dark at night.", "dagbani": "A yi je ni bɛ bol’ a tayiɣa a bi baɣisiri zimsim ni yuŋ." }, { "english": "plaintain", "dagbani": "tibisim ~ timsim" }, { "english": "source", "dagbani": "neesim" }, { "english": "adultery", "dagbani": "zina" }, { "english": "commit adultery", "dagbani": "niŋ zina" }, { "english": "the reasons for it (divorce) are if the wife commits adultery", "dagbani": "di dalirinim’ ni tooi nyɛla paɣ’ yi niŋdi zina" }, { "english": "commit adultery", "dagbani": "yi niŋ zina" }, { "english": "Don't commit adultery.", "dagbani": "Nyin’ ŋun wuhiri niriba ni bɛ di niŋ zina," }, { "english": "You who say that people should not commit adultery, do you commit adultery?", "dagbani": "a nyɛla ŋun niŋdi zina?" }, { "english": "fornication", "dagbani": "Bɔ zuɣu ka di simdi ni paɣasara ni naɣ'chimba chihiri zina" }, { "english": "Why is it better for teenage girls and boys to avoid committing fornication (having sex before marriage)?", "dagbani": "taba golibu bɛ yi na bi kpuɣi taba niŋbu?" }, { "english": "marriage", "dagbani": "zinaa" }, { "english": "a sexually immoral person, person committing adultery, fornication", "dagbani": "zinalana" }, { "english": "then they will save you from the adulteress, from the loose woman with her seductive words.", "dagbani": "Di ni gu a ka chɛ pagɔrili, ka gu a ka chɛ paɣ’ zinalana naŋgbammalisim." }, { "english": "civets", "dagbani": "zina" }, { "english": "a monstrosity, \"person who inspires some fear and respect\"", "dagbani": "zinani" }, { "english": "A fearful thing falls from the sky into the deep water and the tiny bats disperse.", "dagbani": "Zuu zinani yi saazuɣu lu ko' pii sunsuuni na ka nampiinsi wurum taba ni." }, { "english": "a sexually immoral person", "dagbani": "zinaniŋda" }, { "english": "the adulterer just waits for sundown", "dagbani": "Zinaniŋda gba kul guhirila wuntaŋ’ lubu" }, { "english": "if her husband dies and she marries another man, then she is no longer an adulteress.", "dagbani": "o yidana maa yi kpi, o yikul’ do’ so, dindina o pala zinniŋda." }, { "english": "cowards", "dagbani": "halibiɛrinima" }, { "english": "the faithless", "dagbani": "ninvuɣukuriba" }, { "english": "wicked", "dagbani": "zinniŋdiba" }, { "english": "murderers", "dagbani": "baɣibuɣiriba" }, { "english": "sexually immoral people", "dagbani": "buɣijɛmdiba" }, { "english": "soothsayers", "dagbani": "ʒiŋmariba" }, { "english": "idolaters", "dagbani": "niŋda" }, { "english": "liars all", "dagbani": "nyaanyiriba zaa" }, { "english": "for they are all adulterers and traitors", "dagbani": "dama bɛ zaa nyɛla zinaniŋdiba ni nyaanyiriba" }, { "english": "robbers", "dagbani": "ninvuɣ' fariba" }, { "english": "cheats", "dagbani": "zalinsi diriba" }, { "english": "adulterers", "dagbani": "zinniŋdiba" }, { "english": "a delay", "dagbani": "zinchili" }, { "english": "do not put it off", "dagbani": "di niŋya zinchili" }, { "english": "(they) can help you not to lose hope", "dagbani": "niŋtooi sɔŋ a ka a nyaŋ tahima yihibu" }, { "english": "So don't delay", "dagbani": "Dinzuɣu di niŋ zinchili" }, { "english": "Consult one of them for help", "dagbani": "Nyam bɛ yino ka o sɔŋ a" }, { "english": "When they came here, then, I lost no time, but on the very next day I (went).", "dagbani": "zinchili, ka chaŋ..." }, { "english": "Lit: when they got here, the next day I didn't delay, but went ....", "dagbani": "jinkiri" }, { "english": "a civet, viverrine, any animal of the civet family.", "dagbani": "zini" }, { "english": "musk of the civet cat", "dagbani": "zinibaam" }, { "english": "deep", "dagbani": "zinli" }, { "english": "tongue", "dagbani": "zinli" }, { "english": "adulterer", "dagbani": "zinniŋda" }, { "english": "laziness, idleness", "dagbani": "zinnyaɣili" }, { "english": "a stranger, outsider", "dagbani": "zino" }, { "english": "A stranger (outsider) should not interfere and be insulted and take the blame for family quarrels.", "dagbani": "Mabiligu zabira; zino di garigi zaŋ taali." }, { "english": "The family is quarrelling, the outsider should not interfere and get blamed.", "dagbani": "Suhu m-mi biɛrim shɛli din be di ni, ka di mini zino ku tooi laɣim mali di suhupiɛlli." }, { "english": "The heart knows its own bitterness, and in its joy a stranger has no part.", "dagbani": "Suhu m-mi biɛrim shɛli din be di ni, ka di mini zino ku tooi laɣim mali di suhupiɛlli." }, { "english": "A stranger cannot open the family inheritance box.", "dagbani": "ku gurigi zino." }, { "english": "Even if an outsider goes to see the Nmantambo sacrifice, he stays inside while the locals go off and perform it and come back.", "dagbani": "Hal zino yi chaŋ ni o\\nti nya Ŋmantambo malibu, o ni kpalimla yiŋa ka tiŋbihi chaŋ ti mali ka labina." }, { "english": "an alien person", "dagbani": "ninvuɣ' zino" }, { "english": "the widow should not go outside their clan and marry an outsider.", "dagbani": "zino" }, { "english": "close friend", "dagbani": "simo" }, { "english": "bird", "dagbani": "zinyaarigu" }, { "english": "variant: zinyarigu", "dagbani": "zinyarigu." }, { "english": "plural: zinyaara", "dagbani": "zinyaara" }, { "english": "'fish catcher' -- glossed variously as kingfisher, wood ibis, 'fisheagle' (IM), 'black vulture' (SC)", "dagbani": "Note: 'fish catcher'" }, { "english": "ziŋa; yaai", "dagbani": "ziŋa; yaai" }, { "english": "sesame, benneseed", "dagbani": "zinzam" }, { "english": "bat", "dagbani": "zinzɔŋ" }, { "english": "fish [sp.]", "dagbani": "zinzɔŋ" }, { "english": "fish", "dagbani": "zahim" }, { "english": "to miss, fail", "dagbani": "ziŋ" }, { "english": "Pl: ziŋda.", "dagbani": "ziŋda." }, { "english": "Saul's sword also never failed.", "dagbani": "Sool mi takɔbi na ʒi n-chɛ n-ziŋ" }, { "english": "Their archery is like a skilled warrior who never misses.", "dagbani": "Bɛ piɛma tɔbu ŋmanila tɔbbi’ yɛndaan’ so ŋun na ʒi n-to n-ziŋ." }, { "english": "to find sb. absent; ‘to meet sb.'s absence’", "dagbani": "chaŋ ziŋ" }, { "english": "be ineffective, abortive", "dagbani": "ziŋ nasara" }, { "english": "regular, common, nonsacred.", "dagbani": "ziŋ" }, { "english": "I have no ordinary bread", "dagbani": "N ka bɔrɔbɔro ziŋ’ kpe, bɔrɔbɔro kasi n-naɣ’ beni" }, { "english": "only the sacred bread.", "dagbani": "?? ziŋa ??" }, { "english": "fish", "dagbani": "ziŋa" }, { "english": "fish (general)", "dagbani": "ziŋa" }, { "english": "The fish that rebels against the river will become a lost fish.", "dagbani": "Ziŋa ŋun galim mɔɣili ni niŋ ziŋ-yuee." }, { "english": "If a fish comes out of the river and says that a crocodile’s eye has been knocked out, nobody should argue with it.", "dagbani": "Ziŋ’ yi yi kom ni na nti yɛli ni nyɛbiga nini fɔɣiya, nira ŋun di chih’ o." }, { "english": "The Lord told the fish to vomit Jonah up.", "dagbani": "Yawɛ daa yɛli ziŋ’ maa ni o gbuɣimi Jona bahi" }, { "english": "small fish", "dagbani": "zimbila" }, { "english": "roe, fish-eggs", "dagbani": "ziŋgala" }, { "english": "fish-hook", "dagbani": "ziŋgoo" }, { "english": "I will put my hook in your nose.", "dagbani": "n ni zaŋ n ziŋgoo tu a nyee ni" }, { "english": "fishermen who cast fish-hooks and those who make nets and traps to catch fish.", "dagbani": "kulipalinima bɛn labiri ziŋgɔhi mini bɛn mali yilima bee nɛri gbahiri zahim" }, { "english": "Their enemy catches them all with a hook, and pulls them.", "dagbani": "Bɛ dim’ maa zaŋla ziŋgoo gbahi bɛ zaa, ka zaŋ o laŋa n-vo ba na ti niŋ o daasau ni" }, { "english": "out with a cast-net to put in his keep-net.", "dagbani": "[HAB 1:15] ziŋa; goo2." }, { "english": "clitoris", "dagbani": "ziŋguli" }, { "english": "fisherman", "dagbani": "ziŋgbahira" }, { "english": "lump, batch of dough", "dagbani": "ziŋŋɔritili" }, { "english": "This little bit of yeast makes the whole batch of dough rise.", "dagbani": "Dabindi biɛla ŋŋɔ n-chɛri ka bɔrɔbɔro ʒiŋŋɔritili zaa pirita." }, { "english": "bring to the priests the first kneading of our dough", "dagbani": "Alibarika ni ti be yi piɛri mini yi ziŋŋɔriti ŋmana ni" }, { "english": "Your basket and your kneading trough will be blessed.", "dagbani": "bɔrɔbɔrɔ ‘bread’; Mat: zim ‘flour’." }, { "english": "Variant: ʒiŋŋɔritiŋmani. See main entry: ziŋŋɔritili.", "dagbani": "ʒiŋŋɔritiŋmani" }, { "english": "See main entry: ʒiri", "dagbani": "ʒiri" }, { "english": "untruth", "dagbani": "ziri" }, { "english": "zip, zip-fastener, 'zipper' [Am.]", "dagbani": "ziifu" }, { "english": "The womanizer’s trousers do not have a zip or a button, but only a draw-string (“hold and knot”). ", "dagbani": "Dagɔrili kpalaŋa di ka bingarili, di mi ka ziifu, di naɣi malila gbaagbini!" }, { "english": "bingarili ‘button’. From: (Eng.)", "dagbani": "bingarili ‘button’" }, { "english": "friend", "dagbani": "zo" }, { "english": "friends", "dagbani": "zɔnima" }, { "english": "one of you has a friend and goes to him in the middle of the night.", "dagbani": "yi ni so mali o zo ka ti chaŋ o sani yuntisua" }, { "english": "I don't keep a dog and bark myself.", "dagbani": "Man’ ku zaŋ yua n-ti n zo ka piɛbiri n noli." }, { "english": "Many people have friends and relations.", "dagbani": "Niriba pam m-mali zɔnima ni doɣiriba." }, { "english": "Mamre and his brothers Eshcol and Aner were Abram's friends.", "dagbani": "Anɛr la daa nyɛla Ibram zɔnima." }, { "english": "My friends and those who go around with me avoid me because of my sores.", "dagbani": "N zɔnim’ ni m mini bɛm doli bi lan miriti ma n yuma maa zuɣu" }, { "english": "friend", "dagbani": "gogaliga" }, { "english": "You get to know your good friend during your hard times when you can’t sleep at night.", "dagbani": "A gogaliga dali ka a baŋdi a zɔsimo." }, { "english": "A poor person has no friend; a poor person has no enemy.", "dagbani": "Faralana ka sima (zo) faralana ka dima." }, { "english": "friendship", "dagbani": "zɔtali" }, { "english": "friendship", "dagbani": "zɔtali" }, { "english": "We have fellowship with God in Christ.", "dagbani": "Ti mini Naawuni mali zɔtali Masia zuɣu" }, { "english": "a friend", "dagbani": "zo" }, { "english": "friendship", "dagbani": "simli" }, { "english": "friendship", "dagbani": "zɔri" }, { "english": "to run", "dagbani": "zo" }, { "english": "a man running here by himself", "dagbani": "do’ so ni zɔri na o kɔŋko" }, { "english": "And he finally ran and came near", "dagbani": "Ka o daa ti zo m-mir’na" }, { "english": "A woman cooks bad soup and runs out looking for the place where they are making good soup", "dagbani": "Paɣ’ duɣu ʒiɛ’ biɛri ka zɔri bɔri ʒiɛ’ viɛla shee" }, { "english": "he ran away to hide in a hollow kapok tree", "dagbani": "o di zo nti ŋunila gunyɔɣu ni" }, { "english": "Fire burned me in the bush and I ran home.", "dagbani": "n-kuli n ya" }, { "english": "The two of them were both running hard, and the other disciple outran Peter and got to the tomb first.", "dagbani": "Bɛ niriba ayi maa daa kul zɔrimi, ka nyaandol’ ŋun’ maa daa zo ŋ-ŋma Pita zuɣu n-daŋ siliga gbini" }, { "english": "How can you race against horses?", "dagbani": "wula ka a mini yuri ni tooi kpaɣi zo?" }, { "english": "act as intermediary", "dagbani": "zo X kuŋa" }, { "english": "to come to X's aid", "dagbani": "zo X kuŋa" }, { "english": "help them with money so that they can shave their heads", "dagbani": "zo ba liɣiri kuŋa ka bɛ pini bɛ zuɣuri" }, { "english": "O my Lord, you came to my aid", "dagbani": "Yaa n Duuma, a daa zo n kuŋa" }, { "english": "to attend a funeral", "dagbani": "zo kuli" }, { "english": "to let a horse gallop in a circle", "dagbani": "zo wɔribalisili" }, { "english": "to escape, run away", "dagbani": "zo" }, { "english": "if you let him escape, I", "dagbani": "a yi chɛ ka o faai zo, a ni zaŋla a nyɛvili n-yo o nyɛvili samli" }, { "english": "will take your life to pay for his.", "dagbani": "Ŋun zo n-tiligi n-niŋdi kaasa." }, { "english": "The person who ran way went", "dagbani": "zo che je li ‘abandon it’" }, { "english": "disappear", "dagbani": "zo barigi ‘disappear’" }, { "english": "escape to", "dagbani": "zo2-n-kuli ‘escape to’" }, { "english": "they will be disgraced for their running-to-Egypt for help.", "dagbani": "bɛ ni ti nya filiŋ Ijipti zo n-kuli maa ni" }, { "english": "to run, flow (liquid)", "dagbani": "o daŋ’ maa ʒim daa yi n-zo n-tɛli chɛchɛbuŋ’ lɔɣu maa puuni zaa" }, { "english": "wound ran onto the floor of the chariot and spread all over it.", "dagbani": "kaman mo’ shɛŋa din ʒe baa din kom" }, { "english": "like grasses that stand in a wet valley whose water is running.", "dagbani": "zɔri ni la" }, { "english": "(he) let his spittle run down his beard.", "dagbani": "chɛ ka o nintɔri zɔri dolisir’" }, { "english": "experience, show (certain emotions)", "dagbani": "zo" }, { "english": "to show mercy, pity, sympathy", "dagbani": "zo nambɔɣu" }, { "english": "The person who doesn't show mercy will not receive mercy.", "dagbani": "Ninvuɣ'so ŋum bi zɔri nambɔɣu ku ti nya nambɔzɔbo" }, { "english": "Has His anger caused him to refuse to feel mercy?", "dagbani": "O suhuyiɣisili chɛ ka o zaɣisila nambɔɣu zɔbu?" }, { "english": "to fear", "dagbani": "zo dabiɛm" }, { "english": "HIV and Ninvuɣu shɛb bɛn mali", "dagbani": "Ninvuɣu shɛb bɛn mali HIV bee" }, { "english": "AIDS doro bi simdi ka bɛ zɔri dabiɛm ni adiini baŋdiba sani chɛndi.", "dagbani": "People who have HIV or AIDS should not be afraid to go to religious teachers." }, { "english": "Ŋmandɔɣu bɔri sinsaba ka mi zɔri baa bɔbili.", "dagbani": "The male monkey likes figs, but it fears the ways of the dog. " }, { "english": "A noli yi zɔri vi ni bɔhibu di wumd’a mi.", "dagbani": "If you are too shy to ask" }, { "english": "it will be a problem for you.", "dagbani": "zo ba liɣiri kuŋa." }, { "english": "assist them with their expenses.", "dagbani": "zo ba liɣiri kuŋa." }, { "english": "(he) climbed onto it and knelt down in the sight of all the Israelites and raised his arms high.", "dagbani": "Izraɛlnim’ zaa ninni n-duh’ o bɔɣiri zuɣusaa" }, { "english": "his (statue's) chest and arms were silver.", "dagbani": "o nyɔɣu min’ o bɔɣiri nyɛ anzinfa" }, { "english": "If you don’t lift up your arm, no one will get to know that you grow hair in your armpits.", "dagbani": "A yi bi yaai a bɔɣu saazuɣu so ku baŋ ni a bili kɔbiri." }, { "english": "The God of Israel is the Only King 'under whose wings you have come to take refuge'.", "dagbani": "nyɛ Naawuni Nagaŋ’ so baɣiri ni a ni kana ni a ti sɔɣ’ ŋɔ" }, { "english": "The tortoise wants to walk majestically, but it lacks arms (its arms are short).", "dagbani": "Kpakpili bɔri giŋgaani ka baɣiri kani (poog’ o)." }, { "english": "his legs and shoulders are like iron bars.", "dagbani": "o gbaya min’ o bɔɣiri ŋmani kurimulima" }, { "english": "The front legs of a cow drink water at a river before the back legs drink.", "dagbani": "Nahu baɣiri n-yi nyu kom ka o gbaya naanyi nyu." }, { "english": "At your side I will hide.", "dagbani": "A baɣiri ni ka n yɛn sɔɣi" }, { "english": "shadow of your wings", "dagbani": "zaŋ ma" }, { "english": "Place me ... like a seal on your arm;", "dagbani": "pa a baɣiri zuɣu kaman n nyɛla dalinli la" }, { "english": "X becomes disheartened", "dagbani": "X baɣiri cheei kom" }, { "english": "the courage", "dagbani": "dabiɛm gbahi ba" }, { "english": "melting and flowing away like water", "dagbani": "bɔɣipuuni" }, { "english": "He had a long gown made for him, of which the sleeves were long.", "dagbani": "O daa shɛla binyɛr’ wɔɣinli din baɣiri wɔɣa n-ti o" }, { "english": "sleeve", "dagbani": "yini" }, { "english": "We will both go through one garment’s sleeve.", "dagbani": "Ti ni yi kpari yini bɔɣu ni." }, { "english": "smock with long sleeves", "dagbani": "binŋmabaɣiri" }, { "english": "a yam farm", "dagbani": "bɔɣu" }, { "english": "yams on the yam farm", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "Saying 'Okay' does not finish the yams on the yam farm.", "dagbani": "To bi naara bɔɣu." }, { "english": "It is because of (the itching that I get from) the husks of millet that I plant sesame in succession on my yam farm.", "dagbani": "Zawurugu zuɣu ka mani zaŋ m bɔɣu pari buŋgu." }, { "english": "year after yams", "dagbani": "batandali" }, { "english": "second year after yams", "dagbani": "kukɔɣu" }, { "english": "third year after yams", "dagbani": "kaɣsɔɣɔ" }, { "english": "fourth year after yams", "dagbani": "gbansɔɣu" }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "a kind of hoe", "dagbani": "bɔɣu" }, { "english": "person with paralysed arm", "dagbani": "bɔɣukpiŋlana" }, { "english": "people with paralysed arm", "dagbani": "bɔɣukpimanima" }, { "english": "Jesus Heals a Man with a Paralysed Arm.", "dagbani": "Yisa tibi bɔɣukpiŋlana" }, { "english": "Here a great number of disabled people used to lie -- the blind, the lame, the paralysed.", "dagbani": "Barinim’ pam bɛn gbarigi n-daa kul do lunfanim’ maa ni: Zoomba mini gbariti ni bɔɣukpimanima ni gbalikpimanima." }, { "english": "the lame, the paralysed.", "dagbani": "gbalikpimalana." }, { "english": "armpit", "dagbani": "bɔɣulɔŋu" }, { "english": "Put these worn-out clothes under your arms to pad the ropes.", "dagbani": "Zaŋmi binchɛra maa niŋ gabisi maa mini a bɔɣulɔna puuni." }, { "english": "something fearful, awesome", "dagbani": "binzɔrigu" }, { "english": "But truly you are awesome(, God)!", "dagbani": "Amaa yɛlimaŋli, a nyɛla binzɔrigu!" }, { "english": "lizard", "dagbani": "zɔbaŋa" }, { "english": "jackal, 'fox' (Gh.)", "dagbani": "zɔbaa" }, { "english": "human hair", "dagbani": "zɔbigu" }, { "english": "Who could sling a stone at a human hair and not miss it.", "dagbani": "ŋun ni tooi zaŋ kuɣili niŋ kuɣilɔŋ ni n-lab’ ninsal’ zabigu gba ka ku nyahigi li" }, { "english": "The one who is to be purified should wash his clothes and shave all the hair of his head.", "dagbani": "ŋun yɛn yi daɣiri ni maa paɣ’ o nɛma, ka pini o zabiri zaa" }, { "english": "Your hair is beautiful.", "dagbani": "A zabiri kul yɛbisirimi" }, { "english": "hair is braided in locks.", "dagbani": "So ni tɛhi ni kɔbulli maa ni nyɛla zabipiɛla" }, { "english": "one would think the deep had white hair.", "dagbani": "Nira ŋun nyo o zabiri, ŋuna n-wumdi di kaliŋ." }, { "english": "It is the one who burns her/his hair who smells it.", "dagbani": "daadam ni o zabigu ‘flesh and blood’." }, { "english": "flesh and blood.", "dagbani": "daadam ni o zabigu" }, { "english": "it was not flesh and blood that revealed this to you.", "dagbani": "pa daadam ni o zabigu n-kahigi dimbɔŋɔ wuh’ a" }, { "english": "to braid the hair.", "dagbani": "lo zɔbiri" }, { "english": "They say we should not speak behind one another’s back and then the guinea fowl goes and says that it is going to braid its hair.", "dagbani": "nyaaŋa ka kpaŋ ti chani ni o ti lo o zabiri." }, { "english": "to make a parting in the hair", "dagbani": "chirigi zabiri (IM)" }, { "english": "body-hair, animal hair", "dagbani": "kɔbigu" }, { "english": "his head-hair grew very long like an eagle's feathers", "dagbani": "o zabiri waɣiwaɣa kaman tɔrili kɔbiri" }, { "english": "comb", "dagbani": "zɔbisahirigu" }, { "english": "comb", "dagbani": "zabisahirigu" }, { "english": "antelope (western hartebeest)", "dagbani": "zɔbuŋa" }, { "english": "antelope (western hartebeest)", "dagbani": "sibiga" }, { "english": "slate", "dagbani": "zɔburigu" }, { "english": "shale", "dagbani": "zɔburigu" }, { "english": "mudstone", "dagbani": "zɔburigu" }, { "english": "decayed laterite stone", "dagbani": "zɔburigu" }, { "english": "a hillock", "dagbani": "zɔgbee" }, { "english": "fear, be anxious, tremble with fear", "dagbani": "zɔhi" }, { "english": "I fear lest they should catch him.", "dagbani": "N suhu zɔhir’ ni bɛ ti gbaag o." }, { "english": "Don’t worry (about us).", "dagbani": "Di chɛ k’a suhu zɔhira (ti zuɣu)." }, { "english": "Don't be afraid.", "dagbani": "Di chɛ ka a suhu zɔhira" }, { "english": "tent", "dagbani": "yɛliyura" }, { "english": "insult", "dagbani": "yiŋ" }, { "english": "house", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "who", "dagbani": "yu" }, { "english": "think", "dagbani": "zuɣisi" }, { "english": "yes", "dagbani": "ye" }, { "english": "flies", "dagbani": "zoo" }, { "english": "mahogany tree", "dagbani": "zokuɣa" }, { "english": "mahogany trees", "dagbani": "zokuɣsi" }, { "english": "the bitter roots of which are used as a stomach-ache medicine", "dagbani": "zokuɣa" }, { "english": "medicine", "dagbani": "zokuɣa" }, { "english": "hill, mountain", "dagbani": "zoli1, Pl: zoya" }, { "english": "the boat came and settled on top of Mount Ararat.", "dagbani": "ŋariŋ maa daa kana ti tam Ararat Zoli zuɣu" }, { "english": "King David was in the citadel.", "dagbani": "Naa Dauda daa bela zoli zuɣu birini puuni" }, { "english": "This mountain is one which is high and covers a large area.", "dagbani": "Zoli ŋɔ nyɛla zo’ shali din du ka lan yalim pam." }, { "english": "A cheap horse (donkey)", "dagbani": "Alaha wɔhu (buŋa) bi duri zoli." }, { "english": "cannot climb a hill.", "dagbani": "Zoya nyɛligirimi kaman kpam la" }, { "english": "Mountains melt like sheabutter.", "dagbani": "Zoya daa du n-gari lala, amaa di siɣimi (sirigimi)." }, { "english": "There were mountains that were higher than these, but they have been demolished and reduced in height.", "dagbani": "Ka bɛ daa tahi o n-ti ʒili Sunsɔŋ zoya tiŋ’ ni." }, { "english": "So they took him to live in the Sunsong mountains.", "dagbani": "Sunsɔŋ zoya tiŋ’ ni." }, { "english": "B¹U²/I", "dagbani": "GS" }, { "english": "B²A/E", "dagbani": "GS4" }, { "english": "pa/pe", "dagbani": "GSA" }, { "english": "tana, joo", "dagbani": "CG" }, { "english": "zɔbaa; zɔbuŋa; zɔgbee; zoo; zɔkuɣa.", "dagbani": null }, { "english": "placenta, afterbirth (of lower animals)", "dagbani": "zoli" }, { "english": "she will secretly eat her newborn child and the afterbirth as well", "dagbani": "O ni ti ŋub’ o ni dɔɣi biliɛ’ shɛba n-tabili bɛ zoya" }, { "english": "heavy chain", "dagbani": "zoligo" }, { "english": "It is because of the hope of all Israel that I am bound with this chain.", "dagbani": "Izraɛlnim’ zaa ni mali tahima shɛl’ la zuɣu ka bɛ lo ma zoligo ŋɔ" }, { "english": "and he was arrested", "dagbani": "ka bɛ gbaag’ o kpɛhi duu nti ga o zologɔnim’ zali" }, { "english": "imprisoned and left there fastened in chains.", "dagbani": "yin gbaam’ o n-zaŋ zoligu ga o" }, { "english": "arrest him and restrain him with a chain.", "dagbani": "dolibi ‘ornamental chain’; cheeni ‘(bicycle?)chain’." }, { "english": "dumb, mute", "dagbani": "zoligu" }, { "english": "a fool", "dagbani": "zoligo" }, { "english": "Pl: fools", "dagbani": "zoligunima" }, { "english": "When babies are lying together, you will not know the idiot among them.", "dagbani": "Biliɛri tiɣisi doya ku m-baŋ zoligo." }, { "english": "a fool", "dagbani": "jɛrigu" }, { "english": "fool", "dagbani": "yinyaa" }, { "english": "placenta", "dagbani": "zoligu" }, { "english": "chain", "dagbani": "zoligu" }, { "english": "tree [sp.] bearing long slender pods", "dagbani": "zolikurigu" }, { "english": "shrub of the mulberry family, yielding a coarse fibre, used in dressing sores", "dagbani": "zolinli" }, { "english": "chain", "dagbani": "zolisi" }, { "english": "a valley in mountains, ravine", "dagbani": "zolɔŋ" }, { "english": "in the valley", "dagbani": "ni zolɔŋ" }, { "english": "and his people reached Hachilah valley", "dagbani": "Sool min’ o niriba maa daa ti paai Hachila zolɔŋ ni" }, { "english": "all the Israelites will get ropes and come out and drag the town away into a ravine", "dagbani": "Izraɛlnim’ zaa ni bo gabisi yina nti vo tiŋ’ maa ti bahi zolɔŋ ni" }, { "english": "to be/become blind.", "dagbani": "zom" }, { "english": "let their eyes be blind.", "dagbani": "chɛ ka bɛ nina zom" }, { "english": "Mind that you don't use an animal that is blind or lame.", "dagbani": "Miriya ka yi ti zaŋ biŋkɔb’ so ŋun zom bee biŋkɔb’ so ŋun kpahira" }, { "english": "The deaf and dumb person has become blind; everything is completely spoiled.", "dagbani": "Birigu zomiya; yɛla jahiya." }, { "english": "to make sb. blind", "dagbani": "birapu deebu zomdila niriba" }, { "english": "accepting a bribe blinds people eyes.", "dagbani": "birapu deebu zomdila niriba nina" }, { "english": "(he) doesn't know where he is going because the darkness has blinded his eyes.", "dagbani": "(o) ʒi o ni kpari shɛli polo, dama zibisim maa zom o nina" }, { "english": "This disease is the cause of more blindness than any other eye complaint but it is also a curable blindness.", "dagbani": "Dɔro ŋɔ n-nyɛ din zɔmdi niriba n-gari nina dɔr’shɛŋa zaa din gba bahindiri ni zoontali shɛli tin ni tooi taɣi." }, { "english": "a curable blindness", "dagbani": "also a curable blindness" }, { "english": "red pebbles", "dagbani": "zom" }, { "english": "blind person or animal", "dagbani": "zoma" }, { "english": "blind persons or animals", "dagbani": "zoomba" }, { "english": "blind persons or animals", "dagbani": "zoon'" }, { "english": "blind person or animal", "dagbani": "zom'" }, { "english": "If a blind person says he is going to throw a stone at you, he is standing on it. ", "dagbani": "Zom’ yi yɛli ni o ni lab’ a kuɣili, o no li mi." }, { "english": "they be blind leaders of the blind. And if the blind lead the blind, both shall fall into the ditch. [MAT 15:14]", "dagbani": "Ba nyɛ la zoomba bɛn vɔri bɛ taaba. Ka zom'yi vɔri zoma, bɛ niriba ayi maa zaa nin ti lu la bɔɣiri ni." }, { "english": "A person with", "dagbani": "Nimbiɛralana bi lari zoma." }, { "english": "eye trouble doesn’t laugh at a blind person.", "dagbani": "bɛ zaŋ zoon’ so tah’ o sanna" }, { "english": "they brought a blind person to him.", "dagbani": "Mani n-daa nyɛ zoomba nina, ka nyɛ gbariti napɔna." }, { "english": "I was (as) eyes to the blind and legs to the crippled.", "dagbani": "nyin’ bolimila nandaamba mini wɔbisi ni gbariti mini zoomba" }, { "english": "you should invite the poor, the lame, the crippled and the blind.", "dagbani": "Yi yi ti zaŋ biŋkɔb’ zoomba mali sara" }, { "english": "nintarima", "dagbani": "??" }, { "english": "blindness", "dagbani": "zoontali" }, { "english": "Blindness of Heart.", "dagbani": "Suhu ni zoontali yɛla" }, { "english": "This disease is the cause of more blindness than any other eye complaint but it is also a curable blindness.", "dagbani": "Dɔro ŋɔ n-nyɛ din zɔmdi niriba n-gari nina dɔr’shɛŋa zaa din gba bahindiri ni zoontali shɛli tin ni tooi taɣi." }, { "english": "zomburigu", "dagbani": "shale" }, { "english": "zomia", "dagbani": "'roaming vine'" }, { "english": "Tintani kɔbiga zaɣisi zomia, ka zomia gɔr’ o gama zuɣu.", "dagbani": "A hundred plots of level ground refuse a roaming vine, and the roaming vine moves on its own." }, { "english": "zomkpabisɔŋ", "dagbani": "poisonous snake" }, { "english": "zomli", "dagbani": "a crowbar" }, { "english": "zompaɣa", "dagbani": "an entrance to a house near the main hall" }, { "english": "zɔna", "dagbani": "bats" }, { "english": "entrance-hall, portico, vestibule", "dagbani": "zɔntua" }, { "english": "entrance-hall, portico, vestibule", "dagbani": "zontua" }, { "english": "entrance-halls, porticoes, vestibules", "dagbani": "zɔntuhi" }, { "english": "After this he measured the entrance-vestibule.", "dagbani": "Di nyaaŋa ka o daa buɣisi dunɔdali shee zontua" }, { "english": "the courtiers came in and saw that the upstairs reception-room's doors were", "dagbani": "zɔntua maa dunoya yomi kpari" }, { "english": "locked.", "dagbani": "zontuhi maa gba puuni zaa daa malila takɔriti gili." }, { "english": "the insides of the vestibules had windows all round.", "dagbani": "zontuhi maa gba puuni zaa daa malila takɔriti gili." }, { "english": "fruit-bat, flying-fox", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "they will throw away their gods ... to the shrews and bats.", "dagbani": "Bɛ ni ti zaŋ bɛ wuna ... la bahi nantarisi mini zɔna" }, { "english": "Bat says he will piss on God, but (he only wets) himself.", "dagbani": "Zɔŋ yɛliya ni o yɛn dulimla dulim n-sari Naawuni, ashee omaŋa." }, { "english": "A fruit bat does not hang on a red-thorn, only on a shea nut tree.", "dagbani": "Zɔŋ bi gɔndi go’ ʒee, shee taaŋa." }, { "english": "Sim", "dagbani": "zinzɔŋ" }, { "english": "jaŋpɔbiriga", "dagbani": "Science Photo Library" }, { "english": "See:", "dagbani": "zinzɔŋ." }, { "english": "entrance-hut", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "entrance-hall", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "hall", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "one door into yard, one to outside (beside gateway); also used as stable for horse", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "he got up from there and went out to the entrance-hall [MAT 26:71]", "dagbani": "yiɣisi nimaani yi zɔŋ ni" }, { "english": "Yentori remained silent, but when it was dark she went out to the stable", "dagbani": "Yɛntɔri daa shinimi ka yuŋ ti surigi zaa ka o yina n-kpe zɔŋ ni nti lɔrigi wahu m-ba n-zo" }, { "english": "and untied a horse and rode it and fled.", "dagbani": "page_content='and untied a horse and rode it and fled. bunzɔŋ; buzɔŋ; karinzɔŋ; zɔmpaɣa; zɔntua." }, { "english": "yam [cultivar].", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "yam [cultivar].", "dagbani": "zɔŋnima" }, { "english": "addiction, \"temptation\"", "dagbani": "zɔraba" }, { "english": "be addictive", "dagbani": "niŋ zɔraba" }, { "english": "friendship", "dagbani": "zɔri" }, { "english": "to make friends with", "dagbani": "laɣi zɔri" }, { "english": "Solomon made overtures of friendship to Pharaoh King of Egypt with an eye to marrying his daughter.", "dagbani": "Sulemaana daa laɣi Ijipti Naa Firawuna zɔri o bipuɣiŋga kpuɣibu zuɣu." }, { "english": "If you want a cat as your friend, you will learn to eat raw meat.", "dagbani": "A yi laɣi jɛŋkuno zɔri, a ni bɔhim nimkaha ŋubbu." }, { "english": "The friendship of a chief is not to be", "dagbani": "Naa zɔri ka yɛda." }, { "english": "trusted.", "dagbani": "friend of a chief" }, { "english": "‘My friend!’ (a polite form of address).", "dagbani": "Zɔri" }, { "english": "'Squire!' [Br.], 'Mack!' [Am.]", "dagbani": "Zɔri" }, { "english": "Friend, who gave me the right to judge or to divide the property between you two? [LUK 12:14]", "dagbani": "Zɔri, ŋuni n-lee zaŋ ma leei yi sariakarita bee yi falitarita?" }, { "english": "Friend, the Lord commands you to return it", "dagbani": "Zɔri, Yawɛ ni to n-kpuɣ’ a ni" }, { "english": "My friend, the Lord will grab you up in anger and throw you away.", "dagbani": "suli n-zaŋ ti labi." }, { "english": "Friends! Why are you doing this?", "dagbani": "Zɔrinima! Bɔnn-niŋ ka yi niŋdi lala?" }, { "english": "awesome, frightening, to be feared", "dagbani": "zɔrigu" }, { "english": "But truly you are awesome!", "dagbani": "Amaa yɛlimaŋli, a nyɛla binzɔrigu!" }, { "english": "friend", "dagbani": "zɔsimo" }, { "english": "good/close friend", "dagbani": "zɔsimo" }, { "english": "You get to know your good friend during your hard times when you can’t sleep at night.", "dagbani": "A gogaliga dali ka a baŋdi a zɔsimo." }, { "english": "Dear friend, we are happy to dedicate this book to you.", "dagbani": "N zɔsimo, Ti zaŋdi buku bihi ŋɔ n-tir' a ni suhi piɛlli." }, { "english": "Get advice from a close friend or the", "dagbani": "Niŋmi a zɔsimo bee baŋda so bɛ ni boli" }, { "english": "Get advice from a close friend or the professional they call a 'counsellor'.", "dagbani": "Niŋmi a zɔsimo bee baŋda so bɛ ni boli ‘kawunsila’ la sawara" }, { "english": "the righteous are his good friends.", "dagbani": "wuntizɔriba nyɛla o zosimnima" }, { "english": "friendship", "dagbani": "zɔsimdi" }, { "english": "true answer", "dagbani": "Ninvuɣ’ so" }, { "english": "someone", "dagbani": "ŋun" }, { "english": "who", "dagbani": "garigi" }, { "english": "gives", "dagbani": "bɔhigu" }, { "english": "to a question", "dagbani": "ni yɛlimaŋli nyɛla" }, { "english": "good friend", "dagbani": "ninvuɣ’ so" }, { "english": "someone who", "dagbani": "ŋun" }, { "english": "true answer", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "friendship", "dagbani": "zɔsimdi" }, { "english": "true answer", "dagbani": "zɔri" }, { "english": "friendship", "dagbani": "simdi" }, { "english": "fly, house fly", "dagbani": "zoo" }, { "english": "Will the fly go home before the butcher?", "dagbani": "Nakɔha bi kuli, zoo ŋun ni kuli?" }, { "english": "flies swarmed enormously and bothered them.", "dagbani": "zɔhi waɣi pam muɣisi ba" }, { "english": "Dispose of rubbish and dirty water far away, because flies breed in them.", "dagbani": "Bahimiya saɣiri mini ko’biɛri katiŋa dama di puuni ka zɔhi wɔɣira." }, { "english": "The flies gathered around a sore.", "dagbani": "Zɔhi me yum." }, { "english": "hill, ridge", "dagbani": "zoo" }, { "english": "'ZǤhi quarters of Yendi'", "dagbani": "Zɔhi fɔŋ" }, { "english": "to be/get many or much", "dagbani": "zooi" }, { "english": "compare the number of boys and girls and show which is greater.", "dagbani": "maɣisi nachimba ni paɣisara dini ka wuhi din zooi nyaŋ" }, { "english": "An area where there are many flies is likely to have a lot of trachoma.", "dagbani": "Zɔhi yi zooi pam luɣ’shɛli tirakoma ni tooi zooi ni." }, { "english": "The side that is victorious in a war is the one that has many brave", "dagbani": "Nasara zabili ni zooi dabba." }, { "english": "The side that is victorious in a war is the one that has many brave warriors.", "dagbani": "Nasara zabili ni zooi dabba." }, { "english": "The water increased until the mountains were covered.", "dagbani": "kom maa daa zooi lim zoya maa" }, { "english": "It is something which is good.", "dagbani": "Di nyɛla binshɛɣu din viɛla, ka sɔŋdi bia zoobu viɛnyɛla." }, { "english": "and helps a child to grow well.", "dagbani": "Bihili MǤdzisibu" }, { "english": "Let our sons grow like saplings.", "dagbani": "Chɛ ka ti bidibisi zoori kaman tipola" }, { "english": "all the seeds are growing.", "dagbani": "bimbilli kam zoora" }, { "english": "the child grew up and was weaned.", "dagbani": "bia maa daa ti zooi, ka bɛ ŋmaag'o bihili" }, { "english": "He bought a ewe lamb and looked after it and it grew up with him and his children.", "dagbani": "O daa dala piɛsaa maa n-wubis’ o ka o zoog’ o min’ o bihi sani" }, { "english": "A child might be born and just sit down and not grow or walk.", "dagbani": "ni tooi dɔɣi bia maa k’o kuli ʒi tiŋa ka bi zoora ka mi ku chaŋ." }, { "english": "The power and greatness of all the kingdoms on earth will be given to the people of the Supreme God.", "dagbani": "bɛ ni ti zaŋ yiko mini dunia ŋɔ nama zaa zoosim ti Zallakudura Naa ŋɔ wuntizɔriba" }, { "english": "The elephant tells its child that it should", "dagbani": "Wɔbigu yɛliya ni o bia suhimila nyɛvili, pa zoosim." }, { "english": "pray for a long life, but not to become big.", "dagbani": "di yi ti niŋ ka paɣipuulana yaaŋa biɛra" }, { "english": "if it should happen that a pregnant woman has backache it shows that the baby is growing.", "dagbani": "di wuhiya ni bia maa zoorimi maa" }, { "english": "to be enough.", "dagbani": "bili" }, { "english": "to be excessive.", "dagbani": "bili" }, { "english": "to be excessive.", "dagbani": "tiri" }, { "english": "to be enough.", "dagbani": "to" }, { "english": "because of the numerousness of the people he couldn't manage to see him.", "dagbani": "salo zoosim zuɣu daa chɛ ka o kɔŋ o nyabu" }, { "english": "couldn't manage to see him.", "dagbani": "LUK 19:" }, { "english": "to exalt, raise to a high position.", "dagbani": "O filim karimbaani nima ka zooi tarimba." }, { "english": "He put down the proud and raised the humble.", "dagbani": "bɛ ni ti zaŋ yiko mini dunia ŋɔ nama zaa zoosim ti Zallakudura Naa ŋɔ wuntizɔriba" }, { "english": "power and the greatness of the kingdoms of this world will be given to the saints of the Most High.", "dagbani": "DAN 77" }, { "english": "to raise, bring up (child, animal), make grow.", "dagbani": "Naawuni n-zooi guŋa, gampiri' suma di jɛri suli." }, { "english": "made the kapok tree grow; the good ficus trees should not be angry.", "dagbani": "" }, { "english": "growth", "dagbani": "zooli" }, { "english": "Mockery adds to growth and the growth increases.", "dagbani": "Ansarisi pahi zooli, ka zooli maan’ nabi." }, { "english": "blind", "dagbani": "zoomba" }, { "english": "glaucoma", "dagbani": "zoompiɛliga" }, { "english": "a person blind at birth", "dagbani": "zoondɔɣirili" }, { "english": "As he went along, he saw a man blind from birth.", "dagbani": "Yisa daa ti chaŋ na nti nya zoondɔɣirili" }, { "english": "blindness", "dagbani": "zoontali" }, { "english": "greatness", "dagbani": "zoosim" }, { "english": "to steal sth., rob sb.", "dagbani": "zu" }, { "english": "Pl.", "dagbani": "zura" }, { "english": "if the animal he stole is still alive and in his possession... [EXO 22:4]", "dagbani": "o ni zu biŋkɔb’ so maa yi na ne m-be o sani..." }, { "english": "The chief said that the tree had stolen his child and hidden him.", "dagbani": "Naa daa yɛliya ni tii maa n zu o bia maa sɔɣi maa" }, { "english": "to be pregnant illegitimately", "dagbani": "zu pua" }, { "english": "abduct (a wife)", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "to go off without permission, \"take French leave\"", "dagbani": "zu soli" }, { "english": "to gossip about, slander X", "dagbani": "zu X nyaaŋa" }, { "english": "whoever slanders people is a fool.", "dagbani": "ŋunkam zuri niriba nyaaŋa nyɛ jɛrigu" }, { "english": "The pot calling the kettle black.", "dagbani": "Puhiga zuri bira nyaaŋa, bira yi wum o larimi." }, { "english": "The tamarind speaks against the roselle and when the roselle hears it, it laughs.", "dagbani": "The pot calling the kettle black. Lit" }, { "english": "A thief is first kind to you and then steals from you and a witch is also first kind to you and then kills you.", "dagbani": "zu a, ka pakurugu gba niŋdi nambɔɣu ni o ku a." }, { "english": "lifelessly", "dagbani": "zuɣa" }, { "english": "majestic, imposing", "dagbani": "zuɣa" }, { "english": "gravel", "dagbani": "zuɣa" }, { "english": "to pump, blow (bellows do)", "dagbani": "zuɣi" }, { "english": "The blacksmith's bellows pump in vain.", "dagbani": "Machɛli zuɣiri kul zuɣirimi ni nimmoo" }, { "english": "to sound a drum to indicate a tune", "dagbani": "zuɣi" }, { "english": "to pedal a bicycle, paddle a canoe", "dagbani": "zuɣi" }, { "english": "to walk fast", "dagbani": "zuɣi" }, { "english": "baldness", "dagbani": "zuɣikɔɣu" }, { "english": "naturally bald head", "dagbani": "zuɣupolo" }, { "english": "temporary baldness caused by ringworm", "dagbani": "viɛŋ" }, { "english": "to mess up, disrupt, spoil plans", "dagbani": "zuɣim" }, { "english": "to make grimaces", "dagbani": "zuɣim nini" }, { "english": "to spoil the market of a thing", "dagbani": "jugim daa" }, { "english": "to be poorly, messed-up, damaged", "dagbani": "zuɣim" }, { "english": "A goat (that is born) in the rainy season looks sickly, but it won’t die.", "dagbani": "Shɛɣu ni bubila zuɣim ku kpi." }, { "english": "to tremble (from fear)", "dagbani": "zuɣisi" }, { "english": "to tremble (from fear)", "dagbani": "zuɣisi" }, { "english": "to shrug", "dagbani": "zuɣisi" }, { "english": "shrug ones shoulder/s", "dagbani": "bɔɣisapiŋ/bɔɣisapima" }, { "english": "They shrugged their shoulders and disobeyed.", "dagbani": "Bɛ daa zuɣisi bɛ bɔɣisapima ka niŋ tipawumli" }, { "english": "to have a strong desire, to itch for", "dagbani": "zuɣisi" }, { "english": "luck", "dagbani": "zuɣisuŋ" }, { "english": "luck", "dagbani": "zuɣisuŋ" }, { "english": "bellows skin", "dagbani": "zuɣituɣu" }, { "english": "confused state of affairs, tense, uncomfortable", "dagbani": "zuɣizuɣi" }, { "english": "A toad does not bite, but when it is in your shorts you feel uncomfortable.", "dagbani": "Pololi bi dimdi amaa o lee be kpalaŋ’ ni zuɣizuɣi." }, { "english": "head", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "He took one of the stones there and, using it as a pillow under his head, he lay down to sleep.", "dagbani": "daa piila kuɣ’ yini nimaani sɔŋ n-dɔni zaŋ o zuɣu kuɣ’ li gbihi." }, { "english": "You can drive away a bird from sitting on your head, but not from flying over you.", "dagbani": "A ni tooi kari nombila ni o di tam a zuɣu ni pa ni o di yiɣiri a zuɣuzaa." }, { "english": "Rebecca lifted her head and saw Isaac.", "dagbani": "Ribɛka daa kpuɣ’ o zuɣu lihi nya Yisahaku." }, { "english": "If you understand your friend, you nod your head.", "dagbani": "guhindila a zuɣu." }, { "english": "Putting on a head-tie well means that they tie it and cover the head nicely.", "dagbani": "Bɔbiga bɔbibu viɛnyɛliŋga nyɛla ŋun bɔbi n limsi o zuɣu viɛnyɛliŋga." }, { "english": "If he has a bad headache.", "dagbani": "O zuɣu yi yaara pampam" }, { "english": "help them with money so that they can shave their heads.", "dagbani": "zo ba liɣiri kuŋa ka bɛ pini bɛ zuɣuri" }, { "english": "Adults can wear it when they go out in public, like funerals, at market, and outdoorings.", "dagbani": "tooi pindi li yiri zama ni, kamaŋ kuyiya, daani, bihi zuɣuri pinibu shee" }, { "english": "old people who have reached 'person' .... funeral houses ... children's heads shaving place.", "dagbani": "Lit" }, { "english": "He lives with the chief.", "dagbani": "O be la naa zuɣu." }, { "english": "What is on the night adder’s head is also on the backside of the axe.", "dagbani": "Din be gariŋga zuɣu ni dina m-be lɛkakuli kpali ni." }, { "english": "to be affected by ringworm", "dagbani": "zuɣu ko" }, { "english": "behead X", "dagbani": "ŋma X zuɣu" }, { "english": "Pharaoh will have them come and take you out to behead you.", "dagbani": "Firawuna ni chɛ ka bɛ kana ti yih’ a nti ŋma a zuɣu" }, { "english": "(he) sent them to the prison to cut off John's head (and bring it).", "dagbani": "daa tim ni bɛ cham’ sarika ni nti ŋma Jɔn zuɣu na" }, { "english": "to have pity on X", "dagbani": "zugu" }, { "english": "Have pity on us. Lit: 'Break a leaf on us'.", "dagbani": "Kabigim vɔɣu pa ti zuɣu." }, { "english": "You didn’t pluck a leaf to put on my head.", "dagbani": "A bi kabigi vɔɣu pa n zuɣu." }, { "english": "be in favour, have a good reputation", "dagbani": "mali zuɣu" }, { "english": "Samuel continued to grow and to gain favour both with the LORD and with people.", "dagbani": "Samuɛl daa kul zoori ka mali zuɣu Yawɛ mini salnim’ sani" }, { "english": "luck, good fortune", "dagbani": "zuɣu suŋ" }, { "english": "I will try my luck.", "dagbani": "suŋ." }, { "english": "'(in[to) groups, portions'", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "in two groups.", "dagbani": "buyi zuɣu" }, { "english": "'bald head'", "dagbani": "zuɣu' viɛŋ" }, { "english": "X dies naturally, 'on his own account'", "dagbani": "X kpi X zuɣu" }, { "english": "You can use 'the fat of an animal that has died a natural death'.", "dagbani": "Yi ni tooi zaŋ biŋkɔb’ so ŋun kpi o zuɣu biŋkpam" }, { "english": "to interrupt X", "dagbani": "kpahi X zuɣu" }, { "english": "since you ignored all my advice and would not accept my rebuke", "dagbani": "zaɣisi n saɣisigu ka bi deei n ni kpahi yi zuɣu ni shɛm la zuɣu" }, { "english": "head off towards", "dagbani": "zaŋ zuɣu" }, { "english": "they made their escape towards the Arabah", "dagbani": "zaŋ bɛ zuɣuri ʒi Araba polo" }, { "english": "shout at X (in anger), rebuke him", "dagbani": "tahi X zuɣu" }, { "english": "He shouted to him to shut up.", "dagbani": "O tah’o zuɣu n’o fooma." }, { "english": "he turned and rebuked the 'fairy' who was helping the girl to practice divination.", "dagbani": "o buɣiri baɣiri maa zuɣu" }, { "english": "he turned and rebuked the 'fairy' who was helping the girl to practice divination.", "dagbani": "Naawuni, a zaɣisi ti ka lu ti zuɣu" }, { "english": "you have rejected us.", "dagbani": "You suddenly turned on us in your anger." }, { "english": "God eventually removed Saul and took King David ... to become their", "dagbani": "Naawuni daa ti bɔhi Sool zuɣu, ka zaŋ Naa Dauda ... leei bɛ naa" }, { "english": "king", "dagbani": "(yi n-) zani X zuɣu" }, { "english": "oppose X, be X's enemy", "dagbani": "N yi n-zani a zuɣu." }, { "english": "I am against you", "dagbani": "N yi n-zani a zuɣu." }, { "english": "satisfy X's desires", "dagbani": "chɛ ka o ni yur’ a shɛm ku a zuɣu" }, { "english": "let her love satisfy you", "dagbani": "chɛ ka o ni yur’ a shɛm ku a zuɣu" }, { "english": "matter of concern", "dagbani": "zuɣu ni yɛlli" }, { "english": "which one takes to a diviner to find the underlying cause/solution", "dagbani": "Bozuɣu ka a chani baɣisi mini bukpahinim’ bɛn sɔɣiri yɛr’ la sani ni" }, { "english": "underlying cause/solution", "dagbani": "Bozuɣu ka a chani baɣisi mini bukpahinim" }, { "english": "why are you trying to find out the future by consulting mediums and psychics?", "dagbani": "Ŋun ne ni tooi vihi baŋ o zuɣu ni yɛlli kpiimba sani?" }, { "english": "X is crazy", "dagbani": "X zuɣu lɛbigi" }, { "english": "He’s gone mad", "dagbani": "O zuɣu lɛbigiya" }, { "english": "people", "dagbani": "niriba" }, { "english": "X is mad", "dagbani": "X zuɣu dam" }, { "english": "sane", "dagbani": "ninvuɣ'maŋli" }, { "english": "If we are out of our mind, it is for the sake of God; if we are in our right mind, it is for you.", "dagbani": "Ti yi nyɛla bɛn zuɣuri lɛbigi, di nyɛla Naawuni zuɣu; ka ti yi nyɛla ninvuɣ’ maŋa, di nyɛla yi zuɣu" }, { "english": "to be senseless, unreasonable, or unclear (of conversation)", "dagbani": "ka zuɣu" }, { "english": "head town, capital city", "dagbani": "tiŋ' zuɣu" }, { "english": "Joab was fighting against the Ammonites at their capital city Rabbah.", "dagbani": "tuhirila Ammɔnnim’ bɛ tin’ zuɣu din nyɛ Raba la ni" }, { "english": "head chief, paramount chief", "dagbani": "na' zuɣu" }, { "english": "'blockhead!'", "dagbani": "zuɣu'mɔɣu1/mɔɣilim" }, { "english": "The chameleon insults the snail saying: “Look at your crooked mouth.” and the snail says: “What", "dagbani": "Gumachuɣu turi gingalayɔɣu ni o naŋgbaŋ ŋmaliŋ ka gingalayɔɣu mi yɛli, ka nyin’ zuɣu mɔɣlim ŋɔ." }, { "english": "occiput, back of head", "dagbani": "kpali" }, { "english": "top, crown, peak", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "the boat came and settled on the top of Mount Ararat", "dagbani": "ŋariŋ maa daa kana ti tam Ararat Zoli zuɣu" }, { "english": "Patience brings a slave down from the top of a tree", "dagbani": "Suɣulo siɣisiri dabili tia zuɣu na" }, { "english": "cause", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "God could accept the Gentiles", "dagbani": "Naawuni deei bɛn pa Yɛhudianima" }, { "english": "mind, brainpower", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "it (iodine) causes (children's) minds to be enlightened and they can think well.", "dagbani": "di chɛrimi ka bɛ zuɣuri ne ka bɛ tɛhiri viɛnyɛliŋga." }, { "english": "Two heads are better than one.", "dagbani": "Zuɣuri ayi tɛha n-gari zuɣu yini." }, { "english": "The thoughts of two heads are better than one head.", "dagbani": "Zudzuri ayi tǫha n-gari zudzu yini." }, { "english": "fortune, luck.", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "The unlucky person works hard till he nearly dies, but will not receive praise.", "dagbani": "Ŋun ka zuɣu tum’ kpira ku nya paɣibu." }, { "english": "If you don’t have good luck, you shouldn’t imitate the person who has good luck and is doing something profitable.", "dagbani": "Ŋun mali zuɣu ni tumdi shɛli, ŋun ka zuɣu di tɔɣis’ o." }, { "english": "good/bad luck.", "dagbani": "zuɣusuŋ, zuɣubiɛɣu" }, { "english": "He is affected by ringworm.", "dagbani": "O zuɣu ko." }, { "english": "bald head", "dagbani": "zuɣu' viɛŋ" }, { "english": "He lowers his head.", "dagbani": "O ba o zuɣu." }, { "english": "He beheads sb.", "dagbani": "O ŋma sɔ zuɣu." }, { "english": "sth. absurd, nonsensical", "dagbani": "O mali zuɣu." }, { "english": "luck, good fortune", "dagbani": "zuɣu suŋ" }, { "english": "bad luck", "dagbani": "zuɣu biɛɣu" }, { "english": "He is in favour, have a good reputation", "dagbani": "O kpahi sɔ zuɣu." }, { "english": "He interrupts sb.", "dagbani": "O tahi sɔ zuɣu" }, { "english": "He counsels sb. seriously.", "dagbani": "O tahi sɔ zuɣu." }, { "english": "He shouts at sb. (in anger)/ rebukes him.", "dagbani": "O lu sɔ zuɣu." }, { "english": "He burst out angrily at sb.", "dagbani": "O (yi n-) zani X zuɣu." }, { "english": "He opposes sb./is sb.'s enemy.", "dagbani": "Di ku o zuɣu." }, { "english": "It satisfies his desires.", "dagbani": "O kabigi vɔɣu pa sɔ zugu." }, { "english": "He has pity on sb. (‘break a leaf on’)", "dagbani": "Bɛ bɔhi o zuɣu." }, { "english": "They de-stooled/deposed him.", "dagbani": "zuɣu ni yɛlli" }, { "english": "O zuɣu lɛbigi.", "dagbani": "He was removed from office (de-stooled)." }, { "english": "'They de-stooled/deposed him.'", "dagbani": "zuɣu ni yɛlli" }, { "english": "'He is crazy.'", "dagbani": "O zuɣu dam." }, { "english": "He is mad.", "dagbani": "Di ka zuɣu." }, { "english": "'It (conversation) is senseless/unreasonable/ unclear.' (IM)", "dagbani": "Zuɣu'mɔɣu1/mɔɣilim!" }, { "english": "'Blockhead!' (abusive epithet)", "dagbani": "zuɣusabilli" }, { "english": "'an illiterate person'", "dagbani": "tiŋ' zuɣu" }, { "english": "'head town, capital city'", "dagbani": "na' zuɣu" }, { "english": "'head chief, paramount chief'", "dagbani": "na' zuɣu" }, { "english": "‘He heads off towards …’", "dagbani": "O zaŋ o zuɣu ʒi …" }, { "english": "'(in(to) [num.] groups, portions'", "dagbani": "bu-1) [num.] zuɣu" }, { "english": "for the sake of. 'they are loved on account of the patriarchs'. [ROM 118]", "dagbani": "• bɛ nyɛla Naawuni ninvuɣ’ yurisi bɛ yaannim’ zuɣu" }, { "english": "on account of, (be)cause. 'we are now'", "dagbani": "• simdi yipa kpe ti mini Naawuni sunsuuni o Bia la kum zuɣu" }, { "english": "on account of", "dagbani": "simdi" }, { "english": "(be)cause", "dagbani": "yipa" }, { "english": "we are now reconciled to God by the death of his Son.", "dagbani": "kpe ti mini Naawuni sunsuuni o Bia la kum zuɣu" }, { "english": "A bushy beard does not make one an elder.", "dagbani": "Teeŋa zuu pala kpɛma." }, { "english": "because of X", "dagbani": "X zuɣu" }, { "english": "Jesus Christ", "dagbani": "Yisa Masia" }, { "english": "God laid down that the fact of his death would enable", "dagbani": "Naawuni zali ni o·ʒim·zuɣu chɛ ka niriba nya tiliginsim" }, { "english": "because of this", "dagbani": "lala zuɣu" }, { "english": "Because of this, don't let anyone give your baby bathwater to drink.", "dagbani": "Lala zuɣu, miri ka a chɛ ka so zaŋ kɔ-surim n nyuhi a bilɛɣu" }, { "english": "why", "dagbani": "bɔ zuɣu" }, { "english": "therefore", "dagbani": "wɔɣilim" }, { "english": "for", "dagbani": "??" }, { "english": "lengthwise, along the length", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "on, upon, on top of", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "The tree that wants to be famous grows on top of a hill.", "dagbani": "Tia din bɔri yuli dina n-zaani zoli zuɣu." }, { "english": "If a lame person is sitting in a tree, others have lifted", "dagbani": "Wabili yi ti tam tia zuɣu, bɛ duhi o mi." }, { "english": "sell to X", "dagbani": "kɔhi X zuɣu" }, { "english": "on top", "dagbani": "zudzu" }, { "english": "head, chief, (most) important", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "capital city", "dagbani": "tin'zuɣu" }, { "english": "the city which was the capital", "dagbani": "Susa tin’ shɛli din daa nyɛ tin’ zuɣu la ni Susa" }, { "english": "important people send their servants", "dagbani": "ninvuɣ’ zuɣuri tim bɛ tumtumdiba" }, { "english": "head chief, paramount chief", "dagbani": "na' zuɣu" }, { "english": "ill fortune; bad luck", "dagbani": "zuɣubiɛɣu" }, { "english": "If they don’t congratulate you for your good luck, they won’t console you for your bad luck.", "dagbani": "Bɛ yi bi puhi a ni a zuɣusuŋ, bɛ ku puhi a ni a zuɣubiɛɣu." }, { "english": "I have no enemy or serious problem.", "dagbani": "n ka dima bee zuɣubiɛɣu yɛl’ shɛli." }, { "english": "tree [sp.] profusely producing mauve and pink blossoms in the dry season; the roots of this tree are used for medicine for gonorrhoea.", "dagbani": "zuɣubiɛtia" }, { "english": "opposition", "dagbani": "zuɣubiili" }, { "english": "(their) 'opposition towards himself'.", "dagbani": "(bɛ) daa bi saɣi o ni daa niŋdi shɛm ka tir’ o zuɣubiili zaŋ chaŋ omaŋmaŋ’ polo" }, { "english": "madness", "dagbani": "zuɣudamli" }, { "english": "madness", "dagbani": "zuɣudambu" }, { "english": "the 'helmet', crest of a guineafowl", "dagbani": "zuɣugua" }, { "english": "scalp", "dagbani": "zuɣugbana" }, { "english": "lion (epithet)", "dagbani": "zuɣugbilli" }, { "english": "lion (epithet)", "dagbani": "zuɣigbilli" }, { "english": "big-head!, fathead! (term of abuse)", "dagbani": "zuɣugbilli" }, { "english": "big-head!, fathead! (term of abuse)", "dagbani": "zuɣigbilli" }, { "english": "thump", "dagbani": "zuɣukɔɣili" }, { "english": "\"strong-headedness\", obstinacy, curmudgeonliness", "dagbani": "zuɣukpɛŋ" }, { "english": "shaven, clean-shaven head", "dagbani": "zuɣukpiini" }, { "english": "I will make you wear bark-cloth round your waists and shave your heads.", "dagbani": "N ni chɛ ka yi so buri, ka pini zuɣukpina" }, { "english": "head man", "dagbani": "zuɣulana" }, { "english": "chief of the tobacco sellers", "dagbani": "zuɣulana tabikɔhiriba" }, { "english": "leaders", "dagbani": "zuɣulaannim" }, { "english": "The head of the office responsible for recording marriages, the one they call the 'Registrar General'.", "dagbani": "fukumsi tuma duu zuɣulana, bɛ ni booni so 'Registrar General' la" }, { "english": "There is an opportunity for the leaders of government and n.g.o.s to come out and help to change people in the matter of smoking.", "dagbani": "Soli bɛni ni gɔmnanti mini ʒɛngama zuɣunima yina n-ti sɔŋ ka taɣi salo zaŋ chaŋ shigaari nyubu polo." }, { "english": "Book of Judges", "dagbani": "Zuɣulaannima Litaafi" }, { "english": "Book of Judges", "dagbani": "Zuɣulaannima Litaafi" }, { "english": "the person responsible.", "dagbani": "o zaŋ o leeg’ o yiŋ’ tumtumdiba zuɣulana" }, { "english": "he took him as his chief servant and entrusted everything to him.", "dagbani": "ka zaŋ o binshɛɣukam zaa niŋ o nuu ni" }, { "english": "fellow-headmen", "dagbani": "zuɣulaantaba" }, { "english": "Tattenai, Shethar-bozenai, and their colleagues came to Jerusalem.", "dagbani": "Tatɛnai mini Shɛtaribɔzɛnai ni bɛ zuɣulaantab’ daa ka Jɛrusalɛm na" }, { "english": "headship, leadership", "dagbani": "zuɣulantali" }, { "english": "Nobody selects himself for high-priesthood and its honour off his own bat.", "dagbani": "So bi piiri maligumaaniba zuɣulantali mini di jilima o tolitoli" }, { "english": "a vice-head man, second-in-command.", "dagbani": "zuɣulaampaa" }, { "english": "King Xerxes promoted a man named Haman to the position of prime minister.", "dagbani": "Naa Ahasivɛros daa ti duhi do’ so ŋun yuli booni Haman n-zaŋ o leei zuɣulaampaa." }, { "english": "madness", "dagbani": "zuɣulɛbili" }, { "english": "a mad person", "dagbani": "zuɣulɛbili lana" }, { "english": "dazedness, addiction", "dagbani": "zuɣulɛm" }, { "english": "alcoholic, addict", "dagbani": "dam zuɣulɛm" }, { "english": "the custom of giving a child to the mother's parents", "dagbani": "zuɣulim" }, { "english": "foster-child, the child given to the mother's relations", "dagbani": "zuɣulim" }, { "english": "ram without horns", "dagbani": "zuɣulinli" }, { "english": "rams without horns", "dagbani": "zuɣulima" }, { "english": "zuɣuŋmaŋ", "dagbani": "zuɣuŋmɔŋ" }, { "english": "zuɣuŋmaŋ (plural)", "dagbani": "zuɣuŋmana" }, { "english": "a skull", "dagbani": "zuɣuŋmaŋ" }, { "english": "they only saw her skull and her feet and hands.", "dagbani": "(bɛ) naɣ’ nyala o zuɣuŋmaŋ min’ o napɔnvari ni o nuchɛhi" }, { "english": "Skull Place", "dagbani": "Zuɣuŋmaŋ Shee" }, { "english": "they hit your skulls and break them.", "dagbani": "(bɛ) ŋme n-ŋma yi zuɣuŋmana" }, { "english": "it fractured his skull.", "dagbani": "di ŋma o zuɣuŋmɔŋ" }, { "english": "a headsman, executioner", "dagbani": "zuɣuŋmara" }, { "english": "skull", "dagbani": "zuɣuŋmɔŋ" }, { "english": "baldness", "dagbani": "zuɣupalo" }, { "english": "baldness", "dagbani": "zuɣupolo" }, { "english": "a hat, cap, head-covering.", "dagbani": "zaŋ tan’ piɛl’ viɛlli she bantabiga mini zuɣupila" }, { "english": "use fine white cloth to make a turban and some hats.", "dagbani": "[EXO 398] A yi kpɛri voli ni n-yihiri zuɣupil’ ʒiɛhi, a ni ti yihi nyingol’ ʒiɛɣu." }, { "english": "If you are going into holes to take out red hats, one day you will take out a red neck (i.e. a snake).", "dagbani": " Nira yi pili zuɣupiligu n voo' li m-pa o gbɛɣu zuɣu ..." }, { "english": "helmet", "dagbani": "zuɣupiligu" }, { "english": "metal hat", "dagbani": "zuɣupiligu" }, { "english": "chiefly hat", "dagbani": "nam zuɣupiligu" }, { "english": "crown", "dagbani": "nam zuɣupiligu" }, { "english": "a hat with amulets, talismans", "dagbani": "zuɣupilisaba" }, { "english": "An amulet hat is something the chiefs of Dagbong wear, and those who reach old age. They buy a hat in the market and solicit a Mallam to put a blessing on an amulet and they sew it on the hat.", "dagbani": "Zuɣupilisaba nyɛla Dagbaŋ nanim ni bɛn saɣi ninkura ni pindi shɛli zama dali. Bɛ yi dala zuɣupiligu daani ka puhi Afa ka o niŋ bukaata niŋ saba ni ka bɛ zaŋ li n-she n-tabili zuɣupiligu maa." }, { "english": "baldness, bald head", "dagbani": "zuɣupolo" }, { "english": "When a man has lost his hair and is bald.", "dagbani": "Doo zabiri yi guhi, o nyɛla ŋun mali zuɣupalo." }, { "english": "brain", "dagbani": "zuɣupuri" }, { "english": "brain", "dagbani": "zuɣipuri" }, { "english": "brain", "dagbani": "zuɣupuɣiri" }, { "english": "heads", "dagbani": "zuɣuri" }, { "english": "bellows", "dagbani": "zuɣuri" }, { "english": "bellows", "dagbani": "zuɣiri" }, { "english": "The blacksmith's bellows pump in vain.", "dagbani": "Machɛli zuɣiri kul zuɣirimi ni nimmoo" }, { "english": "furnace", "dagbani": "zuɣuri buɣim" }, { "english": "bellows 'pot'", "dagbani": "zuɣuri duɣu" }, { "english": "bellows", "dagbani": "kabiya" }, { "english": "shoulderblade", "dagbani": "bɔɣusapim" }, { "english": "long sleeves", "dagbani": "bɔɣwɔɣila" }, { "english": "'was wearing a long robe with full sleeves'", "dagbani": "o daa yɛla saalo’ bɔɣwɔɣila" }, { "english": "soothsayer", "dagbani": "bɔha" }, { "english": "asker", "dagbani": "bɔha" }, { "english": "No one of you must consult any kind of diviner.", "dagbani": "Yi ni so miri ka o ti .. buɣiri baɣa bee n-nyɛ bɔha bee bukpaha" }, { "english": "He practiced sorcery and divination, and he consulted with mediums and psychics.", "dagbani": "o daa buɣiri baɣisi, ka chani bukpahinim’ mini takatibinim’ ni jinwariba sani" }, { "english": "ask (a question)", "dagbani": "bɔhi" }, { "english": "Ask the priests and find out what the Law says about this question. [HAG 2:11]", "dagbani": "Bɔhim’ maligumaana m-baŋ zaligu ni yɛli shɛm zaŋ chaŋ bɔhigu ŋɔ polo." }, { "english": "As the Lord has indeed avenged you on your enemies the Ammonites. [JDG 11:36]", "dagbani": "Yawɛ ŋun’ dee ni bɔh’ a dimnim’ Ammɔnnim’ biɛri ti a ŋɔ" }, { "english": "I stand up and", "dagbani": "n yiɣisi zani, m bɔhi ba biɛri labisi." }, { "english": "revenge myself on them.", "dagbani": "di bɔhiya biɛri yi toli" }, { "english": "don't take vengeance yourselves.", "dagbani": "o kubu maa biɛri m-bɔhiri ti maa" }, { "english": "his death is being avenged on us.", "dagbani": "o bɔhi o suhu ni" }, { "english": "He wondered ('asked in his heart') what on earth this could be.", "dagbani": "o bɔhi o suhu ni bɔ yɛlitɔɣa n-lee bɔŋɔ" }, { "english": "Let's call the young woman here and find out.", "dagbani": "na nti bɔh’ o nya." }, { "english": "ask in vain, get no answer", "dagbani": "bɔhi je" }, { "english": "destool", "dagbani": "bɔhi X zuɣu" }, { "english": "God eventually removed Saul and took King David ... to become their king.", "dagbani": "Naawuni daa ti bɔhi Sool zuɣu, ka zaŋ Naa Dauda ... leei bɛ naa" }, { "english": "seek to divine", "dagbani": "bɔhi baɣitali" }, { "english": "Do not practice divination or sorcery.", "dagbani": "Di ti bɔhimya baɣitali bee sotali." }, { "english": "beg", "dagbani": "balim" }, { "english": "'beg', ask urgently", "dagbani": "balim" }, { "english": "beg as beggar", "dagbani": "buhim" }, { "english": "question", "dagbani": "bɔhigu" }, { "english": "questions", "dagbani": "bɔhigunima" }, { "english": "question (variant)", "dagbani": "bɔhisi" }, { "english": "let me ask you this question", "dagbani": "chɛ ka m bɔh’ a m bɔhigu ŋɔ" }, { "english": "Life has many questions", "dagbani": "Biɛhigu mali bɔhisi pam" }, { "english": "Use it to answer the questions below", "dagbani": "Zaŋmiya li n labisi bɔhigunim' naŋ do gbunni ŋɔ" }, { "english": "he would ask him a thousand questions", "dagbani": "o ni bɔh’ o bɔhigunim’ tuhili" }, { "english": "mark in text synonym for 'bɔhigu'", "dagbani": "koosa" }, { "english": "learn", "dagbani": "bɔhim" }, { "english": "He is learning how to swim.", "dagbani": "O bɔhindi la kɔduɣili" }, { "english": "your commandments", "dagbani": "n kul ni bɔhindi li" }, { "english": "Ezra set his heart on teaching the Law of the Lord.", "dagbani": "Ɛzra daa zaŋ o suhu n-niŋla Yawɛ zaligu bɔhimbu ni" }, { "english": "Where did he learn all this stuff?", "dagbani": "Ya polo ka doo ŋɔ lee bɔhim yɛla ŋɔ zaa?" }, { "english": "teach", "dagbani": "wuhi" }, { "english": "inform", "dagbani": "baŋsi" }, { "english": "investigate (e.g. by feeling)", "dagbani": "O bɔhindimi" }, { "english": "He is feeling his way. (blind man)", "dagbani": "O bɔhindimi" }, { "english": "a trader, person who buys and sells animals", "dagbani": "bɔjua" }, { "english": "bucket", "dagbani": "bɔkati" }, { "english": "an incinerator, rubbish/garbage dump", "dagbani": "bɔla" }, { "english": "Two rams cannot drink water from one bucket; their horns will get locked together.", "dagbani": "Piɛ’lahi ayi ku tooi nyu kom bukati yiŋga ni, bɛ yila ni kpari taba." }, { "english": "uneducated person", "dagbani": "zuɣusabilli" }, { "english": "rustic", "dagbani": "zuɣusabilli" }, { "english": "'hick'", "dagbani": "zuɣusabilli" }, { "english": "'bush'-person", "dagbani": "zuɣusabilli" }, { "english": "they were common, uneducated people", "dagbani": "bɛ nyɛla tarimba ni zuɣusabila" }, { "english": "illiteracy", "dagbani": "zuɣusabilitali" }, { "english": "sky, heavens", "dagbani": "zuɣusaa" }, { "english": "Then I saw a new heaven and a new earth.", "dagbani": "daa nya zuɣusa' palli mini dunia palli" }, { "english": "You shot an arrow (but it did not reach there, not because you did not try hard); it is just that the clouds are far away.", "dagbani": "A toya ka bi paai, pala a bi kpaŋla amaŋa, zuɣusaa n-wɔɣa." }, { "english": "What is in the sky/heavens is what is on earth.", "dagbani": "Din be zuɣusaa dina m-be tiŋa." }, { "english": "What is in the sky/heavens is what is on earth.", "dagbani": "zuɣusaa dina m-be tiŋa." }, { "english": "the cloth which hung in the middle of God's worship room tore from its top down to its bottom.", "dagbani": "chinchin’ shɛli din daa yili Naawuni jɛmbu duu sunsuuni la daa cheei di zuɣusaa hal ti siɣi di tiŋli" }, { "english": "above the lid of the ark of the covenant, between the two cherubs.", "dagbani": "alikauli adaka yɔrigu la zuɣusaa chɛrubinim’ ayi la sunsuuni" }, { "english": "it is hollow from top to bottom.", "dagbani": "di mali la tiyɔɣ’ titali di zuɣusaa zaŋ n-ti siɣi di gbinni" }, { "english": "the tree just grew and became so big that its top touched the clouds.", "dagbani": "tia maa daa kul zoori n-niŋdi zaɣ’ titali hal ka di zuɣusaa ti tɔri sagbana" }, { "english": "topsoil", "dagbani": "zuɣusaa tam" }, { "english": "if there is too much rainfall in some places the water carries away the topsoil.", "dagbani": "saa yi mira luɣishɛli nti yaɣi kom maa pahirila zuɣusaa tam maa n-chaŋ" }, { "english": "noon, midday", "dagbani": "wuntaŋ' zuɣusaa saha" }, { "english": "they were doing like that until past noon.", "dagbani": "bɛ daa niŋdi lala hal ka wuntaŋ' zuɣusaa saha ti gari" }, { "english": "lintel of door", "dagbani": "dunoli zuɣusaa" }, { "english": "They must take their blood and smear their doorposts and lintels.", "dagbani": "maa laɣi bɛ dunopaɣira mini bɛ dunoya zuɣusahi" }, { "english": "take (blood) and smear your lintels and doorposts.", "dagbani": "zaŋ (ʒim) ve yi dunoya zuɣusahi mini dunopaɣira" }, { "english": "up, top", "dagbani": "zuɣusaa" }, { "english": "up, top", "dagbani": "zuɣisaa" }, { "english": "he climbed onto it and knelt down in the sight of all the Israelites and raised his arms high.", "dagbani": "o daa du di zuɣu ti gbani o duna zuɣu Izraɛlnim’ zaa ninni n-duh’ o bɔɣiri zuɣusaa" }, { "english": "They leapt up high and then again dropped into the depths.", "dagbani": "Bɛ daa yiɣi du zuɣusaa ha n-lab’ ti lu bulli ni" }, { "english": "sailors on a rough sea", "dagbani": "Bɛ yi ŋmaala koligu zuɣusaa liɣi koligu" }, { "english": "They cut the top of a bag to mend the hole at the bottom of the bag.", "dagbani": "gbinni." }, { "english": "above", "dagbani": "sagbani" }, { "english": "a cloud came from above and came down to fill all God's worship room.", "dagbani": "daa yi zuɣusaa sirigi na ti pali Naawuni jɛmbu duu maa zaa" }, { "english": "they climbed on top of the room and made a hole exactly above Jesus.", "dagbani": "daa dula duu maa zuɣusaa nti chib’ voli Yisa zuɣusaa diɛde" }, { "english": "upper", "dagbani": "naɣiliŋga" }, { "english": "Caleb gave her the upper and lower springs.", "dagbani": "Kalɛb daa zaŋ zuɣusaa polo mini naɣiliŋga ni kulibɔna ti o" }, { "english": "unprepared journey", "dagbani": "zuɣusaa chandi" }, { "english": "He", "dagbani": "O" }, { "english": "went in a rush", "dagbani": "napǤna be zudzisaa" }, { "english": "X is in a hurry -- his 'feet are up', he is already in motion", "dagbani": "napǤna be zudzisaa" }, { "english": "See", "dagbani": "wuntaŋzuɣusaa" }, { "english": "(good) fortune", "dagbani": "zuɣusuŋ" }, { "english": "(good) fortune", "dagbani": "zuɣisuŋ." }, { "english": "If they don’t congratulate you for your good luck, they won’t console you for your bad luck.", "dagbani": "Bɛ yi bi puhi a ni a zuɣusuŋ, bɛ ku puhi a ni a zuɣubiɛɣu." }, { "english": "he sent his son Joram to congratulate King David on his success.", "dagbani": "o daa tim o bia Jɔram ni o cham’ ti puhi Naa Dauda ni o zuɣusuŋ" }, { "english": "you have found favour with God", "dagbani": "a mali zuɣusuŋ pam Naawuni sani" }, { "english": "(bad luck)", "dagbani": "zuɣubiɛɣu" }, { "english": "a fortunate person, lucky", "dagbani": "zuɣusuŋlana" }, { "english": "zuɣusuŋlana (plural)", "dagbani": "zuɣusuŋnima" }, { "english": "Your Majesty, I consider myself fortunate to stand before you today.", "dagbani": "Naa, n tɛhi ni n nyɛla zuɣusuŋlana n ni zan’ a tooni zuŋɔ" }, { "english": "The quiver of a lucky person breaks under the badziŋga-fibre tree.", "dagbani": "Zuɣusuŋlana mia lɔɣu chirila baɣiŋga gbinni." }, { "english": "The righteous are fortunate, because they will receive the reward of their labours.", "dagbani": "Wuntizɔriba nyɛla zuɣusuŋnima, dama bɛ ni di bɛ tuma nyɔri." }, { "english": "axe", "dagbani": "zuɣutaliga" }, { "english": "axe (Variant)", "dagbani": "zuɣutaligu" }, { "english": "axes (Plural)", "dagbani": "zuɣutalisi" }, { "english": "the soft spot in the middle of an infant's skull.", "dagbani": "taligu" }, { "english": "the crown of the head.", "dagbani": "yumaha gbaai" }, { "english": "Job from his crown to his feet.", "dagbani": "Ayuba, o zuɣutaliga ni zaŋ hal ni o naba puuni" }, { "english": "the hairy crowns of those who go on in their sins", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn zaɣisi ka kul doli bɛ daalahichi soya la zuɣutalisi" }, { "english": "headache", "dagbani": "zuɣuyaarili" }, { "english": "headache", "dagbani": "zuɣuyaali" }, { "english": "headache", "dagbani": "zuɣiyaali" }, { "english": "Canker (?) of the body palpitating (?) headache", "dagbani": "Ningbuna vobu ni zuɣuyaali taligu" }, { "english": "fat tail", "dagbani": "zugbini" }, { "english": "He is to present part of the shared-offering as a food-offering to the Lord: he is to remove its fat, the entire fat-tail cut off close by the spine.", "dagbani": "Di simdi ka o zaŋ suhudoo sara maligu maa biŋkpam, ka ŋmaai zugbini miri yaaŋ’ kɔbili." }, { "english": "to invite, offer food or water", "dagbani": "zuhi" }, { "english": "You are invited.", "dagbani": "zuhi" }, { "english": "You are invited.", "dagbani": "Nuu kom ku zuhi kpɛma; naɣla pipia ni." }, { "english": "response to 'invitation'", "dagbani": "barika" }, { "english": "a thump, knock on the head", "dagbani": "zukɔɣili" }, { "english": "The fool doesn’t know that you are warning him with an angry look unless you give him a knock on his head with your knuckles.", "dagbani": "Jɛrigu ʒi gbɛligu naɣla zukɔɣili." }, { "english": "knuckles", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "a stupid person", "dagbani": "zuku" }, { "english": "the tail of an animal", "dagbani": "zuli" }, { "english": "Pl: zukunima", "dagbani": "zuku" }, { "english": "Pl: zuya", "dagbani": "zuli" }, { "english": "the Lord said to Moses, \"Take your hand and get hold of it's (snake's) tail.\" and he did", "dagbani": "Yawɛ daa yɛli Musa, “Zaŋm a nuu gbaag’ o zuli,” ka o daa zaŋ o nuu gbaag o zuli maa" }, { "english": "Even if a lizard has hair on its tail, they don’t call it a cat.", "dagbani": "Bandɔɣu yi mali kɔbiri o zuli ni bɛ bi boon’ o jɛŋkuno." }, { "english": "The crested hawk sees the tail of the male elephant in the bush and stares at it the whole night.", "dagbani": "Suligbɔŋ nya wɔbilaa zuli m-balisi gbe mɔɣu ni." }, { "english": "You cannot hold on to the tails of two cows at the same time.", "dagbani": "Nira ku tooi gbibi naɣi ayi zuya." }, { "english": "they sting like scorpions, and the poison of their sting ... lies in their tails.", "dagbani": "bɛ zuya maa ni" }, { "english": "the trailing parts of skirts and trousers.", "dagbani": "mukuri zuya ni kpalan zuya" }, { "english": "to wag the tail", "dagbani": "gahi zuli" }, { "english": "to die", "dagbani": "gaai zuli" }, { "english": "a larva (pl. larvæ).", "dagbani": " " }, { "english": "sidekick, henchman, \"aide de camp\"", "dagbani": " " }, { "english": "a trailer (pulled behind a vehicle).", "dagbani": " " }, { "english": "\"black magic said to be capable of reviving persons in death coma; the symbol ... is a tail\"", "dagbani": "5" }, { "english": "fraudulence", "dagbani": "zulima" }, { "english": "water in which dawadawa beans are boiled", "dagbani": "zulimbɔŋ" }, { "english": "We also get zulimbɔŋ from the dawadawa.", "dagbani": "Doo puuni ka ti lan nyari zulimbɔŋ" }, { "english": "Zulimbɔŋ is ?? water and is also a medicine for waist-pains.", "dagbani": "Zulimbɔŋ nyɛ la shimiti kom ka lan nyɛ kpaɣ’ tim." }, { "english": "the water in which dawadawa beans are rinsed after they are boiled", "dagbani": "zulimbɔŋdaa" }, { "english": "this water is sometimes used as a medicine", "dagbani": "zulimbɔŋdaa" }, { "english": "light zulimbɔŋ", "dagbani": "zulimbɔŋdaa" }, { "english": "generation.", "dagbani": "zuliya" }, { "english": "posterity, descendants.", "dagbani": "zuliya" }, { "english": "your people who are the descendants of Jacob and Joseph.", "dagbani": "a niriba bɛn nyɛ Yaakubu mini Yisifu zuliya la" }, { "english": "I will set enmity between ... your descendants and her descendants.", "dagbani": "ni zaŋ dimdi niŋ ... a zuliya min’ o zuliya sunsuuni" }, { "english": "The generation of tonight is Mamprusi", "dagbani": "Tɔhigu zuliya n-nyɛ Ŋmampurisi" }, { "english": "Shitobu's descendants are the Dagomba.", "dagbani": "Shitobu zuliya n-nyɛ Dagbamba." }, { "english": "Ngmantambo's descendants, they are the Nanumba.", "dagbani": "ŋmantambo zuliya mi nyɛ Nanumba." }, { "english": "Tohigu's descendants are the Mamprusi, Shitobu's descendants are the Dagomba, and as for Ngmantambo's descendants, they are the Nanumba.", "dagbani": "Tohigu's descendants are the Mamprusi, Shitobu's descendants are the Dagomba, ka ŋmantambo's zuliya mi nyɛ Nanumba." }, { "english": "And the descendants of a daughter of Gbewaa called Yentori are the Mossi.", "dagbani": "Gbewaa bipuɣin’so ŋun yuli booni Yentori la mi zuliya n-nyɛ Mohi." }, { "english": "a race, tribe. Note: used in Bible for 'tribes' of Israel", "dagbani": "kuɣa pinaayi ... ka di saɣisi Izraɛlnim’ zuliya kalinli " }, { "english": "and 'nations' (a) nyɛ ŋun kahig’ a yiko tuma", "dagbani": "you are the one that reveals your powerful deeds to show the other nations." }, { "english": "n lan zaŋ Dauda zuliya saafe ti o", "dagbani": "I will then give him the key of David's line." }, { "english": "zuliyazuliya: ‘of various tribes/clans’.", "dagbani": "(they) have their own different tribal languages." }, { "english": "I chose people from different clans and had them stand behind the wall.", "dagbani": "n daa pii niriba maa zuliyazuliya n-zali gooni maa nyaaŋa." }, { "english": "the nobility, chiefly class", "dagbani": "nam zuliya" }, { "english": "he has no father or mother or genealogy", "dagbani": "O ka ba bee ma bee zuliya." }, { "english": "seed, sow", "dagbani": "zar" }, { "english": "seed, sow", "dagbani": "zuru" }, { "english": "seed, offspring", "dagbani": "zur" }, { "english": "earth-priest", "dagbani": "tindana" }, { "english": "leopard (epithet)", "dagbani": "jɛŋgbini" }, { "english": "a hair from a horse tail", "dagbani": "zum" }, { "english": "The swallow does not eat guinea corn; the snare made of horse-hair will not catch it.", "dagbani": "Sakpaleeŋa bi diri chi, zum mia ku gbaag’ o." }, { "english": "corn silk", "dagbani": "zuma" }, { "english": "guinea grain", "dagbani": "zumbuli" }, { "english": "guinea grain", "dagbani": "zimbuli" }, { "english": "grain offerings", "dagbani": "zimbuli" }, { "english": "adultery", "dagbani": "zuna" }, { "english": "adultery", "dagbani": "zina" }, { "english": "adultery", "dagbani": "zina" }, { "english": "transgression, sin", "dagbani": "zunubi" }, { "english": "offences", "dagbani": "ḍunuub" }, { "english": "bat", "dagbani": "zunzɔŋ" }, { "english": "variant: zinzɔŋ", "dagbani": "zunzɔŋ" }, { "english": "fruit-bat, flying-fox", "dagbani": "zunzɔŋ" }, { "english": "small bat, but a little larger than the house bat", "dagbani": "zunzɔŋ" }, { "english": "variant: zinzɔna", "dagbani": "zunzɔŋ" }, { "english": "Pl: zunzɔna", "dagbani": "zunzɔŋ" }, { "english": "zɔŋ; kpalakpalazunzɔŋ", "dagbani": "zunzɔŋ" }, { "english": "Similar: jaŋpibɔriga", "dagbani": "zunzɔŋ" }, { "english": "a worm of any kind", "dagbani": "zunzuli" }, { "english": "earthworm", "dagbani": "sambarigu" }, { "english": "caterpillar", "dagbani": "zunzuli" }, { "english": "maggot", "dagbani": "zunzuli" }, { "english": "graveyard worm", "dagbani": "zunzuli" }, { "english": "This disease is worms which are in a person's body.", "dagbani": "Lala doro maa nyɛla zunzuya n be daadam niŋgbuŋ ni." }, { "english": "they can be killed like a maggot.", "dagbani": "bɛ ni tooi no n-ku ba kaman zunzuli." }, { "english": "it stank and hatched maggots.", "dagbani": "di daa nyɔni wɔɣi zunzuya." }, { "english": "‘M ba n-nyɛ a,’ ka yɛli", "dagbani": "n yi yɛli gballi" }, { "english": "I will say to the grave \"You are my father\" and to the worm \"You are my mother\".", "dagbani": "M ma n-nyɛ a," }, { "english": "today, now, 'now-now'", "dagbani": "zunzuŋo" }, { "english": "selfishness, ambition, rivalry", "dagbani": "zunyuŋ" }, { "english": "jealousy, anger, selfish ambition, slander", "dagbani": "nyuli zabbu ni suhuyiɣisili ni zunyuŋ ni tiŋŋmaŋ" }, { "english": "selfish people", "dagbani": "zunyuŋnima" }, { "english": "selfish people", "dagbani": "zunyuunnima" }, { "english": "Don't eat with selfish people.", "dagbani": "Miri ka a di zunyuuŋnim’ bindira" }, { "english": "because he is kind to the ungrateful and the wicked.", "dagbani": "ŋuna n-kul niŋdi gutulinim’ mini zunyuunnim’ gba nirilim" }, { "english": "to screw (self, sth.) up, appear ruffled (\"as a result of sickness\" IM)", "dagbani": "zuŋ" }, { "english": "The monkey is strong; if it sees a dog it makes itself look sick, and if it sees a monkey it makes itself appear fierce.", "dagbani": "Jaŋa mal’ yaa, o yi nya baa ka o niŋ zuŋ, o yi nya tia ka o lan niŋ yaalana." }, { "english": "tree it becomes strong again.", "dagbani": "Note: ?? zuŋ ninni ‘frown, 'show displeasure by ones look' (IM)’." }, { "english": "Keen suhu daa yiɣisi pam, ka o zuŋ o ninni", "dagbani": "Cain was very angry, and he scowled." }, { "english": "A healed sufferer from ..., convalescent.", "dagbani": "Note: ?? exact meaning/s -- see jadzazuŋ entry Jaɣalana lu kambɔŋa ni," }, { "english": "The yaws’ patient falls into the granary, and there is no one who previously had yaws and", "dagbani": "jaɣa zuŋ ka ya ŋɔ beni." }, { "english": "is now immune present", "dagbani": "jaɣazuŋ" }, { "english": "(therefore there is no one to help him get out). ", "dagbani": "jadza" }, { "english": "clitoris", "dagbani": "zuŋguli" }, { "english": "clitoris", "dagbani": "ziŋguli" }, { "english": "Din dee yi di pa ziŋguli zuɣu, doo naan je o kpee?", "dagbani": "If it were not because of the clitoris (having sex), would a man hate his neighbor?" }, { "english": "zuŋguli surigu", "dagbani": "labia" }, { "english": "Zuŋguli mali yɛm ka o be o surigu ni, wari naan ku o.", "dagbani": "The clitoris is wise to be in its sheath, otherwise the cold would kill it." }, { "english": "water beetle", "dagbani": "zuŋguliŋmaarigu" }, { "english": "clitoris-cutter", "dagbani": "zuŋguliŋmaarisi" }, { "english": "bird", "dagbani": "zuŋguluŋ" }, { "english": "The tiny tintiringa bird lays its egg and a big zuŋguluŋ bird will not collect it and brood it.", "dagbani": "Tintiringa nye o galli, zuŋguluŋ mi ku deei ŋuni." }, { "english": "a hard dawadawa seed, that has not softened in boiling", "dagbani": "zuŋkuŋ" }, { "english": "greediness", "dagbani": "zuŋŋɔɣu" }, { "english": "greediness", "dagbani": "zuŋŋɔɣu" }, { "english": "today", "dagbani": "zuŋɔ" }, { "english": "Today or tomorrow we will go to such-and-such a place and stay there.", "dagbani": "Zuŋɔ bee biɛɣuni ti ni chaŋ tiŋ’ yaakaza nti ben nimaani" }, { "english": "Today we are sitting on the salinsaa ant’s skin to share a mosquito.", "dagbani": "Zuŋɔ ti yɛn ʒinila salinsaa gbaŋ zuɣu n-tari duuŋa tarili." }, { "english": "This son of Jesse has not come to the dining room yesterday or today.", "dagbani": "Jɛsi dapala ŋɔ bi kana bindirigu dibu shee ŋɔ sɔhila bee zuŋɔ" }, { "english": "About two hundred and eighty seven before the present time ...", "dagbani": "Kaman zuŋɔ yuun’ kɔbsiyi ni pihinii ni ayɔpɔin laasabu m-bɔŋɔ ..." }, { "english": "Both youths and adults still wear it fashionably today.", "dagbani": "Nachimba mini ninkura zaa na pindi li n diri naɣchinsi zuŋo." }, { "english": "this very day", "dagbani": "zuŋo dabisili ŋɔ" }, { "english": "these commandments which I lay upon you this day", "dagbani": "fukumsi zaligu shɛŋa zaa n ni zaani ya zuŋɔ dabisili ŋɔ" }, { "english": "up until today", "dagbani": "hali ni zuŋo" }, { "english": "Up to this very day, if any Nanumba chief has a problem", "dagbani": "Hali ni zuŋɔ Nanuŋ naa kam yi ti nya yɛlli" }, { "english": "from today onward", "dagbani": "zuŋo dim" }, { "english": "for a long time; 'not today not yesterday'", "dagbani": "pa zuŋo pa sɔha" }, { "english": "‘[emphatic] this very day, 'now-now'’", "dagbani": "zunzuŋo or" }, { "english": "day after tomorrow (before yesterday)", "dagbani": "dali (la)" }, { "english": "yesterday", "dagbani": "sɔha (la)" }, { "english": "tomorrow", "dagbani": "biɛɣu (ni)" }, { "english": "People have left today’s problems and think about tomorrow’s problems.", "dagbani": "Bɛ chɛli zuŋɔ yɛla ka lihirila biɛɣuni." }, { "english": "day after tomorrow", "dagbani": "dantali" }, { "english": "second son (used after the father has deceased)", "dagbani": "zupali" }, { "english": "second son (used after the father has deceased)", "dagbani": "zupaa" }, { "english": "hat", "dagbani": "zupiligu" }, { "english": "food", "dagbani": "zuri" }, { "english": "Foodstuffs are very expensive, but this will not prevent people from eating.", "dagbani": "Zuri zooi shaara ku mɔŋ sal’ dibu." }, { "english": "stealing", "dagbani": "zuri" }, { "english": "stolen", "dagbani": "zurili" }, { "english": "Stolen water is sweet.", "dagbani": "Ko’ zurili nyaɣisa" }, { "english": "fringes of cloth and gowns, tassels", "dagbani": "zusa" }, { "english": "Make tassels on the four corners of the outer garment you wear.", "dagbani": "Niŋmiya bin’ zusanim’ niŋ yi ni yɛri situr’ shɛŋa naŋgbambiya anahi." }, { "english": "larvae", "dagbani": "zuya" }, { "english": "the title of the first-born son", "dagbani": "zuu" }, { "english": "his eldest son who was to succeed him as king.", "dagbani": "o zuu ŋun ti yɛn di nam zan’ o zaani" }, { "english": "The traditional priest’s eldest son is not anxious to see a lion’s skin (because when they bury his father he will see it).", "dagbani": "Tindana zuu bi jijindi gbuɣunli gbaŋ zuɣu." }, { "english": "firstborn daughter", "dagbani": "pakpɔŋ" }, { "english": "prince", "dagbani": "gbɔŋlana" }, { "english": "frightening, awful", "dagbani": "zuu" }, { "english": "crowds, multitudes", "dagbani": "zuu" }, { "english": "bogeyman, an imaginary animal or insect used to scare children", "dagbani": "zuu zuu" }, { "english": "because", "dagbani": "zuu" }, { "english": "zuuni", "dagbani": "zuni" }, { "english": "dry seeds of the dawadawa pods (used to make soup-seasoning)", "dagbani": "zuna" }, { "english": "The remaining dawadawa seeds they use to make 'maggi' which makes soups very tasty.", "dagbani": "Zun’ shɛli din kpalim la mi bɛ mali li n-niŋdi kpaligu din nyaɣsi ʒɛri pam." }, { "english": "They husk these dawadawa-pods and get out the powder and leave the seeds.", "dagbani": "Bɛ puɣisiri dɔri ŋɔ n-yihi dozim ka chɛ zuni." }, { "english": "The naanȢili tree (with pods like the dawadawa pods) imitates a dawadawa tree, but it can’t produce the black seeds in the dawadawa pods.", "dagbani": "zuuni." }, { "english": "?? zuuni is pl. (see .g.)", "dagbani": "Note:" }, { "english": "See:", "dagbani": "zuŋkuŋ." }, { "english": "Gonja person.", "dagbani": "Ʒabaɣa See main entry: Zabaɣa." }, { "english": "Note: assumed because of Ȣ- n. tree [sp.] Maytenus senegalensis.", "dagbani": "ʒagoli Variant: ʒiɛgoli." }, { "english": "stagger.", "dagbani": "ʒahi See main entry: ʒiɛhi." }, { "english": "ginger", "dagbani": "ʒakariʒeebuli" }, { "english": "Merciful", "dagbani": "Ʒalla Naa" }, { "english": "Most High", "dagbani": "Ʒallakadura Naa" }, { "english": "tree (Dichrostachys glomerata)", "dagbani": "ʒaŋguruŋ" }, { "english": "be standing", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "(he) stood by them under the tree.", "dagbani": "(o daa) ʒe bɛ sani tia maa gbini" }, { "english": "the older woman who stands for", "dagbani": "paɣ’ ninkur’ so ŋun yɛn ʒe n-ti paɣ’ maa amiliya lɔbu saha" }, { "english": "the woman at the wedding.", "dagbani": "A yi nya ka wɔhu pa gali n-ʒe baa ni o luhila bɛn gari a ka ʒɛya\nmaa." }, { "english": "If you see a white horse without a saddle standing in a marsh, it has thrown down men stronger than you are.", "dagbani": "niriba maa zaa ʒe n-gil’ a" }, { "english": "the people are standing around you.", "dagbani": "Ba’ tikub’ voli bɛ gbirimi ka\no ʒɛya." }, { "english": "People are digging the hole of a tale-bearing dog while it is present.", "dagbani": "ʒe yim ‘be upright;" }, { "english": "be loyal", "dagbani": "zaŋm’ li" }, { "english": "stand firm", "dagbani": "tom wuhi ninvuɣ’ shɛb’ bɛn ʒe yim" }, { "english": "get firm hold of it and teach people who are reliable", "dagbani": "yi yi bi ʒe yi Naawuni maa yim" }, { "english": "if you are not faithful to your God", "dagbani": "Niriba pam yɛr’ ni bɛ nyɛla bɛn ʒe yim, amaa bɛ ni ŋuni n-lee nyɛ nir’ ni yɛn dihi so tabili?" }, { "english": "Many assert their loyalty, but who on earth is a person you can rely on?", "dagbani": "Kurimbuni ha ka a nam ʒiishee pun mali ʒiɛya." }, { "english": "was established long ago", "dagbani": "Yino la daa ʒɛmi ni o kpee la sani ka di yi" }, { "english": "One stood against his adversary and it came out, and another also stood against his adversary and it came out", "dagbani": "ŋun la gba ʒɛya ni o kpee maa sani ka di yi" }, { "english": "you Israelites have worked works of unfaithfulness", "dagbani": "yinim’ Izraɛlnim’ ni tum bi ʒe yim tuma" }, { "english": "stand by, abide by X", "dagbani": "ʒe X nyaaŋa" }, { "english": "I have sworn an oath and will abide by it.", "dagbani": "M pola pɔri ka ʒe di nyaaŋa" }, { "english": "it is appointed, decreed for X", "dagbani": "di ʒe X" }, { "english": "The Son of Man is to go just as it has been determined for him.", "dagbani": "Daadam Bia ni chaŋ kaman di ni ʒe o shɛm" }, { "english": "to be in a place (sth. upright)", "dagbani": "kaman mo’ shɛŋa din ʒe baa din kom zɔri ni la" }, { "english": "valley whose water is running.", "dagbani": "Cpart: do2, ʒi." }, { "english": "to stay, remain (like that), not change", "dagbani": "di daa kul kpalim ʒiɛla lala hal ti paai" }, { "english": "the matter just stayed like that until ...", "dagbani": "Yaɣ'dini n lee wuhiri ni o timsim daa kuli ʒe la luɣ' yini?" }, { "english": "Which place shows that his weight has just stayed at one level?", "dagbani": "Yaɣ'dini n lee wuhiri ni o timsim daa kuli ʒe la luɣ' yini?" }, { "english": "persistently do ..", "dagbani": "ʒe n-[verb]" }, { "english": "there was a widow in the town who kept coming to him all the time.", "dagbani": "maa ni n-kul ʒe n-kani o sanna waawaayili." }, { "english": "to prop, \"support a wall or structure with poles (so as not to let it fall)\"", "dagbani": "zaashee; zaa; ʒiɛyimtali" }, { "english": "to scramble, struggle for sth.", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "Variant:", "dagbani": "ʒiɛ; zɛ; za" }, { "english": "Pl:", "dagbani": "ʒiɛra" }, { "english": "hold (command)", "dagbani": "Ʒiɛmiya anzinfa!" }, { "english": "hold", "dagbani": "Ʒiɛmiya salima!" }, { "english": "Plunder gold!", "dagbani": "fa." }, { "english": "things they have taken by theft and violence.", "dagbani": "bɛ ni ʒe neen’ shɛŋa mini bɛ ni fa neen’ shɛŋa" }, { "english": "Any passer-by plunders his goods.", "dagbani": "Ŋunkam gariti ʒiɛrila o nɛma" }, { "english": "Lepers hasten to get the food given to children as alms and the dogs are grateful.", "dagbani": "Kɔnsi ʒiɛri yɛrayɛra, bahi wumpaɣili." }, { "english": "plunder or raid a market", "dagbani": "ʒe daa" }, { "english": "to fish by entering into water; 'catch fish by partially", "dagbani": "ʒe kom" }, { "english": "draining off the water", "dagbani": "dɔni ti puhi" }, { "english": "to rub, anoint", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "He took mud and smeared my eyes.", "dagbani": "O zaŋla tandi ʒe n nina maa" }, { "english": "(I will) smear your faces with the dung of your sacrificial animals.", "dagbani": "zaŋ yi sara biŋkɔbiri bindi ʒe yi nina ni" }, { "english": "They spent forty days on embalming his body.", "dagbani": "Biɛɣu pihinahi ka bɛ daa zaŋ niŋ tim maa ʒe o niŋgbuŋ maa" }, { "english": "'anoint'", "dagbani": "A niŋ kpam ʒe n zuɣu." }, { "english": "You anoint my head with oil.", "dagbani": "A niŋ kpam ʒe n zuɣu." }, { "english": "to gore", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "If a cow should gore a man or woman to death.", "dagbani": "Nahu yi ʒe n-ku doo bee paɣa" }, { "english": "Zedekiah son of Kenaanah had made iron horns and he declared, “This is what the LORD says: ‘With these you will gore the Arameans until they are.'", "dagbani": "Zɛdikia ŋun daa nyɛ Chɛnaana bia la daa zaŋ kuriti kuri binyila kɔtomsi ka yɛli, “Yawɛ ni yɛli shɛm m-bɔŋɔ, ‘Dimbɔŋɔ ka yi yɛn zaŋ ʒe n-ku Sirianim’ maa zaa.’" }, { "english": "the horns are what gore the powers of this world who scattered the Judahites.", "dagbani": "yila maa nyɛla din ʒe dunia ŋɔ yikonim’ bɛn daa wurim Judanim’" }, { "english": "Even a strong bull will not gore an anthill.", "dagbani": "Naɣilaa gbɛli ku ʒɛ diɣili." }, { "english": "to blow", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "Variant", "dagbani": "ʒiɛ; zɛ; za." }, { "english": "Pl", "dagbani": "ʒiɛra." }, { "english": "Jesus woke up, rebuked the wind and said to the waves, “Quiet! Be still!” Then the wind died down and it was completely calm.", "dagbani": "Ka o neei tahi sanʒɛɣu maa zuɣu ka yɛli teeku maa, “Fom’baalim!” Ka sanʒɛɣu maa daa chɛ ʒɛbu, ka di zaa dii fo baalim." }, { "english": "Sanʒiɛɣu ku ʒiɛ kuɣili", "dagbani": "A dust storm cannot blow away a stone." }, { "english": "if the wind should blow a leaf and they hear the sound they will run away.", "dagbani": "ʒiɛri vɔɣu ka bɛ wum di damli bɛ ni guui" }, { "english": "make them like chaff which the wind blows away.", "dagbani": "niŋ ba kaman pɔhim n-ʒiɛri wurigu bahiri la" }, { "english": "The wind blows the fire uncontrolledly.", "dagbani": "Pɔhim ti ʒe buɣim maa n-kuli yiriŋ" }, { "english": "to puff, pant, sniff.", "dagbani": "daai" }, { "english": "sniffing the wind.", "dagbani": "o ʒiɛmi taɣiri ʒiɛɣu" }, { "english": "to doze", "dagbani": "ʒe6" }, { "english": "to doze", "dagbani": "ʒe6 gom" }, { "english": "a pot of large size, soup-pot", "dagbani": "ʒiɛbahiga" }, { "english": "thing for putting soup in", "dagbani": "ʒiɛbahiga" }, { "english": "These are the things that potters mould: lamps, ()-bowls, clay ablution-watervessels, soup-pots, fowls' drinking-pots and all sorts of other things.", "dagbani": "Yaɣimɛriba ni mɛri neen’ shɛŋa\nm-bɔŋɔ furlanima, lakɔriti, yaɣiri jinlaa, ʒɛbahisi, nɔsaya mini neen’ shɛŋa din kam zaa pahi." }, { "english": "the New Testament", "dagbani": "ʒiɛbuura" }, { "english": "a soup-pot, stewpot, cooking-pot", "dagbani": "ʒiɛduɣu" }, { "english": "pour it into the soup-pot", "dagbani": "ti kpaai niŋ ʒɛduɣu ni to" }, { "english": "Hausa", "dagbani": "zabura" }, { "english": "Psalms of David", "dagbani": "zabbur" }, { "english": "ZMR 'sing'", "dagbani": "ZMR" }, { "english": "If whatever caused the head of a vulture to become bald comes on the head of a chicken, children will put it in the cooking pot.", "dagbani": "kpe ʒiɛduɣu ni." }, { "english": "When the fowl has a dream of dancing the Damba, then the cooking pot is calling it.", "dagbani": "Noo yi ti doni n-zahim zahinli ka o wari Damba, to! -- ʒiɛduɣu m-boon’ o." }, { "english": "The pot where the meat was.", "dagbani": "nimdi maa ni be ʒiɛduɣ’ shɛli ni maa" }, { "english": "Cooking pot", "dagbani": "kaman nimdi din be ʒiɛduɣubil’ ni bee" }, { "english": "like meat in a small stewpot or meat in a big stewpot.", "dagbani": "kaman nimdi din be ʒiɛduɣutitali ni la" }, { "english": "toads will enter the cooking-areas of your house and get into the t.z. pots and stewpots.", "dagbani": "kpe ... a yiŋ’ daansi ni min’ a yiŋ’ saɣiduɣuri ni ʒiɛduɣuri ni zaa" }, { "english": "bright red, vermilion, scarlet", "dagbani": "ʒiɛfaa" }, { "english": "They wore bright red clothes.", "dagbani": "bɛ yɛ neen' ʒiɛfaa" }, { "english": "tree (the roots of which are used as medicine)", "dagbani": "ʒiɛgoli" }, { "english": "a storm", "dagbani": "ʒiɛɣu" }, { "english": "a tornado, dust-devil, whirlwind", "dagbani": "ʒiɛɣu" }, { "english": "red", "dagbani": "'ʒiɛɣu" }, { "english": "I saw a man in a night-vision, and he was riding on a red horse.", "dagbani": "daa nya do’ so ʒii puuni yuŋ ka o bari wɔr’ ʒiɛɣu" }, { "english": "If you are going into holes to take out red hats, one day you will take out a red neck (i.e. a snake).", "dagbani": "A yi kpɛri voli ni n-yihiri zuɣupil’ ʒiɛhi, a ni ti yihi nyingol’ ʒiɛɣu." }, { "english": "the Red Sea", "dagbani": "Teeku Ʒiɛɣu" }, { "english": "malaria", "dagbani": "kpaɣu ʒiɛɣu" }, { "english": "and if the mosquitoes bite us, it gives us red-fever (malaria)", "dagbani": "ti kpaɣu ʒiɛɣu (maleeriya)" }, { "english": "red", "dagbani": "ʒii" }, { "english": "‘pito’", "dagbani": "ʒiɛɣu" }, { "english": "red (adj.)", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "get red", "dagbani": "mɔhi" }, { "english": "serious (of a disease)", "dagbani": "pumahiʒiɛɣu, kpaɣiʒiɛɣu" }, { "english": "scent of sth. (e.g. animal)", "dagbani": "ʒiɛɣu" }, { "english": "Isaac smelled the scent of his clothes.", "dagbani": "Yisahaku wum o binyɛra ʒiɛɣu" }, { "english": "Noah made a sacrifice that they burn in fire ... And the Lord smelled the aroma.", "dagbani": "Nuhu daa ... mali sara shɛli bɛ ni zaŋdi nyɔri buɣim la ... Ka Yawɛ daa wum di ʒiɛɣu" }, { "english": "It (smoking) can also make your breath smell.", "dagbani": "Din tooi lan chɛ ka a vuhibu mali ʒiɛɣu" }, { "english": "animal smells scent", "dagbani": "taɣi ʒiɛɣu" }, { "english": "Wild donkeys stand on top of hills and snuff the air like jackals.", "dagbani": "Yɔɣu ni bunsi tamla daboya zuɣu n-taɣiri ʒiɛɣu kaman yɔbahi la." }, { "english": "from afar he (horse) scents the battle", "dagbani": "Tɔbu yi be katiŋa, o taɣirila di ʒiɛɣu." }, { "english": "any ingredient of soup", "dagbani": "ʒiɛgbani" }, { "english": "to stagger", "dagbani": "ʒiɛhi" }, { "english": "Variant", "dagbani": "ʒahi" }, { "english": "Pl", "dagbani": "ʒiɛhira" }, { "english": "Do not swerve to the right or the left.", "dagbani": "Miri ka a ʒiɛhi kpa nudirigu polo bee nuzaa" }, { "english": "they made lads stagger under heavy loads of wood.", "dagbani": "(bɛ daa) chɛ ka bidibisi ʒiri dabɔb’ kara chani ʒiɛhira" }, { "english": "he lets them stagger around like drunks.", "dagbani": "o chɛ ka bɛ ʒiɛhiri gindi kaman nir’ ni nyu dam kuli la" }, { "english": "Syn", "dagbani": "jeeni" }, { "english": "They", "dagbani": "Bɛ" }, { "english": "were staggering and reeling like drunks.", "dagbani": "people who have drunk liquor and are drunk" }, { "english": "to go astray.", "dagbani": "ʒiɛhi" }, { "english": "leave off wandering astray.", "dagbani": "chɛnya ʒiɛhi gili" }, { "english": "Do not swerve to the right or the left.", "dagbani": "polo bee nuzaa polo." }, { "english": "reds", "dagbani": "ʒiɛhi" }, { "english": "granaries", "dagbani": "ʒiɛhi" }, { "english": "to be red, serious", "dagbani": "ʒiɛhi5" }, { "english": "You can seriously help each other so that your lives improve.", "dagbani": "Yi ni tooi yi ʒiɛhira n-sɔŋ taba ka yi nyeviya tirisi tooni." }, { "english": "scarlet", "dagbani": "ʒiɛkpain" }, { "english": "they can use blue thread and purple thread and scarlet thread and fine white thread to weave all sorts of garments.", "dagbani": "bɛn ni tooi zaŋ gali sabilifaa mini gali ʒiɛkpeein ni gali ʒiɛkpain ni gali piɛli viɛlli wuɣi" }, { "english": "why do you deck yourself with scarlet robes?", "dagbani": "bɔzuɣu ka a zaŋ situr’ ʒiɛkpain niŋ amaŋa?" }, { "english": "black", "dagbani": "in Dakubu/Osam [eds.] Studies in the Languages of the Volta Basin III [Legon : University of Ghana Linguistics Department] pp. 173-192." }, { "english": "'purple'.", "dagbani": "'ʒiɛkpeein" }, { "english": "they can use blue thread and purple thread and scarlet thread and fine white thread to weave all kinds of cloth.", "dagbani": "bɛn ni tooi zaŋ gali sabilifaa mini gali ʒiɛkpeein ni gali ʒiɛkpain ni gali piɛli viɛlli wuɣi situra balibu kam" }, { "english": "she is clothed in fine linen and purple.", "dagbani": "O situra nyɛla tampiɛl’ viɛlli mini tan’ ʒiɛkpeein" }, { "english": "soup without meat or fish", "dagbani": "ʒiɛlana" }, { "english": "to despise sb., show disrespect", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "He will just hate one and love the other, or respect one and serve him, and despise the other.", "dagbani": "O kul ni zaɣisila yino ka yuri ŋun’ la bee n-tibigi yino n-jɛm o, ka ʒiɛm ŋun’ la." }, { "english": "They despised the beautiful land.", "dagbani": "(bɛ) daa ʒiɛm tiŋgbɔn viɛlli maa" }, { "english": "People never look down upon a person and also look down upon his/her work.", "dagbani": "Bɛ na ʒi n-ʒiɛm nira ka lan ʒiɛm o tuma." }, { "english": "It's your fault that I am despised like this.", "dagbani": "N ʒiɛmbu ŋɔ taali ʒi a zuɣu." }, { "english": "Whoever despises his chance puts him/herself into trouble.", "dagbani": "Ŋunkam ʒiɛm o daalɔbu kpɛrila ganyina ni." }, { "english": "The one who doesn't take matters seriously the palaver will overcome him.", "dagbani": "Ŋun ʒiɛm yɛla, yɛla ni di o." }, { "english": "defy; 'look at, despise'", "dagbani": "lihi ʒiɛm" }, { "english": "look down on, despise", "dagbani": "yuli ʒiɛm" }, { "english": "They will despise me.", "dagbani": "bɛ ni yuli ʒiɛm ma" }, { "english": "How long will these people treat me with contempt?", "dagbani": "Bɔ saha ka niriba ŋɔ lee yɛn chɛ ma ʒiɛmbu?" }, { "english": "treat X with contempt", "dagbani": "che X ʒiɛmbu" }, { "english": "mock or ridicule", "dagbani": "mali ansarisi" }, { "english": "demean, lower, put sb. down", "dagbani": "siŋ" }, { "english": "victory dance, \"rowdy dance usually danced by a crowd\"", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "dance performed following the fire festival", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "(they) come back to the front-yard of the palace and dance Ȣiǫm a lot, and then disperse.", "dagbani": "(bɛ) labi nayili samban’ ni nti wa ʒiɛm ŋɔ pam ka naanyi wurim." }, { "english": "a demonstration, protest rally", "dagbani": "?? Note" }, { "english": "red", "dagbani": "'ʒiɛm" }, { "english": "red", "dagbani": "'ʒiɛma" }, { "english": "the yolk of an egg", "dagbani": "nɔgali' ʒiɛm" }, { "english": "the inner part of the vulva", "dagbani": "zuŋguli' ʒiɛm" }, { "english": "red (adj.)", "dagbani": "'ʒiɛɣu" }, { "english": "get red", "dagbani": "mɔhi" }, { "english": "department", "dagbani": "ninʒiɛm" }, { "english": "see", "dagbani": "ʒiɛɣu" }, { "english": "a period of time", "dagbani": "ʒiɛmani" }, { "english": "an age", "dagbani": "ʒiɛmani" }, { "english": "The Lord was just punishing the Philistines throughout Samuel's time.", "dagbani": "Yawɛ daa kul darigiri Filistianim’ maa tibili Samuɛl ʒiɛmani maa ni zaa" }, { "english": "any in this age or the age to come.", "dagbani": "Ʒiɛmana din gari la puuni..." }, { "english": "In past ages...", "dagbani": "Ʒiɛmana din gari la puuni ..." }, { "english": "a generation.", "dagbani": "hal ti paai ʒiɛmani din pahir’" }, { "english": "up until the third generation.", "dagbani": "ata up until the third generation." }, { "english": "What shall I use as a comparison for the people of this generation?", "dagbani": "Bim’ bɔ ka n lee yɛn zaŋ ŋ-ŋmahindi ʒiɛmani ŋɔ niriba?" }, { "english": "After that Joseph and his", "dagbani": "Di nyaaŋa ka Yisifu min’ o mabihi maa ni bɛ ʒiɛman’ ni niriba zaa daa ti kpi." }, { "english": "brothers and all the people of their generation died.", "dagbani": "ʒiɛmani kam nima ni boli ma alibarika paɣa" }, { "english": "people of all generations will call me a woman of blessing.", "dagbani": "ʒiɛmani ŋun daa nyɛ ʒiɛmani din pah" }, { "english": "Enoch who was a person of the generation that added up to seven after Adam.", "dagbani": "Inɔk niŋun daa nyɛ ʒiɛmani din pah" }, { "english": "Enoch who was a person of the generation that added up to seven after Adam.", "dagbani": "Inɔk ŋun daa nyɛ ʒiɛmani din pah" }, { "english": "people of all generations will call me a woman of blessing.", "dagbani": "ʒiɛmani ŋun daa nyɛ ʒiɛmani din pah" }, { "english": "Enoch who was a person of the generation that added up to seven after Adam.", "dagbani": "Inɔk wo niŋun daŋ nyɛ ʒiɛloŋ din niŋ ŋa gba shaŋuli ka Adam" }, { "english": "people of all generations will call me a woman of blessing.", "dagbani": "ʒiɛlosi ka kam nima ka boli wo bɔɣ' shelnyoŋ" }, { "english": "Enoch who was a person of the generation that added up to seven after Adam.", "dagbani": "Inɔk wo miŋun niŋa ʒiɛmani niŋa n daŋ' gba kpam" }, { "english": "brothers and all the people of their generation died.", "dagbani": "ʒiɛmani kam nima ni boli ma alibarika paɣa" }, { "english": "people of all generations will call me a woman of blessing.", "dagbani": "ʒiɛmani tam daŋ niŋ nyɛ paɣa niŋa mori" }, { "english": "modern times, 'today'.", "dagbani": "Ɛnɛ bɔ n-daali." }, { "english": "The modern times' rabbit is caught by the modern times' dog.", "dagbani": "Ʒiɛmani sooŋa ʒiɛmani baa n-gbaar’ o." }, { "english": "Today’s children are like ducks; the little ones are leading their mothers.", "dagbani": "Ʒiɛmani ŋɔ gbinyari bihi n-chani tooni ka bɛ manim’ doli." }, { "english": "blight, plant disease", "dagbani": "generation" }, { "english": "period of time", "dagbani": "ز d Z" }, { "english": "rust", "dagbani": "ʒiɛmʒiɛm" }, { "english": "an N.G.O., non-governmental organisation", "dagbani": "ʒiɛngama" }, { "english": "There is an opportunity for Government and N.G.O.-leaders to help protect people from smoking.", "dagbani": "Soli bɛni ni gɔmnanti mini ʒɛngama zuɣunima yina n-ti sɔŋ ka taɣi salo zaŋ chaŋ shigaari nyubu polo" }, { "english": "passion, excitement, frenzy", "dagbani": "bole" }, { "english": "be overcome with passion", "dagbani": "lu bole" }, { "english": "if you see my lover, tell him that I am faint with love of him", "dagbani": "yi yi nya n yura maa, yi ni yɛl’ o ni n lula bole o zuɣu" }, { "english": "to call to, summon", "dagbani": "boli" }, { "english": "him and told him", "dagbani": "bol' o ni o kana ka" }, { "english": "He called him come and", "dagbani": "O bol' o ni o kana ka" }, { "english": "He called to him like that, three times", "dagbani": "O bol' o lala naŋgbanvɔya buta" }, { "english": "Let's call the young woman here and find out", "dagbani": "Chɛ ka ti boli paɣisarili maa na nti bɔh’ o nya" }, { "english": "if you are going to invite people to your house to eat, you should invite the", "dagbani": "a yi yɛn boli niriba ka bɛ ka a yiŋ’ na ti di bindira, nyin’ bolimila nandaamba mini wɔbisi ni gbariti mini zoomba" }, { "english": "poor, the lame, the crippled and the blind.", "dagbani": "yi bol’ o, ŋun’ Yawɛ wumdi m boligu" }, { "english": "when I call to him, the Lord hears my call.", "dagbani": "ni o nya o ni yɛn boli ba yu’ shɛŋa" }, { "english": "to call, give a name.", "dagbani": "boli" }, { "english": "he (God) would see what names he (Adam) would call them (animals).", "dagbani": "a bol’ o yuli Yisa, dama o ni ti tilig’ o niriba bɛ daalahichi ni." }, { "english": "call him Jesus because he will save his people from their sin.", "dagbani": "Yuli booni ‘is called’." }, { "english": "Then (it was) that Abijah stood up on top of the mountain called Zemaraim.", "dagbani": "Di saha ka Abija daa du n-tam zo’ shɛli din yuli booni Zɛmaraim ... la zuɣu" }, { "english": "Then (it was) that Abijah stood up on top of the mountain called Zemaraim.", "dagbani": "[2CH 13:4]" }, { "english": "to read out, recite, mention in order", "dagbani": "bachi bolibu ‘pronunciation of words’" }, { "english": "recitation of the alphabet", "dagbani": "?? recitation of the [TN]" }, { "english": "read (can be silently, boli must be aloud)", "dagbani": "karim ‘read (can be silently, boli must be aloud)’" }, { "english": "bulb (light-)", "dagbani": "bolifu" }, { "english": "lightbulb", "dagbani": "laati bolifu" }, { "english": "Bolgatanga", "dagbani": "Boliga" }, { "english": "a marrow-bone, thighbone, easily broken", "dagbani": "boligu" }, { "english": "the head of the blacksmiths in Dagboŋ", "dagbani": "boligu" }, { "english": "Master Blacksmith", "dagbani": "Yidan' Boligo" }, { "english": "calling.", "dagbani": "boligu" }, { "english": "run, be runny.", "dagbani": "bolim" }, { "english": "Their noses are running.", "dagbani": "Bɛ nyɛhi bolim" }, { "english": "albino person.", "dagbani": "boliŋga" }, { "english": "soft black clay, slippery place with black clay.", "dagbani": "boliŋga" }, { "english": "wall-plaster of black earth.", "dagbani": "boliŋga" }, { "english": "\"cheating, denial of justice\" (IM).", "dagbani": "boliyoli" }, { "english": "capon.", "dagbani": "bolli" }, { "english": "cheating, denial of justice", "dagbani": "boliyoli" }, { "english": "capon", "dagbani": "bolli" }, { "english": "a ball", "dagbani": "bolli" }, { "english": "football, soccer", "dagbani": "bolli" }, { "english": "an experienced footballer", "dagbani": "bolli gɔnaate" }, { "english": "to play football", "dagbani": "ŋme bolli" }, { "english": "a sacred stool used in enskinment of the Yaan-Naa", "dagbani": "bolon" }, { "english": "elder responsible for the bolon", "dagbani": "Bolonlana" }, { "english": "quiet, peaceful, cool", "dagbani": "bom" }, { "english": "form, lines", "dagbani": "boma" }, { "english": "form, lines", "dagbani": "boma" }, { "english": "streaks, stripes", "dagbani": "bomaboma" }, { "english": "kids which has stripes/streaks", "dagbani": "bubihi shɛb’ bɛn mali bomaboma" }, { "english": "stripy, streaky", "dagbani": "bomaboma" }, { "english": "the he-goats which were mounting the goats were stripy ones.", "dagbani": "bulahi bɛn duri buhi maa nyɛla zaɣ’ bomaboma" }, { "english": "Make the chequered tunic of fine linen.", "dagbani": "a ti zaŋ tan’ piɛl’ viɛlli n-she zabba ka niŋ bimbomaboma niŋ di ni" }, { "english": "can leopards change their spots?", "dagbani": "jɛngbina ni tooi taɣi bɛ niŋgbuna bomaboma?" }, { "english": "the time from dusk to about eight o'clock", "dagbani": "ʒiɛnim" }, { "english": "a soup-whisk", "dagbani": "ʒiɛpiliŋga" }, { "english": "soup", "dagbani": "ʒiɛri" }, { "english": "stew", "dagbani": "ʒiɛri" }, { "english": "soup", "dagbani": "ʒɛri" }, { "english": "Its fruits are eaten ('blackberries') and its leaves are cooked in soup.", "dagbani": "Di wala dirimi (ŋarima), ka di vari mi duɣiri ʒiɛri." }, { "english": "The remaining dawadawa seeds they use to make 'maggi' which makes soups very tasty.", "dagbani": "Zun’ shɛli din kpalim la mi bɛ mali li n-niŋdi kpaligu din nyaɣsi ʒɛri pam." }, { "english": "he gave Esau bread and bean-soup", "dagbani": "o daa zaŋ bɔrɔbɔro mini tuya ʒiɛri maa ti Iso" }, { "english": "The one that he and I are dipping (food) together in this soup.", "dagbani": "M mini ŋun laɣim suɣiri ʒɛri ŋɔ" }, { "english": "The soup is boiling over.", "dagbani": "Ʒiɛri maa puura." }, { "english": "drink soup", "dagbani": "piɛbi ʒiɛri" }, { "english": "You have drunk my soup and are you also going to eat my yǫma (steamed corn flour)?", "dagbani": "A piɛbi n ʒiɛri ka lan zaŋ nyɛma ŋubi?" }, { "english": "I farmed vegetable gardens and orchards.", "dagbani": "N daa ko ʒiɛri puri mini tihi puri" }, { "english": "compounds", "dagbani": "ʒiɛgbani" }, { "english": "shame", "dagbani": "ʒiɛrige" }, { "english": "venomous snake", "dagbani": "ʒiɛrigu" }, { "english": "a place where there are lions, vipers and puff-adders", "dagbani": "luɣ’ shɛli gbuɣima mini garinsi ni ʒiɛrisi ni bɛ" }, { "english": "pronged stick used for stirring soup", "dagbani": "ʒiɛrituɣirigu" }, { "english": "pronged sticks used for stirring soup", "dagbani": "ʒiɛrituɣirisi" }, { "english": "a vegetable", "dagbani": "ʒiɛvɔɣu" }, { "english": "leaf-vegetable", "dagbani": "ʒiɛvɔɣu" }, { "english": "soup-ingredient", "dagbani": "ʒiɛvɔɣu" }, { "english": "vegetables", "dagbani": "ʒiɛvari" }, { "english": "one went to look for vegetables and found a bush gourd and picked it and carried it back garden.", "dagbani": "bo ʒiɛvari na nti nya mɔɣu ni yɔɣili m-pɔhi li buɣi na" }, { "english": "Proper cooking of these vegetables.", "dagbani": "Ʒɛvari ŋɔ duɣibu viɛnyɛla" }, { "english": "See main entry: ʒe1. stand.", "dagbani": "ʒiɛya" }, { "english": "Variant: ʒiɛyim. n. faithfulness, steadfastness.", "dagbani": "ʒiɛyimtali" }, { "english": "how you showed your faithfulness to King Saul. [:5]", "dagbani": "Naa Sool sani yi ni daa wuhi yi ʒiɛyimtali ni nyɛ shɛm zaŋ chaŋ yi dan’" }, { "english": "I will play the 'harp' to praise your steadfastness. [PSA 712]", "dagbani": "n ni ŋme mɔɣilo paɣ’ a a ʒiɛyimtali zuɣu" }, { "english": "The one who sat on him (horse) was called Faithful and True. [REV 19:11]", "dagbani": "Ŋun daa ʒi o zuɣu yuli daa boonila Ʒɛyim mini Yɛlimaŋli." }, { "english": "red", "dagbani": "ʒee" }, { "english": "they covered it with a red cloth.", "dagbani": "bɛ zaŋ chinchin’ ʒee pil’ li" }, { "english": "the red one.", "dagbani": "zaɣ' ʒee la" }, { "english": "A fruit bat does not hang on a red-thorn, only on a shea nut tree.", "dagbani": "Zɔŋ bi gɔndi go’ ʒee, shee taaŋa." }, { "english": "A red string (net) catches the zinzǤŋ fish, none of you should interfere; it is a wicked man who sets a trap with it.", "dagbani": "Mi’ ʒee gbaai zinzɔŋ, yi zaa chɛliya, zambalana m-bari." }, { "english": "They should get a red heifer without blemish.", "dagbani": "bɛ bom’ naɣisa’ ʒee ŋun ka dalinli" }, { "english": "Red Hunter (a legendary ancestor)", "dagbani": "Tɔha Ʒee" }, { "english": "A fair-complexioned person.", "dagbani": "ninvuɣi' ʒee a" }, { "english": "a place where grains (esp. guinea corn, millet, rice) are temporarily stored during harvesting", "dagbani": "ʒee" }, { "english": "places where grains (esp. guinea corn, millet, rice) are temporarily stored during harvesting", "dagbani": "ʒɛhi" }, { "english": "to go astray", "dagbani": "ʒeei" }, { "english": "The cow went astray.", "dagbani": "Nahu go n-ʒeei" }, { "english": "to run short of water or rain", "dagbani": "ʒeei" }, { "english": "to be excessive in seasoning, overseasoned", "dagbani": "ʒeei" }, { "english": "There is too much salt in the soup.", "dagbani": "Yalim ʒeei ʒiɛri ni." }, { "english": "to doze, fall asleep", "dagbani": "ʒeei" }, { "english": "I will not sleep or doze.", "dagbani": "N ku gbihi bee n-ʒeei gom" }, { "english": "doze off to slumber.", "dagbani": "yuŋ saha shɛli yi ni daa ʒeei gom in the night when you were dozing off." }, { "english": "disrespect", "dagbani": "ʒeensi" }, { "english": "liars who speak disrespectfully of the righteous.", "dagbani": "ʒiŋmariba bɛn tɔɣisiri ʒeensi yɛtɔɣa zaŋ chaŋ wuntizɔriba polo" }, { "english": "Poverty diminishes a person’s quality.", "dagbani": "Namo n-su ʒeensi." }, { "english": "seed, \"seeds of grass or shrubs\"", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "to not know, be ignorant", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "The fool doesn’t know that you are warning him with an angry look unless you give him a knock on his head with your knuckles.", "dagbani": "Jɛrigu ʒi gbɛligu naɣla zukɔɣili." }, { "english": "Even if the toad doesn’t know anything at all, at least it knows the grave of the frog.", "dagbani": "Pololi yi ʒi shɛlikam amaa o mi lɔŋ gballi." }, { "english": "to know (antonym of ʒi)", "dagbani": "mi" }, { "english": "Even if the guinea fowl doesn’t know anything, at least it knows the person who raised it.", "dagbani": "Guruŋ’ piɛɣu yi ʒi shɛli amaa o leei mi ŋun da" }, { "english": "If a Gurunsi sheep doesn’t know anything, it knows the one who bought it.", "dagbani": "Yi nyɛla bɛn ʒi, ka lan ka baŋsim" }, { "english": "You are those who are ignorant and have no understanding.", "dagbani": "Yi nyɛla bɛn ʒi, ka lan ka baŋsim" }, { "english": "yet, hitherto, up to this time", "dagbani": "M na ʒi n-chaŋ" }, { "english": "I have never been to Yendi.", "dagbani": "NaaYa." }, { "english": "We have never seen a wonderful act like this.", "dagbani": "Ti na ʒi nya alahiziba tuuni ŋɔ tatabo." }, { "english": "Death and Deads-being-place are never satisfied, and neither are the eyes of man.", "dagbani": "Kum mini kpiimba biɛhigu shee ni na ʒi n-tiɣi shɛmla, lala ka ninsal’ nina gba na ʒi n-tiɣi." }, { "english": "nothing like this has ever happened before.", "dagbani": "lala na ʒi n-niŋ" }, { "english": "to carry (normally ~ on head)", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "to carry (plural)", "dagbani": "ʒira" }, { "english": "If a child carries a load that is heavier than he is able to, his head will be shaking.", "dagbani": "Bia yi ʒibini din gari o, o zuɣu n-yɛn jiŋsi." }, { "english": "I unloaded the heavy burdens that were on your shoulder and took you away from carrying basket-loads.", "dagbani": "N suui ʒitibis’ shɛŋa din yi tam yi bɔɣisapima zuɣu la; ka yihi ya piɛri ʒiya la ʒibu ni." }, { "english": "A big stone cannot defeat the one carrying it.", "dagbani": "Kuɣu titali ku nyaŋ di ʒira." }, { "english": "carry the message", "dagbani": "ʒi zilinli" }, { "english": "head off towards", "dagbani": "zaŋ zuɣu ʒi" }, { "english": "The meaning was that he had found something and brought it.", "dagbani": "Di gbinni nyɛla ni o sa yaa nyɛ binshɛli ʒi na." }, { "english": "carry headload without holding it", "dagbani": "ʒi dimisi" }, { "english": "He is carrying it without holding.", "dagbani": "O ʒiri li n-dimisira." }, { "english": "People are only really careful of their life!", "dagbani": "Nyɛvili bi ʒir’ ka dimsira!" }, { "english": "life is not carried without holding", "dagbani": "ʒir’ ka dimsira" }, { "english": "on shoulder", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "on back (child)", "dagbani": "kpabi" }, { "english": "hanging in shoulder", "dagbani": "nyaɣi" }, { "english": "under arm", "dagbani": "ŋmabi" }, { "english": "on shoulder", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "unload", "dagbani": "suui" }, { "english": "walk without a load", "dagbani": "gam" }, { "english": "burden", "dagbani": "ʒili" }, { "english": "porter", "dagbani": "ʒiʒira, kaayakaaya" }, { "english": "to be loaded onto sb.'s head", "dagbani": "Yawɛ chɛ ka ninvuɣ’ kubo taali la ʒi bɛ zuɣu" }, { "english": "the Lord will cause the guilt of murder to weigh down on them", "dagbani": "[HOS 12:14]" }, { "english": "to transport (e.g. in vehicle)", "dagbani": "bɛ ni daa ʒi kawaan’ shɛli Ijipti na maa" }, { "english": "If you don't bring your junior brother.", "dagbani": " Yi yi ti bi ʒi yi tizo maa na" }, { "english": "If you hav en’t carried me, you will not get to know that I am heavy.", "dagbani": "a ku baŋ (bi mi) ni n timsa" }, { "english": "Rainwater can carry the fæces into drinking water.", "dagbani": "Saa kom yi ʒi bindi nti niŋ kɔnyurim ni" }, { "english": "a house-maid brought by a housewife from her relations", "dagbani": "ʒi-n-kuna" }, { "english": "carry-to-come.home", "dagbani": "ʒi-n-kuna" }, { "english": "to carry away, erode", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "erosion", "dagbani": "ʒi-n-chaŋ" }, { "english": "carry-to-go", "dagbani": "ʒi-n-chaŋ" }, { "english": "A further serious problem is soild erosion by wind and", "dagbani": "Di barina kpeeni n-lan nyɛ kom mini pɔhim tam ʒi n-chaŋ yiriŋ." }, { "english": "water.", "dagbani": "Kuliga dazuli kom ʒiri o ka o mi ʒiri kaɣili." }, { "english": "Water carries away the dazuli tree by the river and the dazuli tree also carries away the reeds.", "dagbani": "Kuliga dazuli kom ʒiri o ka o mi ʒiri kaɣili." }, { "english": "be sitting", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "They are like children sitting in the market.", "dagbani": "Bɛ ŋmanila bihi bɛn ʒi daa ni" }, { "english": "We were sitting down when he entered suddenly.", "dagbani": "Ti daa ʒimi ka o kpɛna puu." }, { "english": "Why are you sitting alone...?", "dagbani": "Bɔ n-niŋ ka a kɔŋko ʒiya...?" }, { "english": "The person who doesn’t travel doesn’t tie loads for the one who is travelling.", "dagbani": "Ŋun ʒia bi lɔri ŋun chani gbaɣa (gbaɣu)." }, { "english": "X is calm, un-bothered", "dagbani": "X suhu ʒi" }, { "english": "if the flood of Jordan River strikes his mouth, he is not bothered.", "dagbani": "Jɔɔdɛn Mɔɣili kopaliga yi ŋmɛr’ o noli o suhu ʒimi" }, { "english": "X is to blame", "dagbani": "taali ʒi X zuɣu" }, { "english": "It's your fault that I am despised like this.", "dagbani": "N ʒiɛmbu ŋɔ taali ʒi a zuɣu" }, { "english": "\"person who idly sits by to wait for food being cooked in order that he might be given some of it\"", "dagbani": "ʒi-n-guli" }, { "english": "sit-to-wait", "dagbani": "Lit: sit-to-wait" }, { "english": "to reside, inhabit, live at/in.", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "the towns where Lot was living.", "dagbani": "tin’ shɛŋa din nyɛ Lɔt ni daa ʒi luɣ’ shɛl’ la" }, { "english": "Zebulon will live near the sea coast.", "dagbani": "Zɛbulɔn ni ti ʒi n-tabila teeku noli" }, { "english": "place", "dagbani": "ʒia" }, { "english": "places", "dagbani": "zii" }, { "english": "all places", "dagbani": "zihi" }, { "english": "God’s habitation", "dagbani": "Wun’ ʒia" }, { "english": "everywhere", "dagbani": "ʒii zaa" }, { "english": "Mudwasps and ?? fill the whole place", "dagbani": "Vumvama mini naɣilima kuli pali la nimaani ʒii zaa" }, { "english": "(they) were looking over the whole place, even in the house", "dagbani": "labiri gɔhiri ʒii zaa hali ni yiŋa" }, { "english": "the rest scattered all over the deep bush-area", "dagbani": "bɛn kpalim daa wurim kpe yɔɣu ʒiizaa" }, { "english": "place", "dagbani": "shee" }, { "english": "times (with numeral)", "dagbani": "ʒii" }, { "english": "100 times", "dagbani": "ʒii bukɔbiga" }, { "english": "it is more than twice the money you would use to hire paid workers", "dagbani": "di gari a ni di yɛn zaŋ laɣ’ shɛli bu padiriba paa ʒii buyi" }, { "english": "painful swelling, like a boil, \"rheumatism\"", "dagbani": "ʒigɔrigu" }, { "english": "congregation, community", "dagbani": "ʒilɛli" }, { "english": "You may collect what a foreigner owes you, but as for your fellow-countryman, you should cancel any debt between you", "dagbani": "Tinzun’ nira yi di a samli, a ni tooi bɔh’ o dee’ li, amaa a mabia ŋun be yi ʒilɛl’ ni ŋuna, di simdi ni a ku san’ shɛli din be a min’ o sunsuuni." }, { "english": "their congregation shall be established before me", "dagbani": "bɛ ʒilɛli maa ni ti nya zaa zani n sani" }, { "english": "a load", "dagbani": "ʒili" }, { "english": "loads", "dagbani": "ʒiya" }, { "english": "each one should carry his own load.", "dagbani": "di nyɛla talahi ni sokam ʒi omaŋmaŋ’ ʒili" }, { "english": "The donkey knows why it doesn’t want to carry the load of its owner’s lover.", "dagbani": "Buŋa m-mi din chɛ ka o je o lan’ maam ʒili ʒibu." }, { "english": "Take your heavy burdens to the Lord, he will help you.", "dagbani": "Zaŋmiya yi ʒi’ tibisa chaŋ Yawɛ sani, o ni sɔŋ ya" }, { "english": "My heavy burden has made me sad and depressed; and the children have many loads.", "dagbani": "N suui ʒitibis’ shɛŋa din yi tam yi bɔɣisapima zuɣu la; ka yihi ya piɛri ʒiya" }, { "english": "I unloaded the heavy burdens that were on your shoulders and took you away from carrying basket-loads.", "dagbani": "la ʒibu ni." }, { "english": "These girls give their parents heavy burdens.", "dagbani": "Lala bipuɣinsi tirila bɛ laamba ʒili kara." }, { "english": "make sb. sit.", "dagbani": "ʒili" }, { "english": "they put them in fetters and sat them down.", "dagbani": "bɛ ba ba bandi ʒili" }, { "english": "Jesus went and got hold of her hand and sat her up.", "dagbani": "Yisa daa chaŋ ti gbaag’ o nuu ni yiɣis’ o ʒili" }, { "english": "the great power which God used to raise Christ from death and see him at his right-hand side in heaven.", "dagbani": "Naawuni ni daa zaŋ yiko shɛli din galisi neei Masia kum ni n-zaŋ o n-ʒili o nudirigu polo alizanda ni la" }, { "english": "appoint X as 'Regent'", "dagbani": "causative of Ȣini gbǤŋ" }, { "english": "to settle sb., make/let them live somewhere.", "dagbani": "zuliya shɛb’ Naa Ashuribanipal (daa) ... ʒili Samaria tiŋ’" }, { "english": "the tribes that King Ashurbanipal ... settled in the city of Samaria.", "dagbani": "puuni" }, { "english": "The princes of Dagbong consulted together and decided to move Naa Baawa to New Nantong and leave the steward settled in Old Nantong.", "dagbani": "laɣim taba gbaai shaawaara n-labisi naa Baawa ti ʒili Nantɔŋ palli ka chɛ yiŋ’ doo mi ʒili Nantɔŋ kurigu" }, { "english": "to load, put a burden on", "dagbani": "ʒili" }, { "english": "please help me up with my headload", "dagbani": "ʒilim' ma!" }, { "english": "they load them (idols) onto donkeys", "dagbani": "bɛ zaŋ li ʒilila bunsi" }, { "english": "(you) put the blame on those who are guilty", "dagbani": "zaŋ taali maa galimi ʒili bɛn tum taali maa" }, { "english": "to let a young girl carry water in a decorated pot placed in a silver pan and lead a chief on a ceremonial occasion", "dagbani": "ʒili kom" }, { "english": "ignorance", "dagbani": "ʒilinsi" }, { "english": "we are not in ignorance about his plots.", "dagbani": "ti bi be ʒilinsi ni zaŋ chaŋ o yikombiɛri tuma la polo" }, { "english": "It is ignorance that makes the mouse prepare for war against the cat.", "dagbani": "Ʒilinsi n-chɛ ka jɛŋgbariga lɔri tɔbu n-guri jɛŋkuno." }, { "english": "You people should not be like a horse or mule in their ignorance.", "dagbani": "Di benya kaman wɔhu bee buŋa bɛn be zilinsi ni la" }, { "english": "Ignorance is darkness", "dagbani": "Ʒilinsi nyɛla yuŋ." }, { "english": "(night).", "dagbani": "Ȣi" }, { "english": "knowledge", "dagbani": "milinsi" }, { "english": "heavy load", "dagbani": "ʒilitibisili" }, { "english": "blood", "dagbani": "ʒim" }, { "english": "The blood from his wound ran onto the floor of the chariot and spread all over it.", "dagbani": "o daŋ’ maa ʒim daa yi n-zo n-tɛli chɛchɛbuŋ’ lɔɣu maa puuni zaa" }, { "english": "the water of their rivers became blood.", "dagbani": "bɛ mɔɣa kom leei ʒim" }, { "english": "'White Blood Cells' la Small", "dagbani": "Ʒim puuni binneembihi shɛba bɛ ni booni" }, { "english": "living entities in the blood that they call ‘White Blood Cells’.", "dagbani": "HIV ni be ʒi' shɛli puuni yi kpe niri" }, { "english": "If blood with HIV in it gets into a person he will be infected by HIV.", "dagbani": "HIV ni loog’ o." }, { "english": "Soup made from them (baobab leaves) is a good foodstuff because doctors say that it is a blood tonic.", "dagbani": "Di ʒɛri maa dibu viɛli pam dama dɔɣitinima yɛliya ni di mali ʒim pam." }, { "english": "One cannot sew a cap made of a wild boar’s skin before one has killed a wild boar.", "dagbani": "zuɣupiligu ka o ʒim yira." }, { "english": "You can't make an omelette without breaking eggs.", "dagbani": "zuɣupiligu ka o ʒim yira." }, { "english": "If the god becomes angry in waiting for the blood (sacrifice), it will warn its owner (the traditional priest.)", "dagbani": "Baɣayuli yi guhi ʒim je, di nyimsirila baɣayulilana." }, { "english": "bleeding", "dagbani": "ʒim yibu" }, { "english": "a blood-tonic", "dagbani": "ʒim tim" }, { "english": "for general debility.", "dagbani": "ʒim dɔro ‘hypertension’." }, { "english": "blood disease.", "dagbani": "farigu ‘hæmorrhage’." }, { "english": "See:", "dagbani": "gumʒim; ʒisoli; ʒinyurigu; ʒitani." }, { "english": "interjections", "dagbani": "ʒinahigu" }, { "english": "long sitting", "dagbani": "ʒinahigu" }, { "english": "Old ladies can do this work, because it is sedentary.", "dagbani": "Paɣkpamba mi n-ni tooi tum lala tuuni ŋɔ, dama di nyɛ la ʒinahigu tuma." }, { "english": "sit-still/not working", "dagbani": "ʒinahigulana/ʒinahigunima" }, { "english": "a lazy person", "dagbani": "ʒinahigulana" }, { "english": "lazy people", "dagbani": "ʒinahigunima" }, { "english": "Rahab sit-still.", "dagbani": "Rahab ŋun nyɛ ʒinahigulana" }, { "english": "Some people amongst you are idle.", "dagbani": "ninvuɣ’shɛb’ be yi ni n-nyɛ ʒinahigunima" }, { "english": "lazy person", "dagbani": "kpayuma" }, { "english": "lazy person", "dagbani": "gbinyahigulana" }, { "english": "abnormality, monstrosity", "dagbani": "ʒinani" }, { "english": "to sit down", "dagbani": "ʒini" }, { "english": "sit under this tree and rest", "dagbani": "ʒini tia ŋɔ gbini vuhi" }, { "english": "A tortoise sits against a tree, but it cannot stretch out its legs.", "dagbani": "Kpakpili ʒini n-tabili tia ku teei nabili (naba)." }, { "english": "Don't ... pull away from your baby when you are sitting for it to suck.", "dagbani": "ʒini ni o mɔɣi." }, { "english": "he should sit there while you get a bicycle ...", "dagbani": "di tuya ka o ʒini nimaani, ka yi bɔ cheche ..." }, { "english": "(he) got up and sat on the bed.", "dagbani": "(o) daa yiɣisi tiŋa n-ʒini garo zuɣu" }, { "english": "the two families should sit down again to testify that the two people have separated.", "dagbani": "dansi ayi maa lan ʒiinimi n-di shahara ka niriba ayi maa chɛ taba" }, { "english": "You and they should sit together.", "dagbani": "Che ka a mini o laɣindi ʒiina" }, { "english": "to be installed as 'regent'", "dagbani": "'ʒini gbɔŋ'" }, { "english": "to reside (in a place), live at/in, inhabit", "dagbani": "ʒini" }, { "english": "The Jews who came from you to us have gone to settle in Jerusalem.", "dagbani": "Yɛhudianim’ bɛn yi a sani n-kuli ti sanna la chaŋ ti ʒinila Jɛrusalɛm" }, { "english": "chief resides in the palace", "dagbani": "Kpiɔŋ ʒini kɔbili zuɣu" }, { "english": "Strength resides in the bones.", "dagbani": "" }, { "english": "to enter into a chieftaincy, office.", "dagbani": "ʒili" }, { "english": "Three days after taking up his appointment, Festus ...", "dagbani": "Gomna Fɛstus ni daa ʒini naai di daba ata dali ..." }, { "english": "be enskinned", "dagbani": "ʒini gbandi zuɣu" }, { "english": "Kachagu went and occupied Gbewaa's skins.", "dagbani": "Kachaɣu daa chaŋ nti ʒini Gbewaa gbandi maa zuɣu" }, { "english": "laziness", "dagbani": "ʒinyahigu" }, { "english": "laziness", "dagbani": "vinyaɣili" }, { "english": "laziness", "dagbani": "gbinyaɣili" }, { "english": "laziness", "dagbani": "gbinnyaachili" }, { "english": "laziness", "dagbani": "zinyaɣili" }, { "english": "hard stone, granite", "dagbani": "ʒinyee" }, { "english": "creeping weed used as a medicine", "dagbani": "ʒinyurigu" }, { "english": "blood-sucker", "dagbani": "ʒinyurigu" }, { "english": "a carrier, person who carries; carrier of ...", "dagbani": "ʒira" }, { "english": "carrying it.", "dagbani": "o nyɔtaɣiri-ʒira" }, { "english": "his shield-bearer was in front of him.", "dagbani": "be o tooni" }, { "english": "carrying.", "dagbani": "ʒira" }, { "english": "a lie, untruth", "dagbani": "ʒiri" }, { "english": "ziri", "dagbani": "Variant: ziri." }, { "english": "to tell lies ('wholesale')", "dagbani": "ŋma ʒiri" }, { "english": "Because you were not there an old man can tell lies to the children but not if you were there.", "dagbani": "A daa ka ni zuɣu ka niŋkurugu mali ŋmari bihi ʒiri, pa ni a daa be ni." }, { "english": "This is a lie of Satan because he wants people to suffer punishment.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ nyɛla Sitani ʒiri dama o bori ni niriba nye tibidarigibo." }, { "english": "tell", "dagbani": "ŋma ʒiri m-pa X" }, { "english": "a lie about X", "dagbani": "dama ʒiri" }, { "english": "because it is a lie that you are telling about Ishmael", "dagbani": "ka a ŋma m-pa Ishimail maa" }, { "english": "lying words", "dagbani": "ʒiri yɛtɔɣa" }, { "english": "Can you tell lies on behalf of God?", "dagbani": "Yi ni tooi zani Naawuni zaani n-tɔɣisi ʒiri yɛtɔɣa ... ?" }, { "english": "Don't 'bear false witness' to get your neighbour into trouble.", "dagbani": "Miriya ka yi di ʒiri shɛhira n-jɛndi yi kpee." }, { "english": "utter falsehood, complete lies", "dagbani": "ʒiri pɛb" }, { "english": "truthful speech", "dagbani": "yɛlimaŋli" }, { "english": "Lies produce flowers, but it is the truth that gets the golden fruits.", "dagbani": "pum, ka yɛlimaŋli deei walisalima." }, { "english": "a liar", "dagbani": "ʒirilana" }, { "english": "You liar!", "dagbani": "Nyin’ ʒirilana ŋɔ," }, { "english": "Even if all human beings are liars, God is truthful.", "dagbani": "zaa yi nyɛ ʒirinima, Naawuni ŋun’ kul nyɛla yɛlimaŋlilana" }, { "english": "a liar.", "dagbani": "ʒiŋmara" }, { "english": "the liar strains his ears to hear bad talk.", "dagbani": "ʒiŋmara mi gbilisiri tibili wumdi yɛtɔɣ’ biɛri" }, { "english": "Cretans are always liars.", "dagbani": "Kriitnim’ kul nyɛla ʒiŋmariba" }, { "english": "cowards and the faithless and wicked and murderers and sexually immoral people and soothsayers and", "dagbani": "dabeenzɔriba mini bɛn ka yɛda ni halibiɛrinima ni ninvuɣukuriba ni zinniŋdiba ni baɣibuɣiriba ni buɣijɛmdiba ni ʒiŋmariba zaa" }, { "english": "cowards", "dagbani": "ʒirilana" }, { "english": "the faithless", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "wicked", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "murderers", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "sexually immoral people", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "soothsayers", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "idolaters", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "liars all", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "lying, telling lies", "dagbani": "ʒiŋmabo" }, { "english": "You just follow a lying path.", "dagbani": "A kul dolila ʒiŋmabo soli" }, { "english": "you love telling lies.", "dagbani": "yu\nʒiri ŋmabu" }, { "english": "blood-vessel, vein, artery", "dagbani": "ʒisoli" }, { "english": "blood-vessels", "dagbani": "ʒisoya" }, { "english": "the eyelash also is swelling so that a person can't see the blood-vessels.", "dagbani": "saha ŋɔ nyaaŋa ninkari maa gba mɔritimi hali ka niri ku tooi lan nya di ʒisoya" }, { "english": "It may be that your blood-vessels are swollen or you have sores in your blood-vessels.", "dagbani": "Di ni tooi niŋ ka a ʒisoya pirita bee yuma yi be a ʒi soya ni" }, { "english": "after this time", "dagbani": "saha ŋɔ" }, { "english": "seat", "dagbani": "ʒishee. See main entry: ʒiishee." }, { "english": "a blood-clot", "dagbani": "ʒitani. Pl: ʒitana. ʒim; tani." }, { "english": "a blood-clot", "dagbani": "ʒitani. Pl: ʒitana. ʒim; tani." }, { "english": "load-carrying", "dagbani": "ʒiʒibo. ʒili ʒi; ʒiʒira." }, { "english": "carrier, porter", "dagbani": "ʒiʒira. Pl: ʒiʒiriba. Ʒiʒiriba gbarigiya; ka saɣiri pam mi beni The carriers are weary, and there is also a lot of rubbish. [NEH 4:10] Syn: kaayakaaya; Nact: ʒi ‘carry’; Sit: ʒili ‘load’. ʒi; ʒili ʒiʒibo." }, { "english": "neighbour (living near)", "dagbani": "ʒiʒiinikpee" }, { "english": "Don't go to your neighbour's house too often, otherwise the neighbour will become weary of you and hate you.", "dagbani": "Di chani a ʒiʒiinikpee yiŋa waawaayili, di yi pa lala, o nyee ni ti nyɔni a, ka o ku lan bɔr’ a." }, { "english": "he has become someone his neighbours mock at.", "dagbani": "o leeg’ o ʒiʒiinitab’ ni maani so ansarisi" }, { "english": "the feeling of an unseen presence", "dagbani": "ʒii" }, { "english": "I see cruel matters forming a vision.", "dagbani": "putɔɣu yɛl’ shɛŋa din niŋdi ʒii." }, { "english": "A fearful thing falls from the sky into the deep water and the tiny nampiinsi bats disperse.", "dagbani": "Zuu zinani yi saazuɣu lu ko' pii sunsuuni na ka nampiinsi wurum taba ni." }, { "english": "bats disperse.", "dagbani": "nampiinsi" }, { "english": "a vision, apparition", "dagbani": "IM" }, { "english": "to see a vision", "dagbani": "nya ʒii" }, { "english": "night", "dagbani": "Pool daa" }, { "english": "Paul saw", "dagbani": "Pool nya" }, { "english": "in a vision", "dagbani": "daanti" }, { "english": "Macedonian", "dagbani": "Masidɔnia" }, { "english": "Pool", "dagbani": "Paul" }, { "english": "saw", "dagbani": "nya" }, { "english": "Macedonian", "dagbani": "Masidɔnia" }, { "english": "vision in the night", "dagbani": "daanti" }, { "english": "help us", "dagbani": "ti sɔŋ ti" }, { "english": "Paul saw a Macedonian", "dagbani": "Pool nya Masidɔnia" }, { "english": "a vision", "dagbani": "daanti" }, { "english": "to see", "dagbani": "nya" }, { "english": "night", "dagbani": "Pool daa" }, { "english": "dreams", "dagbani": "ʒiinim’" }, { "english": "threaten", "dagbani": "nyabu kpɛhiri" }, { "english": "you make", "dagbani": "chɛ ka" }, { "english": "visions", "dagbani": "ʒiinim’" }, { "english": "night", "dagbani": "Pool daa" }, { "english": "me and the seeing of visions terrify me.", "dagbani": "n daa nya do’ so ʒii puuni yuŋ ka o bari wɔr’ ʒiɛɣu" }, { "english": "I saw a man in a night-vision, and he was riding on a red horse.", "dagbani": "be ʒii" }, { "english": "uncertain, for nothing", "dagbani": "ʒii" }, { "english": "A woman’s pubic hair is not touched without a good reason.", "dagbani": "Pan’ kɔbiga bi diri ʒii." }, { "english": "an uncertain matter", "dagbani": "yɛltɔɣa ʒii" }, { "english": "a word, in a vision", "dagbani": "Ȣii" }, { "english": "God gave a message to Jacob in a vision in the night.", "dagbani": "Naawuni daa tɔɣisi Yaakubu yɛtɔɣa ʒii puuni yuŋ." }, { "english": "times (so many ~, with numeral)", "dagbani": "ʒii" }, { "english": "N-times", "dagbani": "ʒii bu-N, ʒiibu-N" }, { "english": "pirigi ba gbilligbilli ʒii buyi", "dagbani": "(n daa) pirigi ba gbilligbilli ʒii buyi" }, { "english": "people", "dagbani": "niriba" }, { "english": "stood", "dagbani": "ʒe o" }, { "english": "ten thousand", "dagbani": "tuhipii" }, { "english": "ten thousand times ten thousand", "dagbani": "ʒiibu tuhipia" }, { "english": "marks", "dagbani": "chiha" }, { "english": "divided", "dagbani": "buta" }, { "english": "(I) divided them into two sections.", "dagbani": "(I) divided them into two sections. (NEH 12:31)" }, { "english": "ten thousand", "dagbani": "tuhipii" }, { "english": "stood before him.", "dagbani": "ʒe o tooni" }, { "english": "Dagomba marks are divided into three types.", "dagbani": "Dagbamba chiha pula ʒii buta." }, { "english": "they should bring, out of five parts of it, one to give to Pharaoh", "dagbani": "bɛn’ zaŋm’ di pirigibu ʒiibunu puuni yim zuɣu ti Firawuna" }, { "english": "inhabitable", "dagbani": "ʒiina" }, { "english": "and found no city to dwell in.", "dagbani": "ka bi nya tiŋ’ ʒiina" }, { "english": "sitting", "dagbani": "ʒiina" }, { "english": "sitting-place", "dagbani": "ʒiishee" }, { "english": "but as for David, his seat was empty", "dagbani": "amaa ka Dauda ŋun’ ʒiishee daa nyɛ zaɣ’ kuŋ" }, { "english": "Samuel took Saul and his servant into a big room and gave them special sitting-places", "dagbani": "Samuɛl daa zaŋ Sool min’ o tuntumda maa kpɛhi du’ tital’ ni nti ti ba ʒishe’ gahinda" }, { "english": "council-chamber, courtroom", "dagbani": "ʒiishɛhi" }, { "english": "You take each other to", "dagbani": "Yi tahiri tab’ ʒiishɛhi, amaa ka yɛlimaŋli ka yi polo" }, { "english": "court, but there is no justice with you.", "dagbani": "ŋuni n-lee ni tooi tah’ o ʒiishee?" }, { "english": "everywhere", "dagbani": "ʒiizaa" }, { "english": "Their warriors were spread around everywhere like sea-sand.", "dagbani": "bɛ tɔbbihi daa kul tɛli ʒiizaa kaman mɔɣibihigu la" }, { "english": "tree [sp. Entada africana]", "dagbani": "ʒugulikɔŋga" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "zuguli" }, { "english": "tree [sp.]", "dagbani": "ʒiguli" }, { "english": "will not dry up", "dagbani": "z.-ku-kuui" }, { "english": "tree", "dagbani": "ʒugulikukui" }, { "english": "pirigli", "dagbani": "part, fraction, half" }, { "english": "half", "dagbani": "jɛli" }, { "english": "one", "dagbani": "ayi" }, { "english": "one", "dagbani": "yino, yini, ndam" }, { "english": "two", "dagbani": "ayi" }, { "english": "three", "dagbani": "ata" }, { "english": "four", "dagbani": "anahi" }, { "english": "five", "dagbani": "anu" }, { "english": "six", "dagbani": "ayɔbu" }, { "english": "seven", "dagbani": "ayɔpɔin" }, { "english": "8", "dagbani": "anii" }, { "english": "nine", "dagbani": "awɛi" }, { "english": "10", "dagbani": "pia" }, { "english": "11", "dagbani": "piniyini" }, { "english": "12", "dagbani": "pinaayi" }, { "english": "1", "dagbani": "pinaata" }, { "english": "14", "dagbani": "pinaahi" }, { "english": "15", "dagbani": "piinaanu" }, { "english": "16", "dagbani": "piinaayɔbu" }, { "english": "17", "dagbani": "piinaayɔpɔin" }, { "english": "18", "dagbani": "pisaayika" }, { "english": "20", "dagbani": "pisi ni yini" }, { "english": "30", "dagbani": "pihita" }, { "english": "40", "dagbani": "pihinahi" }, { "english": "50", "dagbani": "pihinu" }, { "english": "60", "dagbani": "pihiyɔbu" }, { "english": "70", "dagbani": "pihiyɔpɔin" }, { "english": "twenty-two", "dagbani": "pisi ni ayi" }, { "english": "thirty", "dagbani": "pihita" }, { "english": "forty", "dagbani": "pihinahi" }, { "english": "fifty", "dagbani": "pihinu" }, { "english": "sixty", "dagbani": "pihiyɔbu" }, { "english": "seventy", "dagbani": "pihiyɔpɔin" }, { "english": "eighty", "dagbani": "pihinii" }, { "english": "ninety", "dagbani": "pihiwai, pihiwɛi" }, { "english": "ninety-eight", "dagbani": "kɔbigaayika" }, { "english": "ninety-nine", "dagbani": "kɔbigayinika" }, { "english": "hundred", "dagbani": "kɔbiga" }, { "english": "one hundred and numeral", "dagbani": "kɔɣim-[num]" }, { "english": "one hundred and ten", "dagbani": "kɔɣimpia" }, { "english": "one hundred and fifty", "dagbani": "kɔɣimpihinu" }, { "english": "two hundred", "dagbani": "kɔbisiyi" }, { "english": "numeral hundreds", "dagbani": "kɔbisi-[num]" }, { "english": "eight hundred", "dagbani": "kɔbisinii" }, { "english": "thousand/s", "dagbani": "tuhili/tusa" }, { "english": "three thousand", "dagbani": "tus'ata" }, { "english": "three thousand", "dagbani": "tus'ata" }, { "english": "19", "dagbani": "pisi" }, { "english": "twenty, one is not there", "dagbani": "pii ni awǫi" }, { "english": "99", "dagbani": "pisiyinika" }, { "english": "absent, to be", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "abandoned farm", "dagbani": "gbansɔɣu" }, { "english": "absent, to be ~", "dagbani": "ka" }, { "english": "abate", "dagbani": "vuui" }, { "english": "absent from, to be", "dagbani": "ŋɔhigi" }, { "english": "abattoir", "dagbani": "mahawuta" }, { "english": "absent-mindedness", "dagbani": "suhuʒia" }, { "english": "abdomen (lower)", "dagbani": "saɣiŋga" }, { "english": "absolute", "dagbani": "'mulinli" }, { "english": "abhorrence", "dagbani": "nyi^nyirigu" }, { "english": "absolutely", "dagbani": "ha" }, { "english": "ability", "dagbani": "niŋsim" }, { "english": "absorb", "dagbani": "nyaŋsim" }, { "english": "abstain from", "dagbani": "che" }, { "english": "abundance", "dagbani": "bayaana" }, { "english": "abstain from", "dagbani": "che" }, { "english": "abstain from", "dagbani": "yiko" }, { "english": "abstain from", "dagbani": "taɣisi" }, { "english": "abstain from", "dagbani": "chihi" }, { "english": "ablaze, to be", "dagbani": "taai" }, { "english": "abundance", "dagbani": "bayaana" }, { "english": "able (esp. in past - see tooi ), to be", "dagbani": "nyaŋ" }, { "english": "abundant(ly)", "dagbani": "pam" }, { "english": "able to, to be", "dagbani": "tooi" }, { "english": "abundant, common, to be", "dagbani": "yam" }, { "english": "ablution", "dagbani": "aliwalla" }, { "english": "abundant, multiple, prosperous", "dagbani": "tali" }, { "english": "abnormality, monstrosity", "dagbani": "ʒinani" }, { "english": "abundant, plenty", "dagbani": "'nɛɣu" }, { "english": "abominate", "dagbani": "nyiri" }, { "english": "abundant, to be", "dagbani": "yɛrigi" }, { "english": "abomination", "dagbani": "turata" }, { "english": "abundantly, exceptionally, very much", "dagbani": "aligaya" }, { "english": "aborigine", "dagbani": "nayiliga" }, { "english": "aborigine", "dagbani": "tiŋbuli" }, { "english": "abundantly, exceptionally, very much", "dagbani": "aligaya" }, { "english": "aborigine", "dagbani": "nayiliga" }, { "english": "aborigine", "dagbani": "tiŋbuli" }, { "english": "abuse", "dagbani": "firimiinsi" }, { "english": "abuse", "dagbani": "tawafi" }, { "english": "abortion", "dagbani": "bikpaɣibu" }, { "english": "abortion, perform an ~", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "abuse (n.)", "dagbani": "ansarisimalibo" }, { "english": "abound (of grass or fruit)", "dagbani": "fihim" }, { "english": "abuse (verbally)", "dagbani": "tu" }, { "english": "abuse. insults", "dagbani": "tuturi" }, { "english": "about (say/think ~)", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "abusiveness", "dagbani": "nintubo" }, { "english": "about to", "dagbani": "saɣi" }, { "english": "abusive person", "dagbani": "ninvuɣutura" }, { "english": "about to, to be ~", "dagbani": "ye" }, { "english": "abusive words", "dagbani": "zilima" }, { "english": "above", "dagbani": "zilinli" }, { "english": "above", "dagbani": "saazuɣu" }, { "english": "about to, to be ~", "dagbani": "ye" }, { "english": "abusive words", "dagbani": "zilima" }, { "english": "above", "dagbani": "saazuɣu" }, { "english": "acacia", "dagbani": "zuɣusaa" }, { "english": "acacia", "dagbani": "akasia" }, { "english": "abrade", "dagbani": "laligi" }, { "english": "abscess", "dagbani": "goo" }, { "english": "acacia, thorn-tree", "dagbani": "gɔtia" }, { "english": "acacia tree [sp.]", "dagbani": "gbanzabigoo" }, { "english": "accelerate", "dagbani": "yolisi" }, { "english": "absence", "dagbani": "kalinsi" }, { "english": "absence of ..., in the ~", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "accept (a command, instruction)", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "accept (a fact, opinion - not accept a gift)", "dagbani": "deei" }, { "english": "adhesive", "dagbani": "saɣi" }, { "english": "accept (a fact, opinion - not accept a gift)", "dagbani": "saɣi" }, { "english": "acquainted with, to be", "dagbani": "sali" }, { "english": "accept (fact or procedure)", "dagbani": "deei" }, { "english": "acquainted with, to be ~", "dagbani": "mili" }, { "english": "acceptable", "dagbani": "kpaɣa" }, { "english": "acquainted with, used to, to be ~", "dagbani": "saligi" }, { "english": "accept with delight", "dagbani": "bibi" }, { "english": "acquittal", "dagbani": "yɛlimaŋli" }, { "english": "accept with delight", "dagbani": "bibigi" }, { "english": "accessible, render sth. ~", "dagbani": "vii" }, { "english": "accident", "dagbani": "barina" }, { "english": "accident", "dagbani": "naŋgbantom" }, { "english": "accident", "dagbani": "nakpaa" }, { "english": "acre (part of ~)", "dagbani": "loo" }, { "english": "across", "dagbani": "saŋgali" }, { "english": "across", "dagbani": "sarati" }, { "english": "accommodation place 'house for going into'", "dagbani": "yilikpɛrili" }, { "english": "across", "dagbani": "saŋgali" }, { "english": "across", "dagbani": "sarati" }, { "english": "accommodation place 'house for going into'", "dagbani": "yilikpɛrili" }, { "english": "accompany", "dagbani": "biɛli" }, { "english": "accompany", "dagbani": "doli" }, { "english": "accompany", "dagbani": "pe" }, { "english": "accountant", "dagbani": "akunta" }, { "english": "accounting", "dagbani": "kunta" }, { "english": "accounting", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "account of, on", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "accumulate things", "dagbani": "gbulim" }, { "english": "accuse", "dagbani": "dalindi" }, { "english": "accuse", "dagbani": "fiɣisi" }, { "english": "accuse (legal)", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "accuse, charge (legally)", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "accuse falsely", "dagbani": "chom" }, { "english": "acha grass, false", "dagbani": "kpiŋkpaŋgɔŋ" }, { "english": "acha grass, fonio, 'hungry-grass/rice'", "dagbani": "kabiga" }, { "english": "ache", "dagbani": "mii" }, { "english": "ache", "dagbani": "yaai" }, { "english": "ache, pain", "dagbani": "yaali" }, { "english": "acha grass, fonio, 'hungry-grass/rice'", "dagbani": "kabiga" }, { "english": "ache", "dagbani": "mii" }, { "english": "ache", "dagbani": "yaai" }, { "english": "ache, pain [n.]", "dagbani": "yaali" }, { "english": "acid, an acid smell", "dagbani": "fihim" }, { "english": "ackee-apple fruit", "dagbani": "kpihili" }, { "english": "ackee-apple tree", "dagbani": "kpihiga" }, { "english": "acne", "dagbani": "dakolizini" }, { "english": "acquaintance", "dagbani": "nimbaŋda" }, { "english": "02/01/2015", "dagbani": "duli" }, { "english": "acquaintance", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "across, bring sth. ~", "dagbani": "duhi" }, { "english": "act, dramatize", "dagbani": "kpɛri" }, { "english": "act as a midwife", "dagbani": "dɔɣisi" }, { "english": "action", "dagbani": "niŋsim" }, { "english": "active", "dagbani": "daha" }, { "english": "active", "dagbani": "yaya" }, { "english": "active, lively", "dagbani": "ya" }, { "english": "active, to be", "dagbani": "tula" }, { "english": "active, to be", "dagbani": "valima" }, { "english": "activities", "dagbani": "malibu" }, { "english": "activities", "dagbani": "yɛliniŋda" }, { "english": "activity", "dagbani": "niŋsim" }, { "english": "active, to be", "dagbani": "tula" }, { "english": "active, to be", "dagbani": "valima" }, { "english": "activities", "dagbani": "malibu" }, { "english": "activities (pl.)", "dagbani": "yɛliniŋda" }, { "english": "activity", "dagbani": "niŋsim" }, { "english": "acts (pl.)", "dagbani": "tuntumsa" }, { "english": "actually", "dagbani": "ashee" }, { "english": "ptc.", "dagbani": "shiri" }, { "english": "Adam's apple", "dagbani": "kukoli" }, { "english": "accustomed", "dagbani": "miili" }, { "english": "accustomed to, to be ~", "dagbani": "mili" }, { "english": "accustomed (n.)", "dagbani": "eka" }, { "english": "accustomed (n.)", "dagbani": "lɔŋgbɔɣu" }, { "english": "add", "dagbani": "pahi" }, { "english": "addiction", "dagbani": "zɔraba" }, { "english": "addiction (n.)", "dagbani": "zuɣulɛm" }, { "english": "addition, be, do sth. in", "dagbani": "pahi" }, { "english": "addition, to be/so in", "dagbani": "pani" }, { "english": "addle (as eggs under a sitting hen)", "dagbani": "poli" }, { "english": "address, lecture", "dagbani": "fasara" }, { "english": "adequate, good enough for, to be", "dagbani": "saɣi" }, { "english": "adhesive", "dagbani": "dabidabi" }, { "english": "adhesive (adj.)", "dagbani": "'dabisili" }, { "english": "adequate, good enough for, to be", "dagbani": "saɣi" }, { "english": "adhesive", "dagbani": "dabidabi" }, { "english": "adhesive", "dagbani": "dabisili" }, { "english": "adhesive", "dagbani": "tabinli" }, { "english": "adhesive, glue", "dagbani": "gulu" }, { "english": "after-birth", "dagbani": "tolana" }, { "english": "adjacent to, to be", "dagbani": "tabili" }, { "english": "afterbirth (of animal)", "dagbani": "zoli" }, { "english": "adjust price", "dagbani": "barika" }, { "english": "after-birth (of humans)", "dagbani": "yoli" }, { "english": "adoption", "dagbani": "zuɣulɛm" }, { "english": "afterbirths", "dagbani": "nanima" }, { "english": "adornments, fashions", "dagbani": "nachintɛri" }, { "english": "afternoon", "dagbani": "wuliŋa" }, { "english": "adult", "dagbani": "wuntaŋa" }, { "english": "adult", "dagbani": "nira" }, { "english": "adult", "dagbani": "wuntaŋ^ŋmalli" }, { "english": "adult (female)", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "adult (female)", "dagbani": "zaawunpolli" }, { "english": "adulterer", "dagbani": "zinalana" }, { "english": "adulterer", "dagbani": "zinaniŋda" }, { "english": "afterward", "dagbani": "na" }, { "english": "adulterous man", "dagbani": "dagɔrili" }, { "english": "afterwards", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "adultery", "dagbani": "zina" }, { "english": "again", "dagbani": "maam" }, { "english": "again", "dagbani": "zuna" }, { "english": "again", "dagbani": "maan" }, { "english": "adultery, fornication", "dagbani": "dagɔrisigu" }, { "english": "advance, take shape (of work)", "dagbani": "kolim" }, { "english": "adventure", "dagbani": "viri" }, { "english": "advice", "dagbani": "ziliŋkom" }, { "english": "advice", "dagbani": "zilinkom" }, { "english": "advisor", "dagbani": "saawaralana" }, { "english": "advisor", "dagbani": "saawarimaana" }, { "english": "adze", "dagbani": "adzes" }, { "english": "adult (female)", "dagbani": "'kurugu" }, { "english": "adulterer", "dagbani": "zinalana" }, { "english": "afternoon, in the", "dagbani": "wuntaŋni" }, { "english": "afternoon, in the", "dagbani": "zinniŋda" }, { "english": "afternoon, late", "dagbani": "zaawun^yuŋ" }, { "english": "adulterous woman", "dagbani": "pagɔrili" }, { "english": "adultery", "dagbani": "zina" }, { "english": "again", "dagbani": "maam" }, { "english": "again", "dagbani": "zuna" }, { "english": "again", "dagbani": "maan" }, { "english": "again", "dagbani": "yaha" }, { "english": "advance, take shape", "dagbani": "kolim" }, { "english": "adventure", "dagbani": "viri" }, { "english": "advice", "dagbani": "ziliŋkom" }, { "english": "advice", "dagbani": "zilinkom" }, { "english": "advisor", "dagbani": "saawaralana" }, { "english": "advisor", "dagbani": "saawarimaana" }, { "english": "adze", "dagbani": "adzes" }, { "english": "advice", "dagbani": "ziliŋkom" }, { "english": "advice", "dagbani": "zilinkom" }, { "english": "advisor", "dagbani": "saawaralana" }, { "english": "advisor", "dagbani": "saawarimaana" }, { "english": "adze", "dagbani": "lɛbila" }, { "english": "again, also", "dagbani": "lahi" }, { "english": "again, also", "dagbani": "lan" }, { "english": "again, to do...", "dagbani": "maali" }, { "english": "against sb., to do~", "dagbani": "ti" }, { "english": "against sth. / sb.", "dagbani": "jɛndi" }, { "english": "agama, female ~ lizard", "dagbani": "bannyaŋ" }, { "english": "agama lizard", "dagbani": "baŋa" }, { "english": "agate, a type of jewel", "dagbani": "agɛt" }, { "english": "aerial yam", "dagbani": "firiginli" }, { "english": "age, epoch", "dagbani": "ʒiɛmani" }, { "english": "aeroplane", "dagbani": "yiɣirigu" }, { "english": "agedness", "dagbani": "kpamdi" }, { "english": "aeroplane [Br.]", "dagbani": "aleepile" }, { "english": "agent, servant", "dagbani": "bidira" }, { "english": "aeroplane", "dagbani": "yiɣirigu" }, { "english": "agedness", "dagbani": "kpamdi" }, { "english": "aeroplane [Br.]", "dagbani": "aleepile" }, { "english": "agent, servant", "dagbani": "bidira" }, { "english": "affect/overcome sb.", "dagbani": "du" }, { "english": "affirm", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "affliction", "dagbani": "muzaaba" }, { "english": "affliction", "dagbani": "yɛya" }, { "english": "agile, light, thin", "dagbani": "nyaŋilaŋ" }, { "english": "agile, quick", "dagbani": "valiŋga" }, { "english": "afford", "dagbani": "nyaŋ" }, { "english": "agile, to be", "dagbani": "valima" }, { "english": "Africa", "dagbani": "Afirika" }, { "english": "agility", "dagbani": "valiŋ" }, { "english": "African person, 'black-skin'", "dagbani": "gbansabinli" }, { "english": "agitate", "dagbani": "dam" }, { "english": "after, positionally", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "agree", "dagbani": "naai" }, { "english": "afterbirth", "dagbani": "dɔɣinto" }, { "english": "agree, be consistent", "dagbani": "saɣi" }, { "english": "agree, be consistent", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "agree", "dagbani": "naai" }, { "english": "afterbirth", "dagbani": "dɔɣinto" }, { "english": "agree, be consistent", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "altar", "dagbani": "ne" }, { "english": "agree, be consistent", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "agreement", "dagbani": "naŋgban^yini" }, { "english": "all", "dagbani": "naŋgbanyintali" }, { "english": "agreement (secret)", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "Allah", "dagbani": "Naawuni" }, { "english": "agriculture", "dagbani": "koli" }, { "english": "alleluia", "dagbani": "haliluya" }, { "english": "agriculture, cultivating, farming", "dagbani": "kɔbu" }, { "english": "alleviate", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "alleviation", "dagbani": "faako" }, { "english": "allow (sb. do sth.)", "dagbani": "che" }, { "english": "allowance for food, 'chop money'", "dagbani": "kaŋkpaɣila" }, { "english": "allow (sb. to do sth.)", "dagbani": "kankpaɣila" }, { "english": "allowance for food", "dagbani": "kaŋkpaɣila" }, { "english": "chop money", "dagbani": "kaŋkpaɣila" }, { "english": "Aha! (gloating cry)", "dagbani": "yɛwaa" }, { "english": "ahead", "dagbani": "tooni" }, { "english": "all right, OK", "dagbani": "to" }, { "english": "aid", "dagbani": "kunzoo" }, { "english": "all things", "dagbani": "binshɛɣukam" }, { "english": "aid by advancing money or goods", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "air", "dagbani": "pɔhim" }, { "english": "airplane [Am.]", "dagbani": "aleepile" }, { "english": "airport", "dagbani": "alepile-paachi" }, { "english": "Almighty", "dagbani": "Zallakudura" }, { "english": "Almighty, High God of Pagans", "dagbani": "Naawuni" }, { "english": "ajar", "dagbani": "kaɣi" }, { "english": "airport", "dagbani": "alepile-paachi" }, { "english": "Almighty, High God of Pagans", "dagbani": "Naawuni" }, { "english": "ajar", "dagbani": "kaɣi" }, { "english": "almond", "dagbani": "alimɔnd" }, { "english": "ajar, half-closed, to keep sth. ~", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "alms", "dagbani": "sara" }, { "english": "Akan person", "dagbani": "Kambɔŋa" }, { "english": "akara", "dagbani": "kooshe" }, { "english": "alarum", "dagbani": "panpantua" }, { "english": "albino", "dagbani": "zabiga" }, { "english": "albino person", "dagbani": "boliŋga" }, { "english": "albumen", "dagbani": "galipiɛlli" }, { "english": "alcoholic drink", "dagbani": "dam" }, { "english": "alcoholic drink [type], schnapps", "dagbani": "bɔrinsa" }, { "english": "alert, to be", "dagbani": "valima" }, { "english": "alien", "dagbani": "saani" }, { "english": "alien", "dagbani": "tinduli" }, { "english": "alien, illegitimate children", "dagbani": "tinzunbihi" }, { "english": "alien, odd, irregular", "dagbani": "'yaɣu" }, { "english": "tinduli", "dagbani": "alien, illegitimate children" }, { "english": "tinzunbihi", "dagbani": "alien, odd, irregular" }, { "english": "'yaɣu", "dagbani": "alight" }, { "english": "sheei", "dagbani": "alight, get down" }, { "english": "siɣi", "dagbani": "alight on" }, { "english": "du", "dagbani": "alight" }, { "english": "bara", "dagbani": "alms, \"food or meat given to children as ~\"" }, { "english": "yɛrayɛra", "dagbani": "alms-request in Ramadhan" }, { "english": "tiila", "dagbani": "aloes" }, { "english": "aloosi", "dagbani": "alone" }, { "english": "kɔŋko", "dagbani": "alone" }, { "english": "ko", "dagbani": "alone" }, { "english": "Alfa", "dagbani": "alpha" }, { "english": "Omɛga", "dagbani": "alpha" }, { "english": "bachi", "dagbani": "alphabet" }, { "english": "pun", "dagbani": "already" }, { "english": "gba", "dagbani": "also" }, { "english": "mi5", "dagbani": "also, again" }, { "english": "lahi", "dagbani": "also" }, { "english": "lan", "dagbani": "also" }, { "english": "bimbini", "dagbani": "altar" }, { "english": "be", "dagbani": "alive, to be" }, { "english": "nti", "dagbani": "alter" }, { "english": "altar", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "alive, to be", "dagbani": "be" }, { "english": "although", "dagbani": "dee" }, { "english": "and you", "dagbani": "kaa" }, { "english": "altogether", "dagbani": "wuliwuli" }, { "english": "anger", "dagbani": "suhuyiɣisili" }, { "english": "alum", "dagbani": "sujee" }, { "english": "angel", "dagbani": "malaika" }, { "english": "aluminium", "dagbani": "samafuu" }, { "english": "anguish", "dagbani": "niŋgbunzabili" }, { "english": "animal", "dagbani": "biŋkɔbigu" }, { "english": "animal-herder", "dagbani": "biŋkɔbigula" }, { "english": "amass, assemble sth.", "dagbani": "nahi" }, { "english": "amazement", "dagbani": "alahaziba" }, { "english": "animal-herding, shepherd-work", "dagbani": "biŋkɔbigulibo" }, { "english": "always", "dagbani": "kul" }, { "english": "animal-herder", "dagbani": "biŋkɔbigula" }, { "english": "amazement", "dagbani": "alahaziba" }, { "english": "animal-herding, shepherd-work", "dagbani": "biŋkɔbigulibo" }, { "english": "ambling pace (horse)", "dagbani": "guruma" }, { "english": "animal's fat", "dagbani": "biŋkpam" }, { "english": "Amen", "dagbani": "ami" }, { "english": "amethyst, a type of jewel", "dagbani": "amɛtisit" }, { "english": "animal's lower leg", "dagbani": "bimbee" }, { "english": "animal [sp.]", "dagbani": "baliga" }, { "english": "a mishap", "dagbani": "gamu" }, { "english": "amniotic sac", "dagbani": "kɔsurigu" }, { "english": "ampesi", "dagbani": "buhili" }, { "english": "amputate", "dagbani": "fibigi" }, { "english": "amulet", "dagbani": "sabili" }, { "english": "ankle, instep", "dagbani": "napɔnchee" }, { "english": "bangle (armlet)", "dagbani": "buhili" }, { "english": "scrape", "dagbani": "buusa" }, { "english": "joint", "dagbani": "jinjini" }, { "english": "amputate", "dagbani": "fibigi" }, { "english": "amulet", "dagbani": "sabili" }, { "english": "ankle", "dagbani": "napɔnchee" }, { "english": "anklet with bells", "dagbani": "chɛbisa" }, { "english": "annoyance", "dagbani": "sujee" }, { "english": "annoying, painful thing", "dagbani": "putaali" }, { "english": "anoint", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "amulet for the arm or leg", "dagbani": "kani" }, { "english": "ancestor (female)", "dagbani": "yabipaɣa" }, { "english": "ancestor, male", "dagbani": "yabidoo" }, { "english": "ancestral custom", "dagbani": "daŋkali" }, { "english": "ancestral home", "dagbani": "yabiyili" }, { "english": "ancestry", "dagbani": "yaaŋkurigu" }, { "english": "ancient times", "dagbani": "tuŋkurisili" }, { "english": "and", "dagbani": "amsa" }, { "english": "amuse a child", "dagbani": "yaɣili" }, { "english": "ancestor", "dagbani": "yaba" }, { "english": "scrape", "dagbani": "garigi" }, { "english": "and", "dagbani": "amsa" }, { "english": "garigi", "dagbani": "amuse a child" }, { "english": "yaba", "dagbani": "ancestor" }, { "english": "ve", "dagbani": "vie" }, { "english": "kaa", "dagbani": "amulet, protective 'medicine'" }, { "english": "amulets", "dagbani": "gurima" }, { "english": "napɔŋkpuɣiligu", "dagbani": "amulets" }, { "english": "labisi", "dagbani": "amulets" }, { "english": "saɣi", "dagbani": "answer, to respond (to a call)" }, { "english": "naam", "dagbani": "answer to a call" }, { "english": "guluŋgua", "dagbani": "ant" }, { "english": "muli", "dagbani": "antelopes" }, { "english": "woldibisi", "dagbani": "antelopes" }, { "english": "bambua", "dagbani": "antelope [sp.]" }, { "english": "kparibudibiga", "dagbani": "antelope [sp.]" }, { "english": "ka", "dagbani": "antelope [sp.]" }, { "english": "saŋgunli", "dagbani": "antelope [sp.]" }, { "english": "mini", "dagbani": "antelope [sp.]" }, { "english": "saŋkpaliŋ", "dagbani": "antelope [sp.]" }, { "english": "ni", "dagbani": "antelope [sp.]" }, { "english": "valiga", "dagbani": "antelope [sp.]" }, { "english": "walidibiga", "dagbani": "antelope [sp.]" }, { "english": "shɛli", "dagbani": "any" }, { "english": "molifu", "dagbani": "antelope[sp.]" }, { "english": "so", "dagbani": "anybody, somebody" }, { "english": "approach", "dagbani": "walidibiga" }, { "english": "any", "dagbani": "shɛli" }, { "english": "antelope [sp.]", "dagbani": "molifu" }, { "english": "anybody, somebody", "dagbani": "so" }, { "english": "antelope [sp.], western (Senegal) hartebeest", "dagbani": "zɔbuŋa" }, { "english": "any people", "dagbani": "shɛba" }, { "english": "anything", "dagbani": "binshɛɣu" }, { "english": "antelope [sp.], young male", "dagbani": "saŋkpaliŋdibga" }, { "english": "ant-hill", "dagbani": "binshɛɣukam" }, { "english": "anthill", "dagbani": "guliyili" }, { "english": "indef.", "dagbani": "'shɛɣu" }, { "english": "apart, apart from, aside, in addition to", "dagbani": "nangam" }, { "english": "anthrax", "dagbani": "nantoo" }, { "english": "apart, to be far ~", "dagbani": "danigi" }, { "english": "apex (of conical roof)", "dagbani": "mɔpili^nyua" }, { "english": "livelihood, gains, commerce, trade, marketing", "dagbani": "bomma" }, { "english": "a bomb", "dagbani": "bompu" }, { "english": "a bundle", "dagbani": "bɔndili" }, { "english": "food prepared with flour rolled into a ball", "dagbani": "bɔndo" }, { "english": "what.s?", "dagbani": "bɔnima" }, { "english": "what.sqlrmof people ...?", "dagbani": "bɔnima" }, { "english": "failure", "dagbani": "bɔ-n-kɔŋ" }, { "english": "failure", "dagbani": "bo" }, { "english": "failure", "dagbani": "bɔnkɔŋ" }, { "english": "spendthrift", "dagbani": "bo-nti-lɔbi" }, { "english": "spendthrift", "dagbani": "bo" }, { "english": "a forest", "dagbani": "bɔŋ" }, { "english": "If they called to each other and came out to make a systematic division of the bush for firing, this would not cause destruction.", "dagbani": "Bɛ daa yi mooni la taba n-yiri na, n-ti pirigiri mɔɣu maa bɔŋ bɔŋ n-nyora ka di ku tahi saɣiŋgu na." }, { "english": "circumcision 'forest'", "dagbani": "bɔŋ" }, { "english": "dense plantation of trees; an area set aside for the rite of", "dagbani": "bɔŋ" }, { "english": "a crowd, large number", "dagbani": "bɔŋ" }, { "english": "a flock of guineafowl", "dagbani": "kpan' bɔŋ" }, { "english": "'cohort', regiment, military unit", "dagbani": "bɔŋ" }, { "english": "the soldiers they call the Italians' regiment", "dagbani": "tɔbbi’ shɛb’ bɛ ni daa booni Italinim’ Bɔŋ la" }, { "english": "that (is)", "dagbani": "bɔŋo" }, { "english": "this/that/it is", "dagbani": "mbala" }, { "english": "is that", "dagbani": "m+bala" }, { "english": "This", "dagbani": "O falidir’ la m-bɔŋɔ na" }, { "english": "here is his heir.", "dagbani": "A ni yɛn kana ti paai shɛli tariga n-yɛn bɔŋɔ; di tirisi tooni." }, { "english": "Thus far will you come and no further.", "dagbani": "Lit: the boundary which you will reach to will be this, don't go on further." }, { "english": "here I am (response to call)", "dagbani": "mani m-bɔŋo" }, { "english": "Here I am.", "dagbani": "Mani m-bɔŋɔ" }, { "english": "(question) ... on earth is this?", "dagbani": "n-lee bɔŋɔ?" }, { "english": "So who on", "dagbani": "Ka banima n-lee bɔŋɔ?" }, { "english": "earth are these fellows?", "dagbani": "Ti bali kparibu ma?" }, { "english": "bala; ŋɔ; dimbɔŋɔ; ŋumbɔŋɔ.", "dagbani": "Dalim: bala; ŋɔ; dimbɔŋɔ; ŋumbɔŋɔ." }, { "english": "tract of swamp having white soil", "dagbani": "bɔpiɛligu" }, { "english": "'desert'", "dagbani": "Note" }, { "english": "'plains of'", "dagbani": "SC" }, { "english": "Moses went from the Plains of Moab.", "dagbani": "Musa daa yi Mɔab bɔpiɛligu maa ni" }, { "english": "this causes lack of rain and desertification.", "dagbani": "di zuɣu tahiri ... saa kalinsi ni bopiɛligu na" }, { "english": "plantain", "dagbani": "bɔrade" }, { "english": "cassava", "dagbani": "banchi" }, { "english": "yams", "dagbani": "nyuya" }, { "english": "rice", "dagbani": "shinkaafa" }, { "english": "Synonym: plantain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "Synonym: plantain", "dagbani": "ayaba" }, { "english": "Synonym: plantain", "dagbani": "maŋkani" }, { "english": "to muddy the water", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "to dirty the water", "dagbani": "bɔri kom" }, { "english": "It is dirty.", "dagbani": "Di bɔriya." }, { "english": "You dirty the water I drink.", "dagbani": "A bɔriti la kom m-bahir' ma na." }, { "english": "indirect way of saying that the Yaa Naa has died", "dagbani": "kom bɔriya" }, { "english": "to confuse the issue", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "apart, to be far", "dagbani": "danigi" }, { "english": "apex (of conical roof)", "dagbani": "mɔpili^nyua" }, { "english": "apology on behalf of another", "dagbani": "sandaani" }, { "english": "anthrax boil or cow boil", "dagbani": "saŋkpani" }, { "english": "Antichrist", "dagbani": "Masiachihira" }, { "english": "apostleship", "dagbani": "tumotali" }, { "english": "anticipate, do sth. first", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "apostolate", "dagbani": "timsim" }, { "english": "antimony", "dagbani": "chilinchi" }, { "english": "apparition", "dagbani": "ʒii" }, { "english": "ant [sp.]", "dagbani": "baɣabaɣa" }, { "english": "appeal court", "dagbani": "haliya" }, { "english": "appealing, attractive", "dagbani": "kɔrisi" }, { "english": "appear", "dagbani": "puhi" }, { "english": "appealing, attractive", "dagbani": "kɔrisi" }, { "english": "appear", "dagbani": "puhi" }, { "english": "appear", "dagbani": "guli" }, { "english": "appear", "dagbani": "salinsaa" }, { "english": "appear", "dagbani": "silimiŋa" }, { "english": "appear", "dagbani": "tambiɛtoo" }, { "english": "appear", "dagbani": "tikuliŋkua" }, { "english": "ant [sp.] (small, biting)", "dagbani": "tamalichiriga" }, { "english": "anus", "dagbani": "gbinvoli" }, { "english": "anvil", "dagbani": "du" }, { "english": "anvil", "dagbani": "nyi" }, { "english": "anvil", "dagbani": "guliŋgua" }, { "english": "anvil", "dagbani": "gurigurilo" }, { "english": "anvil", "dagbani": "tumo" }, { "english": "anvil", "dagbani": "yi" }, { "english": "appear, come out (stars)", "dagbani": "peei" }, { "english": "appearance", "dagbani": "kɔtomsi" }, { "english": "appearance", "dagbani": "ŋmahiŋgbana" }, { "english": "appearance, form", "dagbani": "shifa" }, { "english": "appearance, looks", "dagbani": "biɛhigu" }, { "english": "appearance, nature", "dagbani": "zaɣa" }, { "english": "appearance, nature", "dagbani": "nyiriga" }, { "english": "appear partially", "dagbani": "nyili" }, { "english": "appear partially", "dagbani": "nyirivɔɣu" }, { "english": "appetising", "dagbani": "kirisi" }, { "english": "appetising", "dagbani": "baula" }, { "english": "appetite", "dagbani": "dimma" }, { "english": "appear partially", "dagbani": "nyili" }, { "english": "appetising", "dagbani": "kirisi" }, { "english": "appetite", "dagbani": "dimma" }, { "english": "anvil-stone", "dagbani": "sataŋa" }, { "english": "applause", "dagbani": "nupuɣu" }, { "english": "apple", "dagbani": "apil" }, { "english": "anvilstone", "dagbani": "shɛtaŋkuɣili" }, { "english": "apply powder", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "anxious, to be", "dagbani": "jiɣi" }, { "english": "appoint", "dagbani": "leei" }, { "english": "anxious, to be ~ ", "dagbani": "jiɣinda" }, { "english": "appointed, laid down", "dagbani": "zali" }, { "english": "appropriate behavior", "dagbani": "nirilim" }, { "english": "approximately", "dagbani": "kaman" }, { "english": "art", "dagbani": "baŋsim" }, { "english": "approximate to", "dagbani": "pɔɣili" }, { "english": "approximately", "dagbani": "kaman" }, { "english": "art", "dagbani": "baŋsim" }, { "english": "approximate to", "dagbani": "pɔɣili" }, { "english": "artery", "dagbani": "ʒisoli" }, { "english": "Arab", "dagbani": "Laribu" }, { "english": "Arabia, Arab country/countries", "dagbani": "Laribu" }, { "english": "archer", "dagbani": "peentɔra" }, { "english": "archers", "dagbani": "piɛntɔriba" }, { "english": "archery charm", "dagbani": "chibili" }, { "english": "area", "dagbani": "gbandaa" }, { "english": "arthritis, swelling in the joints", "dagbani": "kambɔŋgbara" }, { "english": "article for sale", "dagbani": "daguli" }, { "english": "as", "dagbani": "ka" }, { "english": "adv. as", "dagbani": "shɛm" }, { "english": "as, like", "dagbani": "kaman" }, { "english": "as", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "as for ..., also, for his/her part", "dagbani": "ŋuna" }, { "english": "as for ..., also, for their part", "dagbani": "bɛna" }, { "english": "ashamed (~ person)", "dagbani": "vidira" }, { "english": "as for ..., also, for their part", "dagbani": "bɛna" }, { "english": "area, zone", "dagbani": "gbandaa" }, { "english": "ashamed (~ person)", "dagbani": "vidira" }, { "english": "area where the shrine is located", "dagbani": "buɣili" }, { "english": "ashamed, making someone ~", "dagbani": "vidihibo" }, { "english": "arena of conflict, battle-line", "dagbani": "gɔɣu" }, { "english": "Ashanti/Akan/Southern customs, lifestyle", "dagbani": "Kambɔnsili" }, { "english": "argument", "dagbani": "naŋgbankpeeni" }, { "english": "arid /bare land", "dagbani": "tintani" }, { "english": "arm", "dagbani": "tampiligim" }, { "english": "armour", "dagbani": "bɔɣu" }, { "english": "ashes", "dagbani": "nuu" }, { "english": "ashes after smoking meat", "dagbani": "kaliŋ" }, { "english": "Asian, Lebanese person", "dagbani": "Kɔtachi" }, { "english": "armourbearer", "dagbani": "gbɔɣinɔʒira" }, { "english": "armpit", "dagbani": "gbɔɣino" }, { "english": "gbɔɣino", "dagbani": "Asian, Lebanese person" }, { "english": "Kɔtachi", "dagbani": "armourbearer" }, { "english": "gbɔɣinɔʒira", "dagbani": "armpit" }, { "english": "Kambɔŋa", "dagbani": "Ashanti person" }, { "english": "bɔɣipuuni", "dagbani": "aside (move ~, stand ~, push ~)" }, { "english": "tirisi", "dagbani": "aside, apart, apart from, in addition to" }, { "english": "bɔɣulɔŋu", "dagbani": "aside" }, { "english": "nangam", "dagbani": "apart, apart from, in addition to" }, { "english": "dagalia", "dagbani": "arm ring (wooden)" }, { "english": "lugilini", "dagbani": "aside, off to the side" }, { "english": "kaai", "dagbani": "around" }, { "english": "juhi", "dagbani": "aside put sth. ~" }, { "english": "duui", "dagbani": "arouse emotion, desire" }, { "english": "bɔhi", "dagbani": "ask (a question)" }, { "english": "mali", "dagbani": "arrange" }, { "english": "gbeeli", "dagbani": "askance" }, { "english": "taɣisi", "dagbani": "arrange, to ~" }, { "english": "suhi", "dagbani": "ask for" }, { "english": "piɛ", "dagbani": "arranged" }, { "english": "gbihi", "dagbani": "asleep" }, { "english": "askance", "dagbani": "gbeeli" }, { "english": "arrange, to ~", "dagbani": "taɣisi" }, { "english": "ask for", "dagbani": "suhi" }, { "english": "arranged", "dagbani": "piɛ" }, { "english": "asleep", "dagbani": "gbihi" }, { "english": "arranged marriage", "dagbani": "paɣipini" }, { "english": "asleep, fall ~", "dagbani": "ʒeei" }, { "english": "arrange in orderly way", "dagbani": "kpilim" }, { "english": "asphalt, bitumen, 'coal-tar'", "dagbani": "kootaali" }, { "english": "arrest easily", "dagbani": "ŋunigi" }, { "english": "arrive", "dagbani": "paai" }, { "english": "arrive", "dagbani": "liri" }, { "english": "assemble", "dagbani": "laɣim" }, { "english": "arrive (time)", "dagbani": "tuui" }, { "english": "Assemblies of God church", "dagbani": "aleluyani" }, { "english": "arrogant", "dagbani": "karimbaandana" }, { "english": "assembly", "dagbani": "zama" }, { "english": "arrogant", "dagbani": "karimbaanima" }, { "english": "assigned", "dagbani": "zali" }, { "english": "narrow", "dagbani": "piɛm" }, { "english": "narrow-shaft", "dagbani": "moliga" }, { "english": "assembly", "dagbani": "zama" }, { "english": "arrogant", "dagbani": "karimbaanima" }, { "english": "assigned", "dagbani": "zali" }, { "english": "narrow", "dagbani": "piɛm" }, { "english": "narrow-shaft", "dagbani": "moliga" }, { "english": "assistance", "dagbani": "kunzoo" }, { "english": "assistance, help", "dagbani": "yolisim" }, { "english": "assistance help", "dagbani": "sɔŋsim" }, { "english": "assist sb. to walk", "dagbani": "diɛhi" }, { "english": "aubergine, 'garden-egg'", "dagbani": "kamli" }, { "english": "associate with", "dagbani": "bali5" }, { "english": "auction", "dagbani": "gbanjɔŋ" }, { "english": "association", "dagbani": "gubili" }, { "english": "audience, people present", "dagbani": "daadam" }, { "english": "assorted stuff", "dagbani": "nyɛma^nyɛma" }, { "english": "aunt", "dagbani": "makpɛma" }, { "english": "assume", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "asthma", "dagbani": "nyomuɣili" }, { "english": "asthma", "dagbani": "piriba" }, { "english": "asthma", "dagbani": "saŋkpanyɔɣu" }, { "english": "aunt", "dagbani": "makpɛma" }, { "english": "assume", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "asthma", "dagbani": "nyomuɣili" }, { "english": "asthma", "dagbani": "piriba" }, { "english": "asthma", "dagbani": "saŋkpanyɔɣu" }, { "english": "authority", "dagbani": "kpamli" }, { "english": "authority", "dagbani": "yiko" }, { "english": "astonish", "dagbani": "gari" }, { "english": "astonish", "dagbani": "zaashee" }, { "english": "astringent, tart (to be)", "dagbani": "garisa" }, { "english": "astrologer", "dagbani": "sa^ŋmaribaŋda" }, { "english": "astronomer", "dagbani": "sa^ŋmaribaŋda" }, { "english": "as usual", "dagbani": "yaa" }, { "english": "at", "dagbani": "ni" }, { "english": "atfarm", "dagbani": "puuni" }, { "english": "athlete", "dagbani": "tizɔra" }, { "english": "athlete's foot", "dagbani": "shinshimi" }, { "english": "atmosphere", "dagbani": "zuɣusaa" }, { "english": "at once", "dagbani": "yim" }, { "english": "attach", "dagbani": "tiri" }, { "english": "attached", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "attached, to be ~", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "attached to, to be", "dagbani": "dabi" }, { "english": "attack", "dagbani": "liri" }, { "english": "attack", "dagbani": "wuɣili" }, { "english": "attached, to be", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "attached to, to be", "dagbani": "dabi" }, { "english": "attack", "dagbani": "liri" }, { "english": "attack", "dagbani": "wuɣili" }, { "english": "authority, responsibility", "dagbani": "fukumsi" }, { "english": "authority, sphere of", "dagbani": "sulinsi" }, { "english": "avaricious person, lover of money", "dagbani": "laɣiyura" }, { "english": "avenger", "dagbani": "biɛribɔhira" }, { "english": "avocado (-pear)", "dagbani": "paya" }, { "english": "avoid", "dagbani": "nim" }, { "english": "avoid something", "dagbani": "lɔɣi" }, { "english": "attempt", "dagbani": "wolisi" }, { "english": "attention", "dagbani": "baɣa" }, { "english": "attention, pay", "dagbani": "gbilisi" }, { "english": "attentively", "dagbani": "chim" }, { "english": "at that time, then", "dagbani": "dinsaha" }, { "english": "attire, costume, vestments", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "attractive", "dagbani": "kɔrisi" }, { "english": "at that time, then", "dagbani": "dinsaha" }, { "english": "attire, costume, vestments", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "attractive", "dagbani": "kɔrisi" }, { "english": "attractive", "dagbani": "yuli" }, { "english": "awake, to be", "dagbani": "ne" }, { "english": "away from a place", "dagbani": "kpaŋa" }, { "english": "awe", "dagbani": "ʒii" }, { "english": "awesome", "dagbani": "binzɔrigu" }, { "english": "awesome", "dagbani": "zɔrigu" }, { "english": "awful, frightening", "dagbani": "zuu" }, { "english": "awl", "dagbani": "piɛmkpaa" }, { "english": "awl", "dagbani": "peenkpaa" }, { "english": "awl", "dagbani": "zaɣa" }, { "english": "awl", "dagbani": "zaŋsim" }, { "english": "awl", "dagbani": "kaɣi" }, { "english": "awl", "dagbani": "miri" }, { "english": "attack suddenly", "dagbani": "bili" }, { "english": "attain to (in size or equality)", "dagbani": "paai" }, { "english": "axe", "dagbani": "kpaŋa" }, { "english": "axe", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "axe-blade", "dagbani": "kpambiɛlim" }, { "english": "axle", "dagbani": "sipindili" }, { "english": "axles", "dagbani": "spindilnima" }, { "english": "aubergine", "dagbani": "nyaadua" }, { "english": "axe-blade", "dagbani": "kpambiɛlim" }, { "english": "axle", "dagbani": "sipindili" }, { "english": "axles", "dagbani": "spindilnima" }, { "english": "aubergine", "dagbani": "nyaadua" }, { "english": "baboon", "dagbani": "kparili" }, { "english": "baby", "dagbani": "bilɛɣu" }, { "english": "bad deeds", "dagbani": "pɔhim" }, { "english": "bad habit", "dagbani": "wunzuli" }, { "english": "babysitter, one who attends babies", "dagbani": "biyola" }, { "english": "bad liquor, poisoned alcohol", "dagbani": "dabiɛɣu" }, { "english": "baby under two weeks old", "dagbani": "kalee" }, { "english": "bad luck", "dagbani": "zuɣubiɛɣu" }, { "english": "bachelor", "dagbani": "dakoli" }, { "english": "bad matters, trouble, disaster", "dagbani": "yɛlibiɛɣu" }, { "english": "bachelor bee", "dagbani": "dimkabishee" }, { "english": "badness", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "badness", "dagbani": "biɛribiɛtali" }, { "english": "bachelorhood", "dagbani": "dakolim" }, { "english": "bachelorhood", "dagbani": "zaɣibiɛtali" }, { "english": "bachelor", "dagbani": "dimkabishee" }, { "english": "badness", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "badness", "dagbani": "biɛribiɛtali" }, { "english": "bachelorhood", "dagbani": "dakolim" }, { "english": "bachelorhood", "dagbani": "zaɣibiɛtali" }, { "english": "bachelorhood", "dagbani": "dakɔtali" }, { "english": "back", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "bad person, sinner", "dagbani": "ninvuɣubiɛɣu" }, { "english": "back (anat.)", "dagbani": "yaaŋa" }, { "english": "bad physical condition, to be in", "dagbani": "zaɣi" }, { "english": "back (lower)", "dagbani": "shee" }, { "english": "bad terms with, to be on", "dagbani": "nyɛrigi" }, { "english": "back, at the ~", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "bad thoughts, evil intentions", "dagbani": "tɛhibiɛri" }, { "english": "backbite", "dagbani": "pɔrisi" }, { "english": "bag", "dagbani": "baaji" }, { "english": "back-biting", "dagbani": "nyaanzum" }, { "english": "backbite", "dagbani": "kpalaŋa" }, { "english": "backbone", "dagbani": "yaaŋkɔbili" }, { "english": "back-fire, do controlled burning of the bush", "dagbani": "N/A" }, { "english": "backbone", "dagbani": "kpalaŋa" }, { "english": "back-fire, do controlled burning of the bush", "dagbani": "yaaŋkɔbili" }, { "english": "bag, small", "dagbani": "kpalambila" }, { "english": "bag, string", "dagbani": "chaaka" }, { "english": "backing", "dagbani": "nyaanzaana" }, { "english": "bail water", "dagbani": "ka" }, { "english": "back of a cloth, wrong side", "dagbani": "nimbiɛɣu" }, { "english": "bake", "dagbani": "she" }, { "english": "back of hand", "dagbani": "nuyɛlli" }, { "english": "baker", "dagbani": "shɛra" }, { "english": "back of house", "dagbani": "guli^nyaaŋa" }, { "english": "baker, bread-maker", "dagbani": "bɔrɔbɔrɔmaana" }, { "english": "backward", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "balance a load on the head", "dagbani": "diŋsi" }, { "english": "backwards", "dagbani": "nyaambibirili" }, { "english": "balanced", "dagbani": "taŋgim" }, { "english": "backwards in direction", "dagbani": "bibirili" }, { "english": "backwards", "dagbani": "nyaambibirili" }, { "english": "balanced", "dagbani": "taŋgim" }, { "english": "backwards in direction", "dagbani": "bibirili" }, { "english": "bald, hairless", "dagbani": "'viɛŋ" }, { "english": "back yard", "dagbani": "guli^nyaaŋa" }, { "english": "baldness", "dagbani": "zuɣikɔɣu" }, { "english": "bad", "dagbani": "'biɛɣu" }, { "english": "bad", "dagbani": "zuɣupalo" }, { "english": "bad", "dagbani": "du4" }, { "english": "bad", "dagbani": "zuɣupolo" }, { "english": "bad", "dagbani": "'fini" }, { "english": "bale of cloth", "dagbani": "kpaale" }, { "english": "bale of cloth", "dagbani": "bolli" }, { "english": "bad, to be", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "bad blood", "dagbani": "sintani" }, { "english": "ball, lump of sth.", "dagbani": "puɣili" }, { "english": "bad character", "dagbani": "wunzuli" }, { "english": "ball of sth.", "dagbani": "bɔrili" }, { "english": "bad child", "dagbani": "biyariga" }, { "english": "bad deed", "dagbani": "tuumbiɛɣu" }, { "english": "bad deed", "dagbani": "yaani" }, { "english": "ball of t.z", "dagbani": "saɣibɔrili" }, { "english": "balloon", "dagbani": "abinfuura" }, { "english": "ball of t.z", "dagbani": "yaani" }, { "english": "balloon", "dagbani": "abinfuura" }, { "english": "ballot-box", "dagbani": "adakabila" }, { "english": "balls, heaps to make ~", "dagbani": "juhi" }, { "english": "basket- and mat-weaving -- split stalks", "dagbani": "zaŋa" }, { "english": "bambara bean", "dagbani": "simkpilli" }, { "english": "bare (as ~ rock)", "dagbani": "nɛli" }, { "english": "bamboo", "dagbani": "ŋɔɣu" }, { "english": "bare, naked, without clothes on", "dagbani": "nɛli" }, { "english": "bare back of a horse", "dagbani": "nyaanzaŋli" }, { "english": "banana", "dagbani": "ŋɔɣu" }, { "english": "barefoot", "dagbani": "napɔnzaŋa" }, { "english": "barefooted", "dagbani": "napɔŋzaŋa" }, { "english": "bandage", "dagbani": "banɛji" }, { "english": "bargain", "dagbani": "saai" }, { "english": "barefooted", "dagbani": "napɔŋzaŋa" }, { "english": "bargain", "dagbani": "saai" }, { "english": "bandage", "dagbani": "banɛji" }, { "english": "bandage, wrapping", "dagbani": "viligu" }, { "english": "banding-metal", "dagbani": "laŋalaŋa" }, { "english": "bandolier", "dagbani": "jina" }, { "english": "bangle", "dagbani": "baŋa" }, { "english": "bangle (of straw)", "dagbani": "jee" }, { "english": "bangle, straw ~", "dagbani": "kukarijee" }, { "english": "bank (financial)", "dagbani": "banchi" }, { "english": "bank (of a river)", "dagbani": "kulinoli" }, { "english": "bank (of lake or river)", "dagbani": "duli" }, { "english": "barge", "dagbani": "baaji" }, { "english": "bark", "dagbani": "paɣiri" }, { "english": "bark (dog does)", "dagbani": "wahi" }, { "english": "bark (of tree)", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "bark, tree-bark", "dagbani": "dapaɣiri" }, { "english": "bark cloth", "dagbani": "buri" }, { "english": "bark-cloth", "dagbani": "buɣu" }, { "english": "bark (of tree)", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "bark", "dagbani": "tipɔɣu" }, { "english": "tree-bark", "dagbani": "dapaɣiri" }, { "english": "bark cloth", "dagbani": "buri" }, { "english": "bark-cloth", "dagbani": "buɣu" }, { "english": "barking dog", "dagbani": "bawahiriga" }, { "english": "bark used medicinally", "dagbani": "kaliwa bihili" }, { "english": "barn for yams", "dagbani": "nyukɔɣu" }, { "english": "barracks", "dagbani": "barichi" }, { "english": "barracks", "dagbani": "baarichi" }, { "english": "bank, edge", "dagbani": "naŋgbaŋgbiriŋ" }, { "english": "bank, edge", "dagbani": "lai" }, { "english": "bank of a river or a pool", "dagbani": "kuligbiriŋ" }, { "english": "barrel, drum (oildrum)", "dagbani": "aŋkɔra" }, { "english": "baobab leaves", "dagbani": "tukari" }, { "english": "barrel, drum (used for storage)", "dagbani": "guŋgɔŋ" }, { "english": "baobab leaves, dried", "dagbani": "tukarinom" }, { "english": "baobab pod", "dagbani": "tuɣu" }, { "english": "barren woman", "dagbani": "paɣiŋoo" }, { "english": "baobabs", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "baobab leaves, dried", "dagbani": "tukarinom" }, { "english": "baobab pod", "dagbani": "tuɣu" }, { "english": "barren woman", "dagbani": "paɣiŋoo" }, { "english": "baobabs", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "bars, 'long-irons'", "dagbani": "kuruwɔɣila" }, { "english": "baobab seed", "dagbani": "tukpilli" }, { "english": "barter", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "baobab tree", "dagbani": "tua" }, { "english": "base", "dagbani": "bintamdigu" }, { "english": "baptism", "dagbani": "subusuŋ" }, { "english": "bashfulness", "dagbani": "vi" }, { "english": "Baptist (John the ~)", "dagbani": "baptaizira" }, { "english": "basically essential", "dagbani": "faliira" }, { "english": "Baptists", "dagbani": "Baatiisinima" }, { "english": "basin", "dagbani": "siliba" }, { "english": "basket", "dagbani": "gbaɣu" }, { "english": "baptize", "dagbani": "baptaizi" }, { "english": "barber", "dagbani": "wanzam" }, { "english": "barber (chief's)", "dagbani": "gunu" }, { "english": "bare", "dagbani": "ŋinli" }, { "english": "base", "dagbani": "piɛɣu" }, { "english": "barber", "dagbani": "wanzam" }, { "english": "barber (chief's)", "dagbani": "gunu" }, { "english": "bare", "dagbani": "'ŋinli" }, { "english": "(adj. suffix)", "dagbani": "ŋoo" }, { "english": "basket (canoe-shaped)", "dagbani": "wuɣipilli" }, { "english": "basket- and mat-weaving -- split stalks", "dagbani": "kaɣishia" }, { "english": "basket containing dowry clothes", "dagbani": "leefe" }, { "english": "beans and maize pounded together", "dagbani": "jɛŋkpibiriga" }, { "english": "bat [sp.]", "dagbani": "nampiiŋa" }, { "english": "basket [type]", "dagbani": "gbaɣa" }, { "english": "bauhinia leaves", "dagbani": "baɣimvɔɣu" }, { "english": "bauxite", "dagbani": "looloo" }, { "english": "be", "dagbani": "kpanjɔɣu" }, { "english": "do", "dagbani": "do" }, { "english": "bauhinia leaves", "dagbani": "kɔtɔnsi" }, { "english": "bauxite", "dagbani": "kunchuŋ" }, { "english": "be", "dagbani": "kpanjɔɣu" }, { "english": "be", "dagbani": "do" }, { "english": "basket [type], clothes-hamper", "dagbani": "puɣirigu" }, { "english": "bask in the sun (fowl does)", "dagbani": "nyɛli" }, { "english": "bastard", "dagbani": "shɛje" }, { "english": "bastard, person whose father is unknown", "dagbani": "bahiri" }, { "english": "be white", "dagbani": "piɛli" }, { "english": "be/get old", "dagbani": "kurigi" }, { "english": "bat, fruit-bat", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "bath, have/take a bath", "dagbani": "su" }, { "english": "bead (for ornament)", "dagbani": "yɛɣu" }, { "english": "bat, fruit-bat", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "bat", "dagbani": "zunzɔŋ" }, { "english": "bath, have/take a bath", "dagbani": "su" }, { "english": "bath, have/take a bath", "dagbani": "yaɣu" }, { "english": "bead (for ornament)", "dagbani": "yɛɣu" }, { "english": "bead, a single bead", "dagbani": "yabiɛlim" }, { "english": "bathe ([trans.] e.g. ~ a baby)", "dagbani": "su" }, { "english": "bathe ([trans.] e.g. ~ a baby)", "dagbani": "yari" }, { "english": "bathe ([trans.] e.g. ~ a baby)", "dagbani": "yɛri" }, { "english": "bathe a dead body", "dagbani": "suui" }, { "english": "beads, 'aggrey' ~", "dagbani": "kpatani" }, { "english": "bathing", "dagbani": "suri" }, { "english": "beads [type]", "dagbani": "koofi" }, { "english": "bathing-sump in bedroom", "dagbani": "dumbiliga" }, { "english": "bead [sp.]", "dagbani": "ziɣita" }, { "english": "bathing water", "dagbani": "kɔsurim" }, { "english": "bead [type]", "dagbani": "ŋmanamiga" }, { "english": "bathroom", "dagbani": "shinshiɛɣu" }, { "english": "bead [type] white tortoise-shell ~", "dagbani": "limli" }, { "english": "bathsoap", "dagbani": "chibisurili" }, { "english": "bathroom", "dagbani": "shinshiɛɣu" }, { "english": "bead [type] white tortoise-shell", "dagbani": "limli" }, { "english": "bathsoap", "dagbani": "chibisurili" }, { "english": "beak (of bird)", "dagbani": "noli" }, { "english": "bath-water", "dagbani": "kɔsurim" }, { "english": "beam, pole", "dagbani": "dapua" }, { "english": "baton", "dagbani": "guɣu" }, { "english": "beam, timber pl.", "dagbani": "dasara" }, { "english": "bats", "dagbani": "zɔna" }, { "english": "bean, pea [sp.]", "dagbani": "baŋli" }, { "english": "battalion, regiment", "dagbani": "bataliya" }, { "english": "beancakes", "dagbani": "tuubaani" }, { "english": "batter (for maha)", "dagbani": "mahibiɛli" }, { "english": "bean-cake [type]", "dagbani": "ashiakomo" }, { "english": "battery", "dagbani": "baatiri" }, { "english": "bean-dough cake", "dagbani": "shiakoomo" }, { "english": "battle", "dagbani": "tɔbu" }, { "english": "bean-flour ball", "dagbani": "gabilee" }, { "english": "bean-flour cakes", "dagbani": "tubaani" }, { "english": "battle-axe", "dagbani": "galakanje" }, { "english": "bean-flour ball", "dagbani": "tɔbu" }, { "english": "bean-flour ball", "dagbani": "gabilee" }, { "english": "bean-flour cakes", "dagbani": "tuhiri'" }, { "english": "bean-flour cakes", "dagbani": "tubaani" }, { "english": "battle-axe", "dagbani": "galakanje" }, { "english": "beanleaf spinach", "dagbani": "baŋgɔra" }, { "english": "battle-cry", "dagbani": "tɔbuchiriga" }, { "english": "bean leaves", "dagbani": "gɔra" }, { "english": "battle-line, arena of conflict", "dagbani": "zambu" }, { "english": "battle-line, arena of conflict", "dagbani": "gɔɣu" }, { "english": "battle lines", "dagbani": "gɔri" }, { "english": "bean-meal", "dagbani": "waache" }, { "english": "beans", "dagbani": "waache" }, { "english": "beans and maize pounded together", "dagbani": "kufurigbiɣu" }, { "english": "beans-and-rice, 'waache'", "dagbani": "waache" }, { "english": "because", "dagbani": "dama" }, { "english": "because", "dagbani": "domi" }, { "english": "bean [sp.]", "dagbani": "sanʒi" }, { "english": "before", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "before", "dagbani": "zuu" }, { "english": "battle-line, arena of conflict", "dagbani": "tuuli" }, { "english": "beans-and-rice, 'waache'", "dagbani": "waache" }, { "english": "conjunction 'and'", "dagbani": "domi" }, { "english": "bean", "dagbani": "sanʒi" }, { "english": "location", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "location", "dagbani": "zuu" }, { "english": "bean", "dagbani": "tuuli" }, { "english": "black bean", "dagbani": "simpee" }, { "english": "bear (noun)", "dagbani": "bɛɛ" }, { "english": "bear, give birth to, 'bring forth'", "dagbani": "dɔɣi" }, { "english": "becloud (verb)", "dagbani": "limsi" }, { "english": "become (verb)", "dagbani": "lɛbi" }, { "english": "become (verb)", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "bear a child (verb)", "dagbani": "nam" }, { "english": "beard", "dagbani": "teenkɔbri" }, { "english": "beard", "dagbani": "teeŋa" }, { "english": "beard (plural)", "dagbani": "teeŋkɔbiri" }, { "english": "bear (verb)", "dagbani": "gahi" }, { "english": "bear (verb)", "dagbani": "niŋ" }, { "english": "become, happen (verb)", "dagbani": "leei" }, { "english": "become weak (of the voice) (verb)", "dagbani": "shi" }, { "english": "bearded man", "dagbani": "teenlurolana" }, { "english": "become weak, poor (verb)", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "become weak, poor", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "beardless(ness), chin that has not developed", "dagbani": "a" }, { "english": "become wild", "dagbani": "galim" }, { "english": "beard", "dagbani": "teeŋkpini" }, { "english": "becoming or to be suitable (of clothes, etc.), to be", "dagbani": "veeni" }, { "english": "beard of a ram", "dagbani": "lom" }, { "english": "bear fruit", "dagbani": "woli" }, { "english": "bed", "dagbani": "guŋgɔni" }, { "english": "bear sth.", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "bed- (room)", "dagbani": "'gbɛrili" }, { "english": "beat", "dagbani": "bu" }, { "english": "bed bug", "dagbani": "balimkpɛɣu" }, { "english": "beat", "dagbani": "ŋme" }, { "english": "bed-fellow", "dagbani": "dɔdoonikpee" }, { "english": "beat (meat)", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "bed-place", "dagbani": "guŋgɔni" }, { "english": "beat (opponent)", "dagbani": "di" }, { "english": "bedroom", "dagbani": "dudoonigu" }, { "english": "beat, give the ~", "dagbani": "zuɣi" }, { "english": "beat, thump", "dagbani": "kuri" }, { "english": "bedroom", "dagbani": "dudoonigu" }, { "english": "bedroom", "dagbani": "du^gbɛrili" }, { "english": "beat, give the ~", "dagbani": "zuɣi" }, { "english": "beat, thump", "dagbani": "kuri" }, { "english": "bedside", "dagbani": "garoyaɣili" }, { "english": "be at/in a place", "dagbani": "be" }, { "english": "bedstead", "dagbani": "garo" }, { "english": "beating", "dagbani": "buri" }, { "english": "bee", "dagbani": "shia" }, { "english": "beef", "dagbani": "naɣinimdi" }, { "english": "beef (plural)", "dagbani": "chinchiba" }, { "english": "beating, a good hiding", "dagbani": "ŋmɛri" }, { "english": "beehive", "dagbani": "shiyuɣu" }, { "english": "beat off (flies)", "dagbani": "gahi" }, { "english": "beat the drums in announcement", "dagbani": "moli" }, { "english": "beeswax", "dagbani": "shi^gbaŋ" }, { "english": "beat to pieces", "dagbani": "burisi" }, { "english": "beetle [sp.]", "dagbani": "chima" }, { "english": "beetle [sp.]", "dagbani": "jaalambɔɣu" }, { "english": "beautiful", "dagbani": "viɛliga" }, { "english": "beautiful (adj.)", "dagbani": "viɛliŋga" }, { "english": "beautiful", "dagbani": "jinjaɣu" }, { "english": "beautiful (adj.)", "dagbani": "viɛlli" }, { "english": "beautiful", "dagbani": "naɣi^nyooŋa" }, { "english": "beautiful", "dagbani": "sakaricheeŋa" }, { "english": "beautiful", "dagbani": "viɛliga" }, { "english": "beautiful", "dagbani": "viɛliŋga" }, { "english": "beautiful", "dagbani": "jinjaɣu" }, { "english": "beautiful", "dagbani": "'viɛlli" }, { "english": "to be beautiful", "dagbani": "naɣi^nyooŋa" }, { "english": "to be beautiful", "dagbani": "sakaricheeŋa" }, { "english": "beautiful, to be", "dagbani": "viɛla" }, { "english": "beautiful, to be", "dagbani": "tabilangooŋa" }, { "english": "beautiful girl", "dagbani": "bulimbuɣu" }, { "english": "beautify", "dagbani": "viɛligi" }, { "english": "beauty", "dagbani": "bio" }, { "english": "beauty", "dagbani": "viɛlim" }, { "english": "before", "dagbani": "mi" }, { "english": "before", "dagbani": "pɔi" }, { "english": "before (do ... ~)", "dagbani": "tuui" }, { "english": "before (positionally)", "dagbani": "tooni" }, { "english": "bell (horse-), (hand-)", "dagbani": "wɔrilimo" }, { "english": "before, do sth. ~", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "bell (very small, toy)", "dagbani": "wunzuni" }, { "english": "beg, entreat", "dagbani": "suhi" }, { "english": "bell, conical", "dagbani": "baŋgɛlɛ" }, { "english": "beget", "dagbani": "dɔɣi" }, { "english": "bell, double ~", "dagbani": "dawule" }, { "english": "beget", "dagbani": "nam" }, { "english": "beget", "dagbani": "nya" }, { "english": "bell, hand-~", "dagbani": "wɔrilimo" }, { "english": "belligerent person", "dagbani": "vubɔra" }, { "english": "beg food or anything", "dagbani": "buhim" }, { "english": "beggar", "dagbani": "baramaana" }, { "english": "beggar", "dagbani": "barimaaŋga" }, { "english": "begging", "dagbani": "bara" }, { "english": "begin", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "begin", "dagbani": "buɣulimbuɣuliŋa" }, { "english": "begin", "dagbani": "zuɣuri" }, { "english": "bellows skin", "dagbani": "zuɣituɣu" }, { "english": "bellows", "dagbani": "kabiya" }, { "english": "barimaaŋga", "dagbani": "begging" }, { "english": "bara", "dagbani": "n. begging" }, { "english": "begin", "dagbani": "n. buɣulimbuɣuliŋa" }, { "english": "begin", "dagbani": "v. gbaai" }, { "english": "begin", "dagbani": "pl. zuɣuri" }, { "english": "bellows skin", "dagbani": "n. zuɣituɣu" }, { "english": "bells on horses' harness", "dagbani": "pl. bulimbuɣilinsi" }, { "english": "belly", "dagbani": "v. piligi" }, { "english": "belly", "dagbani": "v. pilisi" }, { "english": "belly", "dagbani": "v. pili" }, { "english": "belly", "dagbani": "piili" }, { "english": "beginning", "dagbani": "n. azali" }, { "english": "beginning", "dagbani": "n. piligu" }, { "english": "beginning", "dagbani": "puu" }, { "english": "belly, stomach (internal)", "dagbani": "n. pua" }, { "english": "bell [type]", "dagbani": "n. buɣilimbuɣilimbila" }, { "english": "belongings", "dagbani": "n. aʒia" }, { "english": "beloved", "dagbani": "mabiyurigu" }, { "english": "beloved", "dagbani": "n. yura" }, { "english": "beginning, first, of old", "dagbani": "n. faliŋko" }, { "english": "beginning, in the ~", "dagbani": "adv. faliha" }, { "english": "be going", "dagbani": "wari" }, { "english": "behaviour", "dagbani": "n.st. biɛri" }, { "english": "behind", "dagbani": "adv. nyaaŋa" }, { "english": "behold", "dagbani": "nya" }, { "english": "behold", "dagbani": "adj. 'yurigu" }, { "english": "be going", "dagbani": "wari" }, { "english": "behaviour", "dagbani": "biɛri" }, { "english": "behind", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "behold", "dagbani": "nya" }, { "english": "adj. 'yurigu", "dagbani": "beloved.child biyurili" }, { "english": "beloved child", "dagbani": "biyurigu" }, { "english": "below", "dagbani": "tiŋli" }, { "english": "belt", "dagbani": "gbani" }, { "english": "belt", "dagbani": "shɛgiriŋga" }, { "english": "behold!, “voilà”", "dagbani": "n-nyɛ" }, { "english": "behoove to", "dagbani": "simdi" }, { "english": "be in a place (sth. upright)", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "bench", "dagbani": "kuɣuwɔɣinli" }, { "english": "bend", "dagbani": "goligi" }, { "english": "bend", "dagbani": "gɔŋ" }, { "english": "being first", "dagbani": "tooni" }, { "english": "bend (intrans.)", "dagbani": "ziligi" }, { "english": "being hard", "dagbani": "kpɛmmi" }, { "english": "bend, to", "dagbani": "kurim" }, { "english": "belch", "dagbani": "jim" }, { "english": "be level", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "belief", "dagbani": "yɛda" }, { "english": "believe", "dagbani": "hada" }, { "english": "bend, to", "dagbani": "kurim" }, { "english": "belch", "dagbani": "jim" }, { "english": "be level", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "belief", "dagbani": "yɛda" }, { "english": "believe", "dagbani": "hada" }, { "english": "believe, think", "dagbani": "mi" }, { "english": "believer", "dagbani": "yɛdaniŋda" }, { "english": "belittle", "dagbani": "narim" }, { "english": "bend aside", "dagbani": "mɔɣilim" }, { "english": "bend concavely", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "bend down", "dagbani": "gbani" }, { "english": "bend down", "dagbani": "kuri" }, { "english": "bend down", "dagbani": "silim" }, { "english": "bend head", "dagbani": "guhim" }, { "english": "bend sth.", "dagbani": "dalim" }, { "english": "beneath", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "pɔri" }, { "english": "betwixt and between, to be", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "beneath (sth. enclosing)", "dagbani": "lɔŋni" }, { "english": "beware (lest)...!", "dagbani": "mira" }, { "english": "bewildered", "dagbani": "chinchilinchiŋ" }, { "english": "benefactor", "dagbani": "dalirilana" }, { "english": "beneath (sth. enclosing)", "dagbani": "lɔŋni" }, { "english": "bewildered", "dagbani": "chinchilinchiŋ" }, { "english": "benefactor", "dagbani": "dalirilana" }, { "english": "beneficial", "dagbani": "seedi" }, { "english": "Bible (Psalms, New Testament?)", "dagbani": "ʒiɛbuura" }, { "english": "benefit", "dagbani": "anfaani" }, { "english": "benneseed", "dagbani": "zinzam" }, { "english": "biceps, the muscle of the arm", "dagbani": "biko" }, { "english": "bier", "dagbani": "garibila" }, { "english": "bier (alternative adjective form)", "dagbani": "gɔɣu" }, { "english": "big", "dagbani": "'karili" }, { "english": "big (alternative adjective form)", "dagbani": "'ŋmaɣinli" }, { "english": "bent down (sick person), to be", "dagbani": "gɔɣi" }, { "english": "Be off!", "dagbani": "dalim6" }, { "english": "Be off! (said to an inferior)", "dagbani": "kavini" }, { "english": "Be off! (said to an inferior)", "dagbani": "sala" }, { "english": "Be off! (said to an inferior)", "dagbani": "kawara" }, { "english": "Be off! (said to an inferior)", "dagbani": "titali" }, { "english": "Be off! (said to an inferior)", "dagbani": "titɔɣu" }, { "english": "Be off! (said to an inferior)", "dagbani": "vini" }, { "english": "bereavement (of child)", "dagbani": "bikɔba" }, { "english": "beriberi", "dagbani": "kpaɣipiɛliga" }, { "english": "beriberi", "dagbani": "kpaɣipiɛligu" }, { "english": "big (animal, bird or fish)", "dagbani": "kuɣinli" }, { "english": "big, important person", "dagbani": "karinjɛni" }, { "english": "big, to be", "dagbani": "bara" }, { "english": "big, to be", "dagbani": "galisi" }, { "english": "berries of Vitex", "dagbani": "ŋariŋga" }, { "english": "beryl, a type of jewel", "dagbani": "bɛril" }, { "english": "beside the road", "dagbani": "sɔkpaŋa" }, { "english": "besiege", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "besmear", "dagbani": "gbarim" }, { "english": "besmear, soil sth.", "dagbani": "larim" }, { "english": "besmeared, to be", "dagbani": "nyaɣim" }, { "english": "besiege", "dagbani": "yɔɣi" }, { "english": "besmear", "dagbani": "gbarim" }, { "english": "besmear, soil sth.", "dagbani": "larim" }, { "english": "besmeared, to be", "dagbani": "nyaɣim" }, { "english": "bestiality, practitioner of ~", "dagbani": "naɣinyɛbira" }, { "english": "best man, bridegroomsman", "dagbani": "ango zo" }, { "english": "bet", "dagbani": "puli" }, { "english": "betray", "dagbani": "varisi" }, { "english": "betrayal of secrets", "dagbani": "tikumtiɣili" }, { "english": "betrayal of trust", "dagbani": "naanigoo" }, { "english": "better", "dagbani": "baasikuri" }, { "english": "better", "dagbani": "chɛche" }, { "english": "benniseed, benneseed", "dagbani": "buŋgu" }, { "english": "bent", "dagbani": "tooni" }, { "english": "bent", "dagbani": "pii" }, { "english": "better, get ~", "dagbani": "chaai" }, { "english": "better, to be", "dagbani": "so" }, { "english": "better sth., to ~, make sth. good, improve", "dagbani": "viɛligi" }, { "english": "between", "dagbani": "sunsuu" }, { "english": "better, to be", "dagbani": "so4" }, { "english": "better sth., to ~, make sth. good, improve", "dagbani": "viɛligi" }, { "english": "between", "dagbani": "sunsuu" }, { "english": "big and round (buttocks)", "dagbani": "kolokolo" }, { "english": "big-head!, fathead! (term of abuse)", "dagbani": "zuɣugbilli" }, { "english": "bigness", "dagbani": "galisim" }, { "english": "big road", "dagbani": "palli" }, { "english": "big thing", "dagbani": "bintitɔɣu" }, { "english": "bilharzia", "dagbani": "duliŋkua" }, { "english": "billy-goat", "dagbani": "bulaa" }, { "english": "bird", "dagbani": "dirigu" }, { "english": "bird", "dagbani": "nooŋa" }, { "english": "bird-catcher", "dagbani": "nooŋgbahira" }, { "english": "bird-scaring, guarding crops", "dagbani": "kunkuri" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "alachɛɣu" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "baŋkarigu" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "bilikpiiŋa" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "buɣimmolanigu" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "buɣimmolarigu" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "buɣinooŋa" }, { "english": "bird [sp.]", "dagbani": "chirikuli" }, { "english": "baŋkarigu", "dagbani": "n. baŋkarigu" }, { "english": "bilikpiiŋa", "dagbani": "n. bilikpiiŋa" }, { "english": "buɣimmolarigu", "dagbani": "n. buɣimmolarigu" }, { "english": "buɣinooŋa", "dagbani": "n. buɣinooŋa" }, { "english": "chirikuli", "dagbani": "v. chirikuli" }, { "english": "sunsuuni", "dagbani": "loc. sunsuuni" }, { "english": "bird [sp.], black cuckoo", "dagbani": "n. diligu" }, { "english": "birthmark (? 'natural mark on the skin')", "dagbani": "n. ŋahiba" }, { "english": "jalanjee", "dagbani": "n. jalinjee" }, { "english": "kɔtiŋnɛrigu", "dagbani": "n. kɔtiŋnɛrigu" }, { "english": "birthmarks, freckles, marks of skin disease", "dagbani": "pl. firima^nyaɣima" }, { "english": "kujɔɣijɔɣi", "dagbani": "n. kujɔɣijɔɣi" }, { "english": "kulijuɣu", "dagbani": "n. kulijuɣu" }, { "english": "birth of woman's first child", "dagbani": "n. paɣisaridɔɣim" }, { "english": "kulinoo", "dagbani": "n. kulinoo" }, { "english": "birthplace vurili", "dagbani": "n. kuliŋaŋ" }, { "english": "kpaali", "dagbani": "n. kpaali" }, { "english": "kpiliŋkpi", "dagbani": "n. kpiliŋkpi" }, { "english": "kpiliŋkpia", "dagbani": "n. kpiliŋkpia" }, { "english": "birth-place", "dagbani": "n. virili" }, { "english": "birthplace", "dagbani": "vurili" }, { "english": "birth-place", "dagbani": "virili" }, { "english": "birth water", "dagbani": "chahinchɛɣu" }, { "english": "biscuit", "dagbani": "bisikeeti" }, { "english": "bit (for horse)", "dagbani": "galiga" }, { "english": "bit, bridle", "dagbani": "galige" }, { "english": "bit, piece", "dagbani": "burili" }, { "english": "bitch", "dagbani": "naɣibariga" }, { "english": "bitch, female dog", "dagbani": "banyaŋ" }, { "english": "bite", "dagbani": "naalɔŋ" }, { "english": "bite by dog", "dagbani": "ba^nyini" }, { "english": "bite off", "dagbani": "nyii" }, { "english": "bite [noun]", "dagbani": "dimli" }, { "english": "biting", "dagbani": "dimdi" }, { "english": "bite by dog", "dagbani": "ba^nyini" }, { "english": "bite off", "dagbani": "nyii" }, { "english": "bite [noun]", "dagbani": "dimli" }, { "english": "biting", "dagbani": "dimbu" }, { "english": "biting", "dagbani": "dimdi" }, { "english": "biting", "dagbani": "sinsiŋgɔro" }, { "english": "biting", "dagbani": "suligbɔŋ" }, { "english": "biting", "dagbani": "ba^nyaŋ" }, { "english": "biting things", "dagbani": "bindimdigu" }, { "english": "biting things", "dagbani": "shinshingooro" }, { "english": "bits, in ~", "dagbani": "chɛriguchɛrigu" }, { "english": "bits", "dagbani": "tintiringa" }, { "english": "bits and pieces", "dagbani": "'baligu" }, { "english": "bits and pieces", "dagbani": "tuliŋkpi" }, { "english": "bitter", "dagbani": "laɣilaɣi" }, { "english": "bitter", "dagbani": "waɣivaanigu" }, { "english": "bitter", "dagbani": "lɔŋolɔŋɔ" }, { "english": "bitter", "dagbani": "yundɔkpani" }, { "english": "bitter", "dagbani": "'tɔɣu" }, { "english": "bitter", "dagbani": "zin^yaarigu" }, { "english": "bitter", "dagbani": "zuŋguluŋ" }, { "english": "bitter, hot (as a pepper), to be", "dagbani": "to4" }, { "english": "bird [sp.], black cuckoo", "dagbani": "kulinoo" }, { "english": "bird [sp.], nightjar", "dagbani": "buɣumlaligu" }, { "english": "bird [sp.], black cuckoo", "dagbani": "kulinoo" }, { "english": "bitter, to be", "dagbani": "to4" }, { "english": "bird [sp.], nightjar", "dagbani": "buɣumlaligu" }, { "english": "bitterly, grievously", "dagbani": "yaŋyaŋ" }, { "english": "bird [sp.], Senegal coucal", "dagbani": "baɣimpiɔŋ" }, { "english": "bitter medicine", "dagbani": "titɔɣu" }, { "english": "bitter medicine (alternate)", "dagbani": "kulinoolɔɣu" }, { "english": "birth", "dagbani": "dɔɣim" }, { "english": "birth (alternate)", "dagbani": "dɔɣiri" }, { "english": "birth, (by ~, from ~)", "dagbani": "dɔɣirili" }, { "english": "birthing", "dagbani": "bidɔɣibo" }, { "english": "bitterness", "dagbani": "tom" }, { "english": "bitter water", "dagbani": "kɔtɔɣu" }, { "english": "bitumen, 'coal-tar', asphalt", "dagbani": "kootaali" }, { "english": "blabbermouth", "dagbani": "nangbanmaliŋ" }, { "english": "black", "dagbani": "'sabiliga" }, { "english": "black, to be ~", "dagbani": "'sabilli" }, { "english": "block up, obstruct, shut", "dagbani": "N/A" }, { "english": "black", "dagbani": "'sabiliga" }, { "english": "black, to be ~", "dagbani": "sabili" }, { "english": "block up, obstruct, shut", "dagbani": "zarigi" }, { "english": "blanket", "dagbani": "kuntu" }, { "english": "black, very ~", "dagbani": "libilibi" }, { "english": "blast it!", "dagbani": "shɛje" }, { "english": "black-as-pitch", "dagbani": "timtim" }, { "english": "blazing", "dagbani": "zibzib" }, { "english": "blackboard", "dagbani": "dikpunsabinli" }, { "english": "bleed", "dagbani": "kabi" }, { "english": "blemish", "dagbani": "dalinli" }, { "english": "black clay, slippery place with black clay", "dagbani": "boliŋga" }, { "english": "black cuckoo, bird", "dagbani": "kulinoo" }, { "english": "bless", "dagbani": "ka" }, { "english": "blessing", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "blacken", "dagbani": "sabigi" }, { "english": "black cuckoo, bird", "dagbani": "lahandi" }, { "english": "favor", "dagbani": "anfaani" }, { "english": "bless", "dagbani": "lahandi" }, { "english": "blessing", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "blacken", "dagbani": "sabigi" }, { "english": "blackened, to be", "dagbani": "sabigi" }, { "english": "blessing (of God)", "dagbani": "wumpaɣili" }, { "english": "black-eyed pea", "dagbani": "tuuli" }, { "english": "blacking, black dye", "dagbani": "sabiri" }, { "english": "blight, plant disease", "dagbani": "ʒiɛmʒiɛm" }, { "english": "blackness", "dagbani": "sabilim" }, { "english": "blind (from birth)", "dagbani": "zoondɔɣirili" }, { "english": "black pudding", "dagbani": "binʒim" }, { "english": "blind, lifeless", "dagbani": "'fuluŋ" }, { "english": "blacksmith", "dagbani": "maana" }, { "english": "blind, to be/become/make sb. blind", "dagbani": "zom" }, { "english": "blacksmith, head blacksmith", "dagbani": "boligu" }, { "english": "blacksmithing", "dagbani": "machɛlitali" }, { "english": "blinded/missing eye", "dagbani": "ninfɔɣu" }, { "english": "blacksmith, head", "dagbani": "boligu" }, { "english": "blind.s", "dagbani": "zoomba" }, { "english": "blacksmithing", "dagbani": "machɛlitali" }, { "english": "blinded/missing eye", "dagbani": "ninfɔɣu" }, { "english": "blacksmiths' chief, chief of the blacksmiths in", "dagbani": "alibarikalana" }, { "english": "blinders (Am.)", "dagbani": "nimpɔbirigu" }, { "english": "town", "dagbani": "sɔnaa" }, { "english": "blindness", "dagbani": "nintarinsi" }, { "english": "blacksmiths' Chief in Yendi (title)", "dagbani": "Yidanbɔrigu" }, { "english": "bladder", "dagbani": "dulimsurigu" }, { "english": "bladder (anat.)", "dagbani": "dulinsurigu" }, { "english": "blade, naked instrument", "dagbani": "biɛlim" }, { "english": "blind person", "dagbani": "laandana" }, { "english": "blade.point", "dagbani": "naŋgbancholi" }, { "english": "blacksmith, head", "dagbani": "zoontali" }, { "english": "bladder", "dagbani": "zoontali" }, { "english": "blind person", "dagbani": "nintarima" }, { "english": "blade.point", "dagbani": "zoma" }, { "english": "blind person", "dagbani": "laandana" }, { "english": "blind person", "dagbani": "nintarima" }, { "english": "blade.point", "dagbani": "naŋgbancholi" }, { "english": "blade.point", "dagbani": "zoma" }, { "english": "blade-holder for a hoe", "dagbani": "sɔɣu" }, { "english": "blade-holder for a hoe", "dagbani": "kahim" }, { "english": "blade of ...", "dagbani": "biɛlim" }, { "english": "blade of adze", "dagbani": "lɛbiɛlim" }, { "english": "blinker, 'blinder' [Am.], leather decoration for the blade of hoe", "dagbani": "kubiɛlim" }, { "english": "blame", "dagbani": "dalim" }, { "english": "blame", "dagbani": "dalindi" }, { "english": "blame", "dagbani": "galimi" }, { "english": "face of a horse", "dagbani": "nimpɔɣu" }, { "english": "blinker for horse (Br.)", "dagbani": "wɔrinimpɔɣu" }, { "english": "blinkers (Br.)", "dagbani": "nimpɔbirigu" }, { "english": "blister", "dagbani": "waɣilinli" }, { "english": "blister", "dagbani": "galim" }, { "english": "blister", "dagbani": "wɔɣilim" }, { "english": "blister", "dagbani": "zalige" }, { "english": "blister", "dagbani": "wɔɣilinli" }, { "english": "blister", "dagbani": "zaligi" }, { "english": "block (concrete building ~)", "dagbani": "bilooku" }, { "english": "block (concrete building ~)", "dagbani": "zambu" }, { "english": "block (concrete building ~)", "dagbani": "bilooku" }, { "english": "block up, obstruct, shut", "dagbani": "kpari" }, { "english": "block up the road", "dagbani": "gu" }, { "english": "blood", "dagbani": "wɔɣilinli" }, { "english": "blood (variant form)", "dagbani": "zaligi" }, { "english": "blooded, covered with blood", "dagbani": "ŋam" }, { "english": "boil", "dagbani": "kɔri" }, { "english": "board or playing-place for 'warri' game", "dagbani": "ʒim" }, { "english": "boast", "dagbani": "fuhi" }, { "english": "blood-letter (medical)", "dagbani": "kafu" }, { "english": "blood-letting (medicinal)", "dagbani": "kafiŋgbaŋ" }, { "english": "blood of animal", "dagbani": "binʒim" }, { "english": "blood sausage", "dagbani": "binʒim" }, { "english": "blood-sucker", "dagbani": "ʒi^nyurigu" }, { "english": "blood-vessel", "dagbani": "ʒisoli" }, { "english": "boast", "dagbani": "fɔhiri" }, { "english": "blood", "dagbani": "wɔɣilim" }, { "english": "block", "dagbani": "zambu" }, { "english": "blood sausage", "dagbani": "binʒim" }, { "english": "blood-sucker", "dagbani": "ʒi^nyurigu" }, { "english": "blood-vessel", "dagbani": "ʒisoli" }, { "english": "boaster", "dagbani": "maŋwuhibu" }, { "english": "boastfulness, ostentation, bragging", "dagbani": "bara" }, { "english": "boasting", "dagbani": "barinyubo" }, { "english": "boasting", "dagbani": "fahiru" }, { "english": "blossoms", "dagbani": "pum" }, { "english": "blossoms", "dagbani": "maami" }, { "english": "blow", "dagbani": "kuuna" }, { "english": "blow", "dagbani": "buloosu" }, { "english": "blow", "dagbani": "liiga" }, { "english": "blow", "dagbani": "pɔpsi" }, { "english": "blow", "dagbani": "ʒe5" }, { "english": "blow (a wind instrument)", "dagbani": "pe5" }, { "english": "blow (bellows)", "dagbani": "zuɣi" }, { "english": "blow (when sb. is struck)", "dagbani": "chɔri" }, { "english": "blow", "dagbani": "baralana" }, { "english": "blow", "dagbani": "bari^nyura" }, { "english": "blossom", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "blouse", "dagbani": "filigi" }, { "english": "blouse", "dagbani": "maɣam" }, { "english": "boasts [Br.]", "dagbani": "kafuɣila" }, { "english": "boat", "dagbani": "ŋariŋ" }, { "english": "boatbuilder", "dagbani": "ŋariŋ^maana" }, { "english": "boatman", "dagbani": "kpatooŋa" }, { "english": "boasts [Br.] pl.", "dagbani": "kafuɣila" }, { "english": "boat", "dagbani": "ŋariŋ" }, { "english": "boatbuilder", "dagbani": "ŋariŋ^maana" }, { "english": "boatman", "dagbani": "kpatooŋa" }, { "english": "bodice", "dagbani": "boodiisi" }, { "english": "bodies", "dagbani": "niŋgbina" }, { "english": "body", "dagbani": "ningbuŋ" }, { "english": "blow (wind)", "dagbani": "daai" }, { "english": "blow (with the mouth)", "dagbani": "pɔbisi" }, { "english": "blow a wind instrument", "dagbani": "piɛbi" }, { "english": "blown up, inflated, bushy (beard)", "dagbani": "gbuu" }, { "english": "blow up, pump", "dagbani": "piri" }, { "english": "blue", "dagbani": "nii" }, { "english": "blue (adj.)", "dagbani": "buluu" }, { "english": "blue (adj.)", "dagbani": "sabilifaa" }, { "english": "body-hair", "dagbani": "kɔbigu" }, { "english": "body-hair (adj.)", "dagbani": "sabilitim" }, { "english": "body of a cart", "dagbani": "'lɔɣu" }, { "english": "blue colour", "dagbani": "nuɣiso" }, { "english": "body-part", "dagbani": "niŋkpilli" }, { "english": "body of a cart", "dagbani": "lɔɣu" }, { "english": "blue colour", "dagbani": "nuɣiso" }, { "english": "body-part", "dagbani": "niŋkpilli" }, { "english": "blue colour (pale, light)", "dagbani": "dafua" }, { "english": "bog, place where one can get stuck in the mud", "dagbani": "firiginli" }, { "english": "bluff", "dagbani": "yɔhim" }, { "english": "blunt", "dagbani": "diɣu" }, { "english": "blunt (as a knife)", "dagbani": "gbiɣu" }, { "english": "bog, quagmire", "dagbani": "farilɛɣu" }, { "english": "blunt, to be", "dagbani": "gbilim" }, { "english": "bog down", "dagbani": "firi" }, { "english": "blunted, to be", "dagbani": "diɣilim" }, { "english": "boggy, to be soft, covered with water (e.g. road)", "dagbani": "firi" }, { "english": "blurred vision, defective eye", "dagbani": "ninfuluŋ" }, { "english": "boar, male pig", "dagbani": "kuruchulɔɣu" }, { "english": "blurred vision, defective eye", "dagbani": "ninfuluŋ" }, { "english": "boar, male pig", "dagbani": "kuruchulɔɣu" }, { "english": "boil", "dagbani": "bingoo" }, { "english": "boil, come to a rolling boil", "dagbani": "gbirigi" }, { "english": "boundary", "dagbani": "fuɣim" }, { "english": "booty", "dagbani": "kpeei" }, { "english": "booty, spoils", "dagbani": "fɔɣiri" }, { "english": "boil, eruption", "dagbani": "nɔripiɛlli" }, { "english": "borassus palm", "dagbani": "kpukpaliga" }, { "english": "boil, sore", "dagbani": "nɔrili" }, { "english": "boil, to", "dagbani": "fuɣi" }, { "english": "boil, very painful swelling", "dagbani": "ʒigɔrigu" }, { "english": "bore, pierce", "dagbani": "chibi" }, { "english": "bore a hole", "dagbani": "luɣi" }, { "english": "boil, whitlow", "dagbani": "saŋkpangoo" }, { "english": "boil, very painful swelling", "dagbani": "ʒigɔrigu" }, { "english": "bore a hole", "dagbani": "luɣi" }, { "english": "boil, whitlow", "dagbani": "saŋkpangoo" }, { "english": "boredom", "dagbani": "ninsabiga" }, { "english": "boiled", "dagbani": "saŋkpani" }, { "english": "boiled", "dagbani": "nyɛ^nyɔnigu" }, { "english": "boiled", "dagbani": "'duɣili" }, { "english": "boiled", "dagbani": "nyɔnyɔngu" }, { "english": "boiled", "dagbani": "'duɣirili" }, { "english": "borer-beetle, woodworm", "dagbani": "dundum" }, { "english": "boiled bean leaves", "dagbani": "gɔrili" }, { "english": "born (to be)", "dagbani": "dɔɣi" }, { "english": "boiled yams", "dagbani": "buhili" }, { "english": "boiling", "dagbani": "'duɣili" }, { "english": "borrow", "dagbani": "paŋ" }, { "english": "borrowed money, a loan", "dagbani": "laɣipaŋda" }, { "english": "boil over", "dagbani": "fuɣiri" }, { "english": "borrow-pit", "dagbani": "tandɔɣu" }, { "english": "boil pito the second day", "dagbani": "bihi" }, { "english": "Bosc's monitor lizard", "dagbani": "yuɣu" }, { "english": "boil sth", "dagbani": "tam" }, { "english": "boil pito the second day", "dagbani": "bihi" }, { "english": "Bosc's monitor lizard", "dagbani": "yuɣu" }, { "english": "boil something", "dagbani": "tam" }, { "english": "boils [med.]", "dagbani": "maŋa" }, { "english": "botch-up, thing not properly constructed", "dagbani": "dana" }, { "english": "botch-up, thing not properly constructed", "dagbani": "dabɔdabo" }, { "english": "boil [med.]", "dagbani": "bintɔrigu" }, { "english": "quantity", "dagbani": "zaa" }, { "english": "boil [med.], to develop", "dagbani": "to" }, { "english": "boisterous play", "dagbani": "kpɛrigu" }, { "english": "bother, nuisance, problem", "dagbani": "bimbago" }, { "english": "Bolgatanga", "dagbani": "Boliga" }, { "english": "bother, worry [n.]", "dagbani": "kaɣiligu" }, { "english": "bolt, iron rod/bar", "dagbani": "kurimulinli" }, { "english": "bother somebody", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "bomb", "dagbani": "bompu" }, { "english": "bond", "dagbani": "alikauli" }, { "english": "bone", "dagbani": "kɔbili" }, { "english": "bone-ashes", "dagbani": "kalo" }, { "english": "bones", "dagbani": "kɔba" }, { "english": "bomb", "dagbani": "bompu" }, { "english": "bond", "dagbani": "alikauli" }, { "english": "bone", "dagbani": "kɔbili" }, { "english": "bone-ashes", "dagbani": "kalo" }, { "english": "bones", "dagbani": "kɔba" }, { "english": "bottle", "dagbani": "luɣuluɣu" }, { "english": "bottle (calabash)", "dagbani": "sagboo" }, { "english": "bottle (calabash-~)", "dagbani": "gaɣili" }, { "english": "booth", "dagbani": "gbini" }, { "english": "boo! (expression used to warn or frighten children)", "dagbani": "kolɔba" }, { "english": "bottom of (indicating a location)", "dagbani": "tiŋli" }, { "english": "bottoms", "dagbani": "gbina" }, { "english": "bought, purchased", "dagbani": "'darigu" }, { "english": "bounce", "dagbani": "kundi" }, { "english": "bounce, dandle (as a baby)", "dagbani": "wahi" }, { "english": "bounce, jump up and down", "dagbani": "jɛm" }, { "english": "bounce", "dagbani": "kundi" }, { "english": "bounce, dandle (as a baby)", "dagbani": "wahi" }, { "english": "bounce, jump up and down", "dagbani": "jɛm" }, { "english": "boundary", "dagbani": "bandiri" }, { "english": "boots [type]", "dagbani": "muɣiri" }, { "english": "boundary, frontier", "dagbani": "tintariga" }, { "english": "bracelet [type]", "dagbani": "bangari" }, { "english": "boundary, frontier", "dagbani": "tiŋgbantariga" }, { "english": "boundary-line", "dagbani": "booli" }, { "english": "boundary of farm", "dagbani": "putariga" }, { "english": "bovine", "dagbani": "nahu" }, { "english": "brackish", "dagbani": "lɔŋalɔŋa" }, { "english": "braggart", "dagbani": "baralana" }, { "english": "braggart", "dagbani": "bari^nyura" }, { "english": "bow (for shooting)", "dagbani": "tɔbu" }, { "english": "brackish", "dagbani": "lɔŋalɔŋa" }, { "english": "braggart", "dagbani": "baralana" }, { "english": "bow (for shooting)", "dagbani": "tɔbu" }, { "english": "bow (in respect)", "dagbani": "damdi" }, { "english": "bragging", "dagbani": "bara" }, { "english": "bragging", "dagbani": "barinyubo" }, { "english": "bow (musical)", "dagbani": "jɛnjili" }, { "english": "bowl", "dagbani": "kuriwa" }, { "english": "bowl", "dagbani": "laa" }, { "english": "bowl (enamel), measuring-bowl", "dagbani": "kuruwa" }, { "english": "bowl (small)", "dagbani": "kuruwabila" }, { "english": "bowl, round", "dagbani": "dakolisakpuɣili" }, { "english": "bowl, wooden", "dagbani": "kpandili" }, { "english": "bowl for measuring grains, buying ones food", "dagbani": "gbarigbuni" }, { "english": "bragging, boastfulness, ostentation", "dagbani": "maŋwuhibu" }, { "english": "brags [Am.] (plural)", "dagbani": "kafuɣila" }, { "english": "braid hair", "dagbani": "pam" }, { "english": "bragging, boastfulness, ostentation", "dagbani": "maŋwuhibu" }, { "english": "brags", "dagbani": "kafuɣila" }, { "english": "braid hair", "dagbani": "pam" }, { "english": "braids of hair", "dagbani": "yɛbisi" }, { "english": "brain", "dagbani": "zuɣupuri" }, { "english": "brake (to stop vehicle)", "dagbani": "bireechi" }, { "english": "bran", "dagbani": "difu" }, { "english": "branch", "dagbani": "goligi" }, { "english": "bowl for serving/eating t.z.", "dagbani": "saɣidirilaa" }, { "english": "branch, a ~", "dagbani": "jɛbili" }, { "english": "bowl of millet/guinea corn", "dagbani": "katahili" }, { "english": "branch, tree-branch", "dagbani": "tiwulli" }, { "english": "bowls", "dagbani": "lahi" }, { "english": "branches", "dagbani": "jaba" }, { "english": "taha", "dagbani": "wula" }, { "english": "bowman's magic", "dagbani": "chibili" }, { "english": "branch of a tree", "dagbani": "wulli" }, { "english": "bow sth., to", "dagbani": "ziliki" }, { "english": "branch off", "dagbani": "birigi" }, { "english": "bowstring", "dagbani": "tɔbimia" }, { "english": "branch of a tree", "dagbani": "wulli" }, { "english": "bow (sth.)", "dagbani": "ziligi" }, { "english": "branch off", "dagbani": "birigi" }, { "english": "bowstring", "dagbani": "tɔbimia" }, { "english": "branch out, regrow, sprout", "dagbani": "kpiri" }, { "english": "box", "dagbani": "adaka" }, { "english": "box (small ~)", "dagbani": "bata" }, { "english": "branch road", "dagbani": "sɔwoligili" }, { "english": "brand, burning stick removed from the fire", "dagbani": "datee" }, { "english": "box, compact \"a round box made of silver used by women\"", "dagbani": "taasankumbu" }, { "english": "brand (sth.)", "dagbani": "dalim4" }, { "english": "boxer", "dagbani": "chɔriŋmɛra" }, { "english": "brass (the metal)", "dagbani": "tahili" }, { "english": "box of a cart", "dagbani": "'lɔɣu6" }, { "english": "boy", "dagbani": "bidibiga" }, { "english": "brass pan", "dagbani": "tahili" }, { "english": "boy, small boy", "dagbani": "bidibbila" }, { "english": "adj. (boy)", "dagbani": "'biɛnli" }, { "english": "boy", "dagbani": "bidibiga" }, { "english": "brass pan", "dagbani": "tahili" }, { "english": "boy, small boy", "dagbani": "bidibbila" }, { "english": "boyfriend", "dagbani": "mam" }, { "english": "brave man", "dagbani": "bibiɛnli" }, { "english": "bra", "dagbani": "boodiisi" }, { "english": "bra, brassiere", "dagbani": "nyolɔra" }, { "english": "bracelets, rings made from copper wire", "dagbani": "waya" }, { "english": "brave person", "dagbani": "asanza" }, { "english": "bravery", "dagbani": "bidibilim" }, { "english": "brighten (the moon does)", "dagbani": "bidibilim" }, { "english": "break with sb.", "dagbani": "giligi" }, { "english": "breast (female)", "dagbani": "bihili" }, { "english": "breast (joint of meat)", "dagbani": "nyɔɣu" }, { "english": "breastbone", "dagbani": "gabili" }, { "english": "brawl", "dagbani": "vuɣu" }, { "english": "brawl", "dagbani": "zabi" }, { "english": "brazier", "dagbani": "kurupooti" }, { "english": "bread", "dagbani": "bɔrɔbɔro" }, { "english": "bread", "dagbani": "paanu" }, { "english": "bread-seller", "dagbani": "bɔrɔbɔrɔlana" }, { "english": "breadth", "dagbani": "yɛliŋ" }, { "english": "breadth", "dagbani": "yɛluŋ" }, { "english": "break", "dagbani": "chiri" }, { "english": "break (as a stick, not as glass or crockery)", "dagbani": "kabi" }, { "english": "break (intransitive)", "dagbani": "kabigi" }, { "english": "break (of glass or crockery)", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "break (of rope)", "dagbani": "chihi" }, { "english": "break (sth.)", "dagbani": "kabigi" }, { "english": "break (of glass or crockery)", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "break (of rope)", "dagbani": "chihi" }, { "english": "break (sth.)", "dagbani": "kabigi" }, { "english": "break, be broken", "dagbani": "ŋahigi" }, { "english": "break, come apart", "dagbani": "dabigi" }, { "english": "break, 'cut' many things", "dagbani": "ŋmahi" }, { "english": "break a law", "dagbani": "birigi" }, { "english": "break branches of a tree", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "break down", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "break down (e.g. car)", "dagbani": "kpi" }, { "english": "breathe", "dagbani": "vuhi" }, { "english": "breathe in", "dagbani": "faɣisi" }, { "english": "breathe in", "dagbani": "fu" }, { "english": "breathe one's last", "dagbani": "siɣisi" }, { "english": "breathe out", "dagbani": "ha" }, { "english": "breed animals", "dagbani": "duhi" }, { "english": "breaking down", "dagbani": "saɣiŋgu" }, { "english": "break in pieces", "dagbani": "chɛrisi" }, { "english": "break into small pieces", "dagbani": "kabisi" }, { "english": "breeze", "dagbani": "saɣiŋgu" }, { "english": "breaking down", "dagbani": "saɣiŋgu" }, { "english": "break in pieces", "dagbani": "chɛrisi" }, { "english": "break into small pieces", "dagbani": "kabisi" }, { "english": "break law", "dagbani": "chihi" }, { "english": "break loose (animal does)", "dagbani": "chihi" }, { "english": "break off sth., remove", "dagbani": "dabigi" }, { "english": "break open (as a seed pod)", "dagbani": "la" }, { "english": "break open (as a seed pod)", "dagbani": "pɔhim" }, { "english": "brethren", "dagbani": "mabia" }, { "english": "brew", "dagbani": "kɔɣi" }, { "english": "brewer", "dagbani": "daduɣira" }, { "english": "brewer", "dagbani": "tɔɣira" }, { "english": "bribe", "dagbani": "birapu" }, { "english": "bricks", "dagbani": "bilichisi" }, { "english": "bricks (plural)", "dagbani": "bilichiisi" }, { "english": "bride", "dagbani": "amiliya" }, { "english": "bridegroom", "dagbani": "ango" }, { "english": "bridegroomsman", "dagbani": "ango zo" }, { "english": "bride-price", "dagbani": "paɣibɔriliɣiri" }, { "english": "bride price", "dagbani": "salaachi" }, { "english": "bridesmaid", "dagbani": "amiliya zo" }, { "english": "bride-price", "dagbani": "paɣibɔriliɣiri" }, { "english": "bride price", "dagbani": "salaachi" }, { "english": "bridesmaid", "dagbani": "amiliya zo" }, { "english": "bridewealth", "dagbani": "diɛmbuni" }, { "english": "break down (machine)", "dagbani": "mɔŋ" }, { "english": "breakfast", "dagbani": "naŋgbansuuli" }, { "english": "bridge", "dagbani": "dalibo" }, { "english": "footbridge", "dagbani": "dalibo" }, { "english": "bridge, to ~ sth.", "dagbani": "baai" }, { "english": "bridge a stream", "dagbani": "beei" }, { "english": "bridle", "dagbani": "langami" }, { "english": "briefly", "dagbani": "jo" }, { "english": "bright", "dagbani": "laɣilaɣi" }, { "english": "bright (slightly)", "dagbani": "ŋaa" }, { "english": "brighten (the moon does)", "dagbani": "peei" }, { "english": "break out (as perspiration)", "dagbani": "puhi" }, { "english": "fire-festival", "dagbani": "mabidoo" }, { "english": "break out (as perspiration)", "dagbani": "puhi" }, { "english": "brightly", "dagbani": "zahira" }, { "english": "brightness", "dagbani": "neesim" }, { "english": "brother, small", "dagbani": "tizɔbila" }, { "english": "brilliance", "dagbani": "fɔhi" }, { "english": "brotherhood, a family affair", "dagbani": "mabiligu" }, { "english": "brimfull", "dagbani": "mama" }, { "english": "brother-in-law", "dagbani": "dachee" }, { "english": "bring", "dagbani": "ma" }, { "english": "brothers", "dagbani": "mapuuni" }, { "english": "brother's child, niece", "dagbani": "piriŋga" }, { "english": "bring (sth. already in hand)", "dagbani": "mali" }, { "english": "bring, bring about, cause", "dagbani": "tahi" }, { "english": "bring, bring about, cause", "dagbani": "tahi" }, { "english": "brow-ridge, bone under the eyebrow", "dagbani": "ningbɔɣikuɣili" }, { "english": "bring back", "dagbani": "labisi" }, { "english": "bring up sb.", "dagbani": "wumsi" }, { "english": "broad, to be", "dagbani": "yɛlima" }, { "english": "broadcast", "dagbani": "moli" }, { "english": "adj.", "dagbani": "'chɛɣu" }, { "english": "adj.", "dagbani": "'chiɛɣu" }, { "english": "n.", "dagbani": "daŋa" }, { "english": "v.", "dagbani": "veei" }, { "english": "adj.", "dagbani": "buhuŋ" }, { "english": "bro.-in-law relationship", "dagbani": "dachihili" }, { "english": "bruised, be", "dagbani": "viɛbigi" }, { "english": "bruise sb.", "dagbani": "puɣi" }, { "english": "bruise the skin", "dagbani": "viɛbi" }, { "english": "brush", "dagbani": "sɔpihiga" }, { "english": "brush, dust off", "dagbani": "pihi" }, { "english": "adj.", "dagbani": "chihuŋ" }, { "english": "brushing", "dagbani": "yɛbiyɛbi" }, { "english": "brush past", "dagbani": "nyeei" }, { "english": "adj.", "dagbani": "'kabili" }, { "english": "brush [n]", "dagbani": "burɔsu" }, { "english": "brushing (idea)", "dagbani": "yɛbiyɛbi" }, { "english": "brush past", "dagbani": "nyeei" }, { "english": "brush (adjective)", "dagbani": "kabili" }, { "english": "brush (noun)", "dagbani": "burɔsu" }, { "english": "brush (variant)", "dagbani": "kabiya" }, { "english": "brutality", "dagbani": "putɔɣu" }, { "english": "brutal (adjective)", "dagbani": "ŋmaŋ" }, { "english": "bubble (noun)", "dagbani": "fuɣuluŋ" }, { "english": "broken, fragile (adjective)", "dagbani": "wuruŋ" }, { "english": "bubble up", "dagbani": "kpeei" }, { "english": "broken calabash", "dagbani": "ŋmanchɛɣu" }, { "english": "bucket", "dagbani": "alichiidiri" }, { "english": "broken piece", "dagbani": "chɛɣu" }, { "english": "broken piece (variant)", "dagbani": "bɔɣati" }, { "english": "broken piece of something (adjective)", "dagbani": "chɛrili" }, { "english": "broken piece of something (noun)", "dagbani": "bɔkati" }, { "english": "bronchitis", "dagbani": "saŋkpanyɔɣu" }, { "english": "bronze", "dagbani": "daa^nya" }, { "english": "bucket (plastic/rubber)", "dagbani": "baaji" }, { "english": "bucket for drawing water", "dagbani": "bin^yariga" }, { "english": "bronze, copper (metal)", "dagbani": "tahiʒiɛɣu" }, { "english": "bucket [type]", "dagbani": "guuka" }, { "english": "bucket for drawing water", "dagbani": "bin^yariga" }, { "english": "bronze, copper (metal)", "dagbani": "tahiʒiɛɣu" }, { "english": "bucket [type]", "dagbani": "guuka" }, { "english": "brood, sit on eggs", "dagbani": "ŋuni" }, { "english": "broom", "dagbani": "sɔɣu" }, { "english": "broom", "dagbani": "bintirili" }, { "english": "bud, to ~", "dagbani": "tiri" }, { "english": "broom (local)", "dagbani": "somaŋli" }, { "english": "buddies", "dagbani": "yilikpɛrinima" }, { "english": "broom [type]", "dagbani": "sɔpihiga" }, { "english": "buffalo", "dagbani": "yɔnahu" }, { "english": "broth", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "buffalo male", "dagbani": "yɔnaɣilaa" }, { "english": "buffoon", "dagbani": "buɣubee" }, { "english": "brother", "dagbani": "tizo" }, { "english": "bugle", "dagbani": "bani" }, { "english": "brother (girl's)", "dagbani": "tizɔdoo" }, { "english": "brother (irrespective of age)", "dagbani": "mabia" }, { "english": "Bugum, fire-festival", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "horn", "dagbani": "bani" }, { "english": "kikaa", "dagbani": "bim" }, { "english": "brother (irrespective of age)", "dagbani": "mabia" }, { "english": "Bugum, fire-festival", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "build (with clay, mud)", "dagbani": "me" }, { "english": "burn, set fire to", "dagbani": "nyo" }, { "english": "build a nest", "dagbani": "te" }, { "english": "burn something", "dagbani": "nyooi" }, { "english": "builder", "dagbani": "tammɛra" }, { "english": "burn something as an offering", "dagbani": "tuɣim" }, { "english": "bulb (light-)", "dagbani": "bolifu" }, { "english": "burn something up", "dagbani": "taai" }, { "english": "bulb (of wild plant) [sp.]", "dagbani": "duliŋkua" }, { "english": "burn something up (fire does)", "dagbani": "di" }, { "english": "bulb (wild) [sp.]", "dagbani": "buri" }, { "english": "burst", "dagbani": "tahi" }, { "english": "bulge out (eyes)", "dagbani": "miri" }, { "english": "bull", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "bulb (wild)", "dagbani": "buri" }, { "english": "burst", "dagbani": "tahi" }, { "english": "bulge out (eyes)", "dagbani": "miri" }, { "english": "bull", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "bull", "dagbani": "naɣilaa" }, { "english": "burst (as of a boil)", "dagbani": "cheei" }, { "english": "bull calf", "dagbani": "naɣilabila" }, { "english": "burst (boil does)", "dagbani": "puhigi" }, { "english": "burst out, erupt", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "bury", "dagbani": "mum" }, { "english": "bull-elephant", "dagbani": "wɔbilaa" }, { "english": "bullet", "dagbani": "marifakuɣili" }, { "english": "bullet", "dagbani": "fi" }, { "english": "bury (of humans)", "dagbani": "sɔɣi" }, { "english": "bulletproofing charm", "dagbani": "kɔsaligu" }, { "english": "bury sth.", "dagbani": "pi" }, { "english": "bullfrog", "dagbani": "buluɣu" }, { "english": "bus", "dagbani": "booso" }, { "english": "bush", "dagbani": "gunyɔɣu" }, { "english": "bush", "dagbani": "gbuluɣu" }, { "english": "bush", "dagbani": "mɔɣu" }, { "english": "bullock", "dagbani": "lantabili" }, { "english": "bullock", "dagbani": "naɣikɔrigu" }, { "english": "bus", "dagbani": "booso" }, { "english": "bush", "dagbani": "gunyɔɣu" }, { "english": "bush", "dagbani": "gbuluɣu" }, { "english": "bush", "dagbani": "mɔɣu" }, { "english": "bullock", "dagbani": "lantabili" }, { "english": "bullock", "dagbani": "naɣikɔrigu" }, { "english": "bush (high or thick)", "dagbani": "gbɔŋgu" }, { "english": "bush, shrub", "dagbani": "tutuɣu" }, { "english": "bush/hurricane-lamp, lantern", "dagbani": "kania" }, { "english": "bunch", "dagbani": "yilli" }, { "english": "bunch, clump of grasses", "dagbani": "gbiŋ" }, { "english": "bunch of grass", "dagbani": "mɔbɔɣu" }, { "english": "bundle", "dagbani": "adiiku" }, { "english": "bundle", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "bundle", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "bundle", "dagbani": "bɔndili" }, { "english": "bundle of grass", "dagbani": "mɔbɔɣu" }, { "english": "bush area [type]", "dagbani": "gun^yɔɣu" }, { "english": "bushbaby", "dagbani": "mabiga" }, { "english": "bush-buck (female)", "dagbani": "saŋkpalinnyaŋ" }, { "english": "bush country", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "bush-cow", "dagbani": "yɔnahu" }, { "english": "bushbaby", "dagbani": "mabiga" }, { "english": "bush-buck (female)", "dagbani": "saŋkpalinnyaŋ" }, { "english": "bush country", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "bush-cow", "dagbani": "yɛnahu" }, { "english": "bush meats", "dagbani": "valisi" }, { "english": "bush-sprite", "dagbani": "kulikpariga" }, { "english": "bush-sprite", "dagbani": "kpilikpariga" }, { "english": "bundle of grass for thatching or feeding a horse", "dagbani": "mɔkpilli" }, { "english": "burden", "dagbani": "talahi" }, { "english": "burial place", "dagbani": "gballi" }, { "english": "burial place", "dagbani": "kagili" }, { "english": "burn", "dagbani": "wɔbi" }, { "english": "burn (as food in a pot)", "dagbani": "kabi" }, { "english": "burn (injury)", "dagbani": "wɔbigi" }, { "english": "bush thick ~", "dagbani": "gbaŋgu" }, { "english": "bush turkey", "dagbani": "namiɔŋ" }, { "english": "bushy (beard)", "dagbani": "gbuu" }, { "english": "bush [sp.]", "dagbani": "tɔhabaɣiŋgu" }, { "english": "bush-~", "dagbani": "mɔɣuni" }, { "english": "bush turkey", "dagbani": "namiɔŋ" }, { "english": "bushy (beard)", "dagbani": "gbuu" }, { "english": "bush [sp.]", "dagbani": "tɔhabaɣiŋgu" }, { "english": "bush-~", "dagbani": "mɔɣuni" }, { "english": "business", "dagbani": "bukaata" }, { "english": "business", "dagbani": "daabiligu" }, { "english": "business, trade", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "calamity, misfortune", "dagbani": "bukaata" }, { "english": "butterfly", "dagbani": "kahimpiɛɣu" }, { "english": "butterfly", "dagbani": "yɛligu" }, { "english": "butterfly", "dagbani": "kahiŋpiɛɣu" }, { "english": "butterfly", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "butterfly", "dagbani": "pahimpiɛɣu" }, { "english": "business, trade", "dagbani": "wolima" }, { "english": "buttock", "dagbani": "gbini" }, { "english": "bustard", "dagbani": "baŋkarigu" }, { "english": "button", "dagbani": "namiɛŋ" }, { "english": "Bustard (bird)", "dagbani": "namiɔŋ" }, { "english": "buttonhole [n.]", "dagbani": "garivoli" }, { "english": "button sth.", "dagbani": "ga" }, { "english": "but", "dagbani": "amaa" }, { "english": "button [n.]", "dagbani": "garili" }, { "english": "button", "dagbani": "amaada" }, { "english": "buttress", "dagbani": "pila" }, { "english": "but", "dagbani": "ka" }, { "english": "but", "dagbani": "ma" }, { "english": "butcher", "dagbani": "nakɔha" }, { "english": "buttress [n.]", "dagbani": "pila" }, { "english": "buying for resale, buying wholesale [n.]", "dagbani": "dantɔŋ" }, { "english": "by the aid of [n.phr.]", "dagbani": "wunni" }, { "english": "by the side of [loc.]", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "cab of a lorry [n.]", "dagbani": "farintɔŋ" }, { "english": "calabash-cup [n.]", "dagbani": "kparichia" }, { "english": "cackling, noise made by guineafowl", "dagbani": "pipiɣu" }, { "english": "calabash cup magic goblet", "dagbani": "kpaanvuunigu" }, { "english": "calabash cup with a lid", "dagbani": "pipia" }, { "english": "cactus", "dagbani": "kasalli" }, { "english": "calabash dipper", "dagbani": "ŋmaŋgbaa" }, { "english": "cadet", "dagbani": "soojɛbila" }, { "english": "cage", "dagbani": "keeji" }, { "english": "cairn, pile of stones", "dagbani": "kuɣiduli" }, { "english": "cajole", "dagbani": "salim" }, { "english": "calabashes, stackable", "dagbani": "ŋmantaɣilima" }, { "english": "calabash for keeping fvkpaligu soup-seasoning", "dagbani": "kpali^ŋmaŋ" }, { "english": "cake made with bean dough", "dagbani": "shiakoomo" }, { "english": "calabash shard", "dagbani": "ŋmanchee" }, { "english": "cake [type]", "dagbani": "kpaakulo" }, { "english": "calabash shard", "dagbani": "ŋmanchee" }, { "english": "cake [type]", "dagbani": "kpaakulo" }, { "english": "calabash (large)", "dagbani": "gbaka" }, { "english": "calabash", "dagbani": "ŋmɔŋ" }, { "english": "calabash", "dagbani": "kɔkpabiga" }, { "english": "calabash utensil (generic)", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "calabash (pair)", "dagbani": "ŋmanbuɣupiligiŋga" }, { "english": "calabash-vine", "dagbani": "tuŋ" }, { "english": "calabash (small)", "dagbani": "ŋmanbuɣubila" }, { "english": "calabash [type]", "dagbani": "chia" }, { "english": "calabash bottle", "dagbani": "gaɣili" }, { "english": "calabash", "dagbani": "sagboo" }, { "english": "calabash bowl", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "calabash can", "dagbani": "chuɣu" }, { "english": "calabash", "dagbani": "kpa^ŋmani" }, { "english": "calamity", "dagbani": "alɔbo" }, { "english": "calamity", "dagbani": "zambu" }, { "english": "calamity, misfortune", "dagbani": "mushiiba" }, { "english": "calamity", "dagbani": "kpaŋmani" }, { "english": "calamity", "dagbani": "alɔbo" }, { "english": "calamity, misfortune", "dagbani": "zambu" }, { "english": "calamity, misfortune", "dagbani": "mushiiba" }, { "english": "calamus (cosmetic)", "dagbani": "kalamosi" }, { "english": "calendar", "dagbani": "kalanda" }, { "english": "calf", "dagbani": "naɣibila" }, { "english": "cantankerousness", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "cantankerousness", "dagbani": "lɔɣikpia" }, { "english": "canter", "dagbani": "balisi" }, { "english": "calf (bull ~)", "dagbani": "naɣilabila" }, { "english": "can [Am.], tin", "dagbani": "kuŋkɔŋ" }, { "english": "calf, stirk", "dagbani": "naɣipolli" }, { "english": "cap, hat", "dagbani": "zuɣupiligu" }, { "english": "calf of leg", "dagbani": "bee" }, { "english": "cap, lid", "dagbani": "bin^yɔrigu" }, { "english": "calf of the leg", "dagbani": "biɛpuɣili" }, { "english": "calf of leg", "dagbani": "bee" }, { "english": "cap, lid", "dagbani": "bin^yɔrigu" }, { "english": "calf of the leg", "dagbani": "biɛpuɣili" }, { "english": "call, give a name", "dagbani": "boli" }, { "english": "capable, be", "dagbani": "ne" }, { "english": "call together", "dagbani": "laɣim" }, { "english": "call to prayer, Muslim ~", "dagbani": "moli" }, { "english": "call to sb.", "dagbani": "boli" }, { "english": "calm", "dagbani": "gbum" }, { "english": "capital, money given to a person to trade", "dagbani": "gbaɣa" }, { "english": "call to sb.", "dagbani": "boli" }, { "english": "calm", "dagbani": "gbum" }, { "english": "capital, principal sum (finance)", "dagbani": "laɣizuɣu" }, { "english": "capital, principal sum (finance) pl.", "dagbani": "laɣidaya" }, { "english": "calmly", "dagbani": "diɣidiɣi" }, { "english": "calmly, gently, stealthily", "dagbani": "looloo" }, { "english": "calmness", "dagbani": "suhumahili" }, { "english": "calm sb", "dagbani": "maai" }, { "english": "calyx", "dagbani": "wuba" }, { "english": "camel", "dagbani": "laakumi" }, { "english": "camel-rider", "dagbani": "laakumbara" }, { "english": "camp", "dagbani": "sansani" }, { "english": "canal, water-channel, stream, runnel", "dagbani": "kɔsoli" }, { "english": "canary", "dagbani": "tiita" }, { "english": "cancel", "dagbani": "kpihim" }, { "english": "cancel", "dagbani": "nahi" }, { "english": "candy", "dagbani": "aleewa" }, { "english": "cane rat", "dagbani": "ŋɔŋli" }, { "english": "cannabis, marijuana, 'wee'", "dagbani": "wee4" }, { "english": "candy", "dagbani": "aleewa" }, { "english": "cane rat", "dagbani": "ŋɔŋli" }, { "english": "cannabis, marijuana, 'wee'", "dagbani": "wee" }, { "english": "cannabis, marijuana, 'wee'", "dagbani": "vɔɣu" }, { "english": "cannabis-smoker, 'wee'-addict", "dagbani": "va^nyura" }, { "english": "cannon", "dagbani": "agba" }, { "english": "canoe", "dagbani": "ŋariŋ" }, { "english": "capital city", "dagbani": "tinzuɣu" }, { "english": "capital city/town, the seat of kingship of Dagboŋ (currently Yendi)", "dagbani": "salaa" }, { "english": "capital sum", "dagbani": "laɣima" }, { "english": "capon", "dagbani": "bolli" }, { "english": "capsicum pepper [sp.]", "dagbani": "kariwatia" }, { "english": "capsize", "dagbani": "kpaai" }, { "english": "captain in army", "dagbani": "sapasini" }, { "english": "capture, steal, take", "dagbani": "kɔbi" }, { "english": "car", "dagbani": "kaa" }, { "english": "car", "dagbani": "loori" }, { "english": "capsize", "dagbani": "kpaai" }, { "english": "captain in army", "dagbani": "sapasini" }, { "english": "capture, steal, take", "dagbani": "kɔbi" }, { "english": "car", "dagbani": "kaa" }, { "english": "car", "dagbani": "loori" }, { "english": "car", "dagbani": "turon" }, { "english": "car, motor-car", "dagbani": "matuuka" }, { "english": "carbuncle", "dagbani": "nɔrili" }, { "english": "carbuncle, swelling", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "carcase", "dagbani": "binkpiŋ" }, { "english": "carcase", "dagbani": "biŋkpiŋ" }, { "english": "carcass of an animal", "dagbani": "jifa" }, { "english": "card", "dagbani": "gbɔŋ" }, { "english": "cardinal direction (North, S,E,W)", "dagbani": "luɣili" }, { "english": "care", "dagbani": "ankali" }, { "english": "carry a child in a cloth on the back", "dagbani": "kpabi" }, { "english": "carry away", "dagbani": "zaŋ" }, { "english": "carry away", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "care, caution", "dagbani": "hankali" }, { "english": "cared-for child", "dagbani": "biyaɣiligu" }, { "english": "carrying", "dagbani": "ʒira" }, { "english": "carry away", "dagbani": "zaŋ" }, { "english": "care, caution", "dagbani": "hankali" }, { "english": "cared-for child", "dagbani": "biyaɣiligu" }, { "english": "carrying", "dagbani": "ʒira" }, { "english": "care for", "dagbani": "gbabi" }, { "english": "carry in the arms (as a small child)", "dagbani": "nyɔɣi" }, { "english": "careful", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "carry on shoulder (make sb. ~)", "dagbani": "nyaɣili" }, { "english": "careful!", "dagbani": "kare" }, { "english": "carry on the shoulders", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "careful, be", "dagbani": "miri" }, { "english": "carry sb./sth. on the shoulder", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "carefully", "dagbani": "balim balim" }, { "english": "carry things (tied up in bundle)", "dagbani": "guri" }, { "english": "carry on the head without holding", "dagbani": "dimsi" }, { "english": "carefully", "dagbani": "balim balim" }, { "english": "carry things (tied up in bundle)", "dagbani": "guri" }, { "english": "cart", "dagbani": "biɛla" }, { "english": "cart", "dagbani": "tɔriko" }, { "english": "cart", "dagbani": "tɔroko" }, { "english": "careful not to ..., to be", "dagbani": "miri" }, { "english": "cart (ox-cart)", "dagbani": "naɣitɔroko" }, { "english": "careless(ly), clumsy", "dagbani": "tajaɣiri" }, { "english": "carve", "dagbani": "chirigi" }, { "english": "carelessly", "dagbani": "gbajaɣa" }, { "english": "carelessly", "dagbani": "yiriŋ" }, { "english": "carelessly, loosely", "dagbani": "patipati" }, { "english": "carelessness", "dagbani": "fawoli" }, { "english": "carelessness", "dagbani": "fowoli" }, { "english": "carelessness, negligence", "dagbani": "fawɔɣili" }, { "english": "carer, sb. who looks after sb.", "dagbani": "wumsira" }, { "english": "caress", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "caricature, a mask", "dagbani": "doodo" }, { "english": "carnelian", "dagbani": "kaniilian" }, { "english": "caress", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "caricature, a mask", "dagbani": "doodo" }, { "english": "carnelian", "dagbani": "kaniilian" }, { "english": "carnelian, a type of jewel", "dagbani": "kanɛlian" }, { "english": "car or vehicle, small", "dagbani": "gurugua" }, { "english": "carpenter", "dagbani": "dakpɛra" }, { "english": "carpenter", "dagbani": "kapinta" }, { "english": "carriage [type]", "dagbani": "amaŋka" }, { "english": "carrier", "dagbani": "ʒiʒira" }, { "english": "carrier, person who carries", "dagbani": "ʒira" }, { "english": "carry", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "carry (a child) on the back", "dagbani": "kpabi" }, { "english": "carry, drag something heavy", "dagbani": "fuhi" }, { "english": "carry, drag something heavy", "dagbani": "fu" }, { "english": "carry a baby on the hip", "dagbani": "nyaɣi" }, { "english": "carved sticks used to represent twins", "dagbani": "jadɔɣu" }, { "english": "case, dispute", "dagbani": "saliya" }, { "english": "case, in the ~ that", "dagbani": "dindina" }, { "english": "case, dispute", "dagbani": "saliya" }, { "english": "case, in the ~ that", "dagbani": "dindina" }, { "english": "case, legal ~", "dagbani": "yɛtɔɣili" }, { "english": "case in court", "dagbani": "yɛlitɔɣili" }, { "english": "cashew tree", "dagbani": "antiri^nya" }, { "english": "cassava", "dagbani": "banchi" }, { "english": "cassava", "dagbani": "katiŋguŋa" }, { "english": "cassava-leaves", "dagbani": "tana shingu" }, { "english": "cassia", "dagbani": "kaasia" }, { "english": "cassia (cosmetic)", "dagbani": "kasia" }, { "english": "cassock", "dagbani": "zabba" }, { "english": "cast, mould", "dagbani": "dooi" }, { "english": "cast a spell", "dagbani": "ka" }, { "english": "castrate", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "castrated animal", "dagbani": "lantabili" }, { "english": "cast shadow on, stand in somebody's light", "dagbani": "limsi" }, { "english": "cast sth. away", "dagbani": "lɔbi" }, { "english": "cat", "dagbani": "jɛŋkuno" }, { "english": "cast sth. away", "dagbani": "lɔbi" }, { "english": "cat", "dagbani": "jɛŋkunbirim" }, { "english": "cat", "dagbani": "jɛŋkuno" }, { "english": "cat (epithet)", "dagbani": "zambaŋa" }, { "english": "Caucasian, person of ~ race", "dagbani": "Nasara" }, { "english": "cat (epithet), 'pussy'", "dagbani": "dulaamihi" }, { "english": "cauldron, metal pot of large size", "dagbani": "makolle" }, { "english": "cauri", "dagbani": "mus" }, { "english": "cauri", "dagbani": "naamam" }, { "english": "cauri (cowry)", "dagbani": "laɣikpahirili" }, { "english": "cat (feral)", "dagbani": "jɛŋkunbiruŋ" }, { "english": "cat, male ~, tomcat", "dagbani": "jɛŋkunlɔɣu" }, { "english": "cause", "dagbani": "laɣifu" }, { "english": "cause", "dagbani": "nam" }, { "english": "cause", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "catapult [Br.]", "dagbani": "kpaya" }, { "english": "cause (sb. do sth.)", "dagbani": "che" }, { "english": "catapult [Br.], slingshot [Am.]", "dagbani": "taaya" }, { "english": "catapult [Br.]", "dagbani": "kpaya" }, { "english": "cause (sb. do sth.)", "dagbani": "che" }, { "english": "catapult [Br.], slingshot [Am.]", "dagbani": "taaya" }, { "english": "cause, bring, bring about", "dagbani": "tahi" }, { "english": "cataract (of the eye)", "dagbani": "niŋkaritibisi" }, { "english": "cause a quarrel", "dagbani": "tuɣili" }, { "english": "catch", "dagbani": "bibi" }, { "english": "causelessly, without cause", "dagbani": "yoli" }, { "english": "catch", "dagbani": "bibigi" }, { "english": "cause sth.", "dagbani": "che" }, { "english": "catch", "dagbani": "gɔhi" }, { "english": "catch", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "catch (many)", "dagbani": "gbahi" }, { "english": "cause to fail", "dagbani": "parigi" }, { "english": "catch", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "caution", "dagbani": "siɣa" }, { "english": "catch a disease", "dagbani": "kɔbi" }, { "english": "caution", "dagbani": "shiɣa" }, { "english": "catch fire", "dagbani": "taai" }, { "english": "caution", "dagbani": "shika" }, { "english": "catch hold of sth., snatch, seize", "dagbani": "gɔhi" }, { "english": "caution, care", "dagbani": "hankali" }, { "english": "catch fire", "dagbani": "shiɣa" }, { "english": "catch hold of sth., snatch, seize", "dagbani": "shika" }, { "english": "caution, care", "dagbani": "hankali" }, { "english": "catch in a trap", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "cave", "dagbani": "gbiuŋ" }, { "english": "catching, infectious, contagious", "dagbani": "loorili" }, { "english": "catching, to be (disease)", "dagbani": "looi" }, { "english": "catch sb. redhanded, surprise sb.", "dagbani": "findi" }, { "english": "caterpillar", "dagbani": "zunzuli" }, { "english": "caterpillar (tiny red ~)", "dagbani": "shinshimi" }, { "english": "caterpillar [type]", "dagbani": "nyeeli" }, { "english": "cat-o-nine-tails, leather whip", "dagbani": "barazim" }, { "english": "cattle (crossbreed of zebu and shorthorn)", "dagbani": "gɔbidola" }, { "english": "cattle (crossbreed of zebu and shorthorn)", "dagbani": "gburuŋkaba" }, { "english": "caveat", "dagbani": "keeviyat" }, { "english": "cave in", "dagbani": "nam" }, { "english": "cave in", "dagbani": "vurigi" }, { "english": "cave in (as floor or grave)", "dagbani": "vibigi" }, { "english": "cavernous depth, nook", "dagbani": "lɔɣilɔɣi" }, { "english": "cattle-disease", "dagbani": "naɣidɔro" }, { "english": "caves", "dagbani": "naɣipiɛriga" }, { "english": "cattle-egret", "dagbani": "laɣipiɛliga" }, { "english": "cease (rain)", "dagbani": "baai" }, { "english": "cattle-herder", "dagbani": "naɣikpara" }, { "english": "ceaseless, repetitive", "dagbani": "taligu" }, { "english": "cedar", "dagbani": "mitil" }, { "english": "cedar", "dagbani": "sida" }, { "english": "cattle immunisation", "dagbani": "naabɔɣu" }, { "english": "cattle kraal, corral, 'cattle garage'", "dagbani": "naɣigɔrigu" }, { "english": "cedi", "dagbani": "siidi" }, { "english": "cattle-peg", "dagbani": "naɣikpaa" }, { "english": "cattle kraal, corral, 'cattle garage'", "dagbani": "naɣigɔrigu" }, { "english": "cedi", "dagbani": "siidi" }, { "english": "cattle-peg", "dagbani": "naɣikpaa" }, { "english": "ceiling", "dagbani": "siiliŋ" }, { "english": "cattle-plague", "dagbani": "naɣikum" }, { "english": "ceiling, to make", "dagbani": "siili" }, { "english": "cattle-trader, butcher", "dagbani": "naɣikɔhira" }, { "english": "celebrate (festival)", "dagbani": "di" }, { "english": "cattleyard", "dagbani": "naɣikpaa" }, { "english": "celebrity", "dagbani": "gandammoli" }, { "english": "chance, by ~", "dagbani": "chirigilichirigili" }, { "english": "cell", "dagbani": "duu" }, { "english": "change", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "cement", "dagbani": "siminti" }, { "english": "change (sb./sth.) into ...", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "cemetery", "dagbani": "kabiri" }, { "english": "change (self) into", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "change (sb./sth.) into", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "cemetery", "dagbani": "kabiri" }, { "english": "change (self) into", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "centimetre", "dagbani": "sɛntimita" }, { "english": "change (small-~)", "dagbani": "laɣipiɛliga" }, { "english": "centipede", "dagbani": "binakpaa" }, { "english": "change, small-change", "dagbani": "laɣibaligu" }, { "english": "change, small money", "dagbani": "wahumabilɛrigu" }, { "english": "small money", "dagbani": "'baligu" }, { "english": "cereal/s", "dagbani": "kahu" }, { "english": "change, small~", "dagbani": "chɛnji" }, { "english": "cereal grains (pl. : collective name)", "dagbani": "kahu" }, { "english": "change, withdraw position in warri game", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "cereals, mixture of ~", "dagbani": "bingari" }, { "english": "change colour (as the chameleon)", "dagbani": "pɔrisi" }, { "english": "cereals, mixture of ~", "dagbani": "bingari" }, { "english": "change colour (as the chameleon)", "dagbani": "pɔrisi" }, { "english": "certainly", "dagbani": "waaʒibu" }, { "english": "change position", "dagbani": "miligi" }, { "english": "certainty", "dagbani": "waaʒibu" }, { "english": "change tone (of voice or drum)", "dagbani": "gbaɣisi" }, { "english": "cesspit", "dagbani": "bimbɔɣili" }, { "english": "cesspit, latrine, toilet", "dagbani": "bimbɔɣili" }, { "english": "chaff, changing", "dagbani": "taɣiri" }, { "english": "channel of a river", "dagbani": "kɔpia" }, { "english": "chant (Qur'anic)", "dagbani": "isinia" }, { "english": "chaos", "dagbani": "wurigu" }, { "english": "chaos", "dagbani": "wurugu" }, { "english": "chaos", "dagbani": "vau" }, { "english": "chapter", "dagbani": "suura" }, { "english": "chaff, broken grain", "dagbani": "kakpiri" }, { "english": "chain", "dagbani": "dolibi" }, { "english": "chain", "dagbani": "zoligo" }, { "english": "chain", "dagbani": "zoligu" }, { "english": "chain", "dagbani": "zolisi" }, { "english": "chain (bicycle-~)", "dagbani": "cheeni" }, { "english": "chain", "dagbani": "dolibi" }, { "english": "chain", "dagbani": "zoligo" }, { "english": "chain", "dagbani": "zoligu" }, { "english": "chain", "dagbani": "zolisi" }, { "english": "chain (bicycle-~)", "dagbani": "cheeni" }, { "english": "chain up (a person)", "dagbani": "ga" }, { "english": "chair", "dagbani": "kuɣa" }, { "english": "chair, seat", "dagbani": "kuɣiʒiniga" }, { "english": "chairs", "dagbani": "kuɣisi" }, { "english": "challenge soothsayer to divine correctly", "dagbani": "bilisi" }, { "english": "chamberpot", "dagbani": "dunlaa" }, { "english": "chamberpot, potty", "dagbani": "dulinlaa" }, { "english": "chameleon", "dagbani": "gumachuɣu" }, { "english": "champion", "dagbani": "baabaatu" }, { "english": "champion", "dagbani": "gandammoli" }, { "english": "champion", "dagbani": "gɔni" }, { "english": "chance (pure ~)", "dagbani": "chirigili" }, { "english": "chance (to ...)", "dagbani": "dahinli" }, { "english": "chapter (in a secular book)", "dagbani": "kariŋ" }, { "english": "character", "dagbani": "biɛhigu" }, { "english": "character", "dagbani": "halli" }, { "english": "chapter (in a secular book)", "dagbani": "kariŋ" }, { "english": "character", "dagbani": "biɛhigu" }, { "english": "characteristic (inbred)", "dagbani": "dɔɣiluŋ" }, { "english": "charcoal", "dagbani": "sala" }, { "english": "charcoal, to break ~ from a log", "dagbani": "gbɛhi" }, { "english": "charcoal-burner", "dagbani": "salipira" }, { "english": "charcoal fire", "dagbani": "buɣimsala" }, { "english": "charge", "dagbani": "samli" }, { "english": "charge (cost)", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "charge (legally), accuse", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "charge, penalty, fine", "dagbani": "kɔbiga" }, { "english": "charge sb., tell sb. the fare", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "chariot", "dagbani": "chɛchɛbuŋ" }, { "english": "charioteer", "dagbani": "chɛchɛbumbara" }, { "english": "charity", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "chariot", "dagbani": "chɛchɛbuŋ" }, { "english": "charioteer", "dagbani": "chɛchɛbumbara" }, { "english": "charity", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "charm", "dagbani": "muhimba" }, { "english": "child (little ~)", "dagbani": "muhimba" }, { "english": "charm (magic) [type] (said to confer immunity against bullets)", "dagbani": "kɔsalli" }, { "english": "chest (bare)", "dagbani": "nyɔŋinli" }, { "english": "chest (part of the body)", "dagbani": "nyɔɣu" }, { "english": "chew, masticate", "dagbani": "ŋubi" }, { "english": "charm (spell or good personality)", "dagbani": "muhibba" }, { "english": "chewable", "dagbani": "ŋubira" }, { "english": "charm, a", "dagbani": "tim" }, { "english": "chewing-stick used to clean the teeth", "dagbani": "dibiga" }, { "english": "charm, amulet", "dagbani": "kaa" }, { "english": "chew the cud", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "charm against witches", "dagbani": "chilo" }, { "english": "charm, amulet", "dagbani": "kaa" }, { "english": "chew the cud", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "charm against witches", "dagbani": "chilo" }, { "english": "chick (newly-hatched)", "dagbani": "nɔbilituŋ" }, { "english": "charm to bring luck", "dagbani": "vua" }, { "english": "charm [type]", "dagbani": "sambu" }, { "english": "chicken", "dagbani": "noo" }, { "english": "charm [type], protection from knives", "dagbani": "sutili" }, { "english": "chicken manure", "dagbani": "nɔbindi" }, { "english": "charred grass", "dagbani": "mɔvilli" }, { "english": "chicken-pot", "dagbani": "nɔsali" }, { "english": "charred material, soot", "dagbani": "villi" }, { "english": "chickenpox", "dagbani": "gingaɣifeeŋa" }, { "english": "chart, table", "dagbani": "chaati" }, { "english": "chase", "dagbani": "kari" }, { "english": "chasm", "dagbani": "yiliŋ" }, { "english": "chastise", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "chicken-wire", "dagbani": "waya" }, { "english": "chief", "dagbani": "nɔbila" }, { "english": "chasm", "dagbani": "yiliŋ" }, { "english": "chastise", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "nobility", "dagbani": "nɔbila" }, { "english": "definition unknown", "dagbani": "gingaɣifiŋa" }, { "english": "pl. sanjaɣa", "dagbani": "chicken-wire" }, { "english": "wire", "dagbani": "waya" }, { "english": "chief", "dagbani": "'kpani" }, { "english": "cheap (price)", "dagbani": "alaha" }, { "english": "bird", "dagbani": "nazuɣu" }, { "english": "to be cheap", "dagbani": "bala" }, { "english": "chief/leader", "dagbani": "naa" }, { "english": "cheaper (emphatic form)", "dagbani": "buɣibuɣi" }, { "english": "most important", "dagbani": "'zuɣu" }, { "english": "cheapness of price", "dagbani": "asama" }, { "english": "Chief Linguist of the Yaan-Naa", "dagbani": "duɣu" }, { "english": "cheat", "dagbani": "kukolimahimlana" }, { "english": "cheat, defraud, exploit someone", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "cheating", "dagbani": "chilimbihi" }, { "english": "cheating (alternative form)", "dagbani": "nari" }, { "english": "cheating, injustice", "dagbani": "boliyoli" }, { "english": "checkers", "dagbani": "dara" }, { "english": "cheek", "dagbani": "kpaɣiŋ" }, { "english": "cheek (alternative form)", "dagbani": "kpariŋ" }, { "english": "cheek (another alternative form)", "dagbani": "kparɔŋ" }, { "english": "cheating, injustice", "dagbani": "nari" }, { "english": "checkers", "dagbani": "boliyoli" }, { "english": "cheek", "dagbani": "dara" }, { "english": "chiefly household, chief's housepeople", "dagbani": "kpaɣiŋ" }, { "english": "chiefly household, chief's housepeople", "dagbani": "kpariŋ" }, { "english": "chiefly household, chief's housepeople", "dagbani": "kparɔŋ" }, { "english": "chiefly household, chief's housepeople", "dagbani": "nayilinima" }, { "english": "chiefly 'skin'", "dagbani": "wɔdirigbɔŋ" }, { "english": "chief of staff", "dagbani": "kamɔna" }, { "english": "chief of the blacksmiths in town, blacksmiths' chief", "dagbani": "sɔnaa" }, { "english": "chief over drummers and warriors", "dagbani": "Kambɔnnaa" }, { "english": "chief's grandson (through female line)", "dagbani": "paɣabia" }, { "english": "chief's smock", "dagbani": "kpalibu" }, { "english": "chief's smock", "dagbani": "kparibu" }, { "english": "chief's smock", "dagbani": "tapaɣa" }, { "english": "cheek, cheekiness", "dagbani": "chiriwaani" }, { "english": "cheese", "dagbani": "waagasi" }, { "english": "chemical(s), powder", "dagbani": "tim" }, { "english": "cheek, cheekiness", "dagbani": "chiriwaani" }, { "english": "cheese", "dagbani": "waagasi" }, { "english": "chemical(s), powder", "dagbani": "tim" }, { "english": "cheque, 'check' [Am.]", "dagbani": "chaaki" }, { "english": "chequered, 'checkered' [Am.]", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "cherrytree", "dagbani": "liliŋga" }, { "english": "cherub", "dagbani": "chɛrub" }, { "english": "chieftaincy", "dagbani": "nam" }, { "english": "chieftaincy 'skins'", "dagbani": "gbɔŋ" }, { "english": "chief’s house", "dagbani": "nayili" }, { "english": "child", "dagbani": "bia" }, { "english": "child", "dagbani": "biasani" }, { "english": "little child", "dagbani": "bipɔriŋga" }, { "english": "small child", "dagbani": "makalee" }, { "english": "circumstance", "dagbani": "mayambila" }, { "english": "choose", "dagbani": "gahim" }, { "english": "choose", "dagbani": "yaai" }, { "english": "choose, select, pick out, vote", "dagbani": "pii" }, { "english": "choose", "dagbani": "mayambila" }, { "english": "choose", "dagbani": "mayaaŋkalee" }, { "english": "choose", "dagbani": "gahim" }, { "english": "choose", "dagbani": "yaai" }, { "english": "choose, select, pick out, vote", "dagbani": "pii" }, { "english": "child feeding at the breast", "dagbani": "bimɔɣiriga" }, { "english": "choose out", "dagbani": "gaŋ" }, { "english": "childhood", "dagbani": "bilim" }, { "english": "chop in pieces", "dagbani": "chɛrisi" }, { "english": "childless", "dagbani": "ŋoo" }, { "english": "chop off", "dagbani": "fibigi" }, { "english": "childless woman", "dagbani": "paɣiŋoo" }, { "english": "chop up, smash", "dagbani": "saɣisim" }, { "english": "child of a slave woman", "dagbani": "kpasaŋa" }, { "english": "Christian", "dagbani": "Kristabia" }, { "english": "Christian", "dagbani": "Kristiɛn" }, { "english": "Christ", "dagbani": "Kristabia" }, { "english": "Christian", "dagbani": "Kristiɛn" }, { "english": "child of the house, junior member of the family", "dagbani": "yilibia" }, { "english": "Christ (proper noun)", "dagbani": "Kristo" }, { "english": "Messiah", "dagbani": "Masia" }, { "english": "child of paupers", "dagbani": "vuyakpibiga" }, { "english": "child of somebody", "dagbani": "dapala" }, { "english": "Christianity", "dagbani": "Kristatali" }, { "english": "children's game", "dagbani": "saŋli" }, { "english": "Christian person", "dagbani": "dolodolo" }, { "english": "child-status", "dagbani": "bitali" }, { "english": "Christmas", "dagbani": "Burinya" }, { "english": "chrysolite", "dagbani": "krisolait" }, { "english": "child that can crawl, 'creep' [Am.]", "dagbani": "bi^gbamdigu" }, { "english": "child who fails to thrive", "dagbani": "nyɛlɔɣu" }, { "english": "child who lost his mother", "dagbani": "bizuno" }, { "english": "child with junior sibling", "dagbani": "nyɛbila" }, { "english": "child who lost his mother", "dagbani": "bizuno" }, { "english": "child with junior sibling", "dagbani": "nyɛbila" }, { "english": "chrysolite, a type of jewel", "dagbani": "kirisolait" }, { "english": "chrysoprase, a type of jewel", "dagbani": "krisoprez" }, { "english": "chubby, fat", "dagbani": "puɣiriga" }, { "english": "church", "dagbani": "chɛrichi" }, { "english": "chill", "dagbani": "wachi" }, { "english": "chill", "dagbani": "cheechi" }, { "english": "chilly", "dagbani": "mahili" }, { "english": "chilly", "dagbani": "tooji" }, { "english": "chilly (weather)", "dagbani": "maasim" }, { "english": "church, place of worship", "dagbani": "jɛmbu duu" }, { "english": "church, place of worship", "dagbani": "teeŋa" }, { "english": "cigar, 'roll-up', 'tobacco rolled in paper for smoking'", "dagbani": "mulimula" }, { "english": "chip, cut, chop, peck", "dagbani": "cheei" }, { "english": "cigarette", "dagbani": "shigaari" }, { "english": "chip off", "dagbani": "gbeei" }, { "english": "to split, crush sth. (head or other body-part)", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "It was you who crushed the heads of Leviathan.", "dagbani": "Nyini n-daa ŋme m-bɔri Lɛviatan zuɣuri" }, { "english": "I trampled down peoples ... , I crushed them.", "dagbani": "n daa no m-bɔribɔri zuliya kam niriba" }, { "english": "He has crushed the finger of the witch.", "dagbani": "O bɔri sɔnya maa nubila." }, { "english": "He has crushed the head of the fowl.", "dagbani": "O bɔri noo maa zuɣu." }, { "english": "want", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "be chequered", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "'checkered' [Am.]", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "variegated, elaborately patterned.", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "splendid patterned clothes.", "dagbani": "binyɛri’ bɔribɔri" }, { "english": "cover it with a 'purple' cloth.", "dagbani": "zaŋ chinchin’ bɔribɔri pil’ li" }, { "english": "'the male goats ... were streaked, speckled or spotted'", "dagbani": "bulahi ... zaɣ’ bomaboma mini bɛn liɣisiliɣisi ni bɛn nyɛ zaɣ’ bɔribɔri" }, { "english": "dappled, spotty, speckled.", "dagbani": "bɔribɔri" }, { "english": "Note: pattern of animal's coat", "dagbani": "zaɣ’ bomaboma mini bɛn liɣisiliɣisi ni bɛn nyɛ" }, { "english": "stripy ones, ones which were spotted, and dappled ones.", "dagbani": "zaɣ’ bɔribɔri" }, { "english": "interwoven, reticulated.", "dagbani": "zaɣ’ bɔribɔri" }, { "english": "ornamental network, in festoons.", "dagbani": "o daa wuɣi lans’ ayi din nyɛ zaɣ’ bɔribɔri" }, { "english": "to be lost, lose.", "dagbani": "bɔrigi" }, { "english": "He lost his way.", "dagbani": "O barigiya." }, { "english": "one of the Dagomba Paramounts child got lost in the night", "dagbani": "Dagban’ Na’ so bia n daa bɔrigi yuŋ" }, { "english": "I have gone astray like a lost sheep.", "dagbani": "N kpɛla yɔɣu kaman piɛ’ so ŋun bɔrigi la" }, { "english": "one day the donkeys of Saul's father Kish happened to get lost.", "dagbani": "Sool ba Kish bunsi daa ti bɔrigi dahin’ shɛli" }, { "english": "It's lost ", "dagbani": "Di barigiya." }, { "english": "if somebody's thing is lost and he picks it up and tells a lie about", "dagbani": "so binshɛli yi bɔrigi ka o pihi li ka ŋma ʒiri zaŋ chaŋ di polo" }, { "english": "A man dies, but his name is not lost.", "dagbani": "Doo kpiya ka o yuli ku bɔrigi." }, { "english": "to escape.", "dagbani": "birigi" }, { "english": "he ran away and disappeared.", "dagbani": "O zɔ m barigi." }, { "english": "If you haven't escaped, you don't make jokes.", "dagbani": "A yi bi zo m-barigi a bi niŋdi asahi" }, { "english": "escaped from someone who is running after you, you don't say it's a joke.", "dagbani": "" }, { "english": "to disappear, vanish.", "dagbani": "Di saha ka bɛ nina neei ka bɛ baŋ o, ka o daa dii bɔrigi ka chɛ ba ka bɛ bi lan nya o." }, { "english": "a ball of sth.", "dagbani": "bɔrili" }, { "english": "balls", "dagbani": "bɔra" }, { "english": "A lazy person refuses to use a hoe but will not refuse a morsel of food.", "dagbani": "Vinyaɣililana zaɣisi kuli ku zaɣisi bɔrili." }, { "english": "desire", "dagbani": "bɔrili" }, { "english": "That is the end of all those who strive after ill-gotten gain.", "dagbani": "Bɛnkam ... zaŋ kiŋkansi bɔrili bahigu ni yɛn nyɛ shɛm m-bala." }, { "english": "a strong alcoholic drink with aroma, e.g. schnapps very popular in Ashanti", "dagbani": "bɔrinsa" }, { "english": "bread", "dagbani": "bɔrɔbɔro" }, { "english": "This little bit of yeast makes the whole", "dagbani": "Dabindi biɛla ŋŋɔ n-chɛri ka bɔrɔbɔro ʒiŋŋɔritili zaa pirita." }, { "english": "batch of dough rise.", "dagbani": "dabin’ shɛli paɣ’ ni yi zahim bɔrobɔro zim ŋmani buta n-zaŋ li gari di ni ŋɔri" }, { "english": "yeast which a woman measures into three calabashes of bread-flour and mixes and kneads it and puts it to stand, and it all sours and rises.", "dagbani": "zali, ka di zaa ti mii piri la" }, { "english": "Foods which increase strength: cassava, yams, plantain,", "dagbani": "Bindiri shɛŋa din pahiri yaa: banchi, nyuya, bɔrade, shinkaafa, za, kawana, wulijo ni boroboro" }, { "english": "eat bread", "dagbani": "ŋubi bɔrɔbɔro" }, { "english": "I took half of the wood and made a fire and roasted bread and meat on the coals and ate.", "dagbani": "N zaŋla dari maa pirigili mali buɣim n-zaŋ bɔrɔbɔro mini nimdi she di buɣimsala ni ŋubi" }, { "english": "oven", "dagbani": "bɔrɔbɔro (shɛbu) duu" }, { "english": "fire like the fire in a bread-oven", "dagbani": "buɣim kaman bɔrɔbɔro shɛbu duu" }, { "english": "smoking", "dagbani": "mulimula" }, { "english": "chip, cut, chop, peck", "dagbani": "cheei" }, { "english": "cigarette", "dagbani": "shigaari" }, { "english": "chip off", "dagbani": "gbeei" }, { "english": "cigarette holder", "dagbani": "kara" }, { "english": "chip of wood", "dagbani": "daburiga" }, { "english": "chip out", "dagbani": "chibi" }, { "english": "cinnamon", "dagbani": "sinnamɔn" }, { "english": "chipped, filed", "dagbani": "chiriga" }, { "english": "circulation", "dagbani": "golimbu" }, { "english": "chisel", "dagbani": "chiriga" }, { "english": "chisel", "dagbani": "sinii" }, { "english": "circumambulation of the Ka'aba", "dagbani": "tawaafu" }, { "english": "chock, a ~", "dagbani": "dɔgbulitaɣirigu" }, { "english": "circumcise", "dagbani": "guni" }, { "english": "chocolate, hot ~", "dagbani": "tii" }, { "english": "circumcised penis", "dagbani": "yɔgundili" }, { "english": "chocolate drink, milo", "dagbani": "miloo" }, { "english": "circumciser", "dagbani": "wanzam" }, { "english": "choke", "dagbani": "chɔhi" }, { "english": "circumcised penis", "dagbani": "yɔgundili" }, { "english": "chocolate drink, milo", "dagbani": "miloo" }, { "english": "circumciser", "dagbani": "wanzam" }, { "english": "choke", "dagbani": "chɔhi" }, { "english": "choke, 'gag' [Am.]", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "circumcision 'forest'", "dagbani": "bɔŋ" }, { "english": "circumstance", "dagbani": "saŋgali" }, { "english": "cistern, water-storage pot,", "dagbani": "kɔduɣu" }, { "english": "clean by rubbing, brushing", "dagbani": "luɣisi" }, { "english": "clean grain in water", "dagbani": "yili" }, { "english": "citizen", "dagbani": "tiŋbia" }, { "english": "citizenship", "dagbani": "tiŋbitali" }, { "english": "cleanliness", "dagbani": "kasitali" }, { "english": "citrus fruit", "dagbani": "leemu" }, { "english": "city", "dagbani": "fɔntiŋa" }, { "english": "cleanliness", "dagbani": "kasitali" }, { "english": "cleanliness", "dagbani": "nyam" }, { "english": "citrus fruit", "dagbani": "leemu" }, { "english": "city", "dagbani": "fɔntiŋa" }, { "english": "city", "dagbani": "nyɛm" }, { "english": "city", "dagbani": "fɔŋ" }, { "english": "city", "dagbani": "sabita" }, { "english": "city", "dagbani": "tiŋpuuni" }, { "english": "city", "dagbani": "viɛlim" }, { "english": "city", "dagbani": "yaŋɔ" }, { "english": "city-folk, townsman", "dagbani": "fɔnnira" }, { "english": "civet", "dagbani": "zini" }, { "english": "civet, two-spotted", "dagbani": "jaŋkumbuŋ" }, { "english": "civets", "dagbani": "zina" }, { "english": "clean oneself", "dagbani": "filigi" }, { "english": "cleanse, wipe", "dagbani": "pali" }, { "english": "clean sth.", "dagbani": "maali" }, { "english": "clean with the finger", "dagbani": "viɛhi" }, { "english": "clear, open, naked, glaring", "dagbani": "nɛmnɛm" }, { "english": "civilian", "dagbani": "sabiila" }, { "english": "clear, to make sth.", "dagbani": "neei" }, { "english": "civilisation, enlightenment", "dagbani": "ninneesim" }, { "english": "clear in understanding, to be", "dagbani": "neei" }, { "english": "civilisation, enlightenment", "dagbani": "ninneesim" }, { "english": "clear in understanding, to be", "dagbani": "neei" }, { "english": "civil servant", "dagbani": "gomnanti tumtumda" }, { "english": "clearly", "dagbani": "zahira" }, { "english": "clan [1]", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "clan [2]", "dagbani": "dunoli" }, { "english": "clearly, openly, nakedly, glaringly", "dagbani": "nɛmnɛmni" }, { "english": "clan custom", "dagbani": "daŋkali" }, { "english": "clan elder", "dagbani": "dɔɣirikpɛma" }, { "english": "clapping", "dagbani": "nupuɣu" }, { "english": "clapping (when addressing a fetish)", "dagbani": "nupuɣu" }, { "english": "classroom", "dagbani": "karinzɔŋ" }, { "english": "clear to the senses, to be", "dagbani": "neei" }, { "english": "clenched", "dagbani": "'kpibili" }, { "english": "clench the hand", "dagbani": "kpibi" }, { "english": "clerk [1]", "dagbani": "bayaɣiti" }, { "english": "clerk [2]", "dagbani": "yaɣiri" }, { "english": "clerk [3]", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "clay bowl [type]", "dagbani": "lakɔrigu" }, { "english": "clench the hand", "dagbani": "kpibi" }, { "english": "clerk", "dagbani": "bayaɣiti" }, { "english": "clerk", "dagbani": "yaɣiri" }, { "english": "clerk", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "clay bowl [type]", "dagbani": "lakɔrigu" }, { "english": "clever", "dagbani": "baligi" }, { "english": "climb", "dagbani": "du" }, { "english": "clinch with the teeth", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "cling to", "dagbani": "dabi" }, { "english": "cling to", "dagbani": "vili" }, { "english": "clay-pit", "dagbani": "yaɣibɔɣili" }, { "english": "clean", "dagbani": "kasi" }, { "english": "clean", "dagbani": "mali" }, { "english": "clean", "dagbani": "karachi" }, { "english": "clean", "dagbani": "takada" }, { "english": "claw, talon", "dagbani": "nyi^nyɛɣu" }, { "english": "clay", "dagbani": "zahara" }, { "english": "clip together", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "clitoris", "dagbani": "ziŋguli" }, { "english": "clitoris", "dagbani": "zuŋguli" }, { "english": "clitoris", "dagbani": "'suŋ" }, { "english": "clitoris", "dagbani": "agogo" }, { "english": "clitoris", "dagbani": "viɛliŋga" }, { "english": "clock", "dagbani": "'viɛlli" }, { "english": "clod, mud-ball", "dagbani": "tampuɣili" }, { "english": "clean, come", "dagbani": "yi" }, { "english": "clog(s), wooden sandal(s)", "dagbani": "namdakuɣa" }, { "english": "clean, to be", "dagbani": "viɛla" }, { "english": "clean, come", "dagbani": "yi" }, { "english": "clog(s), wooden sandal(s)", "dagbani": "namdakuɣa" }, { "english": "clean, to be", "dagbani": "viɛla" }, { "english": "close (as the eyes)", "dagbani": "pɔbi" }, { "english": "clean, to make sth.", "dagbani": "neei" }, { "english": "close, near", "dagbani": "tabi" }, { "english": "close, shut (eye does)", "dagbani": "kpabisi" }, { "english": "cloth [type], red-and-white striped", "dagbani": "miʒee" }, { "english": "closed, shut", "dagbani": "lɔk" }, { "english": "clotted, lumpy", "dagbani": "taɣilataɣila" }, { "english": "close mouthed", "dagbani": "zimsili" }, { "english": "cloud", "dagbani": "sagbani" }, { "english": "close off (as of roads)", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "cloud", "dagbani": "sagbɔŋ" }, { "english": "close over sth.", "dagbani": "mum" }, { "english": "clot (of blood)", "dagbani": "ʒitani" }, { "english": "sangbani", "dagbani": "close over sth." }, { "english": "sawbani", "dagbani": "n. sawalli" }, { "english": "clot (of blood)", "dagbani": "ʒitani" }, { "english": "clot, coagulate, freeze", "dagbani": "gbihi" }, { "english": "clot, lump", "dagbani": "tani" }, { "english": "cloth", "dagbani": "chinchini" }, { "english": "daafumaata", "dagbani": "cloth (type)" }, { "english": "cloudy (said of weather)", "dagbani": "zimazima" }, { "english": "cloudy, dark", "dagbani": "tɛm" }, { "english": "cloven", "dagbani": "wɔrigi" }, { "english": "cloves", "dagbani": "kanaafiri" }, { "english": "club", "dagbani": "guluŋguɣu" }, { "english": "jaambɔŋgu", "dagbani": "club" }, { "english": "cloth (white)", "dagbani": "bimpiɛlli" }, { "english": "cloth, a full piece", "dagbani": "tulimi" }, { "english": "cloth, strip of ~", "dagbani": "tantolinli" }, { "english": "clothes", "dagbani": "lɛbila" }, { "english": "club, cudgel", "dagbani": "doli" }, { "english": "club", "dagbani": "kulinduli" }, { "english": "club", "dagbani": "bin^yɛrigu" }, { "english": "club", "dagbani": "chinchini" }, { "english": "club", "dagbani": "neeni" }, { "english": "club", "dagbani": "siturili" }, { "english": "club, cudgel", "dagbani": "lɛbila" }, { "english": "club, cudgel", "dagbani": "doli" }, { "english": "club, cudgel, mallet", "dagbani": "guliŋguɣu" }, { "english": "club for hunting", "dagbani": "guɣu" }, { "english": "clothes, second-hand", "dagbani": "batuleyaayɛri" }, { "english": "clothes-hamper, basket [type]", "dagbani": "puɣirigu" }, { "english": "cloth for women [type]", "dagbani": "chinchinbia" }, { "english": "clothing, to provide sb. with", "dagbani": "yɛli" }, { "english": "cloth-seller", "dagbani": "chinchinkɔha" }, { "english": "cloth-strip", "dagbani": "tani" }, { "english": "cloth - the roll of newly-woven ~ on the loom", "dagbani": "wuɣipilli" }, { "english": "club", "dagbani": "kulinduli" }, { "english": "club", "dagbani": "bin^yɛrigu" }, { "english": "club", "dagbani": "chinchini" }, { "english": "club", "dagbani": "neeni" }, { "english": "club", "dagbani": "siturili" }, { "english": "club", "dagbani": "mimarili" }, { "english": "clubs", "dagbani": "jaambɔna" }, { "english": "cluck", "dagbani": "kari" }, { "english": "cluck", "dagbani": "kɔɣisi" }, { "english": "clump", "dagbani": "gbuŋ" }, { "english": "cloth-strip", "dagbani": "tani" }, { "english": "cloth - the roll of newly-woven ~ on the loom", "dagbani": "wuɣipilli" }, { "english": "clump", "dagbani": "gbuŋ" }, { "english": "clump, bunch of grasses", "dagbani": "gbiŋ" }, { "english": "clumsy (of adults)", "dagbani": "'kahili" }, { "english": "clumsy, careless(ly)", "dagbani": "tajaɣiri" }, { "english": "coagulate, clot, freeze", "dagbani": "gbihi" }, { "english": "cloth [sp.]", "dagbani": "bunu" }, { "english": "coarse meal, roughly-ground flour", "dagbani": "yama" }, { "english": "cloth [type]", "dagbani": "adata" }, { "english": "coast, shore", "dagbani": "kulinoli" }, { "english": "coastal peoples", "dagbani": "dulinima" }, { "english": "coax", "dagbani": "akoko" }, { "english": "cobra, spitting-cobra", "dagbani": "sapaɣu" }, { "english": "cock", "dagbani": "binmaŋli" }, { "english": "cock", "dagbani": "dafumaata" }, { "english": "cock", "dagbani": "gbataajɛrigu" }, { "english": "cock", "dagbani": "mulifu" }, { "english": "cock", "dagbani": "sanda" }, { "english": "cock", "dagbani": "silinchi" }, { "english": "cock", "dagbani": "binmaŋli" }, { "english": "cock", "dagbani": "dafumaata" }, { "english": "cock", "dagbani": "gbataajɛrigu" }, { "english": "cock", "dagbani": "mulifu" }, { "english": "cock", "dagbani": "sanda" }, { "english": "cock", "dagbani": "silinchi" }, { "english": "cock", "dagbani": "taŋgari" }, { "english": "cock-a-dodle-doo", "dagbani": "kokoolaakoo" }, { "english": "cockcrow", "dagbani": "nolɔɣukukoli" }, { "english": "cockroach", "dagbani": "lɛligu" }, { "english": "cocoa", "dagbani": "kookoo" }, { "english": "comic", "dagbani": "tii" }, { "english": "coconut", "dagbani": "kubi" }, { "english": "colostrum, the first fluid produced by the mother before normal milk comes in", "dagbani": "kpakpa" }, { "english": "comic", "dagbani": "kpaakpa" }, { "english": "coconut palm", "dagbani": "kpukpaliga" }, { "english": "cocoyam", "dagbani": "bankani" }, { "english": "coffee", "dagbani": "samla" }, { "english": "coil, writhe, move like a snake", "dagbani": "kalim" }, { "english": "coincide", "dagbani": "tu" }, { "english": "cocoyam", "dagbani": "bankani" }, { "english": "coil, writhe, move like a snake", "dagbani": "kalim" }, { "english": "coincide", "dagbani": "tu" }, { "english": "coincidence (pleasant)", "dagbani": "gamukatari" }, { "english": "coin-purse", "dagbani": "kolibila" }, { "english": "coins", "dagbani": "chɛnji" }, { "english": "coins", "dagbani": "laɣibaligu" }, { "english": "colour sth.", "dagbani": "pɔrisi" }, { "english": "column", "dagbani": "pila" }, { "english": "column (of text)", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "coma, to be in ~", "dagbani": "chaɣili" }, { "english": "comb", "dagbani": "bull" }, { "english": "comb", "dagbani": "afi" }, { "english": "comb (of fowl)", "dagbani": "gbaŋa" }, { "english": "comb the hair", "dagbani": "sahi" }, { "english": "comb [n.]", "dagbani": "zabisahirigu" }, { "english": "comb [n.]", "dagbani": "zɔbisahirigu" }, { "english": "comb [n.]", "dagbani": "laɣipiɛliga" }, { "english": "cold", "dagbani": "kɔtomsi" }, { "english": "cold", "dagbani": "nahingbaŋ" }, { "english": "cold", "dagbani": "tii" }, { "english": "cohabit", "dagbani": "nyɛbi" }, { "english": "cold", "dagbani": "laɣipiɛliga" }, { "english": "cohabit", "dagbani": "nyɛbi" }, { "english": "come", "dagbani": "kana" }, { "english": "come/go back", "dagbani": "waari" }, { "english": "cold in the head", "dagbani": "labi" }, { "english": "come apart, break", "dagbani": "fiɛɣufiɛɣu" }, { "english": "coldness", "dagbani": "dabigi" }, { "english": "comedian", "dagbani": "wari" }, { "english": "collapse", "dagbani": "aliwuriti" }, { "english": "come from the top of", "dagbani": "vubigi" }, { "english": "collapse (physical condition)", "dagbani": "siɣi" }, { "english": "come near to sth. in quantity or quality", "dagbani": "tarigi" }, { "english": "collapsing", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "come off, out (of hole)", "dagbani": "namda" }, { "english": "collar", "dagbani": "ŋooi" }, { "english": "come out", "dagbani": "nyiŋgoli" }, { "english": "collarbone", "dagbani": "yina" }, { "english": "come out (guinea worm)", "dagbani": "nyɔkɔbili" }, { "english": "collect (many people, things) at a place", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "come out, appear (stars)", "dagbani": "laɣisi" }, { "english": "collect (many people, things) at a place", "dagbani": "laɣisi" }, { "english": "come out, appear (stars)", "dagbani": "peei" }, { "english": "collect fees", "dagbani": "sahi" }, { "english": "come to an end", "dagbani": "kpi" }, { "english": "collect from ground", "dagbani": "va" }, { "english": "collection", "dagbani": "tɔto" }, { "english": "come to life again", "dagbani": "neei" }, { "english": "collectively move sth., balance", "dagbani": "dani" }, { "english": "come up (of phlegm)", "dagbani": "ŋɔhigi" }, { "english": "collector (or market dues, &c.)", "dagbani": "kɔrata" }, { "english": "come up out of the ground/water", "dagbani": "puhi" }, { "english": "collector of market fees", "dagbani": "dasahira" }, { "english": "comfort", "dagbani": "nimaali" }, { "english": "college", "dagbani": "suhukpaŋsibo" }, { "english": "college", "dagbani": "kolaji" }, { "english": "collide with sb.", "dagbani": "pirim" }, { "english": "comfort", "dagbani": "nimaali" }, { "english": "college", "dagbani": "kolaji" }, { "english": "collide with sb.", "dagbani": "pirim" }, { "english": "colobus", "dagbani": "ŋmansuliga" }, { "english": "colonnade", "dagbani": "kazala" }, { "english": "comfortably", "dagbani": "dɔdo" }, { "english": "comic", "dagbani": "asafilana" }, { "english": "comical conduct", "dagbani": "asafi" }, { "english": "companions", "dagbani": "nimmiriba" }, { "english": "comical conversation", "dagbani": "asafihili" }, { "english": "company of people", "dagbani": "gbilli" }, { "english": "comical person", "dagbani": "asafi" }, { "english": "comparable", "dagbani": "ŋmahinli" }, { "english": "coming", "dagbani": "ŋmali" }, { "english": "comparative", "dagbani": "gari" }, { "english": "compare", "dagbani": "maɣisi" }, { "english": "coming home", "dagbani": "kuna" }, { "english": " coming home", "dagbani": "kanna" }, { "english": "Command noli", "dagbani": "noli" }, { "english": "Command, make a law or rule v. zali", "dagbani": "zali" }, { "english": "Commander in Chief", "dagbani": "Kambɔŋ Naa Kpema" }, { "english": "Commandment", "dagbani": "zaligukpana" }, { "english": "Commission fimshe", "dagbani": "fimshe" }, { "english": "Commission, compensation for a job", "dagbani": "finshee" }, { "english": "Commissioner (e.g. of Police)", "dagbani": "kɔmshina" }, { "english": "Common, abundant, to be", "dagbani": "yam" }, { "english": "Common, regular, nonsacred", "dagbani": "ziŋ'" }, { "english": "Common, to be", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "Commoner", "dagbani": "tarima" }, { "english": "Command n. noli", "dagbani": "noli" }, { "english": "Command, make a law or rule v. zali", "dagbani": "zali" }, { "english": "Commission fimshe", "dagbani": "fimshe" }, { "english": "Commoner n. tarima", "dagbani": "tarima" }, { "english": "Common, to be v. gbuɣi", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "Commandment n. zaligu", "dagbani": "zaligu" }, { "english": "Common, regular, nonsacred", "dagbani": "ziŋ'" }, { "english": "Commissioner (e.g. of Police) n. kɔmshina", "dagbani": "kɔmshina" }, { "english": "Command n. noli", "dagbani": "noli" }, { "english": "Coming home kuna", "dagbani": "kuna" }, { "english": "Common, abundant, to be v. yam", "dagbani": "yam" }, { "english": "Commonly used noun. finesh", "dagbani": "finshit" }, { "english": "Yam", "dagbani": "yam" }, { "english": "Common n.tarima", "dagbani": "tarima" }, { "english": "Command n. noli", "dagbani": "noli" }, { "english": "Call", "dagbani": "kandina" }, { "english": "common, regular, nonsacred", "dagbani": "ziŋ" }, { "english": "common, to be", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "commoner", "dagbani": "tarima" }, { "english": "compare with", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "compel", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "compel, force sb", "dagbani": "fɔɔsi" }, { "english": "compensation", "dagbani": "samli" }, { "english": "compensation, revenge, repayment", "dagbani": "san^yoo" }, { "english": "complain", "dagbani": "fabili" }, { "english": "complain", "dagbani": "feei" }, { "english": "complaint", "dagbani": "fabila" }, { "english": "complaints", "dagbani": "dɔɣisa" }, { "english": "complete", "dagbani": "'mulinli" }, { "english": "complete", "dagbani": "'muni" }, { "english": "complete, to", "dagbani": "bahi" }, { "english": "complete, utter (falsehood)", "dagbani": "pɛb" }, { "english": "complete a yam mound", "dagbani": "bihi" }, { "english": "completely", "dagbani": "chap" }, { "english": "completely", "dagbani": "dain" }, { "english": "completely", "dagbani": "tariŋ" }, { "english": "completely", "dagbani": "jilli" }, { "english": "complete a yam mound", "dagbani": "bihi" }, { "english": "completely", "dagbani": "chap" }, { "english": "commonerhood, the state of not being of royal blood", "dagbani": "taruŋ" }, { "english": "commoners", "dagbani": "tarima" }, { "english": "commonsense", "dagbani": "yɛmgoliga" }, { "english": "commotion", "dagbani": "ayirmo" }, { "english": "completely (do sth. ~)", "dagbani": "kaɣi" }, { "english": "community", "dagbani": "ʒilɛli" }, { "english": "completely, entirely", "dagbani": "zaawabi" }, { "english": "completely, never again", "dagbani": "chaɣibi" }, { "english": "compact, box \"a round box made of silver used by women\"", "dagbani": "taasankumbu" }, { "english": "compactness", "dagbani": "gbim" }, { "english": "completely, never again", "dagbani": "chaɣibi" }, { "english": "women", "dagbani": "taasankumbu" }, { "english": "compactness", "dagbani": "gbim" }, { "english": "companion", "dagbani": "dolinkpee" }, { "english": "companions", "dagbani": "dolintaba" }, { "english": "complications, confusions", "dagbani": "yɛligabira" }, { "english": "compound", "dagbani": "yili" }, { "english": "compound", "dagbani": "yiŋa" }, { "english": "compulsion", "dagbani": "kiŋkansi" }, { "english": "peer, equal", "dagbani": "to" }, { "english": "force", "dagbani": "talahi" }, { "english": "consider", "dagbani": "naani" }, { "english": "force", "dagbani": "fɔɔsi" }, { "english": "compulsion", "dagbani": "suhukpeeni" }, { "english": "compulsory", "dagbani": "fɔɔsi" }, { "english": "compulsory", "dagbani": "yɛmbahiga" }, { "english": "by force", "dagbani": "dooli" }, { "english": "overconfidence", "dagbani": "bahiga" }, { "english": "concealment", "dagbani": "sɔɣisili" }, { "english": "conflict", "dagbani": "sintani" }, { "english": "confidence, overconfidence", "dagbani": "bahiga" }, { "english": "concealment", "dagbani": "sɔɣisili" }, { "english": "conflict", "dagbani": "sintani" }, { "english": "conceal sth.", "dagbani": "sɔɣi" }, { "english": "confuse", "dagbani": "chirim" }, { "english": "conceit", "dagbani": "karimbaani" }, { "english": "conceit", "dagbani": "nyarimaŋtali" }, { "english": "conceit", "dagbani": "wayo" }, { "english": "conceited", "dagbani": "nyarimaŋa" }, { "english": "conceited", "dagbani": "nyarimaŋlana" }, { "english": "conceited", "dagbani": "gari" }, { "english": "conceited", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "confuse an issue", "dagbani": "limsi" }, { "english": "confused", "dagbani": "yiriŋ" }, { "english": "confused, put off, to be ~", "dagbani": "jiŋ" }, { "english": "conceive", "dagbani": "tiɣi" }, { "english": "confused, to be", "dagbani": "tilim" }, { "english": "concentration, reservoir of ...", "dagbani": "bulli" }, { "english": "confusedly", "dagbani": "yiruŋ" }, { "english": "conception, pregnancy", "dagbani": "pua" }, { "english": "confusedly", "dagbani": "yiruŋ" }, { "english": "conception, pregnancy", "dagbani": "pua" }, { "english": "concern", "dagbani": "baɣa" }, { "english": "concern", "dagbani": "jɛndi" }, { "english": "confuse the issue", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "confuse the issue", "dagbani": "kpaɣu" }, { "english": "confuse things", "dagbani": "gabi" }, { "english": "confuse things", "dagbani": "kpini" }, { "english": "confusion", "dagbani": "awuriga" }, { "english": "confusion", "dagbani": "nya" }, { "english": "confusion", "dagbani": "chirachira" }, { "english": "confusion", "dagbani": "yɛligu" }, { "english": "confusion", "dagbani": "zabili" }, { "english": "confusion", "dagbani": "yɛlikpeeni" }, { "english": "confusion, chaos", "dagbani": "vau" }, { "english": "confusion, chaos", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "confusion, jumble", "dagbani": "garagara" }, { "english": "confusion, jumble", "dagbani": "zaɣa" }, { "english": "confusion, jumble", "dagbani": "ziɣa" }, { "english": "concern", "dagbani": "agarigi" }, { "english": "concern self with", "dagbani": "agarigi" }, { "english": "concubine", "dagbani": "mam" }, { "english": "concubine", "dagbani": "pagɔrili" }, { "english": "concubine", "dagbani": "sima" }, { "english": "concubine, sweetheart, girlfriend", "dagbani": "Dagbampaɣa" }, { "english": "concubine", "dagbani": "mam" }, { "english": "concubine", "dagbani": "pagɔrili" }, { "english": "concubine", "dagbani": "sima" }, { "english": "sweetheart", "dagbani": "Dagbampaɣa" }, { "english": "girlfriend", "dagbani": "Dagbampaɣa" }, { "english": "condition", "dagbani": "malibu" }, { "english": "conduct", "dagbani": "halli" }, { "english": "conductor (of vehicle)", "dagbani": "kɔndɔɣite" }, { "english": "confectionery", "dagbani": "takparikpaɣsi" }, { "english": "confess", "dagbani": "zuɣizuɣi" }, { "english": "confess", "dagbani": "ka" }, { "english": "confidant", "dagbani": "sahabe" }, { "english": "confidence", "dagbani": "karifa" }, { "english": "confusion of mind", "dagbani": "suhufuŋbo" }, { "english": "congenital", "dagbani": "dɔɣirili" }, { "english": "congestion", "dagbani": "gbim" }, { "english": "congregation", "dagbani": "zama" }, { "english": "congregation", "dagbani": "ʒilɛli" }, { "english": "conjugal separation", "dagbani": "bikɔba" }, { "english": "conjunctivitis", "dagbani": "nimbiɛra" }, { "english": "conjure", "dagbani": "nam" }, { "english": "conjure for", "dagbani": "tibbi" }, { "english": "conjurer", "dagbani": "tibbulana" }, { "english": "conjunctivitis", "dagbani": "nimbiɛra" }, { "english": "conjure", "dagbani": "nam" }, { "english": "conjure for", "dagbani": "tibbi" }, { "english": "conjurer", "dagbani": "tibbulana" }, { "english": "conjuring trick", "dagbani": "tibbu" }, { "english": "conjuror of money", "dagbani": "laɣinamda" }, { "english": "connivance", "dagbani": "tɔɣino" }, { "english": "conscience", "dagbani": "tɛhigu" }, { "english": "consider", "dagbani": "yuli" }, { "english": "consider, think about critically", "dagbani": "zam" }, { "english": "contract, legal agreement", "dagbani": "kɔntiraji" }, { "english": "consolation", "dagbani": "suhumahili" }, { "english": "contract disease", "dagbani": "nyɔɣi" }, { "english": "console", "dagbani": "balim" }, { "english": "console", "dagbani": "maai" }, { "english": "conspire", "dagbani": "nanari" }, { "english": "conspire, plot", "dagbani": "na5" }, { "english": "console", "dagbani": "balim" }, { "english": "kpaŋsi", "dagbani": "n." }, { "english": "maai", "dagbani": "v." }, { "english": "conspire", "dagbani": "nanari" }, { "english": "conspire, plot", "dagbani": "na5" }, { "english": "constantly, all the time", "dagbani": "waawaakulo" }, { "english": "constipated, to be", "dagbani": "fahi" }, { "english": "constipation", "dagbani": "pufahili" }, { "english": "constitution (political)", "dagbani": "yɛlikpania" }, { "english": "constrict", "dagbani": "muɣisi" }, { "english": "contractor", "dagbani": "kɔntirata" }, { "english": "contra-indicate (medicine)", "dagbani": "chihi" }, { "english": "contrariwise", "dagbani": "lee" }, { "english": "contrary, opposing, delaying", "dagbani": "'tilinli" }, { "english": "contribution towards festivities", "dagbani": "buchi" }, { "english": "control of sth., to get ~", "dagbani": "gbɔrigi" }, { "english": "control oneself", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "convalescent", "dagbani": "zuŋ" }, { "english": "control of sth., to get ~", "dagbani": "gbɔrigi" }, { "english": "control oneself", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "convalescent", "dagbani": "zuŋ" }, { "english": "convene", "dagbani": "laɣim" }, { "english": "convenience", "dagbani": "tuŋ" }, { "english": "conversation", "dagbani": "alizama" }, { "english": "constricted, painful", "dagbani": "'muɣili" }, { "english": "constricted, painful", "dagbani": "yɛtɔɣili" }, { "english": "consult, as of soothsayer", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "conversion", "dagbani": "tuuba" }, { "english": "consultant", "dagbani": "saawaralana" }, { "english": "convey on river", "dagbani": "duhi" }, { "english": "consult a soothsayer", "dagbani": "piɛhi" }, { "english": "convulsion", "dagbani": "dɔɣu" }, { "english": "convulsion", "dagbani": "vihi" }, { "english": "consultation", "dagbani": "jina" }, { "english": "consultation", "dagbani": "saawara" }, { "english": "consultation, agreement", "dagbani": "gunu" }, { "english": "consume (fire does)", "dagbani": "taai" }, { "english": "consumed, to be", "dagbani": "di" }, { "english": "consultation, agreement", "dagbani": "saawara" }, { "english": "consume (fire does)", "dagbani": "gunu" }, { "english": "consumed, to be", "dagbani": "taai" }, { "english": "consumption, TB.", "dagbani": "di" }, { "english": "contagious, infectious, catching", "dagbani": "paɣikɔhiŋgu" }, { "english": "container, sheath", "dagbani": "loorili" }, { "english": "container for water", "dagbani": "surigu" }, { "english": "contemporaries", "dagbani": "kɔbahiga" }, { "english": "contentious person, stirrer (-up of strife)", "dagbani": "kɔniŋdi" }, { "english": "contest", "dagbani": "salalaantaba" }, { "english": "continually", "dagbani": "atɔpusi" }, { "english": "continue, go on", "dagbani": "mo" }, { "english": "contract", "dagbani": "waawaayili" }, { "english": "contract (secret)", "dagbani": "kul" }, { "english": "convulsions", "dagbani": "alikauli" }, { "english": "container", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "contract", "dagbani": "alikauli" }, { "english": "contract (secret)", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "convulsions", "dagbani": "kpilinkpihi" }, { "english": "co-occur", "dagbani": "tu" }, { "english": "cook, a", "dagbani": "kuku" }, { "english": "cook, boil", "dagbani": "duɣi" }, { "english": "cook, chef", "dagbani": "bindiriduɣira" }, { "english": "cook, cooker of...", "dagbani": "'duɣira" }, { "english": "cook, steward", "dagbani": "kuku" }, { "english": "cooked", "dagbani": "'duɣirili" }, { "english": "cooked ('done')", "dagbani": "'biiŋa" }, { "english": "cooked completely, to be", "dagbani": "bii" }, { "english": "cooking, the turn of a woman to cook for the household", "dagbani": "duɣili" }, { "english": "cooking-place", "dagbani": "daaŋa" }, { "english": "cooking-pot", "dagbani": "ʒiɛduɣu" }, { "english": "cook over an open fire", "dagbani": "vuli" }, { "english": "cook partially", "dagbani": "waai" }, { "english": "cook t.z", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "cooking-pot", "dagbani": "ʒiɛduɣu" }, { "english": "cook over an open fire", "dagbani": "vuli" }, { "english": "cook partially", "dagbani": "waai" }, { "english": "cook t.z", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "cook to thick consistency", "dagbani": "fari" }, { "english": "cook whole", "dagbani": "lɔhi" }, { "english": "cool", "dagbani": "maham" }, { "english": "cotton-ginning roller", "dagbani": "'mahili" }, { "english": "corner", "dagbani": "'mahim" }, { "english": "cool, peaceful, quiet", "dagbani": "bom" }, { "english": "corn field", "dagbani": "kariwanlulle" }, { "english": "cool, to be/make", "dagbani": "maha" }, { "english": "corn-husk", "dagbani": "kariwanpɔɣiri" }, { "english": "cool - be/get cool", "dagbani": "maai" }, { "english": "corn-silk", "dagbani": "kariwanzum" }, { "english": "cool down (e.g. liquid does)", "dagbani": "mahi" }, { "english": "corn-silk", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "coolness", "dagbani": "gbum" }, { "english": "corn silk", "dagbani": "zum" }, { "english": "cool down (e.g. liquid does)", "dagbani": "mahi" }, { "english": "corn-silk", "dagbani": "jɛhi" }, { "english": "coolness", "dagbani": "gbum" }, { "english": "corn silk", "dagbani": "zum" }, { "english": "corn silk", "dagbani": "maham" }, { "english": "corn tassel", "dagbani": "kariwampaɣu" }, { "english": "corn", "dagbani": "kariwani" }, { "english": "corn", "dagbani": "maasim" }, { "english": "cool sb. down", "dagbani": "maai" }, { "english": "corporal", "dagbani": "kɔpuru" }, { "english": "corpse", "dagbani": "kuma" }, { "english": "cool sth.", "dagbani": "mahigi" }, { "english": "coop", "dagbani": "nɔsuɣu" }, { "english": "copper, bronze (metal)", "dagbani": "tahiʒiɛɣu" }, { "english": "copper, copper rod", "dagbani": "daa^nya" }, { "english": "copulate (of breeding animals)", "dagbani": "duhi" }, { "english": "copy", "dagbani": "balim" }, { "english": "copy", "dagbani": "biŋkpiŋ" }, { "english": "copy", "dagbani": "kpima" }, { "english": "corral", "dagbani": "gariche" }, { "english": "corrals", "dagbani": "naɣikpahi" }, { "english": "corral, kraal, 'cattle garage'", "dagbani": "naɣigɔrigu" }, { "english": "corral", "dagbani": "gariche" }, { "english": "corral, kraal, 'cattle garage'", "dagbani": "naɣigɔrigu" }, { "english": "correct, right, to be ~", "dagbani": "lu" }, { "english": "copy, make a ~", "dagbani": "yaai" }, { "english": "correct, to", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "copy sth., translate, interpret", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "correct, to be", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "coral", "dagbani": "kɔral" }, { "english": "correspond (in time)", "dagbani": "tu" }, { "english": "cord", "dagbani": "gabiga" }, { "english": "correspond to", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "cord", "dagbani": "mia" }, { "english": "corrode sth.", "dagbani": "ŋubi" }, { "english": "cord (-belt)", "dagbani": "gbaagbini" }, { "english": "cords", "dagbani": "gabisi" }, { "english": "cord used to anchor the skin on a guŋgɔŋ drum", "dagbani": "gabiga" }, { "english": "corn, cooked ~", "dagbani": "yɔrɔyɔro" }, { "english": "corn, yellow ~", "dagbani": "kawaanʒee" }, { "english": "corn", "dagbani": "gabiga" }, { "english": "corn, cooked", "dagbani": "yɔrɔyɔro" }, { "english": "corn, yellow", "dagbani": "kawaanʒee" }, { "english": "corn-cake (fried, sour)", "dagbani": "mahili" }, { "english": "corn-cob", "dagbani": "kariwandibili" }, { "english": "corn-dough (steamed)", "dagbani": "yɛma" }, { "english": "corned-beef, canned beef", "dagbani": "naamanchɛmsi" }, { "english": "corner", "dagbani": "gooŋgɔŋ" }, { "english": "corner", "dagbani": "kɔna" }, { "english": "corner", "dagbani": "lariga" }, { "english": "corner", "dagbani": "lɔriga" }, { "english": "corner, bend in a wall", "dagbani": "goongɔŋ" }, { "english": "corruption", "dagbani": "nimmira" }, { "english": "corruption, embezzling", "dagbani": "amaana" }, { "english": "cosmetic (black, made from fruits)", "dagbani": "nimbɔɣu" }, { "english": "cosmetics", "dagbani": "bali" }, { "english": "costume, attire, vestments", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "costume for dance [type]", "dagbani": "sainsain" }, { "english": "cosmetics", "dagbani": "bali" }, { "english": "costume, attire, vestments", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "costume for dance [type]", "dagbani": "sainsain" }, { "english": "cotton, kapok", "dagbani": "gumdi" }, { "english": "cotton-boll", "dagbani": "gumbɔrigu" }, { "english": "cotton-bowl", "dagbani": "jɛntarigu" }, { "english": "cotton bowl", "dagbani": "gumtarigu" }, { "english": "cotton-bowl", "dagbani": "guntarigu" }, { "english": "cotton-carding bow", "dagbani": "guntɔbu" }, { "english": "cotton-ginning instrument", "dagbani": "gummiriga" }, { "english": "cotton-ginning roller", "dagbani": "yɛbiŋɔɣu" }, { "english": "cotton-ginning stone", "dagbani": "yɛbikuɣili" }, { "english": "course (layer in building)", "dagbani": "kuliga" }, { "english": "cotton-roller", "dagbani": "yɛbbia" }, { "english": "cotton-wool, 'cotton' [Am.]", "dagbani": "gumʒim" }, { "english": "cotton-roller", "dagbani": "yɛbbia" }, { "english": "cotton-wool", "dagbani": "gumʒim" }, { "english": "court", "dagbani": "kootu" }, { "english": "seek favour", "dagbani": "bo" }, { "english": "coucal", "dagbani": "kunoolɔɣu" }, { "english": "court, to ~ sb.", "dagbani": "laɣi" }, { "english": "cough", "dagbani": "kɔhim" }, { "english": "court 'case'", "dagbani": "yɛlli" }, { "english": "cough (a ~)", "dagbani": "kɔhiŋgu" }, { "english": "court elder", "dagbani": "kpambala" }, { "english": "cough up phlegm", "dagbani": "kaɣisi" }, { "english": "courteous address to elderly man", "dagbani": "Mba" }, { "english": "council", "dagbani": "kaansili" }, { "english": "courteous title of the eunuch elder/s of Ya Naa", "dagbani": "Mba" }, { "english": "council-chamber", "dagbani": "ʒiishee" }, { "english": "courtier", "dagbani": "kpambala" }, { "english": "councillor", "dagbani": "jintɔra" }, { "english": "counsellor", "dagbani": "saawaralana" }, { "english": "courtier", "dagbani": "kpambala" }, { "english": "councillor", "dagbani": "jintɔra" }, { "english": "councillor", "dagbani": "naazo" }, { "english": "counsellor", "dagbani": "saawaralana" }, { "english": "counsellor", "dagbani": "saawarimaana" }, { "english": "counsellor (modern sense)", "dagbani": "kawunsila" }, { "english": "courtier, servant of chief", "dagbani": "wɔrimɔchima" }, { "english": "court of law", "dagbani": "kootu" }, { "english": "courtroom", "dagbani": "ʒiishee" }, { "english": "courtyard", "dagbani": "dundɔŋ" }, { "english": "courtyard", "dagbani": "lɔndo" }, { "english": "count, number", "dagbani": "kalinli" }, { "english": "cousinhood", "dagbani": "paɣabia" }, { "english": "counterfeit, fake", "dagbani": "japaa" }, { "english": "covenant", "dagbani": "alikauli" }, { "english": "country", "dagbani": "tiŋa" }, { "english": "cover", "dagbani": "fi" }, { "english": "cover", "dagbani": "yɔrigu" }, { "english": "covenant", "dagbani": "alikauli" }, { "english": "covenant", "dagbani": "jɛpaa" }, { "english": "country", "dagbani": "tiŋa" }, { "english": "country", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "cover", "dagbani": "fi" }, { "english": "cover", "dagbani": "yɔrigu" }, { "english": "cover", "dagbani": "tiŋgbaŋ" }, { "english": "cover (e.g. ~ oneself entirely with a cloth)", "dagbani": "pili" }, { "english": "cover", "dagbani": "tiŋgbɔŋ" }, { "english": "cover(-let)", "dagbani": "bimparigu" }, { "english": "cover", "dagbani": "ya" }, { "english": "country, some other ~", "dagbani": "tinshee" }, { "english": "countryfolk", "dagbani": "tiŋkpannima" }, { "english": "countrymen, (fellow-)", "dagbani": "diminima" }, { "english": "country people", "dagbani": "tiŋkpannira" }, { "english": "covenant (secret)", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "covenant (secret)", "dagbani": "kalima" }, { "english": "couple, bride-and-groom", "dagbani": "amiliya" }, { "english": "courage", "dagbani": "anzansi" }, { "english": "courage", "dagbani": "doo" }, { "english": "courage", "dagbani": "suhukpeeni" }, { "english": "courageous, to be", "dagbani": "bii" }, { "english": "course (in building)", "dagbani": "mee" }, { "english": "course (in building)", "dagbani": "tampuɣili" }, { "english": "man", "dagbani": "doo" }, { "english": "a large basket with lid used for storing dried foodstuffs", "dagbani": "suhukpeeni" }, { "english": "courageous", "dagbani": "bii" }, { "english": "course (in building)", "dagbani": "mee" }, { "english": "sewing, embroidery", "dagbani": "tampuɣili" }, { "english": "cover (of breeding animals)", "dagbani": "duhi" }, { "english": "cover, be covered", "dagbani": "lim" }, { "english": "cover, lid", "dagbani": "liŋa" }, { "english": "cover, to", "dagbani": "limsi" }, { "english": "cover-cloth, wrapper (to put on)", "dagbani": "gɔbi" }, { "english": "cover cloth for sleeping", "dagbani": "chinchinpindigu" }, { "english": "covered, to be, sink in", "dagbani": "lim" }, { "english": "covered by, to be", "dagbani": "limsi" }, { "english": "covered in", "dagbani": "gbili" }, { "english": "covered with", "dagbani": "nyaɣim" }, { "english": "covered with blood, to be", "dagbani": "ŋam" }, { "english": "cover up", "dagbani": "liri" }, { "english": "cover with a lid", "dagbani": "pili" }, { "english": "cover up", "dagbani": "liri" }, { "english": "cover with a lid", "dagbani": "pili" }, { "english": "cover with the hand", "dagbani": "tabi" }, { "english": "covet", "dagbani": "jiɣi" }, { "english": "craftsmanship", "dagbani": "tuumbaŋsim" }, { "english": "covetousness", "dagbani": "kɔre" }, { "english": "craftsmen, skilled", "dagbani": "tuumbaŋsimnima" }, { "english": "covetous person", "dagbani": "kɔrɛlana" }, { "english": "crane (machine)", "dagbani": "dajitɔŋli" }, { "english": "cow", "dagbani": "naɣinyaŋ" }, { "english": "crash", "dagbani": "cricket" }, { "english": "n.", "dagbani": "nahu" }, { "english": "craw-craw", "dagbani": "kurisa" }, { "english": "cow (female)", "dagbani": "naɣi^nyaŋ" }, { "english": "cow, 'white Fulani' breed", "dagbani": "molaa" }, { "english": "coward", "dagbani": "dabiɛmlana" }, { "english": "crawl", "dagbani": "gbam" }, { "english": "a child that can crawl", "dagbani": "bi^gbamdigu" }, { "english": "cowardice", "dagbani": "alali" }, { "english": "crawling creature", "dagbani": "biŋgbamdigu" }, { "english": "cowardly, weak man", "dagbani": "dɔ^nyaŋ" }, { "english": "crawl [Br.]", "dagbani": "nyɛri" }, { "english": "cow-dung", "dagbani": "naɣibindi" }, { "english": "cowherd", "dagbani": "naɣgula" }, { "english": "creating", "dagbani": "namda" }, { "english": "creation", "dagbani": "binnamdili" }, { "english": "cowhide, singed and cooked", "dagbani": "kpakpakuma" }, { "english": "creation", "dagbani": "binnamdili" }, { "english": "cowhide, singed and cooked", "dagbani": "kpakpakuma" }, { "english": "co-wife", "dagbani": "nambu" }, { "english": "co-wives' 'rival'ry", "dagbani": "nyintahili" }, { "english": "creator", "dagbani": "binnamdalana" }, { "english": "co-worker", "dagbani": "tumtumdikpee" }, { "english": "co-worker", "dagbani": "tumtumditaba" }, { "english": "creature", "dagbani": "binvuhirigu" }, { "english": "co-workers", "dagbani": "tumtumditaba" }, { "english": "creatures", "dagbani": "binnamdili" }, { "english": "cow pea", "dagbani": "tuuli" }, { "english": "creditor", "dagbani": "samlana" }, { "english": "cow pea", "dagbani": "tuli" }, { "english": "cowries", "dagbani": "laɣipiɛliga" }, { "english": "cowry", "dagbani": "laɣifu" }, { "english": "cowry (cowri, cauri)", "dagbani": "laɣikpahirili" }, { "english": "crab", "dagbani": "jatolɛlle" }, { "english": "crab", "dagbani": "jeeŋa" }, { "english": "crack", "dagbani": "tahi" }, { "english": "cowry", "dagbani": "laɣifu" }, { "english": "cowry (cowri, cauri)", "dagbani": "laɣikpahirili" }, { "english": "crab", "dagbani": "jatolɛlle" }, { "english": "crab", "dagbani": "jeeŋa" }, { "english": "crack", "dagbani": "tahi" }, { "english": "crack between the toes", "dagbani": "shinshimi" }, { "english": "crack between the toes", "dagbani": "sandihira" }, { "english": "credit union", "dagbani": "susu" }, { "english": "creep, go round stoopingly", "dagbani": "lɔɣi" }, { "english": "creeper [sp.]", "dagbani": "garili" }, { "english": "creeper [sp.]", "dagbani": "kuligarili" }, { "english": "creeper [sp.] which is used to cure convulsions", "dagbani": "waɣimɔɣu" }, { "english": "creepy-crawly, creeping thing, 'bug' [Am.]", "dagbani": null }, { "english": "cracked", "dagbani": "'kabili" }, { "english": "crackers", "dagbani": "karakaa" }, { "english": "crackers", "dagbani": "binvurigu" }, { "english": "creep [Am.]", "dagbani": "gbam" }, { "english": "creep [Am.]", "dagbani": "karikaa" }, { "english": "craft", "dagbani": "baŋsim" }, { "english": "craftiness", "dagbani": "yɛmbimbiɛtali" }, { "english": "craftiness", "dagbani": "nyɛri" }, { "english": "creep", "dagbani": "binvurigu" }, { "english": "craft", "dagbani": "karikaa" }, { "english": "craftiness", "dagbani": "baŋsim" }, { "english": "crest of a guineafowl, 'helmet'", "dagbani": "yɛmbimbiɛtali" }, { "english": "crest of hair left on the head after shaving", "dagbani": "zuɣugua" }, { "english": "craftsman", "dagbani": "maana" }, { "english": "plaiting", "dagbani": "tuumbaŋda" }, { "english": "cricket", "dagbani": "pandachirga" }, { "english": "cricket (insect)", "dagbani": "paaŋa" }, { "english": "crow", "dagbani": "kaliŋkɔɣu" }, { "english": "crier to the chief", "dagbani": "tinfu" }, { "english": "crow (bird), pied crow", "dagbani": "kahiŋkɔɣu" }, { "english": "criminal", "dagbani": "zaliguzaɣisira" }, { "english": "crowbar", "dagbani": "zomli" }, { "english": "cripple from birth", "dagbani": "gbarigu" }, { "english": "crowd", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "criminal", "dagbani": "zaliguzaɣisira" }, { "english": "crowbar", "dagbani": "zomli" }, { "english": "cripple from birth", "dagbani": "gbarigu" }, { "english": "crowd", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "cripples", "dagbani": "daadam" }, { "english": "criticize, talk about sb.", "dagbani": "jaɣi" }, { "english": "criticize, talk about sb.", "dagbani": "nyaɣim" }, { "english": "criticize, talk about sb.", "dagbani": "salo" }, { "english": "criticise", "dagbani": "dalindi" }, { "english": "criticise", "dagbani": "zama" }, { "english": "crocodile", "dagbani": "nyabiga" }, { "english": "crowded", "dagbani": "daadambiɛligu" }, { "english": "crowded, be crowded", "dagbani": "kparim" }, { "english": "crowded, be crowded", "dagbani": "muɣi" }, { "english": "crooked", "dagbani": "'golima" }, { "english": "crooked", "dagbani": "golimgolim" }, { "english": "crooked", "dagbani": "zamaatu" }, { "english": "crooked (shape)", "dagbani": "'ŋmaliŋ" }, { "english": "crooked, sinuous", "dagbani": "gɔnagɔna" }, { "english": "crooked, to be/become", "dagbani": "gɔŋ" }, { "english": "crowd, be crowded", "dagbani": "shɛbi" }, { "english": "crowd, be crowded", "dagbani": "shɛliŋ" }, { "english": "crooked, be/become", "dagbani": "golim" }, { "english": "crooked, sinuous", "dagbani": "gɔnagɔna" }, { "english": "crooked, to be/become", "dagbani": "gɔŋ" }, { "english": "crop (of bird)", "dagbani": "fiɛɣu" }, { "english": "crop/s", "dagbani": "atam" }, { "english": "crowd, large number", "dagbani": "bɔŋ" }, { "english": "crowd, large number of ...", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "crowd, people, following/followers", "dagbani": "mulichi" }, { "english": "crowd, to", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "crowded, close together", "dagbani": "she" }, { "english": "crowded, to be", "dagbani": "gbum" }, { "english": "crowded, to be", "dagbani": "muɣi" }, { "english": "crowded, large number", "dagbani": "bimbilli" }, { "english": "crop-residues", "dagbani": "valli" }, { "english": "crops", "dagbani": "bimbilinli" }, { "english": "cross", "dagbani": "dapuli" }, { "english": "cross, Cross of Christ", "dagbani": "dapulli" }, { "english": "cross, form a", "dagbani": "puli" }, { "english": "cross a river, lake", "dagbani": "du" }, { "english": "cross", "dagbani": "dapuli" }, { "english": "cross, Cross of Christ", "dagbani": "dapulli" }, { "english": "cross, form a", "dagbani": "puli" }, { "english": "cross a river, lake", "dagbani": "du" }, { "english": "crowds, multitudes", "dagbani": "zuu" }, { "english": "crown (of head)", "dagbani": "zuɣutaliga" }, { "english": "crown a king", "dagbani": "leei" }, { "english": "crow (bird)", "dagbani": "dayaɣili" }, { "english": "crow (sound)", "dagbani": "niŋkuunsilana" }, { "english": "cruel person", "dagbani": "putɔɣulana" }, { "english": "cruelty", "dagbani": "putɔɣu" }, { "english": "position", "dagbani": "dapulli" }, { "english": "cross over", "dagbani": "baai" }, { "english": "cross-question", "dagbani": "tiligi" }, { "english": "crossroads", "dagbani": "sɔchira" }, { "english": "crotch", "dagbani": "jɔɣu" }, { "english": "crotch (of a tree)", "dagbani": "yaɣiri" }, { "english": "crossed sticks used to lift bundles of thatch into", "dagbani": "firimiinsi" }, { "english": "cross-examination, question(ing)", "dagbani": "koosa" }, { "english": "cruel person", "dagbani": "fitiinalana" }, { "english": "cross-cousin", "dagbani": "dachee" }, { "english": "crossed stick (used in roofing house)", "dagbani": "dajitɔŋli" }, { "english": "crumb", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "crumbled fish", "dagbani": "zimburisa" }, { "english": "crumble sth.", "dagbani": "burisi" }, { "english": "crumbs, pieces, leftovers", "dagbani": "burabura" }, { "english": "crumple up", "dagbani": "gurim" }, { "english": "crush", "dagbani": "je" }, { "english": "crumple up", "dagbani": "gurim" }, { "english": "cut, break, 'cut' many things", "dagbani": "je" }, { "english": "cunning, fraudulent, deceitful person", "dagbani": "libilibi" }, { "english": "cunning person/s", "dagbani": "yɛmbimbiɛrilana" }, { "english": "cup", "dagbani": "jashee" }, { "english": "crush", "dagbani": "sooi" }, { "english": "cup, (drinking-)glass", "dagbani": "kɔpu" }, { "english": "cupboard", "dagbani": "teebuli" }, { "english": "crush, choke", "dagbani": "kuri" }, { "english": "crush, pound (stone, bone, meat)", "dagbani": "ja" }, { "english": "crush sth.", "dagbani": "bɔri" }, { "english": "crux", "dagbani": "waɣizugu" }, { "english": "cry", "dagbani": "kuhigu" }, { "english": "cry, weep", "dagbani": "kum" }, { "english": "cry-baby", "dagbani": "kunkumalana" }, { "english": "cupboard, dresser", "dagbani": "kɔba" }, { "english": "cry-bab", "dagbani": "kunkumalana" }, { "english": "cup, (drinking-)glass", "dagbani": "kɔpu" }, { "english": "cupboard", "dagbani": "teebuli" }, { "english": "cupboard, dresser", "dagbani": "kɔba" }, { "english": "cupper, one who treats by blood-letting", "dagbani": "kafu" }, { "english": "cupping", "dagbani": "kafiŋgbaŋ" }, { "english": "cups", "dagbani": "jashɛhi" }, { "english": "cure", "dagbani": "tibili" }, { "english": "cure", "dagbani": "tibi" }, { "english": "cure meat", "dagbani": "ŋo" }, { "english": "curmudgeon", "dagbani": "ninkuunsi" }, { "english": "curmudgeon", "dagbani": "ninkuunsilana" }, { "english": "cry-baby", "dagbani": "kunkummaana" }, { "english": "cry-baby", "dagbani": "niŋkuunsilana" }, { "english": "crying. weeping", "dagbani": "kunkuma" }, { "english": "crying. weeping", "dagbani": "niŋkuunsilana" }, { "english": "cry in shrill voice", "dagbani": "chɛhi" }, { "english": "currency note, 'bill' [Am.]", "dagbani": "piripa" }, { "english": "cry of distress, lament", "dagbani": "alaali" }, { "english": "curse", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "cry out", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "crystal", "dagbani": "kiristal" }, { "english": "cry of distress, lament", "dagbani": "alaali" }, { "english": "curse", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "crystal", "dagbani": "kiristal" }, { "english": "cucumber", "dagbani": "kukomba" }, { "english": "curse", "dagbani": "nɔpoli" }, { "english": "curse, cursing", "dagbani": "nolidibu" }, { "english": "curse, invocation", "dagbani": "kari" }, { "english": "cud", "dagbani": "gbuɣili" }, { "english": "curse sb.", "dagbani": "narim" }, { "english": "cuddle", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "curse [to ~]", "dagbani": "nari" }, { "english": "curse [to ~]", "dagbani": "vili" }, { "english": "curtain", "dagbani": "pateesa" }, { "english": "curtain", "dagbani": "doli" }, { "english": "curve", "dagbani": "gɔŋ" }, { "english": "cudgel", "dagbani": "kulinduli" }, { "english": "cudgel", "dagbani": "lɛbila" }, { "english": "cudgel", "dagbani": "mimarili" }, { "english": "cudgel, mallet, club", "dagbani": "guliŋguɣu" }, { "english": "cultivate", "dagbani": "ko" }, { "english": "cultivating", "dagbani": "kɔbu" }, { "english": "cultivator", "dagbani": "pukpara" }, { "english": "cumbersome", "dagbani": "nyɛ^nyɔnigu" }, { "english": "cunning", "dagbani": "yɛmbimbiɛɣu" }, { "english": "cultivating", "dagbani": "kɔbu" }, { "english": "cultivator", "dagbani": "pukpara" }, { "english": "cumbersome", "dagbani": "nyɛ^nyɔnigu" }, { "english": "cunning", "dagbani": "yɛmbimbiɛɣu" }, { "english": "cunning, deceit, fraud", "dagbani": "libilibi" }, { "english": "curve round", "dagbani": "goligi" }, { "english": "curve sth.", "dagbani": "dalim" }, { "english": "cushion", "dagbani": "difiɛli" }, { "english": "cushion, to ~", "dagbani": "te" }, { "english": "custom", "dagbani": "kali" }, { "english": "custom, habit", "dagbani": "taara" }, { "english": "customs duty", "dagbani": "farigu" }, { "english": "cut, break, 'cut' many things", "dagbani": "ŋmahi" }, { "english": "cut, chop", "dagbani": "che" }, { "english": "cut off", "dagbani": "ŋmaai" }, { "english": "cut, chop, chip, peck", "dagbani": "cheei" }, { "english": "cut, hoe roughly", "dagbani": "jɛri" }, { "english": "cut off", "dagbani": "fubigi" }, { "english": "cut, chop, chip, peck", "dagbani": "ŋmaai" }, { "english": "cut, hoe roughly", "dagbani": "cheei" }, { "english": "cut off (small piece)", "dagbani": "jɛri" }, { "english": "cut across", "dagbani": "bee" }, { "english": "cut off a portion", "dagbani": "vɔkki" }, { "english": "cut off the edges, trim", "dagbani": "tim" }, { "english": "cut a furrow", "dagbani": "biɛhi" }, { "english": "cut open (of the stomach or belly)", "dagbani": "karigi" }, { "english": "cut a part", "dagbani": "wooi" }, { "english": "cut piece of material", "dagbani": "cheei" }, { "english": "cut a section of bark from a tree", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "cut slantwise", "dagbani": "shɛligi" }, { "english": "cut a tree, hack", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "cut something with the hand", "dagbani": "jaɣi" }, { "english": "cut down shrubs", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "cut a tree, hack", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "cut something with the hand", "dagbani": "jaɣi" }, { "english": "cut down shrubs", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "cut straight line (through grass or leather)", "dagbani": "beei" }, { "english": "cut grass", "dagbani": "fiɛbi" }, { "english": "cut teeth (child does)", "dagbani": "lɛhi" }, { "english": "cut to size", "dagbani": "wɔhi" }, { "english": "cut into pieces", "dagbani": "ŋmahi" }, { "english": "cut with the hand unevenly", "dagbani": "jaɣiri" }, { "english": "cut into small bits", "dagbani": "nyimsi" }, { "english": "cylindrical", "dagbani": "'mulinli" }, { "english": "cut into tiny pieces", "dagbani": "fimsi" }, { "english": "cutlass", "dagbani": "karante" }, { "english": "cylindrical shape, to form into ~", "dagbani": "mulim" }, { "english": "cymbal", "dagbani": "gbiŋgbarinluŋa" }, { "english": "cymbal", "dagbani": "suchɛriga" }, { "english": "cypress", "dagbani": "sua" }, { "english": "cylindrical shape", "dagbani": "sua" }, { "english": "to form into cylindrical shape", "dagbani": "mulim" }, { "english": "cymbal", "dagbani": "gbiŋgbarinluŋa" }, { "english": "cymbal", "dagbani": "suchɛriga" }, { "english": "cypress", "dagbani": "sipirɛs" }, { "english": "cutlass, 'machete' [Am.]", "dagbani": "sutitali" }, { "english": "D.C., D.C.E.", "dagbani": "diisi" }, { "english": "Dagao", "dagbani": "Dagaɣu" }, { "english": "Dagomba person, young", "dagbani": "Dagbambila" }, { "english": "Dagarti", "dagbani": "Dagaɣu" }, { "english": "Dagomba woman", "dagbani": "Dagbampaɣa" }, { "english": "Dagbamba language", "dagbani": "Dagbani" }, { "english": "daily ration of grain", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "Dagbani customs, lifestyle", "dagbani": "Dagbani" }, { "english": "daily wage", "dagbani": "baadee" }, { "english": "dais", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "dais", "dagbani": "sampaa" }, { "english": "Dagbong", "dagbani": "Dagbaŋ" }, { "english": "daily wage", "dagbani": "baadee" }, { "english": "dais", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "dais", "dagbani": "sampaa" }, { "english": "Dagbong", "dagbani": "Dagbaŋ" }, { "english": "damage", "dagbani": "barina" }, { "english": "Dagbong, country of the Dagbamba", "dagbani": "Dagbɔŋ" }, { "english": "damaged, poorly, messed-up (to be ~)", "dagbani": "zuɣim" }, { "english": "dagger (curved)", "dagbani": "basali" }, { "english": "damaged on the surface, to be", "dagbani": "fuɣisi" }, { "english": "dagger [type]", "dagbani": "paɣiriga" }, { "english": "damage sth.", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "Dagomba", "dagbani": "Dagbambila" }, { "english": "Damba dance - first ~ ~ eleventh of the month", "dagbani": "Chimsi" }, { "english": "Dagomba festival", "dagbani": "Somo" }, { "english": "Dagomba man", "dagbani": "Dagbandoo" }, { "english": "Damba-eve", "dagbani": "Siŋkaafa Gahimbu Dali" }, { "english": "Dagomba man", "dagbani": "Dagbandoo" }, { "english": "Dagomba person", "dagbani": "Dagbambia" }, { "english": "Damba festival", "dagbani": "Damba" }, { "english": "date, specific day", "dagbani": "mahali" }, { "english": "damsel", "dagbani": "paɣisarili" }, { "english": "dance", "dagbani": "kɔndoliya" }, { "english": "dance (make sb. ~ )", "dagbani": "wahi" }, { "english": "dance, to", "dagbani": "wa" }, { "english": "dance by the Kpariba people", "dagbani": "Jɛra" }, { "english": "dance costume", "dagbani": "lom" }, { "english": "dance-costume [type]", "dagbani": "lomli" }, { "english": "dance for commoners", "dagbani": "taachi" }, { "english": "dance costume", "dagbani": "lom" }, { "english": "dance-costume [type]", "dagbani": "lomli" }, { "english": "dance for commoners", "dagbani": "taachi" }, { "english": "dance for men [type]", "dagbani": "nyindɔɣu" }, { "english": "dance for young men", "dagbani": "kɔndaliya" }, { "english": "dance-leader", "dagbani": "daanaa" }, { "english": "circular dance of the Gushiegu people", "dagbani": "dimbu" }, { "english": "dancing", "dagbani": "wari" }, { "english": "danger", "dagbani": "sababu" }, { "english": "dangerous", "dagbani": "bin^yariga" }, { "english": "dance performed at funeral", "dagbani": "dikala" }, { "english": "dance performed following the Fire Festival", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "dancer", "dagbani": "wawara" }, { "english": "dancer (of great skill)", "dagbani": "waakabili" }, { "english": "dancer, \"dramatist\", entertainer", "dagbani": "dances" }, { "english": "dancer", "dagbani": "wawara" }, { "english": "dancer (of great skill)", "dagbani": "waakabili" }, { "english": "dances", "dagbani": "lali" }, { "english": "dangle, hang down", "dagbani": "zali" }, { "english": "dappled", "dagbani": "bɔribɔri" }, { "english": "dappled, 'pale' [colour of horse]", "dagbani": "'fufuhigu" }, { "english": "dappled sunshine", "dagbani": "wuntanchichɛra" }, { "english": "daredevil", "dagbani": "kpima" }, { "english": "dark", "dagbani": "diɣidiɣi" }, { "english": "dark", "dagbani": "zimsa" }, { "english": "dance of victory", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "dark (as the night), to be", "dagbani": "zibi" }, { "english": "dark (atmosphere), thick, overgrown (vegetation)", "dagbani": "lirib" }, { "english": "dark (to be ~), moonless (night is)", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "dark, cloudy", "dagbani": "tɛm" }, { "english": "dark (to be ~), moonless (night is)", "dagbani": "lirib" }, { "english": "dark, cloudy", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "dark, gloomy", "dagbani": "tɛm" }, { "english": "dark", "dagbani": "dim5" }, { "english": "night time", "dagbani": "deendiɛmda" }, { "english": "to be (dark at night)", "dagbani": "surigi" }, { "english": "dark, to be ~ (as a room)", "dagbani": "zibisi" }, { "english": "dance [noun]", "dagbani": "waa" }, { "english": "dark, to get", "dagbani": "zibigi" }, { "english": "dance [type]", "dagbani": "amaajiro" }, { "english": "darken", "dagbani": "baŋgumaŋa" }, { "english": "darken", "dagbani": "baamaya" }, { "english": "to darken", "dagbani": "ku" }, { "english": "to darken", "dagbani": "sabigi" }, { "english": "darkness", "dagbani": "bimbɔŋ ni" }, { "english": "darkness", "dagbani": "baamaaya" }, { "english": "darkness", "dagbani": "bumbɔni" }, { "english": "darkness", "dagbani": "bila" }, { "english": "darkness", "dagbani": "liɣa" }, { "english": "darkness", "dagbani": "chuuka" }, { "english": "darkness", "dagbani": "liti" }, { "english": "to darken", "dagbani": "gɔɣi" }, { "english": "darkness", "dagbani": "zibisim" }, { "english": "darkness", "dagbani": "jina" }, { "english": "darkness", "dagbani": "zimsim" }, { "english": "dance of warriors", "dagbani": "kambon-waa" }, { "english": "darkness, dark", "dagbani": "gbiti" }, { "english": "darkness, dark", "dagbani": "naɣibiɛɣu" }, { "english": "date, specific day", "dagbani": "dali" }, { "english": "darkness, dark", "dagbani": "gbiti" }, { "english": "date, specific day", "dagbani": "dali" }, { "english": "date palm", "dagbani": "dɔbino" }, { "english": "date palm", "dagbani": "dɔbino" }, { "english": "day - specific, a certain day", "dagbani": "dahinshɛli" }, { "english": "datum/data", "dagbani": "lahibali" }, { "english": "daytime", "dagbani": "wuntaŋa" }, { "english": "daughter", "dagbani": "dapala" }, { "english": "dazzle", "dagbani": "nyɛlisi" }, { "english": "daughter (first-born)", "dagbani": "pakpɔŋ" }, { "english": "daughter (small ~)", "dagbani": "bipuɣimbila" }, { "english": "dead", "dagbani": "kpiɔŋ" }, { "english": "dawadawa-bean water", "dagbani": "zilimbɔŋ" }, { "english": "dead", "dagbani": "kpiuŋ" }, { "english": "dawadawa pod", "dagbani": "dɔɣu" }, { "english": "dead, the", "dagbani": "kpiimba" }, { "english": "dawadawa pod", "dagbani": "dɔɣu" }, { "english": "dead", "dagbani": "kpiimba" }, { "english": "dead body", "dagbani": "kum" }, { "english": "daughter of sb.", "dagbani": "bipuɣiŋga" }, { "english": "dead people", "dagbani": "kpiimba" }, { "english": "dead person/people", "dagbani": "kpima" }, { "english": "dawadawa seeds", "dagbani": "zuuni" }, { "english": "Dead Sea", "dagbani": "Teeku Kpiŋ" }, { "english": "dawadawa-sieve", "dagbani": "kpaliyɛriga" }, { "english": "deaf", "dagbani": "tibikpirili" }, { "english": "dawadawa tree", "dagbani": "doo" }, { "english": "Dead Sea", "dagbani": "Teeku Kpiŋ" }, { "english": "dawadawa-sieve", "dagbani": "kpaliyɛriga" }, { "english": "deaf", "dagbani": "tibikpirili" }, { "english": "dawadawa tree", "dagbani": "doo" }, { "english": "tikpira", "dagbani": "kpaligu" }, { "english": "dawadawa-water", "dagbani": "zulimbɔŋdaa" }, { "english": "dawn", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "deaf-ears, deaf person", "dagbani": "tikpurili" }, { "english": "deaf mute", "dagbani": "birigu" }, { "english": "deaf person", "dagbani": "tikpiralana" }, { "english": "death", "dagbani": "neei" }, { "english": "dawn (next day)", "dagbani": "kaai" }, { "english": "day", "dagbani": "kalinsi" }, { "english": "kumkpibo", "dagbani": "kum" }, { "english": "death (of sb.)", "dagbani": "dahinli" }, { "english": "death-throes, to be in ~", "dagbani": "talim" }, { "english": "day (date)", "dagbani": "dabisili" }, { "english": "death-throes, to be in", "dagbani": "dahinli" }, { "english": "day (date)", "dagbani": "dali" }, { "english": "day after tomorrow", "dagbani": "dabisili" }, { "english": "debris, broken wall", "dagbani": "dikilijini" }, { "english": "debtor", "dagbani": "samli" }, { "english": "day-before-yesterday", "dagbani": "daantali" }, { "english": "daydream, wishful thinking", "dagbani": "kpatinaribumbila" }, { "english": "daylight", "dagbani": "wuntaŋa" }, { "english": "daybreak", "dagbani": "biɛkaali" }, { "english": "days", "dagbani": "kpuri" }, { "english": "decay, moulder", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "decayed", "dagbani": "kpiuŋ" }, { "english": "deceased", "dagbani": "ka4" }, { "english": "deceit", "dagbani": "lichihi" }, { "english": "deceit, exploitation", "dagbani": "ŋarigu" }, { "english": "deep, be", "dagbani": "zilim" }, { "english": "deceit", "dagbani": "lichihi" }, { "english": "deceit, exploitation", "dagbani": "ŋarili" }, { "english": "deceit, fraud, cunning", "dagbani": "libilibi" }, { "english": "deceitful, fraudulent, cunning person", "dagbani": "libilibi" }, { "english": "deceive", "dagbani": "malisa" }, { "english": "deceive, cause sb. to err", "dagbani": "birigi" }, { "english": "deceived, to be", "dagbani": "birigi" }, { "english": "deep, be ~", "dagbani": "zilim" }, { "english": "deep, to be", "dagbani": "zilima" }, { "english": "deep-set eyes", "dagbani": "ninlɔɣira" }, { "english": "deep water", "dagbani": "kɔbulli" }, { "english": "deepest part (of river)", "dagbani": "bulli" }, { "english": "deep and straight down", "dagbani": "chilibi" }, { "english": "defamation", "dagbani": "daliŋ" }, { "english": "deity (ancestral)", "dagbani": "ŋarigu" }, { "english": "deep water", "dagbani": "kɔbulli" }, { "english": "defamation", "dagbani": "daliŋ" }, { "english": "deceived, to be", "dagbani": "birigi" }, { "english": "nyaanzubo", "dagbani": "deceiver" }, { "english": "deceiver", "dagbani": "yɔhinda" }, { "english": "yusaɣimbo", "dagbani": "deceiver" }, { "english": "decently", "dagbani": "viɛn^yɛla" }, { "english": "deception", "dagbani": "yɛŋkiŋkabina" }, { "english": "defecate", "dagbani": "nye" }, { "english": "deceptiveness", "dagbani": "kukolimahim" }, { "english": "defecator", "dagbani": "bindilana" }, { "english": "deceptive trick", "dagbani": "batuuta" }, { "english": "defect, unite/conspire against sb., oppose", "dagbani": "kili" }, { "english": "defection", "dagbani": "nyaan^yibo" }, { "english": "season", "dagbani": "puhiriwuuni" }, { "english": "declare sth. open", "dagbani": "yooi" }, { "english": "decompose", "dagbani": "paŋ" }, { "english": "decomposed (as of compost), to be", "dagbani": "pooi" }, { "english": "declare sth. open", "dagbani": "yooi" }, { "english": "declare sth. open", "dagbani": "sirigi" }, { "english": "decompose", "dagbani": "paŋ" }, { "english": "decomposed (as of compost), to be", "dagbani": "pooi" }, { "english": "decompose sth.", "dagbani": "ŋubi" }, { "english": "decorate", "dagbani": "golisi" }, { "english": "decorate", "dagbani": "ŋme" }, { "english": "decoration", "dagbani": "nachiinsi" }, { "english": "decorations", "dagbani": "naɣichiinsi" }, { "english": "decrease", "dagbani": "filim" }, { "english": "decrease", "dagbani": "filiŋ" }, { "english": "decrease (crowd)", "dagbani": "wɔɣisi" }, { "english": "decree", "dagbani": "lahandi" }, { "english": "decree", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "decline", "dagbani": "nyaŋ" }, { "english": "decline", "dagbani": "zalikpɛŋ" }, { "english": "decrepit", "dagbani": "'gbaɣu" }, { "english": "deeds", "dagbani": "tumtumsa" }, { "english": "deep", "dagbani": "'zilim" }, { "english": "deep", "dagbani": "'zilinli" }, { "english": "deep", "dagbani": "'ziliŋ" }, { "english": "deep", "dagbani": "zinli" }, { "english": "defective eye, blurred vision", "dagbani": "ninfuluŋ" }, { "english": "defective eye, blurred vision", "dagbani": "ninfuluŋ" }, { "english": "defective eye which is half-closed", "dagbani": "niŋkaɣu" }, { "english": "defend, protect", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "defiance", "dagbani": "fahiru" }, { "english": "defiant, uncontrollable, wild", "dagbani": "kaɣilim" }, { "english": "deficiency", "dagbani": "pooli" }, { "english": "deficient, small, to be/become ~", "dagbani": "nuɣim" }, { "english": "defile", "dagbani": "gabisi" }, { "english": "defilement, shame", "dagbani": "nyan" }, { "english": "deflate", "dagbani": "wɔɣisi" }, { "english": "deform", "dagbani": "goligi" }, { "english": "deformed", "dagbani": "nani" }, { "english": "deformed, handicapped person", "dagbani": "binnani" }, { "english": "deform sth.", "dagbani": "dalim" }, { "english": "deformed", "dagbani": "nani" }, { "english": "deformed, handicapped person", "dagbani": "binnani" }, { "english": "deformed, handicapped person", "dagbani": "binnani" }, { "english": "deform something", "dagbani": "dalim" }, { "english": "defraud, cheat, exploit somebody", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "degenerate", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "degradation", "dagbani": "chɔɣinsi" }, { "english": "degrade somebody (in rank), disgrace somebody", "dagbani": "booi" }, { "english": "deity (ancestral)", "dagbani": "wuni" }, { "english": "deity, fetish shrine", "dagbani": "buɣili" }, { "english": "depressed, run down (to be)", "dagbani": "yilim" }, { "english": "depression (in ground)", "dagbani": "naɣiliŋga" }, { "english": "depression", "dagbani": "fawɔɣili" }, { "english": "depression, hollow (ground has)", "dagbani": "naɣilim" }, { "english": "depression, hollow (ground has)", "dagbani": "guhi" }, { "english": "depression (in ground)", "dagbani": "naɣiliŋga" }, { "english": "depression (in ground)", "dagbani": "fawɔɣili" }, { "english": "depression, hollow (ground has)", "dagbani": "naɣilim" }, { "english": "depression, hollow (ground has)", "dagbani": "guhi" }, { "english": "deprivation", "dagbani": "filiŋ" }, { "english": "deprivation", "dagbani": "zinchili" }, { "english": "delay, be slow in ...", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "deprive", "dagbani": "mɔŋ" }, { "english": "delay in doing sth.", "dagbani": "naɣisi" }, { "english": "delay in doing sth.", "dagbani": "ziliŋ" }, { "english": "delay in doing sth.", "dagbani": "ziluŋ" }, { "english": "delaying, opposing, contrary", "dagbani": "'tilinli" }, { "english": "depth(s)", "dagbani": "kɔbulli" }, { "english": "delay sb.", "dagbani": "tilim" }, { "english": "depth, deepest part", "dagbani": "bulli" }, { "english": "delegate, representative", "dagbani": "tumo" }, { "english": "depth, deepest part of river", "dagbani": "bulli" }, { "english": "depths", "dagbani": "bula" }, { "english": "deliberately", "dagbani": "digaŋgan" }, { "english": "deride", "dagbani": "la" }, { "english": "depths", "dagbani": "nyɛhi" }, { "english": "deliberately", "dagbani": "digaŋgan" }, { "english": "deride", "dagbani": "la" }, { "english": "delicious, to be", "dagbani": "malisa" }, { "english": "derision", "dagbani": "ansarisimalibo" }, { "english": "delineation", "dagbani": "ŋmahiŋgbana" }, { "english": "descend", "dagbani": "siɣi" }, { "english": "demean", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "delete", "dagbani": "sirigi" }, { "english": "democracy", "dagbani": "yɛlimahimaŋa" }, { "english": "demon", "dagbani": "kpilikpariga" }, { "english": "descendant", "dagbani": "yaaŋa" }, { "english": "demon-possessed person", "dagbani": "kpilikparisilana" }, { "english": "descendant of a chief", "dagbani": "nabia" }, { "english": "descendants", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "irresponsible person", "dagbani": "yibilisilana" }, { "english": "demonstrate, present", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "description", "dagbani": "nahingbaŋ" }, { "english": "den", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "depend on", "dagbani": "dabi" }, { "english": "demonstrate, present", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "dependent", "dagbani": "mulitshi" }, { "english": "dependents", "dagbani": "malibu" }, { "english": "demonstration, protest rally", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "description", "dagbani": "nahingbaŋ" }, { "english": "desert", "dagbani": "birigi" }, { "english": "dense (as the shade of a tree), to be", "dagbani": "zibisi" }, { "english": "desire", "dagbani": "bɔrili" }, { "english": "deny (that ...)", "dagbani": "chihi" }, { "english": "dens", "dagbani": "lɛya" }, { "english": "dense shade", "dagbani": "zimsi" }, { "english": "denial", "dagbani": "gadama" }, { "english": "denier", "dagbani": "chihira" }, { "english": "deserted compound", "dagbani": "dabɔɣu" }, { "english": "denying", "dagbani": "mɔndi" }, { "english": "desirability", "dagbani": "kɔre" }, { "english": "description", "dagbani": "nahiŋgbaŋ" }, { "english": "dense", "dagbani": "zimsi" }, { "english": "depend", "dagbani": "doli" }, { "english": "depends", "dagbani": "malibu" }, { "english": "dependants", "dagbani": "mulitshi" }, { "english": "demonstration", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "dependents", "dagbani": "malibu" }, { "english": "demonstrate", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "den", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "desertlike", "dagbani": "'nɛli" }, { "english": "deny", "dagbani": "mɔndi" }, { "english": "dependents", "dagbani": "mulitshi" }, { "english": "dependents", "dagbani": "malibu" }, { "english": "depend on", "dagbani": "dabi" }, { "english": "depend on", "dagbani": "doli" }, { "english": "depict", "dagbani": "ŋme" }, { "english": "deposit sth.", "dagbani": "sɔŋ" }, { "english": "depress", "dagbani": "du ʒini" }, { "english": "desire (strongly)", "dagbani": "zuɣisi" }, { "english": "desire, lust", "dagbani": "kpabigi" }, { "english": "desire, yearn", "dagbani": "yiŋ" }, { "english": "desire to do sth. (strongly)", "dagbani": "kpuɣisi" }, { "english": "despairing gesture, to make ~", "dagbani": "bilisi" }, { "english": "despise", "dagbani": "siŋ" }, { "english": "despise sb.", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "dig up (seed)", "dagbani": "shɛbi" }, { "english": "despise", "dagbani": "siŋ" }, { "english": "despise sb.", "dagbani": "ʒiɛm" }, { "english": "dig up (seed)", "dagbani": "shɛbi" }, { "english": "dibble, stick for making planting-holes", "dagbani": "shɛbili" }, { "english": "dibbles", "dagbani": "shɛba" }, { "english": "despot", "dagbani": "nabinbiɛmlana" }, { "english": "destiny", "dagbani": "azali" }, { "english": "dice, 'craps' [Am.]", "dagbani": "tɛte" }, { "english": "destiny, fate", "dagbani": "buri" }, { "english": "destroy", "dagbani": "bahi" }, { "english": "destroy", "dagbani": "kpi" }, { "english": "destroy", "dagbani": "saɣim" }, { "english": "destroyer", "dagbani": "saɣinda" }, { "english": "destroy", "dagbani": "lali" }, { "english": "destroy the soul of (said to be the work of witches)", "dagbani": "ŋubi" }, { "english": "destruction", "dagbani": "barina" }, { "english": "destruction", "dagbani": "saɣiŋgu" }, { "english": "died of natural causes", "dagbani": "'wee" }, { "english": "die in large numbers", "dagbani": "suui" }, { "english": "die naturally", "dagbani": "jiba" }, { "english": "died of natural causes (n.)", "dagbani": "saɣiŋgu" }, { "english": "died of natural causes (n.)", "dagbani": "wee" }, { "english": "die in large numbers (v.)", "dagbani": "suui" }, { "english": "die naturally (v.)", "dagbani": "jiba" }, { "english": "deteriorate (v.)", "dagbani": "jahi" }, { "english": "difference, tell the ~ (v.)", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "determination (n.)", "dagbani": "kpaŋmaŋtali" }, { "english": "different (n.)", "dagbani": "kɔŋko" }, { "english": "different (v.)", "dagbani": "woli" }, { "english": "different (n.)", "dagbani": "nia" }, { "english": "determination, show (v.)", "dagbani": "vari" }, { "english": "different, to be (v.)", "dagbani": "woligi" }, { "english": "determined plan (n.)", "dagbani": "suhuyubu" }, { "english": "different forms/sets/types (adj.)", "dagbani": "payapaya" }, { "english": "detour (v.)", "dagbani": "lɔɣi" }, { "english": "devalue, degrade sb. (v.)", "dagbani": "booi" }, { "english": "different kinds (n.)", "dagbani": "kɔŋko" }, { "english": "difficult (v.)", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "difficult (adj.)", "dagbani": "kpɛŋ" }, { "english": "develop (v.)", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "develop (adj.)", "dagbani": "kpeeni" }, { "english": "develop (v.)", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "develop (adj.)", "dagbani": "tɔɣu" }, { "english": "difficult", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "difficult (adj.)", "dagbani": "kpɛŋ" }, { "english": "develop (v.)", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "develop (adj.)", "dagbani": "kpeeni" }, { "english": "develop (v.)", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "develop (adj.)", "dagbani": "tɔɣu" }, { "english": "development (n.)", "dagbani": "lɛbiginsim" }, { "english": "deviate (n.)", "dagbani": "tɔŋsim" }, { "english": "difficult, hard to do, to be (v.)", "dagbani": "to" }, { "english": "difficult, hard to do, to be (v.)", "dagbani": "birigi" }, { "english": "difficult, problematic matter (n.)", "dagbani": "dandani" }, { "english": "deviation (n.)", "dagbani": "biriginsim" }, { "english": "Devil", "dagbani": "Ibilisi" }, { "english": "difficult, to be (v.)", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "difficulty (n.)", "dagbani": "tom" }, { "english": "dig (v.)", "dagbani": "ga" }, { "english": "devious (idiophone)", "dagbani": "piliŋpiliŋ" }, { "english": "dig (v.)", "dagbani": "gaai" }, { "english": "devourer (n.)", "dagbani": "ŋubira" }, { "english": "dig (v.)", "dagbani": "gbi" }, { "english": "dew", "dagbani": "piɛ" }, { "english": "dew (n.)", "dagbani": "maligim" }, { "english": "diamond", "dagbani": "daamɔn" }, { "english": "diamond, a type of jewel (n.)", "dagbani": "daimɔnd" }, { "english": "diarrhœa (n.)", "dagbani": "binsaa" }, { "english": "dig (out) (v.)", "dagbani": "luɣi" }, { "english": "diamond", "dagbani": "daamɔn" }, { "english": "diamond, a type of jewel", "dagbani": "daimɔnd" }, { "english": "diarrhœa", "dagbani": "binsaa" }, { "english": "dig (out)", "dagbani": "luɣi" }, { "english": "dig out", "dagbani": "kpɔɣim" }, { "english": "dig out", "dagbani": "kurigi" }, { "english": "dig out", "dagbani": "biŋ^maa" }, { "english": "dig out (groundnuts, etc.)", "dagbani": "pe" }, { "english": "dig sth. out (yam, groundnuts, rats)", "dagbani": "chahi" }, { "english": "diarrhœa, have frequent stool", "dagbani": "sa4" }, { "english": "dig sth. up by scratching the ground", "dagbani": "kurisi" }, { "english": "diarrhœa, to have", "dagbani": "saai" }, { "english": "dig up (seed)", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "diligent person", "dagbani": "tuunkpɛmalana" }, { "english": "disappointment", "dagbani": "takahi" }, { "english": "dilute sth.", "dagbani": "pilisi" }, { "english": "diligent person", "dagbani": "tuunkpɛmalana" }, { "english": "disappointment", "dagbani": "takahi" }, { "english": "dilute sth.", "dagbani": "pilisi" }, { "english": "disapproval", "dagbani": "aakai" }, { "english": "dim (eyes)", "dagbani": "fulim" }, { "english": "disarranged", "dagbani": "yɛrayɛra" }, { "english": "dim light", "dagbani": "lii" }, { "english": "disaster", "dagbani": "gambu" }, { "english": "dinner, supper, 't.z.-eating'", "dagbani": "saɣidihili" }, { "english": "supper", "dagbani": "suuta" }, { "english": "Diospyros tree", "dagbani": "gaa" }, { "english": "Diospyros tree", "dagbani": "zambu" }, { "english": "dipping", "dagbani": "suɣi" }, { "english": "disciple", "dagbani": "nyaandola" }, { "english": "disciplining", "dagbani": "tim" }, { "english": "discipleship", "dagbani": "nyaandolitali" }, { "english": "dipper (calabash)", "dagbani": "ŋmaŋgbaa" }, { "english": "directing", "dagbani": "kpulli" }, { "english": "disc", "dagbani": "gburigi" }, { "english": "directing", "dagbani": "tibi" }, { "english": "discipline", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "discomfort", "dagbani": "niŋgbunzabili" }, { "english": "direction", "dagbani": "toli" }, { "english": "village", "dagbani": "kpulli" }, { "english": "one", "dagbani": "gburigi" }, { "english": "hard", "dagbani": "adv. tibi" }, { "english": "instruct", "dagbani": "v. saɣisi" }, { "english": "discomfort", "dagbani": "niŋgbunzabili" }, { "english": "direction", "dagbani": "toli" }, { "english": "disconcert", "dagbani": "galim" }, { "english": "direction of", "dagbani": "polo" }, { "english": "discount", "dagbani": "boobu" }, { "english": "director", "dagbani": "daarɛkita" }, { "english": "discount, 'dash'", "dagbani": "tɔhili" }, { "english": "direct sb. (to do sth.)", "dagbani": "piɛli" }, { "english": "discourage", "dagbani": "feei" }, { "english": "dirge", "dagbani": "kuyilli" }, { "english": "dirge played by drummers", "dagbani": "baŋkanda" }, { "english": "dirt", "dagbani": "daɣiri" }, { "english": "dirt, to abhor ~", "dagbani": "filigi" }, { "english": "discourse", "dagbani": "waazu" }, { "english": "discover", "dagbani": "luɣi" }, { "english": "discover a lost article", "dagbani": "pihi" }, { "english": "discriminate", "dagbani": "gaŋ" }, { "english": "different", "dagbani": "adj. 'biɛɣu" }, { "english": "discover (verb)", "dagbani": "luɣi" }, { "english": "discover a lost article (verb)", "dagbani": "pihi" }, { "english": "discriminate (verb)", "dagbani": "gaŋ" }, { "english": "discriminate, tell the difference (verb)", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "adj. (to discriminate)", "dagbani": "'biɛɣu" }, { "english": "adj. (to discriminate, tell the difference)", "dagbani": "'daɣiri" }, { "english": "discussion of private topic", "dagbani": "kunta" }, { "english": "dirty (of the human face) adj.", "dagbani": "gbufu" }, { "english": "disease", "dagbani": "bariŋ" }, { "english": "dirty (to be ~), catch the dirt (verb)", "dagbani": "gbulim barɔŋ" }, { "english": "dirty, be (verb)", "dagbani": "kuhim dɔro" }, { "english": "dirty, to be (verb)", "dagbani": "daɣi yuunbuɣim" }, { "english": "dirty laundry", "dagbani": "bidaɣiri" }, { "english": "disease (swelling)", "dagbani": "afo" }, { "english": "dirty person", "dagbani": "daɣirilana" }, { "english": "disease, enlargement of the spleen", "dagbani": "luɣili" }, { "english": "disabled person", "dagbani": "tariŋ" }, { "english": "dirty person", "dagbani": "daɣirilana" }, { "english": "disease, enlargement of the spleen", "dagbani": "luɣili" }, { "english": "disabled person", "dagbani": "tariŋ" }, { "english": "disease developed through poisoning", "dagbani": "dibiga" }, { "english": "disadvantaged", "dagbani": "tarima" }, { "english": "diseased person", "dagbani": "kpaɣalana" }, { "english": "disagree", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "disease in horses", "dagbani": "nara" }, { "english": "disease of plants, blight", "dagbani": "ʒiɛmʒiɛm" }, { "english": "disappear", "dagbani": "bɔrigi" }, { "english": "disease of the eye-lashes", "dagbani": "niŋkatirisi" }, { "english": "disease of the feet", "dagbani": "napɔŋkpuli" }, { "english": "disease of the neck for children", "dagbani": "ŋmaandoli" }, { "english": "disease of the feet", "dagbani": "napɔŋkpuli" }, { "english": "disease of the neck for children", "dagbani": "ŋmaandoli" }, { "english": "disease of the ribs for children", "dagbani": "ŋmaaŋa" }, { "english": "disease of yams and animals", "dagbani": "gbani" }, { "english": "disease with swellings", "dagbani": "laŋgandili" }, { "english": "disease", "dagbani": "kpante" }, { "english": "disease", "dagbani": "waɣiguriga" }, { "english": "disease (of women)", "dagbani": "sompuɣili" }, { "english": "disrespectfulness", "dagbani": "ŋmirigi" }, { "english": "dismay", "dagbani": "ninsabiga" }, { "english": "dismiss", "dagbani": "kari" }, { "english": "disease", "dagbani": "akabiya" }, { "english": "dismiss (many)", "dagbani": "wurisi" }, { "english": "disease", "dagbani": "chua" }, { "english": "disease", "dagbani": "duligu" }, { "english": "dismiss", "dagbani": "kari" }, { "english": "disease [type]", "dagbani": "akabiya" }, { "english": "dismiss", "dagbani": "wurim" }, { "english": "dismiss (many)", "dagbani": "wurisi" }, { "english": "dismiss, let go (free)", "dagbani": "bahi" }, { "english": "dismiss sb.", "dagbani": "chɛbisi" }, { "english": "disobedience", "dagbani": "nɔzaɣisibo" }, { "english": "disobedience", "dagbani": "nɔzaɣsibu" }, { "english": "disease [type] \"with rashes on your skin\" (FK)", "dagbani": "yuŋbuɣim" }, { "english": "disease [type], \"pains around waist during menstruation\"", "dagbani": "kpaɣiwurigu" }, { "english": "disease [type], children's disease of the ribs", "dagbani": "kpaɣiyaɣu" }, { "english": "disobedience, individualism, disagreement", "dagbani": "kikaɣili" }, { "english": "individualism", "dagbani": "kpunkpambi" }, { "english": "disobedience", "dagbani": "tipawumili" }, { "english": "disagreement", "dagbani": "tipawumili" }, { "english": "disobedient", "dagbani": "kikaɣili" }, { "english": "disobedient person", "dagbani": "nɔzaɣisira" }, { "english": "disorder", "dagbani": "tipawumililana" }, { "english": "disorder", "dagbani": "basabasa" }, { "english": "disorder", "dagbani": "chirachira" }, { "english": "disentangle, unhook", "dagbani": "goligi" }, { "english": "disfavour", "dagbani": "nimbiɛɣu" }, { "english": "disgrace", "dagbani": "filiŋ" }, { "english": "disgrace", "dagbani": "fini" }, { "english": "disgrace", "dagbani": "finyia" }, { "english": "disorderly", "dagbani": "chɔɣimata" }, { "english": "disorderly", "dagbani": "turata" }, { "english": "disperse", "dagbani": "woli" }, { "english": "disperse, (tr./intr.)", "dagbani": "wurim" }, { "english": "disperse, scatter (many things)", "dagbani": "wurisi" }, { "english": "disperse", "dagbani": "tawafi" }, { "english": "dispirited, to be", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "disgraceful act", "dagbani": "alebo" }, { "english": "dispirited, to be", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "disgraceful act", "dagbani": "alebo" }, { "english": "displaced, unidentified, unreliable person", "dagbani": "paliyaɣu" }, { "english": "disgrace sb.", "dagbani": "booi" }, { "english": "disgrace sb., be disgraced", "dagbani": "filim" }, { "english": "display (a characteristic)", "dagbani": "yihi" }, { "english": "disguise", "dagbani": "mulisi" }, { "english": "disposition", "dagbani": "alizini" }, { "english": "disguise oneself", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "dish", "dagbani": "laa" }, { "english": "dish, of raffia", "dagbani": "pɔŋ" }, { "english": "dish, wooden", "dagbani": "kpandili" }, { "english": "dishonesty", "dagbani": "aliguufu" }, { "english": "dish out rice", "dagbani": "nyuhi" }, { "english": "dislike", "dagbani": "chihi" }, { "english": "dislike", "dagbani": "je" }, { "english": "dislocated", "dagbani": "kparigi" }, { "english": "dish out rice", "dagbani": "nyuhi" }, { "english": "dislike", "dagbani": "chihi" }, { "english": "dislike", "dagbani": "je" }, { "english": "dislocated", "dagbani": "kparigi" }, { "english": "dispute", "dagbani": "nangbankpeeni" }, { "english": "dispute", "dagbani": "naŋgbaŋkpeeni" }, { "english": "dispute, case", "dagbani": "saliya" }, { "english": "dispute, denial", "dagbani": "gadama" }, { "english": "disputing", "dagbani": "finafina" }, { "english": "disquiet, disturbance of the mind", "dagbani": "suhudamli" }, { "english": "disrespect", "dagbani": "ninchinsi" }, { "english": "disrespect", "dagbani": "ninʒeensi" }, { "english": "disrespect", "dagbani": "ʒeensi" }, { "english": "disrespectfulness", "dagbani": "ninchini" }, { "english": "disrespectful person", "dagbani": "ninʒeentali" }, { "english": "disrespectful person", "dagbani": "ninʒeensilana" }, { "english": "disrupt", "dagbani": "zuɣim" }, { "english": "disrupt sth.", "dagbani": "juɣim" }, { "english": "diverge", "dagbani": "woli" }, { "english": "divert", "dagbani": "woli" }, { "english": "disrupt", "dagbani": "zuɣim" }, { "english": "disrupt sth.", "dagbani": "juɣim" }, { "english": "diverge", "dagbani": "woli" }, { "english": "divert from the main route", "dagbani": "biŋ" }, { "english": "dissent", "dagbani": "saai" }, { "english": "dissent", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "dissent", "dagbani": "woligi" }, { "english": "disseminate (news, message)", "dagbani": "yihi" }, { "english": "dissension", "dagbani": "ninvuɣutuɣilibo" }, { "english": "dissent", "dagbani": "gɔŋ" }, { "english": "divided", "dagbani": "wɔrigi" }, { "english": "divide sth. lengthwise", "dagbani": "bɔɣi" }, { "english": "dissident", "dagbani": "tipawumililana" }, { "english": "divide t.z. into portions", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "dissidents", "dagbani": "gadamanima" }, { "english": "divination", "dagbani": "baɣibuɣibo" }, { "english": "divination", "dagbani": "baɣibuɣiri" }, { "english": "dissolve", "dagbani": "wuligi" }, { "english": "dissolve", "dagbani": "wuli" }, { "english": "dissolve", "dagbani": "baɣiri" }, { "english": "dissolve", "dagbani": "wuui" }, { "english": "dissolve", "dagbani": "baɣitali" }, { "english": "dissolve", "dagbani": "bukpahigu" }, { "english": "dissolve", "dagbani": "wuligi" }, { "english": "dissolve", "dagbani": "wuli" }, { "english": "dissolve", "dagbani": "baɣiri" }, { "english": "dissolve", "dagbani": "wuui" }, { "english": "dissolve", "dagbani": "baɣitali" }, { "english": "dissolve", "dagbani": "bukpahigu" }, { "english": "dissolve sth.", "dagbani": "ŋubi" }, { "english": "distaff", "dagbani": "bukpahitali" }, { "english": "distaff", "dagbani": "gummua" }, { "english": "distaff", "dagbani": "kara" }, { "english": "distance", "dagbani": "waɣilim" }, { "english": "distance", "dagbani": "wɔɣilim" }, { "english": "distance, length", "dagbani": "wɔɣilim" }, { "english": "distant", "dagbani": "katiŋa" }, { "english": "distant (time or space)", "dagbani": "wɔɣa" }, { "english": "distinguished person", "dagbani": "asanza" }, { "english": "distinguished person", "dagbani": "gandɔɣu" }, { "english": "distract from another's conversation", "dagbani": "limsi" }, { "english": "distress", "dagbani": "alabalaayi" }, { "english": "distress", "dagbani": "garigu" }, { "english": "distress", "dagbani": "nahiŋgu" }, { "english": "distress", "dagbani": "naŋgbantom" }, { "english": "distribute", "dagbani": "piri" }, { "english": "distribute things", "dagbani": "tari" }, { "english": "disturb", "dagbani": "gari" }, { "english": "disturb", "dagbani": "vuɣili" }, { "english": "disturbance", "dagbani": "kpɛrigu" }, { "english": "distribute", "dagbani": "piri" }, { "english": "distribute things", "dagbani": "tari" }, { "english": "disturb", "dagbani": "gari" }, { "english": "disturb", "dagbani": "vuɣili" }, { "english": "disturbance", "dagbani": "kpɛrigu" }, { "english": "disturbance", "dagbani": "taabu" }, { "english": "disturbance of the mind, disquiet", "dagbani": "suhudamli" }, { "english": "disturbance of the mind, disquiet", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "divination (method)", "dagbani": "woli" }, { "english": "divination, prediction of events", "dagbani": "isaabi" }, { "english": "divine, to", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "diviner", "dagbani": "baɣa" }, { "english": "diviner", "dagbani": "baɣibuɣira" }, { "english": "diviner", "dagbani": "laasabuniŋda" }, { "english": "diviner (by dancing in the fire)", "dagbani": "jinwara" }, { "english": "diviner (using divination with sand)", "dagbani": "bihi^ŋmɛra" }, { "english": "diviner, soothsayer, expert~", "dagbani": "kɔtiŋnɛrigu" }, { "english": "diviner's apparatus", "dagbani": "baɣibia" }, { "english": "diviner, soothsayer, expert", "dagbani": "bihiŋmɛra" }, { "english": "diviner's apparatus", "dagbani": "kɔtiŋnɛrigu" }, { "english": "diviner's deputy", "dagbani": "baɣibia" }, { "english": "diviner's object (type)", "dagbani": "baɣisiwulana" }, { "english": "diviner's wand", "dagbani": "baɣipee" }, { "english": "diviner [type]", "dagbani": "baɣigbee" }, { "english": "divinity", "dagbani": "takatibinima" }, { "english": "division", "dagbani": "Naawunitali" }, { "english": "divorce, 'sack' (man divorces wife)", "dagbani": "kari" }, { "english": "ditch", "dagbani": "bɔɣili" }, { "english": "divorce, woman leaves her husband", "dagbani": "yi" }, { "english": "dive", "dagbani": "mim" }, { "english": "divorced woman", "dagbani": "paɣiyihiŋ" }, { "english": "divorced woman, spinster, single", "dagbani": "paɣizilinli" }, { "english": "divorced woman, spinster, single", "dagbani": "paɣizilinli" }, { "english": "dizziness", "dagbani": "ninsabiga" }, { "english": "donkey-herder/ herdsman", "dagbani": "buŋgula" }, { "english": "dizzy, to make oneself ~", "dagbani": "saanaayoni" }, { "english": "donkey-rider", "dagbani": "bumbara" }, { "english": "do", "dagbani": "niŋ" }, { "english": "dock (in a courtroom)", "dagbani": "akpaaku" }, { "english": "doctor", "dagbani": "dɔɣite" }, { "english": "don't want trouble", "dagbani": "laalaa" }, { "english": "doom", "dagbani": "timalana" }, { "english": "doom", "dagbani": "bahiyoli" }, { "english": "doom", "dagbani": "bahiyotali" }, { "english": "dodge", "dagbani": "di" }, { "english": "doctor, healer, 'medicine-man', magician", "dagbani": "dɔɣite" }, { "english": "door", "dagbani": "gamli" }, { "english": "door", "dagbani": "kali" }, { "english": "dodge, swerve, sidestep", "dagbani": "ŋmaɣi" }, { "english": "doer of ... , someone who characteristically does", "dagbani": "kalo" }, { "english": "dog", "dagbani": "pooni" }, { "english": "dog", "dagbani": "niŋda" }, { "english": "door (of matting)", "dagbani": "karo" }, { "english": "door, city gate", "dagbani": "punu" }, { "english": "door or shutter complete with frame", "dagbani": "kulikulo" }, { "english": "door peg", "dagbani": "dunɔkpalɔŋ" }, { "english": "dog (male)", "dagbani": "balɔɣu" }, { "english": "door-peg", "dagbani": "dunɔpaɣirli" }, { "english": "dog (nickname for ~)", "dagbani": "kundɔni" }, { "english": "door pegs", "dagbani": "dunɔkpalima" }, { "english": "dog, keep close behind", "dagbani": "piya" }, { "english": "door-shutter prop", "dagbani": "kakpɔndigu" }, { "english": "dog-bite", "dagbani": "ba^nyini" }, { "english": "doorstep", "dagbani": "dundɔbia" }, { "english": "dog-paddle", "dagbani": "pindimpindim" }, { "english": "dogs", "dagbani": "dunɔbia" }, { "english": "dogs", "dagbani": "dunokoli" }, { "english": "dogs", "dagbani": "dunokɔra" }, { "english": "dog's birthing-place", "dagbani": "baluli" }, { "english": "dog-seller", "dagbani": "bakɔha" }, { "english": "dogs", "dagbani": "dunɔbia" }, { "english": "n. dunokoli", "dagbani": "bahi" }, { "english": "n. dunokɔra", "dagbani": "dog's birthing-place" }, { "english": "dog-seller", "dagbani": "bakɔha" }, { "english": "doorway", "dagbani": "dundoli" }, { "english": "n. dunɔdali", "dagbani": "dole, \"food or meat given to children as alms\"" }, { "english": "dole, ration", "dagbani": "mɔni" }, { "english": "doll", "dagbani": "bia" }, { "english": "dominate", "dagbani": "kuli" }, { "english": "doorway-closer (person)", "dagbani": "dunɔkparita" }, { "english": "do sth., work", "dagbani": "tum" }, { "english": "do sth. again", "dagbani": "labi" }, { "english": "do sth. early", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "donation at funeral", "dagbani": "maliŋ" }, { "english": "do sth. in vain, to no avail", "dagbani": "je" }, { "english": "done, to be", "dagbani": "nɔni" }, { "english": "double done, to be the ~ thing", "dagbani": "nani" }, { "english": "do sth. in vain, to no avail", "dagbani": "je" }, { "english": "done, to be", "dagbani": "nɔni" }, { "english": "double, dual", "dagbani": "buyi" }, { "english": "donkey", "dagbani": "'jabi" }, { "english": "double, folding", "dagbani": "'jɛbili" }, { "english": "double", "dagbani": "ziɣinli" }, { "english": "donkey (female)", "dagbani": "bunnyaŋ" }, { "english": "double-minded", "dagbani": "tɛhaayilana" }, { "english": "donkey (male)", "dagbani": "bundoɣu" }, { "english": "doubles", "dagbani": "'jaba" }, { "english": "donkey (young, male)", "dagbani": "bundibbila" }, { "english": "doubt", "dagbani": "biɛhiŋ" }, { "english": "doubt, be undecided", "dagbani": "biɛhuŋ" }, { "english": "draughts", "dagbani": "dara" }, { "english": "draughts, 'checkers'", "dagbani": "woli" }, { "english": "doubt, be undecided", "dagbani": "birisi" }, { "english": "draughts", "dagbani": "dara" }, { "english": "draughts", "dagbani": "zilisi" }, { "english": "draughts, 'checkers'", "dagbani": "woli" }, { "english": "doubt, be undecided", "dagbani": "birisi" }, { "english": "draw (as swords)", "dagbani": "ŋɔhi" }, { "english": "doubt, to", "dagbani": "biɛhim" }, { "english": "draw (water)", "dagbani": "gbeei" }, { "english": "doubtful", "dagbani": "alɛhitama" }, { "english": "draw (water), to", "dagbani": "kɔŋɔŋdi" }, { "english": "doubt sb./a fact", "dagbani": "biɛhim" }, { "english": "draw a bow", "dagbani": "kpuɣi" }, { "english": "dough", "dagbani": "vooi" }, { "english": "dough", "dagbani": "ziŋŋɔritili" }, { "english": "dough (for maha)", "dagbani": "mahibiɛli" }, { "english": "draw a picture", "dagbani": "yaai" }, { "english": "dough-calabash", "dagbani": "ʒiŋŋɔritiŋmani" }, { "english": "draw a sword", "dagbani": "ŋooi" }, { "english": "doughnut", "dagbani": "bɔfɔrɔto" }, { "english": "draw back", "dagbani": "fɔhi" }, { "english": "draw back", "dagbani": "fooi" }, { "english": "dove (domestic, or general)", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "doughnut", "dagbani": "bɔfɔrɔto" }, { "english": "draw back", "dagbani": "fɔhi" }, { "english": "dove (domestic, or general)", "dagbani": "ŋmani" }, { "english": "dove-sellers", "dagbani": "ŋmaŋkɔhiriba" }, { "english": "draw in breath through the teeth", "dagbani": "suhi" }, { "english": "dove [sp.]", "dagbani": "ŋmanʒee" }, { "english": "draw near together", "dagbani": "vuui" }, { "english": "down", "dagbani": "tiŋa" }, { "english": "draw out by sucking", "dagbani": "mɔɣisi" }, { "english": "down", "dagbani": "tiŋli" }, { "english": "draw-string, pyjama-cord, belt of pantaloons", "dagbani": "kurimia" }, { "english": "down, to bring/take/send ~", "dagbani": "siɣisi" }, { "english": "down, to come/get ~", "dagbani": "sheei" }, { "english": "draw water", "dagbani": "ŋɔŋ" }, { "english": "downfall", "dagbani": "lua" }, { "english": "draw water from a hole", "dagbani": "ŋooi" }, { "english": "downpour", "dagbani": "sakarakara" }, { "english": "dread", "dagbani": "suhuzɔhigu" }, { "english": "downfall", "dagbani": "lua" }, { "english": "draw water from a hole", "dagbani": "ŋooi" }, { "english": "downpour", "dagbani": "sakarakara" }, { "english": "dread", "dagbani": "suhuzɔhigu" }, { "english": "downtown", "dagbani": "fɔŋ" }, { "english": "city center", "dagbani": "tiŋpuuni" }, { "english": "dream", "dagbani": "asadachi" }, { "english": "doze", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "doze", "dagbani": "ʒeei" }, { "english": "drag", "dagbani": "darigi" }, { "english": "drag", "dagbani": "zahinli" }, { "english": "dreamer", "dagbani": "zahinda" }, { "english": "dreamer", "dagbani": "zahinzahinda" }, { "english": "dreaming", "dagbani": "zahimbu" }, { "english": "dreaming", "dagbani": "zahinda" }, { "english": "dream", "dagbani": "vu" }, { "english": "drag, carry something heavy", "dagbani": "fuhi" }, { "english": "drag, carry something heavy", "dagbani": "fu" }, { "english": "drag, carry something heavy", "dagbani": "zahim" }, { "english": "dream", "dagbani": "zahindi" }, { "english": "downward path", "dagbani": "luudoli" }, { "english": "dowry", "dagbani": "suhuchihibo" }, { "english": "dregs of pito", "dagbani": "dapuri" }, { "english": "dremhead/skin, to attach", "dagbani": "she" }, { "english": "dragnet", "dagbani": "nɛri" }, { "english": "drench", "dagbani": "nyuhi" }, { "english": "dragnet", "dagbani": "nɛɣu" }, { "english": "dress", "dagbani": "gɔbi" }, { "english": "dragnet", "dagbani": "nɛri" }, { "english": "drench", "dagbani": "nyuhi" }, { "english": "drag net, baggage net", "dagbani": "nɛɣu" }, { "english": "dress", "dagbani": "gɔbi" }, { "english": "dragonfly", "dagbani": "kulilia" }, { "english": "dragonfly", "dagbani": "saapaɣa" }, { "english": "drain, outlet of bathroom", "dagbani": "shinshiɛ^nyee" }, { "english": "drake, male duck, teal, spur-winged goose", "dagbani": "gbin^yɛlɔɣu" }, { "english": "dramatize", "dagbani": "kpɛri" }, { "english": "dress, dress up", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "dress a grindstone, roughen/score the surface", "dagbani": "ku" }, { "english": "dresser, cupboard", "dagbani": "kɔba" }, { "english": "dressing", "dagbani": "sooni" }, { "english": "dress oneself", "dagbani": "ye" }, { "english": "dress richly, attire gorgeously", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "drizzle (of rain)", "dagbani": "yuɣisi" }, { "english": "drumstick", "dagbani": "nintɔkom" }, { "english": "dress richly, attire gorgeously", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "drizzle", "dagbani": "yuɣisi" }, { "english": "dress sb.", "dagbani": "yɛli" }, { "english": "drizzle, to", "dagbani": "yuɣi" }, { "english": "dress the hair re plait hair", "dagbani": "pam" }, { "english": "drop, drip, squeeze out sth.", "dagbani": "du" }, { "english": "dress [type]", "dagbani": "saalo" }, { "english": "drought", "dagbani": "kɔkpɔɣu" }, { "english": "dribble, saliva from the corners of the mouth", "dagbani": "sawoo" }, { "english": "dribbling (football)", "dagbani": "gburi" }, { "english": "dried (meat or fish)", "dagbani": "ŋɔra" }, { "english": "dried fish (small ~)", "dagbani": "amani" }, { "english": "drown sb.", "dagbani": "gbiri" }, { "english": "dried gaa-fruits", "dagbani": "gawuɣilli" }, { "english": "drowsiness", "dagbani": "gɔyuunsi" }, { "english": "drown sb.", "dagbani": "gbiri" }, { "english": "dried gaa-fruits", "dagbani": "gawuɣilli" }, { "english": "drowsiness", "dagbani": "gɔyuunsi" }, { "english": "dried okra", "dagbani": "maankuuni" }, { "english": "drowsy person", "dagbani": "gɔyuunsilana" }, { "english": "dried-up yam", "dagbani": "jabiluŋ" }, { "english": "drug", "dagbani": "tim" }, { "english": "drum", "dagbani": "daliga" }, { "english": "drill", "dagbani": "diribi" }, { "english": "drink", "dagbani": "nyu" }, { "english": "drum (hour-glass-)", "dagbani": "luŋa" }, { "english": "drink, aid/give sb. to ~", "dagbani": "nyuhi" }, { "english": "drum (oildrum) barrel", "dagbani": "aŋkɔra" }, { "english": "drink, sth. drinkable", "dagbani": "binnyurigu" }, { "english": "drum (small)", "dagbani": "guŋgombila" }, { "english": "drinking-water", "dagbani": "kɔnyurim" }, { "english": "drum, barrel (used for storage)", "dagbani": "guŋgɔŋ" }, { "english": "drink-offering", "dagbani": "kom" }, { "english": "drum, calabash~", "dagbani": "bindili" }, { "english": "drum, barrel (used for storage)", "dagbani": "guŋgɔŋ" }, { "english": "drink-offering", "dagbani": "kom" }, { "english": "drum, calabash", "dagbani": "bindili" }, { "english": "drink soup", "dagbani": "piɛbi" }, { "english": "drum, slit-drum", "dagbani": "balaŋkɔn" }, { "english": "drip", "dagbani": "tɔɣisi" }, { "english": "drum, to make successive sounds on", "dagbani": "vibi" }, { "english": "drip, drop, squeeze out sth.", "dagbani": "du" }, { "english": "drumbeat as war-alarm", "dagbani": "fanfantua" }, { "english": "drip, fall in drops", "dagbani": "tɔɣi" }, { "english": "drum-chan of traditional history", "dagbani": "sambanluŋa" }, { "english": "drip, to", "dagbani": "yɔri" }, { "english": "drummer (of hour-glass drum)", "dagbani": "luŋa" }, { "english": "drip sth", "dagbani": "dɔhi" }, { "english": "drummer (of talking drums)", "dagbani": "akarima" }, { "english": "drive, herd (animals)", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "drip sth", "dagbani": "dɔhi" }, { "english": "drummer (of talking drums)", "dagbani": "akarima" }, { "english": "drive, herd (animals)", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "drummer, player of the luŋa", "dagbani": "dondo" }, { "english": "drive/pilot a vehicle", "dagbani": "duhi" }, { "english": "drummer/s of the warriors", "dagbani": "kambɔnluŋa" }, { "english": "drive a peg or a nail", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "drive a peg or nail", "dagbani": "kpa" }, { "english": "drive away", "dagbani": "kari" }, { "english": "drive away fowls or birds", "dagbani": "shihi" }, { "english": "driver", "dagbani": "dirɔba" }, { "english": "driver", "dagbani": "dɔrɔba" }, { "english": "driver-ant habitat", "dagbani": "zilimbɔŋ" }, { "english": "driver ants", "dagbani": "zilim" }, { "english": "driver's mate", "dagbani": "dɔgbulitaɣirigu" }, { "english": "drizzle", "dagbani": "sayuɣiyuɣi" }, { "english": "drizzle", "dagbani": "zazabiribaaŋa" }, { "english": "They are all as hot as a bread-oven.", "dagbani": "kaman bɔrɔbɔro duu la" }, { "english": "Feast of Unleavened Bread", "dagbani": "Bɔrɔbɔro Din ka Dabindi Chuɣu" }, { "english": "You should celebrate the Feast of Unleavened Bread as I have commanded you.", "dagbani": "Di simdi ni yi puhiri Bɔrɔbɔro Din ka Dabindi Chuɣu kaman n ni daa zali ya shɛm la." }, { "english": "dough", "dagbani": "ziŋŋɔritili" }, { "english": "yeast", "dagbani": "dabindi" }, { "english": "a loaf of bread", "dagbani": "bɔrɔbɔro kpilli" }, { "english": "bread flour", "dagbani": "bɔrɔbɔro zim" }, { "english": "a bread-seller", "dagbani": "bɔrɔbɔrɔlana" }, { "english": "a baker, bread-maker", "dagbani": "bɔrɔbɔrɔmaana" }, { "english": "What else!, What more!", "dagbani": "bɔtaa" }, { "english": "What more do you expect? I have walked and walked; should I also crawl?", "dagbani": "Bɔtaa, n chaŋ chaŋ ti lan gbamda?" }, { "english": "what sort of ...?", "dagbani": "Bɔtaa" }, { "english": "What sort of man is this ... ?", "dagbani": "Bɔtaa nira n lee m-bɔŋɔ ...?" }, { "english": "What sort of person will this child be?", "dagbani": "bia ŋɔ?" }, { "english": "sack", "dagbani": "bɔto" }, { "english": "They got food and put it into old sacks which were split and", "dagbani": "bindira niŋ bɔto kura din chahi ka bɛ liɣiliɣi li" }, { "english": "mended.", "dagbani": "baaj, kpalaŋa." }, { "english": "plaintain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "Why?", "dagbani": "bɔzuɣu" }, { "english": "But the man asked him \"Why do you want to know my name?\"", "dagbani": "Amaa ka doo maa bɔh’ o, “Bɔzuɣu ka a bɔri ni a baŋ n yuli?”" }, { "english": "Why did she suckle me?", "dagbani": "bɔzuɣu ka o daa mɔɣisi ma bihim?" }, { "english": "Why have you beaten him?", "dagbani": "Bɔ zuɣu ka a ŋmɛ o?" }, { "english": "Why do people make friends with a monkey? Because if your club is hanging in a tree it will go and get it for you.", "dagbani": "Nira lee laɣirila ŋmaaŋa zɔri bɔ zuɣu?" }, { "english": "See main entry", "dagbani": "boo" }, { "english": "whathats", "dagbani": "bɔ" }, { "english": "discount", "dagbani": "boobu" }, { "english": "a bodice, bra", "dagbani": "boodiisi" }, { "english": "to pour part of liquid on, in", "dagbani": "booi" }, { "english": "you keep pouring more from your pot until they are drunk.", "dagbani": "yi kul boori yi lɔɣu pahiri hal ka bɛ ti nyu m-buɣi" }, { "english": "keep pouring the oil into the calabashes.", "dagbani": "booi kom niŋ tahili ni" }, { "english": "dispense snuff (powdered tobacco) from a pouch or box", "dagbani": "booi taba" }, { "english": "pour some water", "dagbani": "booi kom" }, { "english": "(he) poured water into a wash-bowl.", "dagbani": "(o) booi kom niŋ tahili ni" }, { "english": "she saw a spring there and went to take some of the water and fill her water skin-bag and bring it to", "dagbani": "o nya ka kɔbiliga doya, ka o daa chaŋ di ni nti tooi kom pal’ o kom koligu maa na nti booi li ti bia maa ka o nyu" }, { "english": "pour some for the child and he drank.", "dagbani": "booi kom bahi (X) ‘pour libation (in honour of X)’" }, { "english": "pour away", "dagbani": "kpaai bahi ti ni maani" }, { "english": "we were sacrificing to the Queen of Heaven and pouring libation to her.", "dagbani": "maligu tiri paɣa ŋun nyɛ naa alizanda ni la, ka boori kom\nbahir’ o" }, { "english": "He anointed him.", "dagbani": "O zaŋ kpaam\nluɣluɣu m-booi niŋ o zuɣu ni" }, { "english": "took oil in a bottle and poured on his head.", "dagbani": "booi kpam" }, { "english": "driver ants", "dagbani": "zilim" }, { "english": "driver's mate", "dagbani": "dɔgbulitaɣirigu" }, { "english": "drizzle", "dagbani": "sayuɣiyuɣi" }, { "english": "drizzle", "dagbani": "zazabiribaaŋa" }, { "english": "drummers' chief", "dagbani": "Namo Naa" }, { "english": "drummers en masse", "dagbani": "lunŋmani" }, { "english": "drummers' ways, profession", "dagbani": "luntali" }, { "english": "drumming at chief’s palace or where chiefs are gathered together", "dagbani": "kaliluŋa" }, { "english": "drum-rhythm for processional pace", "dagbani": "gingaani" }, { "english": "drum-securing cord", "dagbani": "chahiriga" }, { "english": "drum-skin", "dagbani": "gbungbamba" }, { "english": "drumstick", "dagbani": "doli" }, { "english": "drum stick, beater for a luŋa drum", "dagbani": "lundoli" }, { "english": "drum stick, beater for a luŋa drum", "dagbani": "lundoli" }, { "english": "drum", "dagbani": "daligu" }, { "english": "dung, cow-dung", "dagbani": "naɣibindi" }, { "english": "dung beetle", "dagbani": "binajaɣirigu" }, { "english": "dunghill", "dagbani": "tampuli" }, { "english": "drunk, to be", "dagbani": "kuli" }, { "english": "duplicate", "dagbani": "balim" }, { "english": "duration", "dagbani": "yuusim" }, { "english": "drunkard", "dagbani": "da^nyura" }, { "english": "dry", "dagbani": "kum" }, { "english": "dusky", "dagbani": "kuŋ" }, { "english": "dust", "dagbani": "duɣiduɣi" }, { "english": "dust", "dagbani": "kuso" }, { "english": "dust (thrown up)", "dagbani": "taŋkpaɣu" }, { "english": "dust-cloud", "dagbani": "taŋkpɔgbuligu" }, { "english": "dry", "dagbani": "kuui" }, { "english": "dry plain", "dagbani": "kukɔɣu" }, { "english": "dry season", "dagbani": "wuuni" }, { "english": "dust, to", "dagbani": "mili" }, { "english": "kuso", "dagbani": "n. kuso" }, { "english": "dry season (late)", "dagbani": "salaŋa" }, { "english": "adjective 'kpaɣali'", "dagbani": "adj. 'kpaɣali'" }, { "english": "dry-season", "dagbani": "salan" }, { "english": "taŋkpɔɣu", "dagbani": "n. taŋkpɔɣu" }, { "english": "paɣilari", "dagbani": "drying-rack for condiments pl. paɣilari" }, { "english": "bindi", "dagbani": "n. bindi" }, { "english": "take a dust-bath", "dagbani": "puɣiri" }, { "english": "pihi", "dagbani": "dust, brush off v. pihi" }, { "english": "kpakpa", "dagbani": "id. kpakpa" }, { "english": "nyuui", "dagbani": "v. nyuui" }, { "english": "taŋkpagbiligu", "dagbani": "n. taŋkpazim" }, { "english": "in dust", "dagbani": "kuma" }, { "english": "dry up (of dead bodies)", "dagbani": "waai" }, { "english": "taŋkplaɣu", "dagbani": "n. taŋkpzɨm" }, { "english": "yuɣiyuɣi", "dagbani": "tiŋkpayaɣu" }, { "english": "dust-cloud", "dagbani": "taŋkpɔgbuligu" }, { "english": "dry up", "dagbani": "waai" }, { "english": "dust-devil", "dagbani": "taŋkpagbiligu" }, { "english": "dual, double", "dagbani": "buyi" }, { "english": "duster, rag", "dagbani": "binkpindigu" }, { "english": "duck (no context)", "dagbani": "gbun^yaɣu" }, { "english": "dry up (of dead bodies)", "dagbani": "waai" }, { "english": "dust haze", "dagbani": "taŋkpolɛligu" }, { "english": "duck, water bird [sp.]", "dagbani": "gbin^yaɣu" }, { "english": "dust of Bengal bean", "dagbani": "wurigu" }, { "english": "duckling", "dagbani": "gbinyabila" }, { "english": "dust sth. with ~", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "due, one's ~", "dagbani": "saliya" }, { "english": "dust-storm", "dagbani": "sanʒiɛɣu" }, { "english": "due, what is due", "dagbani": "hachi" }, { "english": "duiker", "dagbani": "diɣili" }, { "english": "duiker", "dagbani": "kparibua" }, { "english": "duiker, young male ~", "dagbani": "kparibudibiga" }, { "english": "dwarf", "dagbani": "diɣili" }, { "english": "duiker", "dagbani": "kparibua" }, { "english": "duiker, young male", "dagbani": "kparibudibiga" }, { "english": "dull", "dagbani": "zil" }, { "english": "dwarf maize", "dagbani": "kawaan^yia" }, { "english": "dwarf-maize", "dagbani": "kariwannyia" }, { "english": "dull, blunt (as a knife)", "dagbani": "'gbiɣu" }, { "english": "dwell in/at", "dagbani": "be" }, { "english": "dull, cloudy (said of weather)", "dagbani": "zimazima" }, { "english": "dye", "dagbani": "shim" }, { "english": "dull, of quiet disposition", "dagbani": "mom" }, { "english": "dumbfounded", "dagbani": "chinchilinchiŋ" }, { "english": "dye a red colour", "dagbani": "mɔhi" }, { "english": "dumb person", "dagbani": "birigu" }, { "english": "dyer", "dagbani": "shishira" }, { "english": "dynamite", "dagbani": "kpaɣiyaɣu" }, { "english": "dynamite", "dagbani": "daamati" }, { "english": "dysentery", "dagbani": "pumahigu" }, { "english": "dynamite", "dagbani": "daamati" }, { "english": "eat plenty", "dagbani": "kpaɣiyaɣu" }, { "english": "dysentery", "dagbani": "pumahigu" }, { "english": "dysmenorrhœa, painful menstruation", "dagbani": "sompuɣili" }, { "english": "each other", "dagbani": "taba" }, { "english": "earth-priest (title)", "dagbani": "zullana" }, { "english": "eagle", "dagbani": "tɔrili" }, { "english": "earthpriest, 'landowner'", "dagbani": "dakpɛma" }, { "english": "ear", "dagbani": "tibili" }, { "english": "earthpriesthood", "dagbani": "tindanli" }, { "english": "earache", "dagbani": "sankaŋ" }, { "english": "eardrum", "dagbani": "tibibia" }, { "english": "earthpriesthood (in the Tamale area)", "dagbani": "dakpamli" }, { "english": "earlobe", "dagbani": "tibi^nyaɣili" }, { "english": "eardrum", "dagbani": "tibibia" }, { "english": "earthpriesthood (in the Tamale area)", "dagbani": "dakpamli" }, { "english": "earlobe", "dagbani": "tibi^nyaɣili" }, { "english": "earthpriest's son/assistant", "dagbani": "tindanbia" }, { "english": "earlobes", "dagbani": "tibi^nyaɣa" }, { "english": "earthquake", "dagbani": "tiŋgbandamli" }, { "english": "earthworm", "dagbani": "sambarigu" }, { "english": "easier than", "dagbani": "bala" }, { "english": "ease, easiness", "dagbani": "tuŋ" }, { "english": "ease, i.e. without difficulty", "dagbani": "asama" }, { "english": "early morning", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "early,.to be", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "early,.to do sth. ~", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "early morning just after dawn", "dagbani": "biɛɣasiba" }, { "english": "early millet", "dagbani": "nara" }, { "english": "earwig", "dagbani": "paandɔchirigu" }, { "english": "earwax", "dagbani": "tibibindi" }, { "english": "early morning", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "easier than", "dagbani": "bala" }, { "english": "early morning just after dawn", "dagbani": "biɛɣasiba" }, { "english": "easily", "dagbani": "jalimam" }, { "english": "east", "dagbani": "wulimpuhili" }, { "english": "earn", "dagbani": "nyaŋ" }, { "english": "earn", "dagbani": "nya" }, { "english": "earring", "dagbani": "tibikparili" }, { "english": "East", "dagbani": "tikparili" }, { "english": "easy, not difficult", "dagbani": "afua" }, { "english": "earring, to fasten, wear", "dagbani": "kpa" }, { "english": "ears", "dagbani": "tiba" }, { "english": "ears large", "dagbani": "tibigbɔndi" }, { "english": "earth", "dagbani": "wuntampuhili" }, { "english": "earth", "dagbani": "gbinni" }, { "english": "eat (meat, bread, rice, yam ...)", "dagbani": "ŋubi" }, { "english": "eat, consume", "dagbani": "di" }, { "english": "eatable", "dagbani": "tandi" }, { "english": "eatable", "dagbani": "dirigu" }, { "english": "eatable", "dagbani": "ŋubira" }, { "english": "earth, world", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "eat 'dry', staple without soup", "dagbani": "ga" }, { "english": "earth, world", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "eat 'dry', staple without soup", "dagbani": "ga" }, { "english": "earth and rock, soft", "dagbani": "gbiŋgbɛli" }, { "english": "eater", "dagbani": "bindiridira" }, { "english": "earth-bench", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "earth-cult shrine - 'a grove'", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "earthly lord", "dagbani": "dana" }, { "english": "eat food 'dry'", "dagbani": "eka" }, { "english": "earth priest", "dagbani": "tindaana" }, { "english": "earthpriest", "dagbani": "tindana" }, { "english": "eat like a dog, eat fæces", "dagbani": "eka" }, { "english": "eat plenty", "dagbani": "jaai" }, { "english": "eavesdrop", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "egg-yolk", "dagbani": "galiʒiɛm" }, { "english": "elephant (epithet)", "dagbani": "mɔpillɔŋ" }, { "english": "elephant (epithet)", "dagbani": "mɔpillɔŋ" }, { "english": "eavesdrop", "dagbani": "baɣili" }, { "english": "egg-yolk", "dagbani": "galiʒiɛm" }, { "english": "egret", "dagbani": "baɣi" }, { "english": "egret", "dagbani": "laɣipiɛliga" }, { "english": "egret", "dagbani": "naɣipiɛliga" }, { "english": "egret", "dagbani": "wɔɣisi" }, { "english": "egusi", "dagbani": "nili" }, { "english": "eczema", "dagbani": "gbani" }, { "english": "eight", "dagbani": "anii" }, { "english": "ebb", "dagbani": "gbiriŋ" }, { "english": "eighteen", "dagbani": "pisaayika" }, { "english": "eighteenth day of Damba, day for homage", "dagbani": "Naa" }, { "english": "eighteenth day of Damba, day for homage", "dagbani": "naŋgban^yee" }, { "english": "edge", "dagbani": "naŋgbambili" }, { "english": "edge", "dagbani": "taɣili" }, { "english": "edges", "dagbani": "naŋgbanzusa" }, { "english": "edible", "dagbani": "'dirili" }, { "english": "educate", "dagbani": "baŋsi" }, { "english": "educate", "dagbani": "wubisi" }, { "english": "educated person", "dagbani": "karachi" }, { "english": "edges", "dagbani": "naŋgbanzusa" }, { "english": "edible", "dagbani": "dirili" }, { "english": "educate", "dagbani": "baŋsi" }, { "english": "educate", "dagbani": "wubisi" }, { "english": "educated person", "dagbani": "karachi" }, { "english": "educated woman", "dagbani": "awuraba" }, { "english": "eel's nest", "dagbani": "puligu" }, { "english": "eel [type]", "dagbani": "zamasuɣu" }, { "english": "effort", "dagbani": "ania" }, { "english": "effort", "dagbani": "aniya" }, { "english": "effort", "dagbani": "gaasa" }, { "english": "effort", "dagbani": "kookali" }, { "english": "eighth day", "dagbani": "naba dali" }, { "english": "ejaculate (semen)", "dagbani": "tirisi" }, { "english": "elaborate, embroider upon a story", "dagbani": "pilisi" }, { "english": "elastic, rubbery", "dagbani": "darimata" }, { "english": "effort (one's own ~)", "dagbani": "kɔbili" }, { "english": "elbow one's way", "dagbani": "ŋaɣisi" }, { "english": "elder", "dagbani": "kpambali" }, { "english": "elder", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "elder (title)", "dagbani": "daaŋgbeelana" }, { "english": "egg", "dagbani": "kpuŋkpaŋgua" }, { "english": "elbow one's way", "dagbani": "ŋaɣisi" }, { "english": "elder", "dagbani": "kpambali" }, { "english": "elder", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "elder (title)", "dagbani": "daaŋgbeelana" }, { "english": "elder, aide of the Yaan-Naa", "dagbani": "naakpɛliŋga" }, { "english": "elderly woman", "dagbani": "paɣikpɛma" }, { "english": "elder of clan", "dagbani": "dɔɣirikpɛma" }, { "english": "elder responsible for bolon stool", "dagbani": "Bolonlana" }, { "english": "eldership", "dagbani": "kpambali" }, { "english": "eldership", "dagbani": "kpamli" }, { "english": "elder son, after the father's death", "dagbani": "jɛliima" }, { "english": "eldest", "dagbani": "'kpɛma5" }, { "english": "eldest", "dagbani": "galli" }, { "english": "eldest brother", "dagbani": "biɛlikpɛma" }, { "english": "eldest brother", "dagbani": "nɔgalli" }, { "english": "eldest child", "dagbani": "bikpɛma" }, { "english": "eggplant", "dagbani": "nyaadua" }, { "english": "elbow joint", "dagbani": "kpuŋkpani" }, { "english": "elbow joint", "dagbani": "kpaŋ^maŋa" }, { "english": "elbow joint", "dagbani": "nia" }, { "english": "eggplant", "dagbani": "nyaadua" }, { "english": "eggs", "dagbani": "kpuŋkpaŋgua" }, { "english": "elbow joint", "dagbani": "kpuŋkpani" }, { "english": "election, general election", "dagbani": "piibupiibu" }, { "english": "electric fish", "dagbani": "niɣilinli" }, { "english": "egg-sheath", "dagbani": "kpatinaripiligu" }, { "english": "electricity", "dagbani": "niɣilim buɣim" }, { "english": "eggshell", "dagbani": "galiwɔɣu" }, { "english": "electricity, electrical supply, 'light'", "dagbani": "laati" }, { "english": "egg-white", "dagbani": "galipiɛlli" }, { "english": "egg-white, albumen", "dagbani": "galipiɛlli" }, { "english": "element (in science)", "dagbani": "biɛlim" }, { "english": "elephant", "dagbani": "wɔbigu" }, { "english": "elephant (epithet)", "dagbani": "binjua" }, { "english": "elephant", "dagbani": "wɔbigu" }, { "english": "elephant", "dagbani": "wɔbilaa" }, { "english": "elephant (epithet)", "dagbani": "binjua" }, { "english": "elephantiasis", "dagbani": "napɔntimtimli" }, { "english": "enamel basin", "dagbani": "siliba" }, { "english": "elephantiasis of the scrotum", "dagbani": "poli" }, { "english": "enamel-ware", "dagbani": "kalo" }, { "english": "elephantiasis sufferer", "dagbani": "polilana" }, { "english": "enclosed", "dagbani": "zimsi" }, { "english": "elephant 'left-handed' (epithet)", "dagbani": "gɔbiga" }, { "english": "enclosed area", "dagbani": "gɔrigu" }, { "english": "elephants", "dagbani": "wɔbiri" }, { "english": "enclosure made of gbala mats", "dagbani": "kikarili" }, { "english": "eleven", "dagbani": "piniyini" }, { "english": "encourage", "dagbani": "kpaŋsi" }, { "english": "eloquent", "dagbani": "zilinvaliŋgalana" }, { "english": "encouragement", "dagbani": "suhukpaŋsibo" }, { "english": "encourage", "dagbani": "piniyini" }, { "english": "encouragement", "dagbani": "suhukpaŋsibo" }, { "english": "eloquent", "dagbani": "zilinvaliŋgalana" }, { "english": "emaciated", "dagbani": "wab" }, { "english": "emaciated, gaunt", "dagbani": "'kɔɣuluŋ" }, { "english": "emaciated, gaunt, to be ~", "dagbani": "kɔɣilim" }, { "english": "emaciated, to be", "dagbani": "kɔɣisi" }, { "english": "end", "dagbani": "kpaakpuluŋ" }, { "english": "end, conclusion", "dagbani": "kpaakpuluŋ" }, { "english": "end, finale", "dagbani": "tugulandamba" }, { "english": "end, tip", "dagbani": "nyoli" }, { "english": "embarrassment", "dagbani": "vi" }, { "english": "endeavour", "dagbani": "kokali" }, { "english": "endeavour", "dagbani": "tariga" }, { "english": "endeavour", "dagbani": "kookali" }, { "english": "endeavour to do sth.", "dagbani": "yuɣi" }, { "english": "embezzler", "dagbani": "haramudira" }, { "english": "embezzling, corruption", "dagbani": "amaana" }, { "english": "embellish", "dagbani": "golisi" }, { "english": "endemic, to be ~, arise to ~", "dagbani": "yoli8" }, { "english": "endeavour to do sth.", "dagbani": "yuɣi" }, { "english": "embezzling, corruption", "dagbani": "amaana" }, { "english": "endemic, to be ~, arise to ~", "dagbani": "yoli8" }, { "english": "embrace", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "ending", "dagbani": "bahigu" }, { "english": "end sth.", "dagbani": "ŋmaai" }, { "english": "embracing", "dagbani": "gondi" }, { "english": "enema", "dagbani": "duula" }, { "english": "embroider", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "embroider, elaborate upon a story", "dagbani": "pilisi" }, { "english": "enemy", "dagbani": "dima" }, { "english": "emerge, come out (guinea worm)", "dagbani": "gbuɣi" }, { "english": "emigrate", "dagbani": "kuli" }, { "english": "emit", "dagbani": "nyuhi" }, { "english": "employee", "dagbani": "padira" }, { "english": "employer", "dagbani": "paalana" }, { "english": "empty", "dagbani": "fɔŋ" }, { "english": "empty", "dagbani": "amachia" }, { "english": "empty", "dagbani": "dataa" }, { "english": "employee", "dagbani": "padira" }, { "english": "employer", "dagbani": "paalana" }, { "english": "empty", "dagbani": "fɔŋ" }, { "english": "emerald, a green jewel", "dagbani": "ɛmɛrald" }, { "english": "enemy (secret ~ because of envy)", "dagbani": "yibala" }, { "english": "enfold", "dagbani": "pɔbi" }, { "english": "engine", "dagbani": "njin" }, { "english": "engineer", "dagbani": "njinia" }, { "english": "English, “European language”", "dagbani": "Siliminsili" }, { "english": "engrave", "dagbani": "chirigi" }, { "english": "engraver", "dagbani": "kuɣikpɛra" }, { "english": "enjoy an entertainment", "dagbani": "diɛm" }, { "english": "enjoy sth.", "dagbani": "di" }, { "english": "enlightenment", "dagbani": "neesim" }, { "english": "enjoy sth.", "dagbani": "di" }, { "english": "adj.", "dagbani": "'vuɣu" }, { "english": "adj.", "dagbani": "'yɔɣu" }, { "english": "enlightenment", "dagbani": "neesim" }, { "english": "adj.", "dagbani": "'zaŋli" }, { "english": "empty (as of a granary)", "dagbani": "kɔrigi" }, { "english": "empty hand(edness)", "dagbani": "nuzaŋa" }, { "english": "enlightenment, civilisation", "dagbani": "ninneesim" }, { "english": "enmity", "dagbani": "datahili" }, { "english": "enmity", "dagbani": "dimdi" }, { "english": "enormous, huge", "dagbani": "dimli" }, { "english": "escape", "dagbani": "duŋ" }, { "english": "enormous, huge", "dagbani": "'wubinli" }, { "english": "enormous, huge", "dagbani": "wuruŋpiŋ" }, { "english": "enough, to be", "dagbani": "saɣi" }, { "english": "enough, to be", "dagbani": "zooi" }, { "english": "enough to go round, to me ~", "dagbani": "tuui" }, { "english": "enraged, to be", "dagbani": "nyɔni" }, { "english": "ensemble of drummers", "dagbani": "lunŋmani" }, { "english": "enough, to be", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "equal, companion, peer", "dagbani": "to6" }, { "english": "enraged, to be", "dagbani": "nyɔni" }, { "english": "ensemble of drummers", "dagbani": "lunŋmani" }, { "english": "equal, companion, peer", "dagbani": "to" }, { "english": "equal, tie, be a stalemate", "dagbani": "kpari" }, { "english": "equal in doing sth., to be", "dagbani": "fiɛlim" }, { "english": "equally", "dagbani": "dɛde" }, { "english": "equally-valued", "dagbani": "taŋgim" }, { "english": "equal with, to be", "dagbani": "saɣi" }, { "english": "equestrianism, skilled horseriding", "dagbani": "wɔribarili" }, { "english": "equipment", "dagbani": "bin^nyara" }, { "english": "enter, go into", "dagbani": "kpe" }, { "english": "entering", "dagbani": "kpɛhili" }, { "english": "equip self/sb.", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "equity, justice", "dagbani": "adaalisi" }, { "english": "entertainment", "dagbani": "diɛma" }, { "english": "equity, justice", "dagbani": "adaalisi" }, { "english": "entertainment", "dagbani": "diɛma" }, { "english": "entirely", "dagbani": "jilli" }, { "english": "erect (penis)", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "erect (tent, shelter)", "dagbani": "ti" }, { "english": "entrance", "dagbani": "dunoli" }, { "english": "entrance-hut", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "entrance to a house near the main hall", "dagbani": "zompaɣa" }, { "english": "entreat", "dagbani": "balim" }, { "english": "entreaties", "dagbani": "balima" }, { "english": "entrust", "dagbani": "guligi" }, { "english": "entrust to the care of", "dagbani": "jɛli" }, { "english": "entwine", "dagbani": "vili" }, { "english": "envelope", "dagbani": "anvuloku" }, { "english": "environs", "dagbani": "kɔbili" }, { "english": "envy (noun)", "dagbani": "nyuli" }, { "english": "envy (verb)", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "erode (as rain)", "dagbani": "vɔɣi" }, { "english": "envelope", "dagbani": "anvuloku" }, { "english": "environs", "dagbani": "kɔbili" }, { "english": "envy", "dagbani": "nyuli" }, { "english": "erode (as rain)", "dagbani": "vɔɣi" }, { "english": "erode, eat a hole (as a canker)", "dagbani": "vɔɣi" }, { "english": "eroded, to be", "dagbani": "lɔɣisi" }, { "english": "erosion", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "err", "dagbani": "birigi" }, { "english": "errand", "dagbani": "timsim" }, { "english": "errand, message", "dagbani": "taluŋ" }, { "english": "errand, money given to someone going to market to buy something for you", "dagbani": "datoluŋ" }, { "english": "errand-boy", "dagbani": "tumo" }, { "english": "error", "dagbani": "kpiinkpihi" }, { "english": "equal", "dagbani": "kpee" }, { "english": "v. paɣisi", "dagbani": "paɣisi" }, { "english": "02/01/2015", "dagbani": "biriginsim" }, { "english": "error, sin, curse, forgetfulness", "dagbani": "tumi" }, { "english": "ersatz", "dagbani": "alɔbo" }, { "english": "epidemic", "dagbani": "kpilinkpihi" }, { "english": "epilepsy", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "to roast(replace)", "dagbani": "sheei" }, { "english": "epidemic", "dagbani": "alɔbo" }, { "english": "epilepsy", "dagbani": "kpilinkpihi" }, { "english": "entirely, completely", "dagbani": "zaawabi" }, { "english": "entrails", "dagbani": "namanama" }, { "english": "erupt, burst out", "dagbani": "tɔhi" }, { "english": "eruption on the body", "dagbani": "wɔɣilinli" }, { "english": "escape", "dagbani": "barigi" }, { "english": "escape", "dagbani": "bɔrigi" }, { "english": "escape, as air from a tire", "dagbani": "faai" }, { "english": "everyone", "dagbani": "sokam" }, { "english": "every one of them", "dagbani": "bankam" }, { "english": "everyone who, whoever", "dagbani": "ŋunkam" }, { "english": "escape, as air from a tire", "dagbani": "wɔɣisi" }, { "english": "everything", "dagbani": "binshɛɣkam" }, { "english": "escape, flight", "dagbani": "ayirmo" }, { "english": "escape, as air from a tire", "dagbani": "wɔɣisi" }, { "english": "everything", "dagbani": "binshɛɣkam" }, { "english": "escape, flight", "dagbani": "ayirmo" }, { "english": "escape, flight", "dagbani": "binshɛɣu" }, { "english": "escape, run away", "dagbani": "dibigi" }, { "english": "escape, run away", "dagbani": "binshɛɣukam" }, { "english": "escort", "dagbani": "binshɛlikam" }, { "english": "escort", "dagbani": "pe" }, { "english": "escort", "dagbani": "shɛlikam" }, { "english": "escort [n.]", "dagbani": "piɛbu" }, { "english": "escort", "dagbani": "yɛlikam" }, { "english": "especially", "dagbani": "bahibamdi" }, { "english": "especially", "dagbani": "bamdi" }, { "english": "every time", "dagbani": "shɛlikam" }, { "english": "every time", "dagbani": "waawaakulo" }, { "english": "essence of meat", "dagbani": "bim" }, { "english": "eternity", "dagbani": "yumakaze" }, { "english": "ethnic group", "dagbani": "birili" }, { "english": "ethnic group, tribe", "dagbani": "balli" }, { "english": "eunuch", "dagbani": "namɔɣili" }, { "english": "Europe", "dagbani": "Tuure" }, { "english": "European", "dagbani": "Anashaara" }, { "english": "European", "dagbani": "Silimiŋa" }, { "english": "European person", "dagbani": "gbampiɛlli" }, { "english": "evade", "dagbani": "lɔɣi" }, { "english": "Europe", "dagbani": "Tuure" }, { "english": "European", "dagbani": "Anashaara" }, { "english": "European person", "dagbani": "gbampiɛlli" }, { "english": "evade", "dagbani": "lɔɣi" }, { "english": "evaluate", "dagbani": "saai" }, { "english": "evaporate", "dagbani": "nyuui" }, { "english": "eve", "dagbani": "dɔzɔhigu" }, { "english": "even", "dagbani": "hal" }, { "english": "evening", "dagbani": "zaawuni" }, { "english": "evening", "dagbani": "zaawun^yuŋ" }, { "english": "evening", "dagbani": "ʒiɛnim" }, { "english": "evening-star", "dagbani": "goli wulana" }, { "english": "events", "dagbani": "yɛliniŋda" }, { "english": "eventually", "dagbani": "yoli" }, { "english": "everywhere", "dagbani": "shɛlikam" }, { "english": "everywhere", "dagbani": "ʒiizaa" }, { "english": "evidence", "dagbani": "shɛhira" }, { "english": "evidence", "dagbani": "shɛhirili" }, { "english": "evidence", "dagbani": "shihirili" }, { "english": "evidence, giving ~", "dagbani": "shɛhiradibo" }, { "english": "evil doer", "dagbani": "bilikɔɣindana" }, { "english": "evildoer", "dagbani": "tuumbiɛtumda" }, { "english": "evildoer, reckless person, saboteur", "dagbani": "barinalana" }, { "english": "evil doer", "dagbani": "bilikɔɣindana" }, { "english": "evildoer", "dagbani": "tuumbiɛtumda" }, { "english": "evildoer, reckless person, saboteur", "dagbani": "barinalana" }, { "english": "evildoing", "dagbani": "anyɔ" }, { "english": "evil-eye", "dagbani": "nimbiɛɣu" }, { "english": "evil intentions, bad thoughts", "dagbani": "tɛhibiɛri" }, { "english": "evil spirit", "dagbani": "alizimbiɛɣu" }, { "english": "evil-thinking person, evildoer", "dagbani": "kpandaalana" }, { "english": "evil thought/intention", "dagbani": "daani" }, { "english": "evil thoughts/intentions", "dagbani": "alɛhibiɛri" }, { "english": "evil thoughts/intentions", "dagbani": "anifubiɛri" }, { "english": "evil thoughts/intentions, person with ~", "dagbani": "alɛhibiɛrilana" }, { "english": "even when, in spite of", "dagbani": "aligayade" }, { "english": "eve of (event)", "dagbani": "dazɔhigu" }, { "english": "even when, in spite of", "dagbani": "aligaya" }, { "english": "eve of (event)", "dagbani": "dazɔhigu" }, { "english": "ewe", "dagbani": "piɛnyaŋ" }, { "english": "eve of Damba", "dagbani": "Siŋkaafa Gahimbu Dali" }, { "english": "Ewe", "dagbani": "Aligbe" }, { "english": "ever", "dagbani": "birili" }, { "english": "ewe lamb", "dagbani": "piɛsabila" }, { "english": "ever, in the past", "dagbani": "mi" }, { "english": "every", "dagbani": "piɛsaa" }, { "english": "exact", "dagbani": "kulo" }, { "english": "exact, reliable, professional", "dagbani": "chirichi" }, { "english": "exactly", "dagbani": "chibi" }, { "english": "experience of suffering", "dagbani": "taɣi" }, { "english": "exactly, precisely", "dagbani": "ta" }, { "english": "excite", "dagbani": "noo" }, { "english": "excited, to be", "dagbani": "jam" }, { "english": "excite", "dagbani": "dɛde" }, { "english": "exactly, precisely", "dagbani": "ta" }, { "english": "excited, to be", "dagbani": "jam" }, { "english": "exaggerated, proud", "dagbani": "buɣibuɣi" }, { "english": "excitement, passion, frenzy", "dagbani": "bole" }, { "english": "exalt", "dagbani": "duhi" }, { "english": "excite sb.", "dagbani": "nyam" }, { "english": "excrement", "dagbani": "bindi" }, { "english": "exaltation", "dagbani": "tibiginsim" }, { "english": "exalted, be", "dagbani": "du" }, { "english": "examination (academic), to tale/sit/write ~", "dagbani": "sabi" }, { "english": "examination, test", "dagbani": "tɛsi" }, { "english": "examine", "dagbani": "kpahim" }, { "english": "examine", "dagbani": "lihi" }, { "english": "examine", "dagbani": "yuli" }, { "english": "examine", "dagbani": "zahim" }, { "english": "examine closely", "dagbani": "vihi" }, { "english": "example", "dagbani": "ŋmahinli" }, { "english": "exceed", "dagbani": "vali" }, { "english": "exceed", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "exceedingly", "dagbani": "pam" }, { "english": "examine closely", "dagbani": "vihi" }, { "english": "example", "dagbani": "ŋmahinli" }, { "english": "exceed", "dagbani": "vali" }, { "english": "exceed", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "exceedingly", "dagbani": "pam" }, { "english": "excrement of a newly-born child", "dagbani": "nom" }, { "english": "excuse, apology", "dagbani": "daliri" }, { "english": "excuse, a sham", "dagbani": "bama" }, { "english": "excuse, to make a sham", "dagbani": "bam" }, { "english": "execute", "dagbani": "wumsi" }, { "english": "executioner", "dagbani": "chɛrilana" }, { "english": "executioner", "dagbani": "zuɣuŋmara" }, { "english": "executor", "dagbani": "falitarita" }, { "english": "exemplary character", "dagbani": "asanza" }, { "english": "exercise", "dagbani": "maŋdahimbu" }, { "english": "exhausted (in supply), to be", "dagbani": "naai" }, { "english": "exhaust sth., get conrol of", "dagbani": "gbɔrigi" }, { "english": "exhaust the essence of herbs", "dagbani": "chaai" }, { "english": "exhibition", "dagbani": "ninliha" }, { "english": "exhibition", "dagbani": "gari" }, { "english": "exhaust the essence of herbs", "dagbani": "chaai" }, { "english": "exhibition", "dagbani": "ninliha" }, { "english": "exhibit", "dagbani": "gari" }, { "english": "exile", "dagbani": "kuŋkɔɣim" }, { "english": "excellence", "dagbani": "jiri" }, { "english": "exist", "dagbani": "be" }, { "english": "excel", "dagbani": "mali" }, { "english": "except", "dagbani": "faashee" }, { "english": "existence", "dagbani": "biɛnibu" }, { "english": "exorcism", "dagbani": "pirigili" }, { "english": "expect", "dagbani": "gu" }, { "english": "exceptional", "dagbani": "jɛnda" }, { "english": "expectation", "dagbani": "tamaha" }, { "english": "excessively, abundantly", "dagbani": "aligaya" }, { "english": "excess, do ... to ~ ", "dagbani": " jɛrigi" }, { "english": "excessive", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "to be excessive ", "dagbani": "zooi" }, { "english": "excessively", "dagbani": "gbaliŋ" }, { "english": "excessive", "dagbani": "'biɛɣu" }, { "english": "excessive, to be", "dagbani": "zooi" }, { "english": "excessively", "dagbani": "gbaliŋ" }, { "english": "excessively fat (of sterile animals), to be", "dagbani": "ŋolim" }, { "english": "excessively sth., to be ~", "dagbani": "gam" }, { "english": "exchange", "dagbani": "pirim" }, { "english": "expedient, to be", "dagbani": "veeni" }, { "english": "expensiveness", "dagbani": "shaara" }, { "english": "experience, show (certain emotions)", "dagbani": "zo" }, { "english": "experienced", "dagbani": "'biiŋa" }, { "english": "experienced", "dagbani": "valigi" }, { "english": "experienced, knowledgeable, skilful person", "dagbani": "gɔnaate" }, { "english": "experience of suffering", "dagbani": "wahaladibo" }, { "english": "face, surface, of an object", "dagbani": "ŋɔhim" }, { "english": "experience sth.", "dagbani": "di" }, { "english": "experiment", "dagbani": "dabara" }, { "english": "extract (as a thorn or splinter)", "dagbani": "ŋooi" }, { "english": "experiment, trial, test", "dagbani": "pɔhili" }, { "english": "extract liquid from sth.", "dagbani": "dooi" }, { "english": "expert", "dagbani": "baŋtooŋa" }, { "english": "extract sth. by scratching the ground", "dagbani": "kurisi" }, { "english": "extraordinarily", "dagbani": "fini" }, { "english": "extraordinary", "dagbani": "pariga" }, { "english": "expire, die", "dagbani": "vuhi" }, { "english": "explain", "dagbani": "nifu" }, { "english": "eye", "dagbani": "nini" }, { "english": "eye(ball)", "dagbani": "nimbila" }, { "english": "eye", "dagbani": "tuunkpɛmalana" }, { "english": "expire, die", "dagbani": "vuhi" }, { "english": "explain", "dagbani": "nifu" }, { "english": "eye(ball)", "dagbani": "nimbila" }, { "english": "exploit, defraud, cheat sb.", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "exploitation", "dagbani": "ŋariga" }, { "english": "exploitation, deceit", "dagbani": "ŋarili" }, { "english": "eye/s", "dagbani": "nin-" }, { "english": "eyeball", "dagbani": "nimbiɛlim" }, { "english": "eyebrow", "dagbani": "ningbaɣu" }, { "english": "exposed area, open space", "dagbani": "paliyaɣu" }, { "english": "exposure", "dagbani": "gbunviili" }, { "english": "exposure of a secret", "dagbani": "gbinviili" }, { "english": "expression", "dagbani": "nindoo" }, { "english": "eye complaint", "dagbani": "nimbiɛra" }, { "english": "extend, be/get/make wider, bigger", "dagbani": "tari" }, { "english": "eyelash", "dagbani": "niŋkaɣu" }, { "english": "extended family", "dagbani": "tuŋ" }, { "english": "eyelid", "dagbani": "niŋkari" }, { "english": "eyelash", "dagbani": "niŋkaɣu" }, { "english": "eyelash", "dagbani": "niŋkari" }, { "english": "extended family", "dagbani": "tuŋ" }, { "english": "eyelid", "dagbani": "ningbɔŋ" }, { "english": "extend to", "dagbani": "tabili" }, { "english": "exterminate", "dagbani": "kpihim" }, { "english": "exterminate", "dagbani": "niŋkaɣu" }, { "english": "extinguish", "dagbani": "kpihi" }, { "english": "eyes (protruding)", "dagbani": "nimmira" }, { "english": "extinguish, put out lamp, flame", "dagbani": "kpihim" }, { "english": "extort", "dagbani": "fa" }, { "english": "eyes (small)", "dagbani": "nimpiiŋa" }, { "english": "eyes, deep-set", "dagbani": "ninlɔɣira" }, { "english": "extortion", "dagbani": "faa" }, { "english": "eye-shadow", "dagbani": "bali" }, { "english": "extra amount", "dagbani": "jaara" }, { "english": "extract", "dagbani": "firigi" }, { "english": "eye-socket", "dagbani": "nimbɔɣili" }, { "english": "fable", "dagbani": "salinli" }, { "english": "face, surface, facet of an object", "dagbani": "nini" }, { "english": "eye-socket", "dagbani": "nimbɔɣili" }, { "english": "fable", "dagbani": "salinli" }, { "english": "face", "dagbani": "nini" }, { "english": "fables, tales (to tell ~)", "dagbani": "silim" }, { "english": "face, unwashed", "dagbani": "ningurima" }, { "english": "fabric [type], white homespun", "dagbani": "mɔtalo" }, { "english": "faces", "dagbani": "ninani" }, { "english": "face", "dagbani": "nina" }, { "english": "face sth.", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "face", "dagbani": "ninni" }, { "english": "facet, face, surface, of an object", "dagbani": "nini" }, { "english": "face towards", "dagbani": "labi" }, { "english": "fake, counterfeit", "dagbani": "japaa" }, { "english": "fake, counterfeit", "dagbani": "jɛpaa" }, { "english": "facial features", "dagbani": "nindoo" }, { "english": "facial mark [type]", "dagbani": "kɔndoliya" }, { "english": "fall (to cause sth. to ~), fell", "dagbani": "lii" }, { "english": "facial features", "dagbani": "nindoo" }, { "english": "facial mark [type]", "dagbani": "kɔndoliya" }, { "english": "fall (to cause sth. to ~), fell", "dagbani": "lii" }, { "english": "fact, in fact", "dagbani": "achiikatim" }, { "english": "fall away", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "fade (of cloth)", "dagbani": "kpaai" }, { "english": "fail", "dagbani": "sheei" }, { "english": "failure", "dagbani": "feera" }, { "english": "fall away (as meat from the bones or plaster from a wall)", "dagbani": "shi" }, { "english": "fall down", "dagbani": "guhigi" }, { "english": "slip off", "dagbani": "kpaai" }, { "english": "fall in (line up)", "dagbani": "pe" }, { "english": "fail (cereals)", "dagbani": "saai" }, { "english": "fail to do", "dagbani": "parigi" }, { "english": "fall down", "dagbani": "lu" }, { "english": "fall away", "dagbani": "pooi" }, { "english": "fail", "dagbani": "kɔŋ" }, { "english": "fail to", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "fall", "dagbani": "ziŋ" }, { "english": "fail to do", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "fall in (line up)", "dagbani": "pihigi" }, { "english": "fall off, slip off", "dagbani": "pe" }, { "english": "fall off in chunks (as plaster from a wall)", "dagbani": "kpaai" }, { "english": "fall off the wall (of sth. secured there)", "dagbani": "vɔɣi" }, { "english": "fallow, unploughed farm", "dagbani": "tabigi" }, { "english": "fail to fulfil", "dagbani": "yiɣisi" }, { "english": "fallow ground", "dagbani": "wɔrigu" }, { "english": "fail to function [inanimate]", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "fall short of", "dagbani": "pooi" }, { "english": "fail to germinate", "dagbani": "gali" }, { "english": "fall to pieces", "dagbani": "wurim" }, { "english": "fail to hit a target, miss", "dagbani": "biŋ" }, { "english": "fall [n.]", "dagbani": "lua" }, { "english": "fail to mature (grain)", "dagbani": "fulim" }, { "english": "false", "dagbani": "naɣi" }, { "english": "fail to hit a target, miss", "dagbani": "biŋ" }, { "english": "fall", "dagbani": "lua" }, { "english": "fail to mature (grain)", "dagbani": "fulim" }, { "english": "fail to wash (plates, clothes) properly", "dagbani": "wuui" }, { "english": "false accusation", "dagbani": "lichihi" }, { "english": "false accuser", "dagbani": "chomda" }, { "english": "faint", "dagbani": "chaɣili" }, { "english": "false sign", "dagbani": "batuuta" }, { "english": "faint (physical condition)", "dagbani": "tarigi" }, { "english": "false yam", "dagbani": "taŋkɔro" }, { "english": "faint, weak, tired", "dagbani": "pabigi" }, { "english": "fainting for fear", "dagbani": "abirima" }, { "english": "fame", "dagbani": "yudua" }, { "english": "soul", "dagbani": "yuli" }, { "english": "faint, weak, tired", "dagbani": "pabigi" }, { "english": "fainting for fear", "dagbani": "abirima" }, { "english": "fair complexion, red colour", "dagbani": "moosim" }, { "english": "familiar", "dagbani": "'mila" }, { "english": "fair-skinned person", "dagbani": "ninvuɣiʒee" }, { "english": "familiarise self", "dagbani": "giri" }, { "english": "faith", "dagbani": "daŋgana" }, { "english": "family", "dagbani": "dɔɣim" }, { "english": "faith, trust in God", "dagbani": "imaani" }, { "english": "faithfulness", "dagbani": "ʒiɛyimtali" }, { "english": "family cult", "dagbani": "tilo" }, { "english": "faithful wife", "dagbani": "gambeeyirigu" }, { "english": "fake", "dagbani": "bariŋ" }, { "english": "famine", "dagbani": "bariŋ" }, { "english": "fake", "dagbani": "dabɔdabo" }, { "english": "fake", "dagbani": "bindiripooli" }, { "english": "fake", "dagbani": "fifali" }, { "english": "fake", "dagbani": "fufali" }, { "english": "family, brotherhood, a family affair", "dagbani": "kum" }, { "english": "family, brotherhood, a family affair", "dagbani": "mabiligu" }, { "english": "fatigue", "dagbani": "haliya" }, { "english": "farthest end", "dagbani": "jɛnjɛni" }, { "english": "farthing", "dagbani": "liɣipia" }, { "english": "famous person", "dagbani": "yulilana" }, { "english": "fan", "dagbani": "kafini" }, { "english": "far up/away, high up", "dagbani": "vinvimni" }, { "english": "fan, to", "dagbani": "vibi" }, { "english": "fashion", "dagbani": "tababiri" }, { "english": "fashion/s (young women's)", "dagbani": "paɣisarilim" }, { "english": "fanfare?", "dagbani": "tababi" }, { "english": "fang", "dagbani": "nyindaa" }, { "english": "fang", "dagbani": "nachiinsi" }, { "english": "fashion sth. (of wood, stone)", "dagbani": "kpe" }, { "english": "fanfare?", "dagbani": "tababi" }, { "english": "fang", "dagbani": "nyindaa" }, { "english": "fashion sth. (of wood, stone)", "dagbani": "kpe" }, { "english": "fast", "dagbani": "kirikiri" }, { "english": "fan palm", "dagbani": "kpukpaliga" }, { "english": "fast, quick(ly)", "dagbani": "kalun" }, { "english": "fan-palm leaves", "dagbani": "kpukpaligbɔŋ" }, { "english": "fast, quickly", "dagbani": "yomyom" }, { "english": "fan without stopping", "dagbani": "bali" }, { "english": "fasten to", "dagbani": "tabili" }, { "english": "far", "dagbani": "katiŋa" }, { "english": "fasting", "dagbani": "nolɔbo" }, { "english": "fasting", "dagbani": "nolɔri" }, { "english": "far, as ~ as (time, distance or degree)", "dagbani": "hal" }, { "english": "fasting-month", "dagbani": "Nolɔri Goli" }, { "english": "far, to be", "dagbani": "wɔɣa" }, { "english": "fasting month - food taken at night during ~", "dagbani": "saɣila" }, { "english": "far apart, to be ~", "dagbani": "danigi" }, { "english": "fasting month - food taken at night during ~", "dagbani": "saɣila" }, { "english": "far apart, to be", "dagbani": "danigi" }, { "english": "far away", "dagbani": "haya" }, { "english": "fare", "dagbani": "chaaji" }, { "english": "farm, be a farmer", "dagbani": "ko" }, { "english": "farm, field", "dagbani": "puu" }, { "english": "farm-boundary", "dagbani": "putariga" }, { "english": "fastness", "dagbani": "valiŋ" }, { "english": "fast running", "dagbani": "tipiɛliga" }, { "english": "fast walk", "dagbani": "chɛnkpɛma" }, { "english": "fat (be/get ~)", "dagbani": "karigi" }, { "english": "fat (size)", "dagbani": "karili" }, { "english": "fat (to become)", "dagbani": "tibigi" }, { "english": "fat, chubby", "dagbani": "puɣiriga" }, { "english": "farm for yams", "dagbani": "bɔɣu" }, { "english": "fat, to be", "dagbani": "bara" }, { "english": "farm demarcation", "dagbani": "funfani" }, { "english": "farmer", "dagbani": "kpara" }, { "english": "farmer", "dagbani": "pukpara" }, { "english": "farmer", "dagbani": "putira" }, { "english": "farmer", "dagbani": "kpam" }, { "english": "fat (to become)", "dagbani": "tibigi" }, { "english": "fat, chubby", "dagbani": "puɣiriga" }, { "english": "farm for yams", "dagbani": "bɔɣu" }, { "english": "fat, to be", "dagbani": "bara" }, { "english": "farm-guard", "dagbani": "pugula" }, { "english": "fat, to become", "dagbani": "ŋmɛlim" }, { "english": "farm hut (temporary)", "dagbani": "suɣili" }, { "english": "fate", "dagbani": "azali" }, { "english": "farming", "dagbani": "kɔbu" }, { "english": "farming", "dagbani": "koli" }, { "english": "fate, destiny", "dagbani": "buri" }, { "english": "farm in the fourth year after yams", "dagbani": "gbansɔɣu" }, { "english": "fathead!, big-head! (term of abuse)", "dagbani": "zuɣugbilli" }, { "english": "farm in the second year after yams", "dagbani": "kukɔɣu" }, { "english": "father-in-law", "dagbani": "diɛmba" }, { "english": "father-in-law", "dagbani": "diɛmdoo" }, { "english": "farm produce", "dagbani": "atam" }, { "english": "father-in-law", "dagbani": "diɛmba" }, { "english": "father-in-law (variant)", "dagbani": "diɛmdoo" }, { "english": "farm produce", "dagbani": "atam" }, { "english": "fart", "dagbani": "binfam" }, { "english": "fart (variant)", "dagbani": "deemba" }, { "english": "father's sister", "dagbani": "piriba" }, { "english": "fatigue", "dagbani": "ba" }, { "english": "fatigue (variant)", "dagbani": "wumsim" }, { "english": "fatigued by over-exertion, to be", "dagbani": "gbari" }, { "english": "feel", "dagbani": "zo" }, { "english": "Fatiha, the opening surah of the Holy Qur'an", "dagbani": "Alfaatiha" }, { "english": "feel one's way", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "feel pain", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "fat of an animal", "dagbani": "biŋkpam" }, { "english": "fat person", "dagbani": "wɔɣirili" }, { "english": "fell", "dagbani": "lii" }, { "english": "fat of an animal", "dagbani": "biŋkpam" }, { "english": "fat person", "dagbani": "wɔɣirili" }, { "english": "fell, cause to fall", "dagbani": "lii" }, { "english": "fat person, 'tough'", "dagbani": "pumpuni" }, { "english": "fell", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "fell", "dagbani": "surigi" }, { "english": "fattened", "dagbani": "'kpabili" }, { "english": "fell, make sth./sb. fall", "dagbani": "luhi" }, { "english": "fatten up, grow stout (usually said of a child)", "dagbani": "nabi" }, { "english": "fell a tree", "dagbani": "ŋmaai" }, { "english": "fault", "dagbani": "zaligi" }, { "english": "fault", "dagbani": "zarigi" }, { "english": "faulty", "dagbani": "'kpiŋ" }, { "english": "favourite", "dagbani": "'gahindili" }, { "english": "favourite child", "dagbani": "biyurigu" }, { "english": "favouritism, to show ~", "dagbani": "gahim" }, { "english": "fear", "dagbani": "dabiɛm" }, { "english": "fear", "dagbani": "suhuŋooli" }, { "english": "fear, fearfulness", "dagbani": "dabeenzobo" }, { "english": "favouritism, to show ~", "dagbani": "v. gahim" }, { "english": "fear", "dagbani": "n. dabiɛm" }, { "english": "fear", "dagbani": "n. suhuŋooli" }, { "english": "fear, fearfulness", "dagbani": "n. dabeenzobo" }, { "english": "fear, state of collapse brought on by ~", "dagbani": "n. abirima" }, { "english": "fear, to", "dagbani": "v. zɔhi" }, { "english": "feared", "dagbani": "adj. zɔrigu" }, { "english": "fearful", "dagbani": "n. binzɔrigu" }, { "english": "feather (chicken's)", "dagbani": "n. nɔkɔbigu" }, { "english": "featherless, naked", "dagbani": "adj. nyinli" }, { "english": "featherless fowl", "dagbani": "n. babili" }, { "english": "feathers", "dagbani": "n. kɔbigu" }, { "english": "fellow believers", "dagbani": "yɛdaniŋditaba" }, { "english": "fellow-believers", "dagbani": "pl. yɛdaniŋditaba" }, { "english": "fellow-disciples", "dagbani": "pl. nyaandolitaba" }, { "english": "fellow-headmen", "dagbani": "pl. zuɣulaantaba" }, { "english": "fellow-humans", "dagbani": "pl. ninsalitaba" }, { "english": "fellow-disciples", "dagbani": "nyaandolitaba" }, { "english": "fellow-headmen", "dagbani": "zuɣulaantaba" }, { "english": "fellow-humans", "dagbani": "ninsalitaba" }, { "english": "fellow-prisoners", "dagbani": "sarikakpɛritaba" }, { "english": "fellow-'residents'", "dagbani": "yilikpɛrinima" }, { "english": "fellows", "dagbani": "nyɔni" }, { "english": "fee", "dagbani": "kutun^yoo" }, { "english": "fee", "dagbani": "samli" }, { "english": "fee", "dagbani": "yɔri" }, { "english": "feeble", "dagbani": "'chɔɣiŋgu" }, { "english": "feed, provide food for, support", "dagbani": "dihi" }, { "english": "feed a baby", "dagbani": "le" }, { "english": "feed a child at the breast", "dagbani": "mɔɣisi" }, { "english": "fellows, peers", "dagbani": "taba" }, { "english": "fellowship", "dagbani": "dolintabitali" }, { "english": "female", "dagbani": "'nyaŋ" }, { "english": "female (esp. ~-baby)", "dagbani": "paɣa" }, { "english": "female, young", "dagbani": "saa" }, { "english": "fellowship", "dagbani": "dolintabitali" }, { "english": "female", "dagbani": "nyaŋ" }, { "english": "female (esp. ~-baby)", "dagbani": "paɣa" }, { "english": "female, young", "dagbani": "saa" }, { "english": "female animal", "dagbani": "binnyaŋ" }, { "english": "femininity", "dagbani": "paɣitali" }, { "english": "fecundity", "dagbani": "bidɔɣiligu" }, { "english": "fed up (plural)", "dagbani": "taba" }, { "english": "fence (noun)", "dagbani": "gara" }, { "english": "fence (noun)", "dagbani": "gariche" }, { "english": "fence (verb)", "dagbani": "kari" }, { "english": "fence sth. in", "dagbani": "baɣi5" }, { "english": "ferment", "dagbani": "kumsi" }, { "english": "fermented pito", "dagbani": "dakumsili" }, { "english": "fermenting agent", "dagbani": "lɔha" }, { "english": "fermenting agent in pito", "dagbani": "lɔhirili" }, { "english": "ferment roots/herbs", "dagbani": "po" }, { "english": "ferry", "dagbani": "lɔŋchi" }, { "english": "feeder road", "dagbani": "sɔwoligili" }, { "english": "ferry, 'pontoon'", "dagbani": "pantuu" }, { "english": "feeder road", "dagbani": "sɔwoligili" }, { "english": "ferry, 'pontoon'", "dagbani": "pantuu" }, { "english": "ferryman", "dagbani": "kɔduha" }, { "english": "fiddle", "dagbani": "gɔnje" }, { "english": "fiddler, stringed-instrument player", "dagbani": "zum" }, { "english": "fertiliser", "dagbani": "kulim" }, { "english": "fertility", "dagbani": "kulim" }, { "english": "fetch fire", "dagbani": "mooi" }, { "english": "fiddle-player", "dagbani": "goonjɛŋma" }, { "english": "fiddler, stringed-instrument player", "dagbani": "zum" }, { "english": "field", "dagbani": "polo" }, { "english": "field after the yam crop has been harvested", "dagbani": "batandali" }, { "english": "festival to mark the end of fasting", "dagbani": "Kɔ^nyuri" }, { "english": "field after the yam crop has been harvested", "dagbani": "batandali" }, { "english": "fetch fire", "dagbani": "mooi" }, { "english": "field mouse [sp.]", "dagbani": "sabitiŋgbuŋ" }, { "english": "fetch water", "dagbani": "siɣi" }, { "english": "field of sth.", "dagbani": "waa" }, { "english": "fetish (kind of - usually for women)", "dagbani": "jina" }, { "english": "fields", "dagbani": "wahi" }, { "english": "fetish, shrine", "dagbani": "buɣili" }, { "english": "fierce", "dagbani": "taai" }, { "english": "fetish agent", "dagbani": "buɣibaa" }, { "english": "fierce, severe", "dagbani": "yaɣiyaɣi" }, { "english": "fetish-dog", "dagbani": "buɣibaa" }, { "english": "fife, whistle", "dagbani": "kete" }, { "english": "fetish of Tongo", "dagbani": "Yabiyili" }, { "english": "fifteen", "dagbani": "pinaanu" }, { "english": "fetish-worshipper", "dagbani": "buɣijɛmda" }, { "english": "fifty", "dagbani": "pihinu" }, { "english": "fetter sb.", "dagbani": "ba" }, { "english": "fig", "dagbani": "fiig" }, { "english": "fetish-worshipper", "dagbani": "buɣijɛmda" }, { "english": "fifty", "dagbani": "pihinu" }, { "english": "fetter", "dagbani": "ba" }, { "english": "fig", "dagbani": "fiig" }, { "english": "fight", "dagbani": "tuhiri'" }, { "english": "fever", "dagbani": "fiiba" }, { "english": "fever", "dagbani": "fiiva" }, { "english": "to fight (of groups not of individuals)", "dagbani": "tuhi" }, { "english": "fighter", "dagbani": "niŋgbumbiisim" }, { "english": "fighting", "dagbani": "zabiri" }, { "english": "fever contracted in harvest season", "dagbani": "agaʒiɛli" }, { "english": "fights", "dagbani": "zaba" }, { "english": "fights", "dagbani": "kiŋkaŋa" }, { "english": "few", "dagbani": "biɛla" }, { "english": "fez", "dagbani": "mulifee" }, { "english": "file (tool)", "dagbani": "mazagali" }, { "english": "fez, felt hat worn by some Muslim men", "dagbani": "molifee" }, { "english": "fiancée", "dagbani": "paɣabila" }, { "english": "fibre", "dagbani": "nikaɣu" }, { "english": "fez, felt hat worn by some Muslim men", "dagbani": "molifee" }, { "english": "fiancée", "dagbani": "paɣabila" }, { "english": "fibre", "dagbani": "nikaɣu" }, { "english": "filed, chipped", "dagbani": "'chiriga" }, { "english": "fill in gaps where plants have failed to grow", "dagbani": "lɛhi" }, { "english": "fibre of guineacorn leaves", "dagbani": "puri" }, { "english": "fill sth. up", "dagbani": "pali" }, { "english": "fibre-plant", "dagbani": "baɣiŋga" }, { "english": "fill up a hole", "dagbani": "ŋari" }, { "english": "fibre with which a rope is made (fine)", "dagbani": "mibuɣiti" }, { "english": "film (cinema ~)", "dagbani": "sinii" }, { "english": "fibre with which a rope is made (rough)", "dagbani": "mikaɣiti" }, { "english": "filter", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "filter", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "strain", "dagbani": "dɔhi" }, { "english": "filter, to", "dagbani": "te" }, { "english": "filth", "dagbani": "daɣiri" }, { "english": "finish cropping (fruit-tree)", "dagbani": "chaai" }, { "english": "finish doing sth.", "dagbani": "naai" }, { "english": "filthy person", "dagbani": "tabizahimlana" }, { "english": "fin", "dagbani": "goo" }, { "english": "finale, end", "dagbani": "tugulandamba" }, { "english": "finally", "dagbani": "naanyi" }, { "english": "finish a project", "dagbani": "luhi" }, { "english": "finishing touches, put on the ~", "dagbani": "kooi" }, { "english": "fire", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "fire believed to be caused by witchcraft", "dagbani": "sɔbuɣim" }, { "english": "fire-festival, Bugum", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "firefly", "dagbani": "yoli" }, { "english": "ptc.", "dagbani": "yipa" }, { "english": "fire-festival, Bugum", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "firefly", "dagbani": "buɣimtitia" }, { "english": "firepan", "dagbani": "moorisi" }, { "english": "fireplace", "dagbani": "daaŋa" }, { "english": "firewood", "dagbani": "dagaŋa" }, { "english": "finally do", "dagbani": "bahi" }, { "english": "finally perform (action)", "dagbani": "viligi" }, { "english": "find", "dagbani": "nya" }, { "english": "find, booty, spoils", "dagbani": "fɔɣiri" }, { "english": "find out", "dagbani": "luɣi" }, { "english": "find out, get to know", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "fine", "dagbani": "dɔɣu" }, { "english": "firewood (large heavy piece)", "dagbani": "dakuɣu" }, { "english": "firewood-bundle", "dagbani": "dabɔbili" }, { "english": "firm", "dagbani": "viɛliŋga" }, { "english": "firm", "dagbani": "mbo" }, { "english": "to be firm", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "firm", "dagbani": "mfaa" }, { "english": "firmament", "dagbani": "foliŋga" }, { "english": "cash penalty", "dagbani": "samli" }, { "english": "fine", "dagbani": "viɛlli" }, { "english": "penalty, charge", "dagbani": "kɔbiga" }, { "english": "to be fine", "dagbani": "bo" }, { "english": "to be fine", "dagbani": "valima" }, { "english": "firm", "dagbani": "giti" }, { "english": "firmly", "dagbani": "kiŋkiŋ" }, { "english": "firmly", "dagbani": "kirikiri" }, { "english": "first", "dagbani": "daŋdaŋa" }, { "english": "first", "dagbani": "'daŋdili" }, { "english": "fine-ground", "dagbani": "buɣibuɣi" }, { "english": "fineness", "dagbani": "viɛlim" }, { "english": "fineness", "dagbani": "faliŋko" }, { "english": "fine", "dagbani": "pɔi" }, { "english": "finery", "dagbani": "nachintɛri" }, { "english": "finger", "dagbani": "nubila" }, { "english": "little finger", "dagbani": "nubilikpaliŋga" }, { "english": "finger-bell", "dagbani": "feeŋa" }, { "english": "finery", "dagbani": "nachintɛri" }, { "english": "finger", "dagbani": "nubila" }, { "english": "finger (little finger)", "dagbani": "nubilikpaliŋga" }, { "english": "finger-bell", "dagbani": "feeŋa" }, { "english": "finger-bell", "dagbani": "kpɔkpɔrɔtikpo" }, { "english": "fingernail", "dagbani": "nyi^nyɛɣu" }, { "english": "finger ring", "dagbani": "nuntua" }, { "english": "finger sth.", "dagbani": "fe" }, { "english": "finish", "dagbani": "bahi" }, { "english": "finish", "dagbani": "naai" }, { "english": "finish (sth.)", "dagbani": "naai" }, { "english": "finish, fail", "dagbani": "kpihim" }, { "english": "first", "dagbani": "tuuli" }, { "english": "first (do ... ~)", "dagbani": "tuui" }, { "english": "first, do sth. ~", "dagbani": "daŋ" }, { "english": "firstborn", "dagbani": "bituuli" }, { "english": "first-born son (title)", "dagbani": "zuu" }, { "english": "first-fruits, eat the ~ of a crop", "dagbani": "lam" }, { "english": "first people", "dagbani": "tooni" }, { "english": "first people", "dagbani": "tooni" }, { "english": "first rain at the start of the farming season", "dagbani": "salaŋsaa" }, { "english": "first rank", "dagbani": "tuuli" }, { "english": "first-wed wife of a man", "dagbani": "paɣitaa" }, { "english": "fish (dried)", "dagbani": "amani" }, { "english": "fish (general)", "dagbani": "ziŋa" }, { "english": "fish bones", "dagbani": "sahi" }, { "english": "fish-eggs, roe", "dagbani": "ziŋgala" }, { "english": "fisherman", "dagbani": "kulipala" }, { "english": "flat race", "dagbani": "jakpuŋkpuŋa" }, { "english": "fit, be the right/same size", "dagbani": "saɣi" }, { "english": "fits", "dagbani": "zahim" }, { "english": "fitter", "dagbani": "fita" }, { "english": "fix (up)", "dagbani": "maali" }, { "english": "five", "dagbani": "anu" }, { "english": "five times", "dagbani": "bunu" }, { "english": "five times", "dagbani": "bunu" }, { "english": "fish-eggs, roe", "dagbani": "ziŋgala" }, { "english": "fix (up)", "dagbani": "maali" }, { "english": "fisherman", "dagbani": "kulipala" }, { "english": "fix a stick in the ground", "dagbani": "sa" }, { "english": "fishermen", "dagbani": "kulipalinima" }, { "english": "fish-hook", "dagbani": "goo" }, { "english": "fishing", "dagbani": "kulipaligu" }, { "english": "fixing", "dagbani": "malibu" }, { "english": "fixing", "dagbani": "maaligu" }, { "english": "flag", "dagbani": "tuuta" }, { "english": "flail, threshing-stick", "dagbani": "kaburidɔɣu" }, { "english": "flame", "dagbani": "buɣumʒiɛm" }, { "english": "fishing line", "dagbani": "goomia" }, { "english": "fishing net", "dagbani": "awule" }, { "english": "fishing-net [type]", "dagbani": "asau" }, { "english": "fish sth. out (of water)", "dagbani": "yahi" }, { "english": "fish trap", "dagbani": "kpɛkuntiliga" }, { "english": "fish-trap, strainer", "dagbani": "tee" }, { "english": "fish sth. out (of water)", "dagbani": "yahi" }, { "english": "fish trap", "dagbani": "kpɛkuntiliga" }, { "english": "fish-trap, strainer", "dagbani": "tee" }, { "english": "fish trap [type]", "dagbani": "chichaɣa" }, { "english": "fish trap", "dagbani": "kpɛkuntiriga" }, { "english": "fish trap", "dagbani": "tɔɣu" }, { "english": "fish trap", "dagbani": "yilima" }, { "english": "fish-trap [type]", "dagbani": "tili" }, { "english": "fish-weir", "dagbani": "gbambiɛɣu" }, { "english": "fishy, the smell of fish", "dagbani": "baɣibaɣi" }, { "english": "fish [sp.]", "dagbani": "dagɔɣu" }, { "english": "fish [sp.]", "dagbani": "jakpiŋkpiŋa" }, { "english": "fish [sp.]", "dagbani": "kɔbaa" }, { "english": "fish [sp.]", "dagbani": "tiliŋga" }, { "english": "fish [sp.]", "dagbani": "tuliga" }, { "english": "fish [sp.]", "dagbani": "wee" }, { "english": "fish [sp.]", "dagbani": "zinzɔŋ" }, { "english": "fish [sp.], catfish", "dagbani": "jɛpaɣa" }, { "english": "fish [sp.], catfish", "dagbani": "kpukpɔɣu" }, { "english": "fit (as clothes)", "dagbani": "saɣisi" }, { "english": "flame/s", "dagbani": "nɛm" }, { "english": "flaming", "dagbani": "zibzib" }, { "english": "flank, side", "dagbani": "puluɣili" }, { "english": "flap", "dagbani": "vubi" }, { "english": "flame", "dagbani": "nɛm" }, { "english": "flaming", "dagbani": "zibzib" }, { "english": "flank, side", "dagbani": "puluɣili" }, { "english": "flap", "dagbani": "vubi" }, { "english": "flap wings", "dagbani": "vibi" }, { "english": "flash", "dagbani": "nyaɣisi" }, { "english": "flash, in a ~", "dagbani": "lilib" }, { "english": "flashlight (Am.)", "dagbani": "laati" }, { "english": "flashlight [Am.], torch, 'torchlight'", "dagbani": "tɔchilee" }, { "english": "flask for kohl", "dagbani": "chilitɔŋ" }, { "english": "flask of gunpowder", "dagbani": "toli" }, { "english": "flat", "dagbani": "fahirili" }, { "english": "flat", "dagbani": "parilani" }, { "english": "flat", "dagbani": "paripaa" }, { "english": "flat", "dagbani": "salli" }, { "english": "flat (lying ~)", "dagbani": "piɛlli" }, { "english": "flat, level", "dagbani": "pati" }, { "english": "flat, level ground", "dagbani": "tintani" }, { "english": "flat and wet (ground)", "dagbani": "patipati" }, { "english": "flat race", "dagbani": "tipiɛliga" }, { "english": "flat, level ground", "dagbani": "tintani" }, { "english": "flat and wet (ground)", "dagbani": "patipati" }, { "english": "flat race", "dagbani": "tipiɛliga" }, { "english": "flat-roof(ed room)", "dagbani": "pia" }, { "english": "flatten", "dagbani": "marigi" }, { "english": "flatten out (as moulding clay, tin can)", "dagbani": "mari" }, { "english": "flatter", "dagbani": "focus" }, { "english": "flour-ball", "dagbani": "bɔndo" }, { "english": "flourish (plants)", "dagbani": "zibi" }, { "english": "flour water", "dagbani": "kɔpiɛlim" }, { "english": "flow, run (liquid)", "dagbani": "zo" }, { "english": "flow, run (liquid)", "dagbani": "salim" }, { "english": "flow, speed of ~ of a spring, well", "dagbani": "kɔbilinabili" }, { "english": "flatulence", "dagbani": "binfam" }, { "english": "flaunt ones wealth, walk arrogantly", "dagbani": "gɔɣi" }, { "english": "flatulence", "dagbani": "binfam" }, { "english": "flaunt ones wealth, walk arrogantly", "dagbani": "gɔɣi" }, { "english": "flowering grasses, wild-flowers", "dagbani": "mɔpum" }, { "english": "flavour", "dagbani": "vum" }, { "english": "flavourless", "dagbani": "piti" }, { "english": "flowers", "dagbani": "pum" }, { "english": "flowers", "dagbani": "pum" }, { "english": "flay", "dagbani": "shi" }, { "english": "flowers of (false-)silk-cotton", "dagbani": "vabipum" }, { "english": "flea", "dagbani": "baŋkahiga" }, { "english": "flower [sp.]", "dagbani": "ŋmɛli^ŋmee" }, { "english": "flea", "dagbani": "baŋkaŋa" }, { "english": "flowing, running", "dagbani": "'yɔrili" }, { "english": "flowing, running", "dagbani": "yabiyabi" }, { "english": "flowing water, watercourse", "dagbani": "kɔzɔrim" }, { "english": "flesh (dead)", "dagbani": "nimdi" }, { "english": "flush (with water)", "dagbani": "suɣili" }, { "english": "flesh, substantial part of sth.", "dagbani": "nimdi" }, { "english": "flute", "dagbani": "wia" }, { "english": "flush (with water)", "dagbani": "suɣili" }, { "english": "flesh, substantial part of sth.", "dagbani": "nimdi" }, { "english": "flute", "dagbani": "wia" }, { "english": "flexible", "dagbani": "dabisa" }, { "english": "flies", "dagbani": "kalambua" }, { "english": "flies", "dagbani": "yua" }, { "english": "flies", "dagbani": "zɔhi" }, { "english": "flight, escape", "dagbani": "ayirmo" }, { "english": "flute-blower", "dagbani": "yupiɛbira" }, { "english": "flight, scattering", "dagbani": "wurigadaa" }, { "english": "fly, biting", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "fling a stone", "dagbani": "kparisi" }, { "english": "fly, house-fly", "dagbani": "zoo" }, { "english": "flint", "dagbani": "chɛribo" }, { "english": "fly, sweat fly", "dagbani": "tabilalaa" }, { "english": "flint (for striking fire)", "dagbani": "chɛbili" }, { "english": "fly, to", "dagbani": "yiɣi" }, { "english": "flint knife", "dagbani": "piliŋ" }, { "english": "flying", "dagbani": "'yiɣirigu" }, { "english": "flying-", "dagbani": "'yiɣirigu" }, { "english": "flints", "dagbani": "chɛba" }, { "english": "flip sth. off", "dagbani": "mihigi" }, { "english": "flying", "dagbani": "yiɣirigu" }, { "english": "flying-", "dagbani": "yiɣirigu" }, { "english": "flints", "dagbani": "chɛba" }, { "english": "flip sth. off", "dagbani": "mihigi" }, { "english": "flying ant, termite", "dagbani": "chami" }, { "english": "float", "dagbani": "laali" }, { "english": "flying creature", "dagbani": "yiɣirigu" }, { "english": "flock", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "flying-fox", "dagbani": "zɔŋ" }, { "english": "flying-fox", "dagbani": "zunzɔŋ" }, { "english": "flock", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "flog", "dagbani": "bu" }, { "english": "flying thing", "dagbani": "bin^yiɣirigu" }, { "english": "flood", "dagbani": "kɔkpɛɣu" }, { "english": "foam", "dagbani": "kɔfuɣifuɣi" }, { "english": "flood, to", "dagbani": "kpe" }, { "english": "floor-beater", "dagbani": "sampani" }, { "english": "foam, to", "dagbani": "fuɣi" }, { "english": "be floppy", "dagbani": "ŋmuɣim" }, { "english": "floppy", "dagbani": "zaba" }, { "english": "floppy, loose", "dagbani": "wɔɣawɔɣa" }, { "english": "florin", "dagbani": "dalli" }, { "english": "flour", "dagbani": "zim" }, { "english": "foam from mouth", "dagbani": "nintɔfuɣifuɣi" }, { "english": "foam up", "dagbani": "kpeei" }, { "english": "florin", "dagbani": "dalli" }, { "english": "flour", "dagbani": "zim" }, { "english": "foam from mouth", "dagbani": "nintɔfuɣifuɣi" }, { "english": "foam up", "dagbani": "kpeei" }, { "english": "foamy and soft", "dagbani": "puŋpuŋ" }, { "english": "focus", "dagbani": "fuɣifuɣi" }, { "english": "focus", "dagbani": "kpaai" }, { "english": "focus on", "dagbani": "mirigi" }, { "english": "force, compulsion", "dagbani": "mirigi" }, { "english": "food on credit", "dagbani": "kanchima" }, { "english": "fodder for animals", "dagbani": "taɣitaɣi" }, { "english": "food prepared for sale", "dagbani": "dasaɣim" }, { "english": "fog", "dagbani": "guhigu" }, { "english": "food-shortage", "dagbani": "bindiripooli" }, { "english": "food-shortage", "dagbani": "paɣili" }, { "english": "food taken at night during the month of fasting", "dagbani": "saɣila" }, { "english": "foist something on somebody", "dagbani": "jɛli" }, { "english": "fold (for animals)", "dagbani": "bunzɔŋ" }, { "english": "food [type]", "dagbani": "karili" }, { "english": "n. saɣila", "dagbani": "foist sth. on sb." }, { "english": "fold (for animals)", "dagbani": "n. bunzɔŋ" }, { "english": "food [type]", "dagbani": "n. karili" }, { "english": "fold, (e.g. a cloth)", "dagbani": "v. kpabi" }, { "english": "fool", "dagbani": "n. samafuu" }, { "english": "folding, double", "dagbani": "'jɛbili" }, { "english": "fold the limbs", "dagbani": "v. guri" }, { "english": "folk-story", "dagbani": "n. silinli" }, { "english": "folktale", "dagbani": "n. salinli" }, { "english": "follow", "dagbani": "v. doli" }, { "english": "follow, make sb. ~", "dagbani": "v. dolisi" }, { "english": "follow, trace", "dagbani": "v. dolisi" }, { "english": "follower", "dagbani": "n. nyaandola" }, { "english": "follower", "dagbani": "n. sahabe" }, { "english": "follower of (old) Dagomba ways, traditionalist", "dagbani": "n.pr. Dagbandoo" }, { "english": "followers", "dagbani": "pl. nyaannima" }, { "english": "followers (en masse)", "dagbani": "n. nyaaŋa" }, { "english": "followers (en masse)", "dagbani": "n. yaaŋa" }, { "english": "followers", "dagbani": "nyaannima" }, { "english": "followers (en masse)", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "followers, people of, faith-community", "dagbani": "yaaŋa" }, { "english": "followers, people of, faith-community", "dagbani": "aliwumma" }, { "english": "followers, people of, faith-community", "dagbani": "jɛrigu" }, { "english": "foolish", "dagbani": "jɛra" }, { "english": "foolish", "dagbani": "jɛrigu" }, { "english": "foolish, to be", "dagbani": "jɛrigi" }, { "english": "foolishly", "dagbani": "galagala" }, { "english": "foolishly", "dagbani": "yiriŋ" }, { "english": "foolishness", "dagbani": "jɛrilim" }, { "english": "foolishness", "dagbani": "jɛritali" }, { "english": "fools", "dagbani": "jɛra" }, { "english": "foot", "dagbani": "nabili" }, { "english": "foot", "dagbani": "napɔnvaɣu" }, { "english": "football (soccer)", "dagbani": "bolli" }, { "english": "foot of (hill)", "dagbani": "lɔŋni" }, { "english": "foot-print", "dagbani": "nabili" }, { "english": "footprint", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "footprint", "dagbani": "napɔntam" }, { "english": "followers of a chief", "dagbani": "aliwumma" }, { "english": "followers of a chief", "dagbani": "piɛbu" }, { "english": "footstep(s)", "dagbani": "damli" }, { "english": "footprint", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "footprint", "dagbani": "napɔntam" }, { "english": "followers of a chief", "dagbani": "piɛbu" }, { "english": "footstep(s)", "dagbani": "damli" }, { "english": "following/followers, people, crowd", "dagbani": "mulichi" }, { "english": "footsteps", "dagbani": "chichiba" }, { "english": "footsteps (plural)", "dagbani": "napɔnchichiba" }, { "english": "follow tracks", "dagbani": "biɛhi" }, { "english": "folly", "dagbani": "jɛritali" }, { "english": "footstool", "dagbani": "napɔntamdigu" }, { "english": "location", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "fonio, acha grass, 'hungry-grass/rice'", "dagbani": "kabiga" }, { "english": "fontanelle", "dagbani": "zuɣutaliga" }, { "english": "for, on behalf of somebody, in somebody's stead", "dagbani": "ti6" }, { "english": "fontanelle", "dagbani": "taligu" }, { "english": "for a long time", "dagbani": "tee" }, { "english": "food", "dagbani": "azua" }, { "english": "forbid", "dagbani": "bindirigu" }, { "english": "for a long time", "dagbani": "tee" }, { "english": "food", "dagbani": "azua" }, { "english": "foods", "dagbani": "azua" }, { "english": "forbid", "dagbani": "bindirigu" }, { "english": "forbidden", "dagbani": "chihi" }, { "english": "force", "dagbani": "zuri" }, { "english": "force (by ~), compulsory", "dagbani": "dooli" }, { "english": "force, compel sb", "dagbani": "fɔɔsi" }, { "english": "food-offering", "dagbani": "zaligu" }, { "english": "force, compulsion", "dagbani": "fɔɔsi" }, { "english": "force, push through", "dagbani": "suɣiri" }, { "english": "forgetfulness, sin, curse, error", "dagbani": "tumi" }, { "english": "force-feed (infant to introduce to solid food)", "dagbani": "gbiri" }, { "english": "forget how to do sth.", "dagbani": "tum" }, { "english": "forget people, places or directions", "dagbani": "tum" }, { "english": "forget how to do sth.", "dagbani": "tum" }, { "english": "forget people, places or directions", "dagbani": "tum" }, { "english": "force sb. to drink", "dagbani": "nyuhi" }, { "english": "forgetting", "dagbani": "tamsim" }, { "english": "forearm", "dagbani": "kpuŋkaŋa" }, { "english": "forgiveness", "dagbani": "che-m-paŋ" }, { "english": "forefather", "dagbani": "yabidoo" }, { "english": "forefinger", "dagbani": "Naawuni nubila" }, { "english": "forefinger", "dagbani": "gaafara" }, { "english": "fork", "dagbani": "diri^nyina" }, { "english": "forehead", "dagbani": "gbɛɣu" }, { "english": "foreheads", "dagbani": "gbɛri" }, { "english": "foreign", "dagbani": "tinduli" }, { "english": "foreign", "dagbani": "dirijaba" }, { "english": "fork (of a tree)", "dagbani": "yaɣiri" }, { "english": "fork, branch, a ~", "dagbani": "jɛbili" }, { "english": "foreigner", "dagbani": "tinzun" }, { "english": "forked stick", "dagbani": "dayaɣili" }, { "english": "foreign countries", "dagbani": "tiŋduya" }, { "english": "fork-place, crotch (of a tree)", "dagbani": "yaɣisani" }, { "english": "forked stick", "dagbani": "dayaɣili" }, { "english": "foreign countries", "dagbani": "tiŋduya" }, { "english": "fork-place, crotch (of a tree)", "dagbani": "yaɣisani" }, { "english": "foreigner", "dagbani": "sana" }, { "english": "form, appearance", "dagbani": "shifa" }, { "english": "foreigners", "dagbani": "tinduyanima" }, { "english": "form, lines", "dagbani": "boma" }, { "english": "form, lines (variant)", "dagbani": "tinzunnima" }, { "english": "form, nature", "dagbani": "nama" }, { "english": "forelimb", "dagbani": "nuu" }, { "english": "form, shape", "dagbani": "taɣinamsi" }, { "english": "foreman", "dagbani": "foomani" }, { "english": "formal prayer ceremony", "dagbani": "adua" }, { "english": "foremost", "dagbani": "jɛnda" }, { "english": "formation", "dagbani": "chana" }, { "english": "foresight", "dagbani": "tɛhiwɔɣila" }, { "english": "former", "dagbani": "yihiŋ" }, { "english": "foresightful person", "dagbani": "tɛhiwɔɣilalana" }, { "english": "foreskin", "dagbani": "yɔgbɔŋ" }, { "english": "foreskin (variant)", "dagbani": "yokoligu" }, { "english": "former (vs. latter)", "dagbani": "dimbala" }, { "english": "foreskin", "dagbani": "yɔgbɔŋ" }, { "english": "foreskin", "dagbani": "yokoligu" }, { "english": "former (vs. latter)", "dagbani": "dimbala" }, { "english": "former, previous", "dagbani": "'kurigu" }, { "english": "former, previous", "dagbani": "yokoligbɔŋ" }, { "english": "forest", "dagbani": "bɔŋ" }, { "english": "forest", "dagbani": "'kurili" }, { "english": "formerly", "dagbani": "kurimbu" }, { "english": "forest", "dagbani": "nyɔŋ" }, { "english": "forest", "dagbani": "yo" }, { "english": "forest of trees", "dagbani": "tibɔŋ" }, { "english": "forfeit", "dagbani": "kɔŋ" }, { "english": "forfeit", "dagbani": "shɛlini" }, { "english": "fornication", "dagbani": "zina" }, { "english": "fornication, adultery", "dagbani": "dagɔrisigu" }, { "english": "fornicator", "dagbani": "zinalana" }, { "english": "forge, smithy", "dagbani": "saviɣu" }, { "english": "forge metal", "dagbani": "kuri" }, { "english": "forge metal", "dagbani": "'kuro" }, { "english": "forger", "dagbani": "zinaniŋda" }, { "english": "for sb., to do ~", "dagbani": "ti" }, { "english": "forger", "dagbani": "laɣi^ŋmara" }, { "english": "for the sake of", "dagbani": "wunni" }, { "english": "forget", "dagbani": "lo" }, { "english": "fortitude, strength", "dagbani": "yaburiga" }, { "english": "forger", "dagbani": "laɣi^ŋmara" }, { "english": "for the sake of", "dagbani": "wunni" }, { "english": "forget", "dagbani": "lo" }, { "english": "fortitude, strength", "dagbani": "yaburiga" }, { "english": "fortress", "dagbani": "birini" }, { "english": "forgetfulness", "dagbani": "loo" }, { "english": "forgetfulness", "dagbani": "suhufabu" }, { "english": "forgetfulness", "dagbani": "suhukpiŋ" }, { "english": "forgetfulness", "dagbani": "suhutuŋ" }, { "english": "fortunate", "dagbani": "vuhi" }, { "english": "fortunateness", "dagbani": "zuɣusuŋ" }, { "english": "fortunate person", "dagbani": "zuɣusuŋlana" }, { "english": "fortune", "dagbani": "alɔbo" }, { "english": "fortune (good ~)", "dagbani": "chirigili" }, { "english": "fortune, luck", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "freedom of speech", "dagbani": "daliri" }, { "english": "Frafra/Farefare language", "dagbani": "Gurunli" }, { "english": "Frafra/Farefare man, man from Upper Region", "dagbani": "Gurundoo" }, { "english": "fortune (good ~)", "dagbani": "lɔbu" }, { "english": "fortune, luck", "dagbani": "Gurunpaɣa" }, { "english": "fortune (good ~)", "dagbani": "chirigili" }, { "english": "fortune (good ~)", "dagbani": "Gurundoo" }, { "english": "fortune, luck", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "fortune, luck", "dagbani": "Gurunpaɣa" }, { "english": "forty", "dagbani": "pihinahi" }, { "english": "FraFra potato", "dagbani": "piɛhili" }, { "english": "forward", "dagbani": "tooni" }, { "english": "fragile, broken", "dagbani": "'wuruŋ" }, { "english": "forwardness", "dagbani": "niŋkpeensi" }, { "english": "fragment (adj.)", "dagbani": "'buriginli" }, { "english": "fragment (n.)", "dagbani": "burili" }, { "english": "foster-child", "dagbani": "zuɣulim" }, { "english": "foster-child", "dagbani": "chiɛɣu" }, { "english": "fostering", "dagbani": "zuɣulim" }, { "english": "found, inaugurate", "dagbani": "zali" }, { "english": "found a settlement", "dagbani": "sɔŋ" }, { "english": "foundation", "dagbani": "nyɛbili" }, { "english": "foundation", "dagbani": "tampuɣili" }, { "english": "foundation", "dagbani": "tanzaa" }, { "english": "founding a village", "dagbani": "tiŋsɔŋbu" }, { "english": "four", "dagbani": "anahi" }, { "english": "fourteen", "dagbani": "pinaanahi" }, { "english": "fowl", "dagbani": "gbungbuŋ" }, { "english": "fragments", "dagbani": "'burisi" }, { "english": "four", "dagbani": "anahi" }, { "english": "fourteen", "dagbani": "pinaanahi" }, { "english": "fowl", "dagbani": "gbungbuŋ" }, { "english": "fragments", "dagbani": "burisi" }, { "english": "fragrance", "dagbani": "vum" }, { "english": "frame (for making bricks)", "dagbani": "ŋmarigu" }, { "english": "frank(incense)", "dagbani": "firanki" }, { "english": "fraternity", "dagbani": "mabihili" }, { "english": "fraud", "dagbani": "lichihi" }, { "english": "fowl disease", "dagbani": "nɔkum" }, { "english": "fowl-house", "dagbani": "napɔɣu" }, { "english": "fowl-lice", "dagbani": "nɔyuni" }, { "english": "fowl of black and white colouring", "dagbani": "nɔtili" }, { "english": "fowl of mixed colours", "dagbani": "chichɛrigu" }, { "english": "fowl of two or more colours", "dagbani": "nɔyoli" }, { "english": "fowls", "dagbani": "nɔhi" }, { "english": "fowl-ulcers", "dagbani": "nɔchɛra" }, { "english": "fowl [type]", "dagbani": "gbiŋgbiŋ" }, { "english": "fracture, sprain", "dagbani": "ŋmurigi" }, { "english": "Frafra/Farefare, person from Upper Region", "dagbani": "Guringa" }, { "english": "fowl-basket", "dagbani": "gampiliga" }, { "english": "francolin", "dagbani": "kɔringa" }, { "english": "fowl (featherless)", "dagbani": "babili" }, { "english": "fowler", "dagbani": "firim" }, { "english": "fraud, deceit, cunning", "dagbani": "libilibi" }, { "english": "fraud, fraudulent person", "dagbani": "darigalana" }, { "english": "fraudulence", "dagbani": "zulima" }, { "english": "fraudulent, deceitful, cunning person", "dagbani": "libilibi" }, { "english": "fray", "dagbani": "cheei" }, { "english": "fray", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "freckles, birthmarks, marks of skin disease", "dagbani": "firima^nyaɣima" }, { "english": "fray", "dagbani": "cheei" }, { "english": "fray", "dagbani": "yirigi" }, { "english": "freckles, birthmarks, marks of skin disease", "dagbani": "firimaɣima" }, { "english": "free (not slave)", "dagbani": "bilichina" }, { "english": "free, gratis", "dagbani": "yoli" }, { "english": "free, release", "dagbani": "gaai" }, { "english": "freedom", "dagbani": "maŋsulinsi" }, { "english": "freedom", "dagbani": "yolisim" }, { "english": "freedom (not slavery)", "dagbani": "bilichinsi" }, { "english": "freedom of speech", "dagbani": "yɛlivuhi" }, { "english": "free gift", "dagbani": "faɣiri" }, { "english": "fringes, skirts", "dagbani": "taɣilima" }, { "english": "fringes of cloth and gowns", "dagbani": "zusa" }, { "english": "freeze", "dagbani": "kilim" }, { "english": "friskiness, liveliness, jubilation", "dagbani": "jɔŋ" }, { "english": "freeze, coagulate, clot", "dagbani": "gbihi" }, { "english": "frisky (of children)", "dagbani": "'kahili" }, { "english": "freezing", "dagbani": "kpikpi" }, { "english": "frisky, to be", "dagbani": "jam" }, { "english": "French person", "dagbani": "Fariŋga" }, { "english": "frog", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "French-speaking territory", "dagbani": "Fariŋgu" }, { "english": "frogs", "dagbani": "lɔna" }, { "english": "frenzy, excitement, passion", "dagbani": "bole" }, { "english": "frog [sp.]", "dagbani": "gbanjaŋa" }, { "english": "fresh", "dagbani": "'mahili" }, { "english": "fresh", "dagbani": "gban^yani" }, { "english": "fresh", "dagbani": "'mama" }, { "english": "fresh", "dagbani": "saka" }, { "english": "fresh", "dagbani": "sapaɣu" }, { "english": "fresh, to be", "dagbani": "maha" }, { "english": "Friday", "dagbani": "Alizimba" }, { "english": "fridge", "dagbani": "firiiji" }, { "english": "fried", "dagbani": "'chimda" }, { "english": "fresh, to be ", "dagbani": "maha" }, { "english": "Friday", "dagbani": "Alizimba" }, { "english": "fridge", "dagbani": "firiiji" }, { "english": "fried (plural)", "dagbani": "'chimda" }, { "english": "fried cake made from beans and bambara beans", "dagbani": "kooshe" }, { "english": "fried yam", "dagbani": "dundunkolo" }, { "english": "friend", "dagbani": "soo" }, { "english": "frog [sp.] (edible)", "dagbani": "gbuluɣu" }, { "english": "from", "dagbani": "ni" }, { "english": "front", "dagbani": "tooni" }, { "english": "front, have sb. in ~ of one ", "dagbani": "peei" }, { "english": "frontier, boundary", "dagbani": "tiŋgbantariga" }, { "english": "front-people", "dagbani": "tooni" }, { "english": "frown", "dagbani": "sumo" }, { "english": "frowning", "dagbani": "nimmihigu" }, { "english": "fruit", "dagbani": "zo" }, { "english": "friend (close/good ~)", "dagbani": "zɔsimo" }, { "english": "front-people", "dagbani": "simo" }, { "english": "frown", "dagbani": "ninmihiguŋ" }, { "english": "fruit", "dagbani": "tiwalli" }, { "english": "fruit", "dagbani": "walli" }, { "english": "zo", "dagbani": "fruit" }, { "english": "nimmihigu", "dagbani": "frowning" }, { "english": "zɔsimo", "dagbani": "friend (close/good ~)" }, { "english": "ninmihiguŋ", "dagbani": "nimmihigu" }, { "english": "tiwalli", "dagbani": "friend" }, { "english": "walli", "dagbani": "friend" }, { "english": "sima", "dagbani": "friend (good, close one)" }, { "english": "binwalli", "dagbani": "fruit (in general), fruits" }, { "english": "amiini", "dagbani": "friend (trusted ~)" }, { "english": "wali", "dagbani": "fruit, bear fruit" }, { "english": "diminima", "dagbani": "friends" }, { "english": "simdi", "dagbani": "friendship" }, { "english": "binwolli", "dagbani": "fruit, pod" }, { "english": "zɔŋ", "dagbani": "fruit-bat" }, { "english": "simli", "dagbani": "friendship" }, { "english": "zɔri", "dagbani": "friendship" }, { "english": "zɔsimdi", "dagbani": "friendship" }, { "english": "zɔtali", "dagbani": "friendship" }, { "english": "mamli", "dagbani": "friendship of the opposite sex" }, { "english": "valisi", "dagbani": "frighten" }, { "english": "varisi", "dagbani": "frighten" }, { "english": "zɔrigu", "dagbani": "frightening" }, { "english": "zuu", "dagbani": "frightening, awful" }, { "english": "nangbanzusa", "dagbani": "fringe" }, { "english": "frighten", "dagbani": "valisi" }, { "english": "frightening", "dagbani": "'zɔrigu" }, { "english": "frightening, awful", "dagbani": "zuu" }, { "english": "fringe", "dagbani": "nangbanzusa" }, { "english": "fringe, tassel", "dagbani": "naŋgbanzusa" }, { "english": "fruiting (creeping plants)", "dagbani": "lu" }, { "english": "fruit of the tree called dazuli", "dagbani": "nimbɔɣu" }, { "english": "fruit-picker", "dagbani": "tiwalipɔhira" }, { "english": "fruits", "dagbani": "wala" }, { "english": "fruits in their formative stage", "dagbani": "bintiriwɔla" }, { "english": "fruits of the kpaɣiligu", "dagbani": "kpaɣila" }, { "english": "fruit trees", "dagbani": "sinsabisi" }, { "english": "fruit [sp.]", "dagbani": "gabila" }, { "english": "fruit [type]", "dagbani": "laŋgandili" }, { "english": "funeral calabash", "dagbani": "ku^ŋmani" }, { "english": "frightening", "dagbani": "'zɔrigu" }, { "english": "gali", "dagbani": "gali" }, { "english": "fruit [type]", "dagbani": "laŋgandili" }, { "english": "funeral calabash", "dagbani": "ku^ŋmani" }, { "english": "funeral cloth", "dagbani": "buɣu" }, { "english": "funeral custom", "dagbani": "lɔɣiri" }, { "english": "fruit [type]", "dagbani": "kuligaali" }, { "english": "fry", "dagbani": "chim" }, { "english": "fuck", "dagbani": "goli" }, { "english": "fucking", "dagbani": "golinda" }, { "english": "fufu", "dagbani": "sakɔro" }, { "english": "Fulani person", "dagbani": "Silimiŋa" }, { "english": "fulfil", "dagbani": "pali" }, { "english": "fulfilment", "dagbani": "kpaa" }, { "english": "gain", "dagbani": "gilata" }, { "english": "funeral divination", "dagbani": "kubaɣiri" }, { "english": "funeral donation", "dagbani": "maliŋ" }, { "english": "fulfilment", "dagbani": "kpaa" }, { "english": "full", "dagbani": "gain" }, { "english": "funeral divination", "dagbani": "kubaɣiri" }, { "english": "funeral donation", "dagbani": "maliŋ" }, { "english": "funeral fee for Muslim prayers", "dagbani": "jiŋpuhiribini" }, { "english": "funeral -- final observances", "dagbani": "lɔɣiri" }, { "english": "funeral messenger", "dagbani": "kutumo" }, { "english": "funeral offering/s, funeral", "dagbani": "sara" }, { "english": "funeral of in-law", "dagbani": "diɛnkuli" }, { "english": "funeral rites , last~", "dagbani": "sarataribu" }, { "english": "funeral rites/gifts not including an animal", "dagbani": "sarakuma" }, { "english": "funeral sacrifice", "dagbani": "kunoo" }, { "english": "funeral song", "dagbani": "kuyilli" }, { "english": "fungus, rust, mould (to be affected by ~ )", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "funeral song", "dagbani": "kuyilli" }, { "english": "fungus, rust, mould (to be affected by)", "dagbani": "pirigi" }, { "english": "full, sated, replete", "dagbani": "kpuŋ" }, { "english": "funnel", "dagbani": "furintua" }, { "english": "full, to be", "dagbani": "pali" }, { "english": "fur, hair on animals", "dagbani": "kɔbigu" }, { "english": "full beard", "dagbani": "teenluro" }, { "english": "full moon", "dagbani": "golimuni" }, { "english": "full moon", "dagbani": "pimpaŋa" }, { "english": "full moon", "dagbani": "vuɣa" }, { "english": "furrow (first in farm)", "dagbani": "vuɣilaa" }, { "english": "full of, covered with (produce)", "dagbani": "nyaɣi" }, { "english": "furrow, make a", "dagbani": "wɔri" }, { "english": "full to capacity", "dagbani": "marimari" }, { "english": "furrowed field", "dagbani": "viɛlim" }, { "english": "full to overflowing, to be", "dagbani": "pu" }, { "english": "furrows", "dagbani": "vuɣisi" }, { "english": "full to overflowing, to be", "dagbani": "puui" }, { "english": "furrowed field", "dagbani": "viɛlim" }, { "english": "full to overflowing, to be", "dagbani": "pu" }, { "english": "furrows", "dagbani": "vuɣisi" }, { "english": "full to the brim, to be", "dagbani": "tim" }, { "english": "futile effort, to make ~", "dagbani": "bilisi" }, { "english": "future", "dagbani": "nyɔgbuligu" }, { "english": "future", "dagbani": "dahinshɛli" }, { "english": "future", "dagbani": "sa" }, { "english": "fumigate", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "future tense indicator", "dagbani": "ti5" }, { "english": "fun (make ~ of)", "dagbani": "kpɛli" }, { "english": "funeral", "dagbani": "bindi" }, { "english": "funeral", "dagbani": "kuli" }, { "english": "gaa tree", "dagbani": "gaa" }, { "english": "gain", "dagbani": "nyamma" }, { "english": "genitals (euphemism)", "dagbani": "nyɔri" }, { "english": "galago", "dagbani": "mabiga" }, { "english": "galbanum", "dagbani": "galibanom" }, { "english": "gall", "dagbani": "wuɣi" }, { "english": "garment", "dagbani": "bin^yɛrigu" }, { "english": "galago", "dagbani": "nyɔri" }, { "english": "galbanum", "dagbani": "mabiga" }, { "english": "gall", "dagbani": "galibanom" }, { "english": "wuɣi", "dagbani": "gall" }, { "english": "garlic", "dagbani": "mabiga" }, { "english": "garment", "dagbani": "bin^yɛrigu" }, { "english": "galbanum", "dagbani": "siturili" }, { "english": "sutura", "dagbani": "som" }, { "english": "gall(-bladder)", "dagbani": "binsom" }, { "english": "suturili", "dagbani": "galɔŋ" }, { "english": "gallon (of liquid)", "dagbani": "galɔŋ" }, { "english": "gallon container", "dagbani": "galɔŋ" }, { "english": "gallop", "dagbani": "kari" }, { "english": "galloping of a horse in a circle", "dagbani": "wɔribalisili" }, { "english": "gambling game", "dagbani": "tɛte" }, { "english": "game", "dagbani": "diɛma" }, { "english": "tutuutɛre", "dagbani": "tafarinom" }, { "english": "garments", "dagbani": "bin^yɛra" }, { "english": "gasoline [Am.]", "dagbani": "paturo" }, { "english": "gate", "dagbani": "dunoyɔriga" }, { "english": "gatekeeper", "dagbani": "dunɔgula" }, { "english": "gate of city, door", "dagbani": "punu" }, { "english": "gather", "dagbani": "kahi" }, { "english": "game (children's)", "dagbani": "anamiinimiina" }, { "english": "gate of city, door", "dagbani": "punu" }, { "english": "gather", "dagbani": "kahi" }, { "english": "game (children's)", "dagbani": "anamiinimiina" }, { "english": "gather (many people, things) at a place", "dagbani": "laɣisi" }, { "english": "game, bush-meat", "dagbani": "valiga" }, { "english": "gather a following", "dagbani": "vaai" }, { "english": "game, children's", "dagbani": "kurayakuraya" }, { "english": "gather honey", "dagbani": "tabi" }, { "english": "gather", "dagbani": "kpataro" }, { "english": "gather sth. together", "dagbani": "dim4" }, { "english": "gather", "dagbani": "saŋkɔɣuchee" }, { "english": "gather things/people", "dagbani": "vaai" }, { "english": "game for boys", "dagbani": "tuutɛre" }, { "english": "gather together", "dagbani": "laɣim" }, { "english": "gather", "dagbani": "tiɣisi" }, { "english": "game for children [type]", "dagbani": "pindimmaatimaati" }, { "english": "game of stones played by children", "dagbani": "kuriyakuriya" }, { "english": "game for children [type]", "dagbani": "pindimmaatimaati" }, { "english": "game of stones played by children", "dagbani": "kuriyakuriya" }, { "english": "gather together round ..., swarm", "dagbani": "me" }, { "english": "gaunt, emaciated", "dagbani": "'kɔɣuluŋ" }, { "english": "game played with cowries", "dagbani": "tɛte" }, { "english": "gaunt, emaciated, to be ~", "dagbani": "kɔɣilim" }, { "english": "game [type]", "dagbani": "ampe" }, { "english": "gaunt, thin, lean", "dagbani": "viɛbiluŋ" }, { "english": "gap between two main teeth", "dagbani": "nyinbain" }, { "english": "gap in a series/row, as teeth or grains on a cob of maize", "dagbani": "lama" }, { "english": "garbage", "dagbani": "saɣiri" }, { "english": "garbage-dump", "dagbani": "tampuli" }, { "english": "maize", "dagbani": "lama" }, { "english": "garbage", "dagbani": "saɣiri" }, { "english": "garbage-dump", "dagbani": "tampuli" }, { "english": "garden", "dagbani": "jeeya" }, { "english": "gear-lever", "dagbani": "jiya" }, { "english": "gecko", "dagbani": "sabisiga" }, { "english": "genealogy", "dagbani": "siɣili" }, { "english": "genealogy", "dagbani": "zuliya" }, { "english": "general dealer, grocer", "dagbani": "nyɛmanyɛmalana" }, { "english": "generation", "dagbani": "zuliya" }, { "english": "generation", "dagbani": "ʒiɛmani" }, { "english": "genet", "dagbani": "gariche" }, { "english": "garden-egg", "dagbani": "nyaadua" }, { "english": "gear", "dagbani": "foliŋga" }, { "english": "gear", "dagbani": "larigim" }, { "english": "Gbewaa, ancestor of the Dagomba", "dagbani": "Gbewaa" }, { "english": "genie", "dagbani": "alizini" }, { "english": "genitals (euphemism)", "dagbani": "tooni" }, { "english": "peen^yua", "dagbani": "genie" }, { "english": "piin^yuwa", "dagbani": "genie" }, { "english": "alizini", "dagbani": "genie" }, { "english": "genitals (euphemism)", "dagbani": "tooni" }, { "english": "gentle", "dagbani": "'balli" }, { "english": "giant", "dagbani": "tiyaawumiya" }, { "english": "gentle, not troublesome", "dagbani": "baawaala" }, { "english": "gentle speech, smooth tongue", "dagbani": "zilimballi" }, { "english": "gently", "dagbani": "baalim" }, { "english": "gently, calmly, stealthily", "dagbani": "looloo" }, { "english": "genuine", "dagbani": "alali" }, { "english": "genuine, real", "dagbani": "biŋ" }, { "english": "genuineness", "dagbani": "alalitali" }, { "english": "gift", "dagbani": "aliheeri" }, { "english": "gift", "dagbani": "pini" }, { "english": "gift, present", "dagbani": "bia" }, { "english": "gifts", "dagbani": "gɛra" }, { "english": "germ", "dagbani": "binneembila" }, { "english": "gift of means", "dagbani": "yolisim" }, { "english": "genuineness", "dagbani": "alalitali" }, { "english": "gifts", "dagbani": "gerah" }, { "english": "gift", "dagbani": "gɛra" }, { "english": "germ", "dagbani": "binneembila" }, { "english": "German language", "dagbani": "Jaamani" }, { "english": "German person", "dagbani": "Jaamani" }, { "english": "germinate", "dagbani": "bili" }, { "english": "germinate", "dagbani": "to" }, { "english": "gesture", "dagbani": "bilisi" }, { "english": "gesture", "dagbani": "pina" }, { "english": "gift to wife’s parent", "dagbani": "diɛmbuni" }, { "english": "gift to wife’s parent", "dagbani": "diɛndi" }, { "english": "gin cotton with an iron roller", "dagbani": "yɛbi" }, { "english": "ginger", "dagbani": "kaakaduro" }, { "english": "ginger", "dagbani": "ʒakariʒeebuli" }, { "english": "ginger- (and pepper) 'beer'", "dagbani": "bio" }, { "english": "ginger root", "dagbani": "zakariʒeebuli" }, { "english": "ginger", "dagbani": "buɣisi" }, { "english": "gingivitis, gum-disease", "dagbani": "luɣilaa" }, { "english": "get", "dagbani": "nya" }, { "english": "ginning instrument for cotton", "dagbani": "gummiriga" }, { "english": "girdle", "dagbani": "nyolɔrigu" }, { "english": "get away", "dagbani": "laligi" }, { "english": "girdle", "dagbani": "shɛgiriŋga" }, { "english": "get down, out (of conveyance)", "dagbani": "siɣi" }, { "english": "girl", "dagbani": "bulimbuɣu" }, { "english": "get going!", "dagbani": "wara" }, { "english": "get out of sight", "dagbani": "limsi" }, { "english": "getting drunk", "dagbani": "kuuna" }, { "english": "get up", "dagbani": "yiɣisi" }, { "english": "get up, rise", "dagbani": "yaɣisi" }, { "english": "get up, rise", "dagbani": "yirisi" }, { "english": "get ye going!", "dagbani": "wariya" }, { "english": "Ghana", "dagbani": "Gaana" }, { "english": "Ghana Cedi", "dagbani": "Ghana" }, { "english": "ghost", "dagbani": "alizini" }, { "english": "ghost", "dagbani": "kɔɣu" }, { "english": "ghost", "dagbani": "kɔɣibiɛ" }, { "english": "ghosts", "dagbani": "bipuɣiŋga" }, { "english": "girl, small", "dagbani": "bipuɣimbila" }, { "english": "young girl", "dagbani": "paɣisarili" }, { "english": "girlfriend", "dagbani": "mam" }, { "english": "ghosts", "dagbani": "kɔɣu" }, { "english": "girl child", "dagbani": "bipuɣiŋga" }, { "english": "girlfriend, sweetheart, concubine", "dagbani": "mam" }, { "english": "Dagomba lady", "dagbani": "Dagbampaɣa" }, { "english": "give", "dagbani": "ti" }, { "english": "give a name, name after sb.", "dagbani": "ti" }, { "english": "giveaway", "dagbani": "buɣisiɣi" }, { "english": "give back", "dagbani": "faɣiri" }, { "english": "give parting present", "dagbani": "labisi" }, { "english": "give up sth. to a person in an angry mood", "dagbani": "giligi" }, { "english": "give way", "dagbani": "jɛli" }, { "english": "glance", "dagbani": "kpiin^yihiŋ" }, { "english": "gold-miner", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "give way", "dagbani": "birigi" }, { "english": "gizzard", "dagbani": "pilinli" }, { "english": "goal (scored in soccer)", "dagbani": "pɔɣu" }, { "english": "go astray", "dagbani": "ʒeei" }, { "english": "gland of the penis", "dagbani": "yɔzuɣu" }, { "english": "glare at", "dagbani": "mirigi" }, { "english": "glass", "dagbani": "diɣi" }, { "english": "goat, young female", "dagbani": "busaa" }, { "english": "goatee-beard", "dagbani": "kukaaibara" }, { "english": "glass (drinking)", "dagbani": "kɔpu" }, { "english": "goatskin", "dagbani": "bugbɔŋ" }, { "english": "glass (substance)", "dagbani": "kolɔba" }, { "english": "goats' room", "dagbani": "buzɔŋ" }, { "english": "glasses, spectacles", "dagbani": "ninkpara" }, { "english": "Go away!", "dagbani": "kavini" }, { "english": "Go away!", "dagbani": "kavini" }, { "english": "glass for drinking", "dagbani": "jashee" }, { "english": "glaucoma", "dagbani": "zoompiɛliga" }, { "english": "Go away!", "dagbani": "kawara" }, { "english": "glaze", "dagbani": "samafuu" }, { "english": "Go away! (said to an inferior)", "dagbani": "vini" }, { "english": "glean", "dagbani": "yihi" }, { "english": "go away not to return", "dagbani": "bali" }, { "english": "gleanings", "dagbani": "kayiha" }, { "english": "glide, hover, float in the air", "dagbani": "lali" }, { "english": "glitter", "dagbani": "nyaɣisi" }, { "english": "go badly with", "dagbani": "mii" }, { "english": "go-between", "dagbani": "sandaantimda" }, { "english": "go-between, intermediary", "dagbani": "chamlana" }, { "english": "God", "dagbani": "Naawuni" }, { "english": "gloating", "dagbani": "dari" }, { "english": "gloom", "dagbani": "Namlana" }, { "english": "gloom", "dagbani": "Yaashiri" }, { "english": "gloom", "dagbani": "bumbɔni" }, { "english": "gloomy", "dagbani": "diɣidiɣi" }, { "english": "God", "dagbani": "Naawuni" }, { "english": "god, divinity", "dagbani": "wuni" }, { "english": "God, Only God", "dagbani": "Nagaŋa" }, { "english": "God-fearing", "dagbani": "Naawuntizoo" }, { "english": "godly person", "dagbani": "Naawuni dabili" }, { "english": "godlikeness", "dagbani": "Naawunitali" }, { "english": "gloating", "dagbani": "dari" }, { "english": "gloom", "dagbani": "bumbɔni" }, { "english": "gloomy", "dagbani": "diɣidiɣi" }, { "english": "gloomy, dark", "dagbani": "dim5" }, { "english": "glorious person", "dagbani": "jilimalana" }, { "english": "glory", "dagbani": "jilima" }, { "english": "glove", "dagbani": "jiri" }, { "english": "goggle, to", "dagbani": "miri" }, { "english": "glowing, red (as of flame)", "dagbani": "luin" }, { "english": "go home", "dagbani": "kuli" }, { "english": "glue, adhesive", "dagbani": "gulu" }, { "english": "glut", "dagbani": "gbuhi" }, { "english": "going", "dagbani": "chandi" }, { "english": "going", "dagbani": "chɛndi" }, { "english": "glow-worm", "dagbani": "sambarishee" }, { "english": "going, to be ~", "dagbani": "wa" }, { "english": "gloom", "dagbani": "Namlana" }, { "english": "gloating", "dagbani": "dari" }, { "english": "glory", "dagbani": "jilima" }, { "english": "going", "dagbani": "chandi" }, { "english": "adhesive", "dagbani": "gulu" }, { "english": "glut", "dagbani": "gbuhi" }, { "english": "to be going", "dagbani": "wa" }, { "english": "glutton", "dagbani": "badirikoro" }, { "english": "going home", "dagbani": "kuna" }, { "english": "go", "dagbani": "chaŋ" }, { "english": "goitre", "dagbani": "lɔŋgbɔɣu" }, { "english": "goitre", "dagbani": "kuli" }, { "english": "goitre", "dagbani": "ti" }, { "english": "goitre", "dagbani": "lompoli" }, { "english": "gold", "dagbani": "salima" }, { "english": "go, be going", "dagbani": "we" }, { "english": "go/come back", "dagbani": "labi" }, { "english": "gold mine", "dagbani": "salimbɔɣili" }, { "english": "gold-miner", "dagbani": "saliŋgbira" }, { "english": "goldsmith", "dagbani": "salindoora" }, { "english": "go out, be extinguished (fire)", "dagbani": "kpi" }, { "english": "go out", "dagbani": "shɛje" }, { "english": "from", "dagbani": "yi" }, { "english": "gore", "dagbani": "ʒe" }, { "english": "Gonja language", "dagbani": "Zabaɣisili" }, { "english": "gore sb. (cow, bush cow)", "dagbani": "gɔhi" }, { "english": "Gonja person", "dagbani": "Zabaɣa" }, { "english": "go round", "dagbani": "gili" }, { "english": "Gonja ways", "dagbani": "Zabaɣitali" }, { "english": "gossip", "dagbani": "nyaanzubo" }, { "english": "gossip", "dagbani": "tikum" }, { "english": "gossip", "dagbani": "ya" }, { "english": "gonorrhœa", "dagbani": "kpaɣipiɛliga" }, { "english": "good", "dagbani": "giligi" }, { "english": "gossip (person)", "dagbani": "nyaanzura" }, { "english": "gossip", "dagbani": "sabi^nyuuŋa" }, { "english": "gossip, tale-bearer", "dagbani": "tikuba" }, { "english": "gossip", "dagbani": "'maŋli" }, { "english": "gossip, talebearer", "dagbani": "tikumlana" }, { "english": "gossip", "dagbani": "'suŋ" }, { "english": "gossiping", "dagbani": "ŋumaŋuma" }, { "english": "gossip", "dagbani": "viɛliŋga" }, { "english": "gossipping", "dagbani": "baachali" }, { "english": "gossip", "dagbani": "'viɛlli" }, { "english": "gossiping", "dagbani": "ŋumaŋuma" }, { "english": "gossipping", "dagbani": "baachali" }, { "english": "good, to be", "dagbani": "sim" }, { "english": "good behaviour", "dagbani": "biɛrisuŋ" }, { "english": "good-for-nothing", "dagbani": "'fini" }, { "english": "good-for-nothing person", "dagbani": "bindirili" }, { "english": "Good gracious!", "dagbani": "wɛi" }, { "english": "go up", "dagbani": "du" }, { "english": "gourd, tip of", "dagbani": "nyua" }, { "english": "gourd bottle for pito", "dagbani": "dagaɣili" }, { "english": "gourds", "dagbani": "gaɣa" }, { "english": "gourd [sp.]", "dagbani": "nili" }, { "english": "gourd [type]", "dagbani": "gaɣili" }, { "english": "gourd [type]", "dagbani": "golinli" }, { "english": "good luck", "dagbani": "daliri" }, { "english": "good luck", "dagbani": "gbirigbiri" }, { "english": "Good morning!", "dagbani": "dasiba" }, { "english": "Good morning (y'all)!", "dagbani": "dasibiya" }, { "english": "Good morning!", "dagbani": "dasiba" }, { "english": "Good morning (y'all)!", "dagbani": "dasibiya" }, { "english": "government", "dagbani": "gomnanti" }, { "english": "goodness", "dagbani": "biɛrisuntali" }, { "english": "governor", "dagbani": "gomna" }, { "english": "go without something (you looked for)", "dagbani": "gam" }, { "english": "gown [type]", "dagbani": "balinaɣu" }, { "english": "gown", "dagbani": "barimaaso" }, { "english": "Goodness me! - an expression of surprise", "dagbani": "laalaa" }, { "english": "good person", "dagbani": "ninvuɣisuŋ" }, { "english": "goods", "dagbani": "binkparisi" }, { "english": "good will", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "grace", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "goods", "dagbani": "binkparisi" }, { "english": "good will", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "good will", "dagbani": "kparigu" }, { "english": "good will", "dagbani": "tɔro" }, { "english": "grace", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "grace", "dagbani": "anfaani" }, { "english": "grace", "dagbani": "dariza" }, { "english": "go on, continue", "dagbani": "kul" }, { "english": "grace, good bearing", "dagbani": "muhibba" }, { "english": "goose-bumps", "dagbani": "wachi" }, { "english": "grace, honour", "dagbani": "alihorima" }, { "english": "gracious", "dagbani": "alibarikalana" }, { "english": "grass [sp.]", "dagbani": "mɔɣu" }, { "english": "gradual, a little", "dagbani": "zam" }, { "english": "gradually", "dagbani": "biɛla biɛla" }, { "english": "grass (clumps left on burned land)", "dagbani": "mɔkarima" }, { "english": "gradually", "dagbani": "nyamm" }, { "english": "grass (fresh ~)", "dagbani": "momahili" }, { "english": "graft", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "grass (used for roofing)", "dagbani": "zaŋkalɔɣu" }, { "english": "grain", "dagbani": "kahu" }, { "english": "anoint", "dagbani": "bahi" }, { "english": "in Bible a ti zaŋ li yɛl’ a mabia Aduna min’ o bidibisi maa, ka booi kpam bahi bɛ zuɣuri\nni n-zaŋ ba leei maligumaaniba robe", "dagbani": "your brother Aaron and his sons in them and anoint them and ordain them\nas priests." }, { "english": "pour out all", "dagbani": "kpaai" }, { "english": "boora.", "dagbani": "Nact: boora." }, { "english": "to reduce", "dagbani": "booi" }, { "english": "to reduce (e.g. the price (in bargaining))", "dagbani": "booi" }, { "english": "to devalue, degrade sb. (in rank), disgrace sb.", "dagbani": "booi" }, { "english": "make part-payment of a debt", "dagbani": "booi samli" }, { "english": "reduce/lose value", "dagbani": "booi darisa" }, { "english": "Smoking reduces the power of a person's body to resist disease.", "dagbani": "Taba nyubu booiri ninsala niŋgbuŋ yikɔ zaŋ chaŋ doro zabbu polo." }, { "english": "Pl: boora.", "dagbani": "booi" }, { "english": "Pl: boobu.", "dagbani": "booi" }, { "english": "degradation", "dagbani": "boobu" }, { "english": "Your dignity will decrease.", "dagbani": "Yi jilima ni booi." }, { "english": "to disgrace X", "dagbani": "booi X jilima" }, { "english": "to reduce a person's rank", "dagbani": "booi X kpamli" }, { "english": "to reduce noise", "dagbani": "booi" }, { "english": "to make a mark, scratch", "dagbani": "booi" }, { "english": "to paint, draw (line, letter, picture)", "dagbani": "booi" }, { "english": "Pl: boora. Pl: boobu.", "dagbani": "booi" }, { "english": "when he marked the boundary round the sea, I was there.", "dagbani": "o ni daa booi booli gili teeku zuɣu, n daa beni" }, { "english": "He has fixed the horizon on the surface of the waters at the boundary between light and darkness.", "dagbani": "Ŋuna m-booi booli pa teeku kom zuɣu luɣ’ shɛli neesim mini zibisim ni chirigi taba." }, { "english": "The carpenter measures with a line and makes an outline with a marker.", "dagbani": "bimboorigu m-booi booi li" }, { "english": "rainbow appears", "dagbani": "sagani booi" }, { "english": "a rainbow ... surrounded the throne.", "dagbani": "sagani ... booi gili nam ʒiishee maa" }, { "english": "As the rainbow appears marked on the clouds on a rainy day.", "dagbani": "Kaman sagani ni yi booi sagbana ni saa mibu dali shɛm la" }, { "english": "marker-tool", "dagbani": "bimboorigu" }, { "english": "The carpenter measures with a line and makes an outline with a marker.", "dagbani": "kapinta mi zaŋ o bimbuɣisirigu n-teei li buɣisi dɔɣu ka zaŋ bimboorigu m-booi" }, { "english": "boundary-line", "dagbani": "booli" }, { "english": "the horizon", "dagbani": "booli" }, { "english": "And the circumference was 8 metres.", "dagbani": "Ka booi booli pa di naŋgbanyɛhi zuɣu ka di wɔɣilim nyɛ mita anii." }, { "english": "length of the line which went round its inside", "dagbani": "booli din daa gili di sunsuuni wɔɣilim its circumference." }, { "english": "when he marked the boundary round the sea, I was there", "dagbani": "o ni daa booi booli gili teeku zuɣu, n daa beni" }, { "english": "He has fixed the horizon on the surface of the waters at the boundary between light and darkness.", "dagbani": "m-booi booli pa teeku kom zuɣu luɣ’ shɛli neesim mini zibisim ni chirigi taba." }, { "english": "pourer, server-out of (liquid)", "dagbani": "boora" }, { "english": "the King of Egypt's wine steward", "dagbani": "Ijipti Naa wain boora" }, { "english": "the chief of the wine stewards", "dagbani": "wain booriba" }, { "english": "a lorry-park, lorry-station", "dagbani": "boori" }, { "english": "lorry-park, lorry-station", "dagbani": "boori" }, { "english": "an idler, layabout, sb. always at the village station", "dagbani": "booribila" }, { "english": "a bus", "dagbani": "booso" }, { "english": "a bus", "dagbani": "boosu" }, { "english": "distributive prefix used with numerals to express the number of times, or parts", "dagbani": "bu-" }, { "english": "grass (fresh)", "dagbani": "momahili" }, { "english": "graft", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "grass (used for roofing)", "dagbani": "zaŋkalɔɣu" }, { "english": "grain", "dagbani": "kahu" }, { "english": "grass, freshly-germinated", "dagbani": "mɔbiligu" }, { "english": "grain-measurement", "dagbani": "kaŋmɛri" }, { "english": "grass, horse-grass [sp.]", "dagbani": "dabolaari" }, { "english": "grain of millet, other cereal", "dagbani": "kabiɛlli" }, { "english": "grains", "dagbani": "chi" }, { "english": "grass cleared or put in heaps ready for burning", "dagbani": "valli" }, { "english": "grain-store", "dagbani": "kaʒee" }, { "english": "grain-store (temporary)", "dagbani": "ʒee" }, { "english": "gramme", "dagbani": "giram" }, { "english": "granaries", "dagbani": "bula" }, { "english": "grasscutter (male)", "dagbani": "ŋɔŋshilaa" }, { "english": "grass-cutter (person who cuts grass)", "dagbani": "mɔchɛra" }, { "english": "granaries", "dagbani": "bula" }, { "english": "grasscutter (male ~)", "dagbani": "ŋɔŋshilaa" }, { "english": "grass-cutter (person who cuts grass)", "dagbani": "mɔchɛra" }, { "english": "grasscutter (rodent)", "dagbani": "ŋɔŋli" }, { "english": "grasshopper", "dagbani": "sakɔɣu" }, { "english": "granary", "dagbani": "bulli" }, { "english": "grasshopper [sp.]", "dagbani": "gbinafarinako" }, { "english": "grass roof", "dagbani": "mɔpilli" }, { "english": "grass-seed", "dagbani": "mɔchi" }, { "english": "granary, grain-basket", "dagbani": "pupuru" }, { "english": "grass snake", "dagbani": "baŋkom" }, { "english": "grandchild", "dagbani": "yaŋa" }, { "english": "grass standing on land", "dagbani": "mɔkariwaa" }, { "english": "grass snake", "dagbani": "baŋkom" }, { "english": "grandchild", "dagbani": "yaŋa" }, { "english": "grass standing on land", "dagbani": "mɔkariwaa" }, { "english": "grandchildren of a deceased person", "dagbani": "dangbɛhinima" }, { "english": "grass [sp.]", "dagbani": "balimgbini" }, { "english": "grass [sp.]", "dagbani": "baŋlari" }, { "english": "grass [sp.]", "dagbani": "chimli" }, { "english": "grass [sp.]", "dagbani": "gumachuɣuzuli" }, { "english": "grandeur", "dagbani": "firijita" }, { "english": "grandeur", "dagbani": "gbanzigɔɣu" }, { "english": "grandfather", "dagbani": "yaba" }, { "english": "grandfather", "dagbani": "kabiga" }, { "english": "grandfather", "dagbani": "yabidoo" }, { "english": "grandfather", "dagbani": "kaɣili" }, { "english": "grandmother (epithet)", "dagbani": "paɣa" }, { "english": "grandmother (epithet)", "dagbani": "kari^ŋmaaŋa" }, { "english": "grandmother, great aunt", "dagbani": "yabipaɣa" }, { "english": "grandmother, great aunt", "dagbani": "kɔrinchi" }, { "english": "grandparent", "dagbani": "yaba" }, { "english": "grape", "dagbani": "grɛp" }, { "english": "grasp, grip", "dagbani": "chaɣi" }, { "english": "grasp in the hand", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "grandparent", "dagbani": "yaba" }, { "english": "grape", "dagbani": "grɛp" }, { "english": "grasp, grip", "dagbani": "chaɣi" }, { "english": "grasp in the hand", "dagbani": "gbibi" }, { "english": "grasp with both arms", "dagbani": "vili" }, { "english": "grass", "dagbani": "gburigu" }, { "english": "grass [sp.], \"water grass\"", "dagbani": "naɣiyɛm" }, { "english": "greatness", "dagbani": "wɔɣiritali" }, { "english": "naragbungbaŋ", "dagbani": "narigbuŋgbaŋ" }, { "english": "great toe", "dagbani": "napombillɔɣu" }, { "english": "greed", "dagbani": "diribarilim" }, { "english": "greed", "dagbani": "piriŋ" }, { "english": "greed", "dagbani": "kukolimahim" }, { "english": "greed", "dagbani": "piriŋkpaŋ" }, { "english": "greed", "dagbani": "pulaani" }, { "english": "greed", "dagbani": "sandikuli" }, { "english": "greed", "dagbani": "tantee" }, { "english": "greed", "dagbani": "zalinzahi" }, { "english": "grass [sp.], \"water grass\"", "dagbani": "yin^yaŋ" }, { "english": "grass [sp.] used in roofing", "dagbani": "zaankolɔgu" }, { "english": "grate, as nuts or yams", "dagbani": "so5" }, { "english": "greediness", "dagbani": "pulaantali" }, { "english": "greedy", "dagbani": "bulli" }, { "english": "grave, burial place", "dagbani": "kagili" }, { "english": "grave, burial-place", "dagbani": "kabiri" }, { "english": "grave, burial place", "dagbani": "gballi" }, { "english": "gravedigger, 'sexton'", "dagbani": "kasiɣira" }, { "english": "gravel", "dagbani": "kuɣichaɣila" }, { "english": "greenish-blue colour", "dagbani": "baŋkom" }, { "english": "greet", "dagbani": "daboli" }, { "english": "grave-mound", "dagbani": "daboli" }, { "english": "graver", "dagbani": "chiriga" }, { "english": "greenish-blue colour", "dagbani": "baŋkom" }, { "english": "grave-mound", "dagbani": "daboli" }, { "english": "graver", "dagbani": "chiriga" }, { "english": "graves", "dagbani": "gbala" }, { "english": "greeting", "dagbani": "antire" }, { "english": "grief", "dagbani": "mbusim" }, { "english": "greedy people", "dagbani": "diribarilimnima" }, { "english": "grater for kola nuts", "dagbani": "gusɔrigu" }, { "english": "grater", "dagbani": "zoosim" }, { "english": "grave", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "greet", "dagbani": "puhi" }, { "english": "graves", "dagbani": "puhi" }, { "english": "gravel, earth for beating the floor", "dagbani": "ziɣa" }, { "english": "greet", "dagbani": "puhigu" }, { "english": "greet", "dagbani": "puhirili" }, { "english": "greet with a present", "dagbani": "jɛm" }, { "english": "grey", "dagbani": "faa" }, { "english": "grey baft fabric", "dagbani": "alikudɔŋ" }, { "english": "greying, to be", "dagbani": "paligi" }, { "english": "griddle", "dagbani": "kabiriga" }, { "english": "grave", "dagbani": "pirimpiɛligu" }, { "english": "grave", "dagbani": "puluŋkpaŋ" }, { "english": "grief", "dagbani": "zuɣa" }, { "english": "gravel, earth for beating the floor", "dagbani": "pulaandana" }, { "english": "grater", "dagbani": "suhugarigu" }, { "english": "grave", "dagbani": "biɛm" }, { "english": "grave", "dagbani": "pirimpiɛligu" }, { "english": "grave", "dagbani": "puluŋkpaŋ" }, { "english": "grater", "dagbani": "zoosim" }, { "english": "grater", "dagbani": "suhugarigu" }, { "english": "grievously, bitterly", "dagbani": "yaŋyaŋ" }, { "english": "grilled", "dagbani": "'chimda" }, { "english": "grilled", "dagbani": "'shɛrili" }, { "english": "grind", "dagbani": "nɛm" }, { "english": "graze (animals do)", "dagbani": "ŋubi" }, { "english": "grind grain roughly", "dagbani": "wurigi" }, { "english": "graze, scrape", "dagbani": "laligi" }, { "english": "grind in a basin", "dagbani": "taɣinti" }, { "english": "graze, skin (as to skin the shins)", "dagbani": "viɛbi" }, { "english": "grinding", "dagbani": "faɣisi" }, { "english": "grease", "dagbani": "kpam" }, { "english": "grinding-mill", "dagbani": "maneeka" }, { "english": "grease, lubricate", "dagbani": "girisi" }, { "english": "grinding-stone", "dagbani": "nɛli" }, { "english": "grease sth., put on fat", "dagbani": "pum" }, { "english": "grind partially", "dagbani": "daai" }, { "english": "great", "dagbani": "'biɛɣu" }, { "english": "grinding-stone", "dagbani": "nɛli" }, { "english": "grease sth., put on fat", "dagbani": "pum" }, { "english": "grind partially", "dagbani": "daai" }, { "english": "great (adj.)", "dagbani": "biɛɣu" }, { "english": "grind sprouting guinea corn to make pito", "dagbani": "yɛbi" }, { "english": "great-grandchild", "dagbani": "yaantibichee" }, { "english": "grind wet things", "dagbani": "baɣisi" }, { "english": "great grandchild", "dagbani": "yantibichee" }, { "english": "great man", "dagbani": "doodo" }, { "english": "grip, grasp", "dagbani": "chaɣi" }, { "english": "grip, hug", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "grow up to", "dagbani": "saai5" }, { "english": "grip in the teeth", "dagbani": "gaɣi" }, { "english": "grub, maggot", "dagbani": "bibilli" }, { "english": "gristle, roasted skin, sinew", "dagbani": "gbani5" }, { "english": "grudge", "dagbani": "manbubo" }, { "english": "grub, maggot", "dagbani": "bibilli" }, { "english": "gristle, roasted skin, sinew", "dagbani": "gbani" }, { "english": "grudge", "dagbani": "manbubo" }, { "english": "grits, snack food", "dagbani": "kaliyama" }, { "english": "gruel", "dagbani": "koko" }, { "english": "groan", "dagbani": "kukɔɣili" }, { "english": "groan", "dagbani": "bam" }, { "english": "groan", "dagbani": "ŋuhi" }, { "english": "gruel-lumps", "dagbani": "guraaʒe" }, { "english": "gruel-lumps", "dagbani": "siɣim" }, { "english": "gruel [type]", "dagbani": "kukɔɣisalli" }, { "english": "grumble", "dagbani": "gaɣi" }, { "english": "groaning", "dagbani": "ŋarigu" }, { "english": "groaning", "dagbani": "ŋuhi" }, { "english": "grocer, general dealer", "dagbani": "nyɛmanyɛmalana" }, { "english": "groceries", "dagbani": "nyɛmanyɛma" }, { "english": "grumble at", "dagbani": "feei" }, { "english": "groin, swelling in ~", "dagbani": "parawa" }, { "english": "grumbling", "dagbani": "ŋumaŋuma" }, { "english": "grope ones way", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "ground", "dagbani": "ŋmumaŋmuma" }, { "english": "ground", "dagbani": "wɔrimɔchima" }, { "english": "grumbling", "dagbani": "ŋumaŋuma" }, { "english": "grope ones way", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "ground", "dagbani": "wɔrimɔchima" }, { "english": "Grunsi people, land inhabited by the", "dagbani": "Guruŋ" }, { "english": "ground, earth", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "grunt", "dagbani": "ŋuhi" }, { "english": "ground, on the", "dagbani": "tiŋa" }, { "english": "guano", "dagbani": "nɔbindi" }, { "english": "ground-hornbill", "dagbani": "duligu" }, { "english": "groundnut", "dagbani": "simli" }, { "english": "guarantee", "dagbani": "garɛntii" }, { "english": "guard", "dagbani": "yiligula" }, { "english": "groundnut powder", "dagbani": "kukulizum" }, { "english": "groundnut seasoning (for yam)", "dagbani": "kpɔɣu" }, { "english": "group", "dagbani": "gbilli" }, { "english": "group", "dagbani": "laɣiŋgu" }, { "english": "group", "dagbani": "guli" }, { "english": "guardians", "dagbani": "lana" }, { "english": "guardianship", "dagbani": "karifa" }, { "english": "group", "dagbani": "gbilli" }, { "english": "group", "dagbani": "laɣiŋgu" }, { "english": "group (verb)", "dagbani": "guli" }, { "english": "guardians", "dagbani": "lana" }, { "english": "guardianship", "dagbani": "karifa" }, { "english": "guarding crops, bird-scaring", "dagbani": "kunkuri" }, { "english": "groups, in ~", "dagbani": "gbilligbilli" }, { "english": "guards", "dagbani": "guliba" }, { "english": "grove - earth-cult shrine", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "guava", "dagbani": "guabe" }, { "english": "grow", "dagbani": "baai" }, { "english": "grow", "dagbani": "bili" }, { "english": "grow (jointed stem does)", "dagbani": "ŋo" }, { "english": "guava fruit", "dagbani": "gɔva" }, { "english": "guava tree", "dagbani": "gɔva" }, { "english": "guess", "dagbani": "chirigi" }, { "english": "grow (up)", "dagbani": "zooi" }, { "english": "grow, mature", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "grow a little", "dagbani": "nurigi" }, { "english": "grow fat again after a sickness", "dagbani": "wuui" }, { "english": "growl", "dagbani": "ŋuhi" }, { "english": "growl", "dagbani": "ŋum" }, { "english": "grown(-up), to be", "dagbani": "bii" }, { "english": "growth", "dagbani": "zooli" }, { "english": "growl", "dagbani": "ŋuhi" }, { "english": "growl", "dagbani": "ŋum" }, { "english": "grown(-up), to be", "dagbani": "bii" }, { "english": "growth", "dagbani": "zooli" }, { "english": "grow to the required size (in fruit)", "dagbani": "karigi" }, { "english": "guest", "dagbani": "sana" }, { "english": "guidance", "dagbani": "sɔwuhibo" }, { "english": "guide-row (of yams, furrow in farm)", "dagbani": "vuɣilaa" }, { "english": "guilt", "dagbani": "taali" }, { "english": "guilty, to be", "dagbani": "galim" }, { "english": "guilty, to be judged ~", "dagbani": "lu" }, { "english": "guineacorn", "dagbani": "kaʒiɛɣu" }, { "english": "guinea corn (dried leaves)", "dagbani": "gbaŋkurigu" }, { "english": "guinea corn (late)", "dagbani": "sisahi" }, { "english": "gum (without the teeth)", "dagbani": "lamli" }, { "english": "guinea corn, second growth", "dagbani": "kayɛlima" }, { "english": "gum (without the teeth)", "dagbani": "lamli" }, { "english": "guinea corn, second growth", "dagbani": "kayɛlima" }, { "english": "gum-disease, gingivitis", "dagbani": "luɣilaa" }, { "english": "guinea corn [sp.], early-maturing guinea corn", "dagbani": "maŋkariga" }, { "english": "gummy", "dagbani": "tabataba" }, { "english": "guineafowl", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "gum-resin, stacte", "dagbani": "stakti" }, { "english": "gum that exudes from trees, resin", "dagbani": "diɣiri" }, { "english": "gun", "dagbani": "kpɔŋ" }, { "english": "guinea fowl", "dagbani": "laanigu" }, { "english": "guineafowl, dark ~", "dagbani": "kpanduɣu" }, { "english": "gun, machine-gun, \"maxim gun\"", "dagbani": "apirim" }, { "english": "guineafowl, male ~", "dagbani": "kpaandaa" }, { "english": "guineafowl, female, guineahen", "dagbani": "kpaannyaŋ" }, { "english": "guineafowl, male", "dagbani": "kpaandaa" }, { "english": "guineafowl, female, guineahen", "dagbani": "kpaannyaŋ" }, { "english": "guineafowl-cackle", "dagbani": "kpaanvuunigu" }, { "english": "Guineafowl Festival.", "dagbani": "Kpini Chuɣu" }, { "english": "gunman (Dagomba ~)", "dagbani": "kambɔŋa" }, { "english": "gunpowder", "dagbani": "buɣibuɣi" }, { "english": "guineafowl's 'helmet', crest", "dagbani": "zuɣugua" }, { "english": "gunpowder, a dozen flasks of ~", "dagbani": "titoli" }, { "english": "guinea grain", "dagbani": "zimbuli" }, { "english": "gunpowder, firing a gun with blanks", "dagbani": "timaɣim" }, { "english": "guinea pig", "dagbani": "silimiinjɛŋgbariga" }, { "english": "guineaworm", "dagbani": "nyalifu" }, { "english": "guinea pig", "dagbani": "silimiinjɛŋgbariga" }, { "english": "guineaworm", "dagbani": "nyalifu" }, { "english": "guineaworm", "dagbani": "nyɛrifu" }, { "english": "guineaworms", "dagbani": "nyili" }, { "english": "gun-powder horn", "dagbani": "kukoliga" }, { "english": "gunshot", "dagbani": "kukoliga" }, { "english": "gun [type]", "dagbani": "danta" }, { "english": "gurgle (state of yeast in pito)", "dagbani": "kum" }, { "english": "guinea worm symptoms, rash", "dagbani": "nyaribindi" }, { "english": "guitar", "dagbani": "nyɔɣu" }, { "english": "guitar", "dagbani": "jitaa" }, { "english": "guitar of three strings", "dagbani": "mɔɣilo" }, { "english": "gullet", "dagbani": "kukolimahigu" }, { "english": "gullet", "dagbani": "namanama" }, { "english": "gutter", "dagbani": "palibɔɣili" }, { "english": "gutter (big)", "dagbani": "bɔɣilɔgu" }, { "english": "habit", "dagbani": "miligu" }, { "english": "habit, custom", "dagbani": "taara" }, { "english": "hack", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "hailstone", "dagbani": "sakuɣili" }, { "english": "hair", "dagbani": "zabiri" }, { "english": "habit", "dagbani": "miligu" }, { "english": "habit, custom", "dagbani": "taara" }, { "english": "hack", "dagbani": "ŋma" }, { "english": "hailstone", "dagbani": "sakuɣili" }, { "english": "hair", "dagbani": "zabiri" }, { "english": "hairstyle", "dagbani": "gbanjua" }, { "english": "halal", "dagbani": "kɔrigili" }, { "english": "half", "dagbani": "jɛli" }, { "english": "half", "dagbani": "labi" }, { "english": "half", "dagbani": "pirigili" }, { "english": "hair, fur on animals", "dagbani": "kɔbigu" }, { "english": "half-brother, half-sister", "dagbani": "babito" }, { "english": "hair from a horse tail", "dagbani": "zum" }, { "english": "half-close", "dagbani": "kaɣi" }, { "english": "hairless, bald", "dagbani": "'viɛŋ" }, { "english": "half-cooked", "dagbani": "zaza" }, { "english": "hair of the head", "dagbani": "zabigu" }, { "english": "half-heartedly, partially", "dagbani": "chɛrichɛri" }, { "english": "half-piece of cloth", "dagbani": "labi" }, { "english": "half-piece of cloth", "dagbani": "zɔbigu" }, { "english": "half span", "dagbani": "kutunyoo" }, { "english": "harvest (yams)", "dagbani": "chaŋ" }, { "english": "halleluya", "dagbani": "haliluya" }, { "english": "halt", "dagbani": "zani" }, { "english": "happen, become", "dagbani": "leei" }, { "english": "haltingly", "dagbani": "baabaa" }, { "english": "happen to ..., be by circumstance", "dagbani": "chirigi" }, { "english": "hammer", "dagbani": "gatariga" }, { "english": "happiness", "dagbani": "suhupiɛlim" }, { "english": "happiness", "dagbani": "suhupiɛlli" }, { "english": "hammer (blacksmiths')", "dagbani": "zali" }, { "english": "happy, to make/be ~", "dagbani": "maai" }, { "english": "hammer (local style)", "dagbani": "zaani" }, { "english": "happy person", "dagbani": "suhpiɛllilana" }, { "english": "hamper", "dagbani": "kpanjɔɣu" }, { "english": "hamper, lidded basket", "dagbani": "leefe" }, { "english": "happy person", "dagbani": "suhpiɛllilana" }, { "english": "hamper", "dagbani": "kpanjɔɣu" }, { "english": "hamper, lidded basket", "dagbani": "leefe" }, { "english": "harassment", "dagbani": "bɔbili5" }, { "english": "hand", "dagbani": "nuu" }, { "english": "hand, back of the", "dagbani": "nuyɛlli" }, { "english": "hard", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "hard", "dagbani": "kpɛma4" }, { "english": "hard (not soft)", "dagbani": "'diɣinli" }, { "english": "hard (not soft)", "dagbani": "'kpɛŋ" }, { "english": "handcuff", "dagbani": "ankufo" }, { "english": "handful", "dagbani": "nukurigu" }, { "english": "hard, difficult", "dagbani": "'kpeeni" }, { "english": "handkerchief", "dagbani": "anchiti" }, { "english": "hard, difficult, to do, to be", "dagbani": "to4" }, { "english": "handle", "dagbani": "goliŋga" }, { "english": "hard, stiff", "dagbani": "'kpeeni" }, { "english": "handle (of an axe, hoe)", "dagbani": "kukuli" }, { "english": "hard, to be", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "handle, strap", "dagbani": "goligu" }, { "english": "harden (heart)", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "hard, to be", "dagbani": "kpɛma" }, { "english": "handle, strap", "dagbani": "goligu" }, { "english": "harden (heart)", "dagbani": "kpaŋ" }, { "english": "handle of adze", "dagbani": "lɛkukuli" }, { "english": "hardship", "dagbani": "naŋgbantom" }, { "english": "handles", "dagbani": "golima" }, { "english": "handle [n.]", "dagbani": "golinli" }, { "english": "hard to do", "dagbani": "'tɔɣu" }, { "english": "hard to stir, stiff, indigestible -- to be ~", "dagbani": "jiŋ" }, { "english": "hand on", "dagbani": "bɔbili" }, { "english": "hare", "dagbani": "sooŋa" }, { "english": "hand over", "dagbani": "galisi" }, { "english": "harm", "dagbani": "barina" }, { "english": "harm", "dagbani": "gadama" }, { "english": "harm", "dagbani": "tiri" }, { "english": "hand over to", "dagbani": "tiri" }, { "english": "harm, suffering", "dagbani": "chuuta" }, { "english": "hand sth. over", "dagbani": "gbibili" }, { "english": "harmattan", "dagbani": "kikaa" }, { "english": "hang (that is, to kill by hanging)", "dagbani": "yili" }, { "english": "hand sth. over", "dagbani": "gbibili" }, { "english": "harmattan", "dagbani": "kikaa" }, { "english": "hang (that is, to kill by hanging)", "dagbani": "yili" }, { "english": "harmattan haze", "dagbani": "guŋgunlɛrigu" }, { "english": "hang around, 'hang out' with", "dagbani": "nyɛlim" }, { "english": "harness", "dagbani": "ga" }, { "english": "harness [noun]", "dagbani": "gumiika" }, { "english": "hang down, dangle", "dagbani": "zali" }, { "english": "hanging", "dagbani": "yiina" }, { "english": "hanging by the hands", "dagbani": "kpalakpalazunzɔŋ" }, { "english": "hang on the shoulder", "dagbani": "nyaɣi" }, { "english": "hang sth. up", "dagbani": "yili" }, { "english": "hang upon by the hands or feet (intrans.)", "dagbani": "goli" }, { "english": "happen", "dagbani": "bahim" }, { "english": "harpoon", "dagbani": "karikpandiga" }, { "english": "harrow", "dagbani": "yɛbisi" }, { "english": "harsh treatment", "dagbani": "firimiinsi" }, { "english": "hartebeest", "dagbani": "sibiga" }, { "english": "harpoon", "dagbani": "karikpandiga" }, { "english": "harrow", "dagbani": "yɛbisi" }, { "english": "harsh treatment", "dagbani": "firimiinsi" }, { "english": "hartebeest", "dagbani": "sibiga" }, { "english": "hartebeest (male)", "dagbani": "sibiloɣu" }, { "english": "harvest", "dagbani": "kachɛɣu" }, { "english": "harvest (yams)", "dagbani": "chɛhi" }, { "english": "harvest (fruit, to)", "dagbani": "wɔbi" }, { "english": "having", "dagbani": "malibu" }, { "english": "harvesters, reapers", "dagbani": "kachɛra" }, { "english": "hawk", "dagbani": "suliga" }, { "english": "hawk", "dagbani": "suligu" }, { "english": "harvest maize or tobacco", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "harvest millet", "dagbani": "che" }, { "english": "hawker", "dagbani": "dilali" }, { "english": "hasty, rash, impatient", "dagbani": "jiɣijiɣi" }, { "english": "hawk (sp.)", "dagbani": "gbarizam" }, { "english": "hat", "dagbani": "woliga" }, { "english": "hay", "dagbani": "zupiligu" }, { "english": "hawks", "dagbani": "woliga" }, { "english": "hawk", "dagbani": "gbarizam" }, { "english": "hay", "dagbani": "zuɣupiligu" }, { "english": "hay", "dagbani": "zupiligu" }, { "english": "hay", "dagbani": "taɣitaɣi" }, { "english": "hay", "dagbani": "molifee" }, { "english": "hay, 'horse-grass', straw", "dagbani": "wɔrimɔri" }, { "english": "hay for horses, 'a mixture of withered and fresh grass'", "dagbani": "waɣi" }, { "english": "hatchet", "dagbani": "lɛbila" }, { "english": "hate", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "hat made from buɣu and worn by a Regent and the eldest surviving daughter of a deceased chief", "dagbani": "buɣu" }, { "english": "hat made of colobus-fur (dance costume)", "dagbani": "ŋmaansuliga" }, { "english": "hatred", "dagbani": "gburikɔɣu" }, { "english": "hat (felt ~) worn by some Muslim men", "dagbani": "taɣitaɣi" }, { "english": "hatch", "dagbani": "wubisi" }, { "english": "hatred", "dagbani": "ŋmaansuliga" }, { "english": "hat (felt ~) worn by some Muslim men", "dagbani": "taɣitaɣi" }, { "english": "hatch", "dagbani": "wubisi" }, { "english": "haze", "dagbani": "dimli" }, { "english": "haze", "dagbani": "jɛlinsi" }, { "english": "haze", "dagbani": "jɛri" }, { "english": "haze (harmattan ~)", "dagbani": "nyɛfiti" }, { "english": "haze of dust", "dagbani": "guŋgunlɛrigu" }, { "english": "he", "dagbani": "o" }, { "english": "he/she, him/her, his", "dagbani": "o" }, { "english": "he/she who ...", "dagbani": "ŋuni" }, { "english": "head", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "head, back of", "dagbani": "kpali" }, { "english": "head, chief, (most) important", "dagbani": "'zuɣu" }, { "english": "hat with amulets", "dagbani": "zuɣupilisaba" }, { "english": "headache", "dagbani": "zuɣuyaarili" }, { "english": "hat [type], tall, red", "dagbani": "mulifu" }, { "english": "head blacksmith", "dagbani": "boligu" }, { "english": "headache", "dagbani": "zuɣuyaarili" }, { "english": "hat [type], tall, red", "dagbani": "mulifu" }, { "english": "head blacksmith", "dagbani": "boligu" }, { "english": "haunch (of meat)", "dagbani": "bingbalipuɣili" }, { "english": "headkerchief", "dagbani": "bɔbiga" }, { "english": "Hausa", "dagbani": "gbalipaɣa" }, { "english": "head-kerchief, yellow-spotted", "dagbani": "lilisika" }, { "english": "head-lamp for miners, hunters", "dagbani": "yuunbuɣim" }, { "english": "headlamp of a vehicle", "dagbani": "nini" }, { "english": "Hausa language", "dagbani": "Gbɛngbɛhili" }, { "english": "head-louse", "dagbani": "kpibiga" }, { "english": "Hausa man", "dagbani": "Gbengbɛdoo" }, { "english": "headman", "dagbani": "ninvuɣ' zuɣu" }, { "english": "Hausa person", "dagbani": "Gbɛngbɛɣu" }, { "english": "head man", "dagbani": "zuɣulana" }, { "english": "Hausa ways", "dagbani": "Gbɛngbɛri" }, { "english": "headman", "dagbani": "naa" }, { "english": "Hausa person", "dagbani": "Gbɛngbɛɣu" }, { "english": "head man", "dagbani": "zuɣulana" }, { "english": "Hausa ways", "dagbani": "Gbɛngbɛri" }, { "english": "headman", "dagbani": "naa" }, { "english": "Hausa woman", "dagbani": "Gbengbɛpaɣa" }, { "english": "head of an animal", "dagbani": "binzuɣu" }, { "english": "have", "dagbani": "mali" }, { "english": "headpad", "dagbani": "tuzuɣu" }, { "english": "have grey hair", "dagbani": "paligi" }, { "english": "head pad", "dagbani": "tizuɣu" }, { "english": "have more than enough", "dagbani": "jim" }, { "english": "have never", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "headscarf", "dagbani": "bɔbiga" }, { "english": "headship", "dagbani": "zuɣulantali" }, { "english": "headtie", "dagbani": "kpibiga" }, { "english": "heavens", "dagbani": "saazuɣu" }, { "english": "headship", "dagbani": "zuɣusaa" }, { "english": "head-tie (two yards)", "dagbani": "shɛlɔrigu" }, { "english": "head-tie, to put on", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "help", "dagbani": "tiŋsuŋ" }, { "english": "heavens", "dagbani": "saazuɣu" }, { "english": "heavens", "dagbani": "zuɣusaa" }, { "english": "head-tie (two yards)", "dagbani": "shɛlɔrigu" }, { "english": "head-tie, to put on", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "heavily, floppily, loosely", "dagbani": "naɣa" }, { "english": "heal", "dagbani": "tibi" }, { "english": "healer", "dagbani": "tibira" }, { "english": "heaviness", "dagbani": "tibisim" }, { "english": "healer, 'medicine-man', doctor, magician", "dagbani": "timsa" }, { "english": "heavy", "dagbani": "timalana" }, { "english": "healing", "dagbani": "tibbu" }, { "english": "heal superficially (a boil)", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "health", "dagbani": "alaafee" }, { "english": "health", "dagbani": "tibisili" }, { "english": "heavy, to be", "dagbani": "tibisa" }, { "english": "heavy-heartedness", "dagbani": "suhubɔhibo" }, { "english": "heavy load", "dagbani": "buŋʒili" }, { "english": "healthy person", "dagbani": "alaafeelana" }, { "english": "heavy-heartedness", "dagbani": "suhubɔhibo" }, { "english": "heavy load", "dagbani": "buŋʒili" }, { "english": "healthy person", "dagbani": "alaafeelana" }, { "english": "heavyweight status", "dagbani": "'kuɣinli" }, { "english": "heddle of loom", "dagbani": "daŋa" }, { "english": "heap, a pile", "dagbani": "duli" }, { "english": "hedgehog", "dagbani": "yuɣimpini" }, { "english": "heap, pile", "dagbani": "duhili" }, { "english": "heaps, balls to make ~", "dagbani": "juhi" }, { "english": "he-goat with curved legs", "dagbani": "bulakɔte" }, { "english": "heap up (pile up)", "dagbani": "puli" }, { "english": "heir", "dagbani": "falidira" }, { "english": "heart-brokenness", "dagbani": "suhusaɣiŋgu" }, { "english": "hearth-stones", "dagbani": "daankuɣa" }, { "english": "heartlessness", "dagbani": "niŋkuunsi" }, { "english": "hearth-stones", "dagbani": "daankuɣa" }, { "english": "heartlessness", "dagbani": "niŋkuunsi" }, { "english": "hearts", "dagbani": "suhuri" }, { "english": "heat", "dagbani": "biisim" }, { "english": "heat", "dagbani": "tulim" }, { "english": "heat", "dagbani": "bindira" }, { "english": "heat", "dagbani": "fadira" }, { "english": "heartbreak", "dagbani": "suhukabili" }, { "english": "hearth, fire-stand", "dagbani": "daaŋa" }, { "english": "hearth, fire-stand", "dagbani": "dubu" }, { "english": "hearth, fire-stand", "dagbani": "wɔɣilim" }, { "english": "hearth, fire-stand", "dagbani": "suhi" }, { "english": "hearth, fire-stand", "dagbani": "suhu" }, { "english": "hearth, fire-stand", "dagbani": "naɣisaa" }, { "english": "hearth, fire-stand", "dagbani": "wum" }, { "english": "hearsay", "dagbani": "yɛliwumsa" }, { "english": "hearsay", "dagbani": "napɔŋkpaa" }, { "english": "heirs", "dagbani": "falidiriba" }, { "english": "heir to an office", "dagbani": "gbɔŋlana" }, { "english": "helicopter", "dagbani": "alikɔta" }, { "english": "Hell", "dagbani": "buɣim" }, { "english": "hell", "dagbani": "jahanama" }, { "english": "hell fire", "dagbani": "zahinama" }, { "english": "heathen", "dagbani": "chɛfira" }, { "english": "helmet", "dagbani": "woliga" }, { "english": "heathenism, paganism", "dagbani": "chɛfiritali" }, { "english": "help", "dagbani": "dagɔnia" }, { "english": "heathen", "dagbani": "chɛfira" }, { "english": "helmet", "dagbani": "woliga" }, { "english": "heathenism, paganism", "dagbani": "chɛfiritali" }, { "english": "help", "dagbani": "dagɔnia" }, { "english": "heat of the sun", "dagbani": "wuntantɔɣu" }, { "english": "heat of the weather", "dagbani": "woligu" }, { "english": "heat sb./sth.", "dagbani": "wɔbi" }, { "english": "heaven", "dagbani": "dawɔnia" }, { "english": "heaven", "dagbani": "kunzoo" }, { "english": "heaven", "dagbani": "sɔŋ" }, { "english": "heaven", "dagbani": "tɛmoko" }, { "english": "heaven", "dagbani": "alizanda" }, { "english": "help, assistance", "dagbani": "tɔɣino" }, { "english": "hill", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "help, assistance", "dagbani": "sɔŋsim" }, { "english": "hereditary tendency", "dagbani": "kali" }, { "english": "help, to ~", "dagbani": "yolisi" }, { "english": "hermit ant called", "dagbani": "chɛrili (epithet)" }, { "english": "help by advancing money or goods", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "helper", "dagbani": "sɔŋda" }, { "english": "hernia", "dagbani": "Naawuni" }, { "english": "help by advancing money or goods", "dagbani": "dabili" }, { "english": "to help by advancing money or goods", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "helper", "dagbani": "sɔŋda" }, { "english": "hernia", "dagbani": "firikpi" }, { "english": "helpless (physical condition)", "dagbani": "tarigi" }, { "english": "hernia (umbilical)", "dagbani": "nyuɣu" }, { "english": "helter-skelter", "dagbani": "wuriwuri" }, { "english": "hero", "dagbani": "gandammoli" }, { "english": "helter-skelter", "dagbani": "balibali" }, { "english": "hem, edge", "dagbani": "yɔŋa" }, { "english": "heron", "dagbani": "naŋgbambili" }, { "english": "hem, to", "dagbani": "kpabisi" }, { "english": "hesitation, indecision", "dagbani": "nimpipilisi" }, { "english": "hemp, fibre-plant", "dagbani": "baɣiŋga" }, { "english": "he who", "dagbani": "ŋun" }, { "english": "Hey! - exclamation of warning to stop", "dagbani": "gburo" }, { "english": "hiccough", "dagbani": "kuliŋkɔɣu" }, { "english": "hiccoughing fit", "dagbani": "tuubara" }, { "english": "hidden, secret", "dagbani": "sɔɣirili" }, { "english": "henchman, sidekick", "dagbani": "zuli" }, { "english": "hide (skin of an animal)", "dagbani": "bingbaŋ" }, { "english": "hidden, secret", "dagbani": "sɔɣirili" }, { "english": "henchman, sidekick", "dagbani": "zuli" }, { "english": "hide (skin of an animal)", "dagbani": "bingbaŋ" }, { "english": "hen-house", "dagbani": "napɔɣu" }, { "english": "hide, be hidden", "dagbani": "sɔɣi" }, { "english": "henna", "dagbani": "zabila" }, { "english": "hide, disappear from sight", "dagbani": "barigi" }, { "english": "henna (cosmetic)", "dagbani": "hɛnna" }, { "english": "hide, skin", "dagbani": "gbɔŋ" }, { "english": "henna-flask", "dagbani": "zabilisurigu" }, { "english": "hide, to", "dagbani": "ŋuni" }, { "english": "hen's egg", "dagbani": "nɔgalli" }, { "english": "hides, skins (of leather)", "dagbani": "gbanzabigandi" }, { "english": "hen [type]", "dagbani": "gbiŋgbiŋ" }, { "english": "hide sth.", "dagbani": "fi" }, { "english": "her (/she/he/him/his)", "dagbani": "o" }, { "english": "hide sth. in the ground", "dagbani": "pi" }, { "english": "herald", "dagbani": "molomoona" }, { "english": "herbalist, magician", "dagbani": "dabaralana" }, { "english": "hide something in the ground", "dagbani": "pi" }, { "english": "herald", "dagbani": "molomoona" }, { "english": "herbalist, magician", "dagbani": "dabaralana" }, { "english": "hiding", "dagbani": "sɔɣisili" }, { "english": "high", "dagbani": "'wɔɣili" }, { "english": "herbs for medicine", "dagbani": "mɔɣu" }, { "english": "herb [sp.]", "dagbani": "salinvɔɣu" }, { "english": "herd", "dagbani": "titabili" }, { "english": "high, tall", "dagbani": "'wɔɣili" }, { "english": "high, to be", "dagbani": "wɔɣa" }, { "english": "herder", "dagbani": "biŋkɔbigula" }, { "english": "highest tribunal", "dagbani": "haliya" }, { "english": "hill", "dagbani": "kunkuni" }, { "english": "highway", "dagbani": "gula" }, { "english": "here", "dagbani": "kpɛŋɔ" }, { "english": "here", "dagbani": "kpe" }, { "english": "here", "dagbani": "na" }, { "english": "here/there it is", "dagbani": "n-nyɛ" }, { "english": "hill", "dagbani": "kunkuni" }, { "english": "hill", "dagbani": "kuŋkuni" }, { "english": "holiday", "dagbani": "zoli" }, { "english": "hill, ridge", "dagbani": "zoo" }, { "english": "hillock", "dagbani": "solɔɣu" }, { "english": "hoe (small)", "dagbani": "kushia" }, { "english": "hoe, cut roughly", "dagbani": "jɛri" }, { "english": "hoe, small", "dagbani": "kpati^nyaŋ" }, { "english": "hoe blade", "dagbani": "kubiɛlim" }, { "english": "hoe-blade holder", "dagbani": "sɔɣikpiliga" }, { "english": "hoe-blade ring", "dagbani": "sɔɣikambaŋa" }, { "english": "hint", "dagbani": "nyɔhim" }, { "english": "hip", "dagbani": "sakpuɣili" }, { "english": "hinge", "dagbani": "chɛulo" }, { "english": "hoe-blade ring", "dagbani": "sɔɣikambaŋa" }, { "english": "hint", "dagbani": "nyɔhim" }, { "english": "hoe blades", "dagbani": "kubiɛlima" }, { "english": "hip", "dagbani": "sakpuɣili" }, { "english": "hoe-handle", "dagbani": "sɔɣilaa" }, { "english": "hip-bone", "dagbani": "shɛkɔbili" }, { "english": "hoe-peg", "dagbani": "kabaŋa" }, { "english": "hippopotamus", "dagbani": "ŋamli" }, { "english": "hoe up the first side of a ridge", "dagbani": "wɔri" }, { "english": "hips", "dagbani": "kpiligu" }, { "english": "hire", "dagbani": "hayi" }, { "english": "hoe-wedge", "dagbani": "sahirigu" }, { "english": "hired labourer", "dagbani": "padira" }, { "english": "hiss (snake)", "dagbani": "futili" }, { "english": "history", "dagbani": "lahibali" }, { "english": "hoe [type] (large)", "dagbani": "sɔɣu" }, { "english": "hold", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "hold", "dagbani": "mali" }, { "english": "hiss (snake)", "dagbani": "futili" }, { "english": "history", "dagbani": "lahibali" }, { "english": "hoe [type] (large)", "dagbani": "sɔɣu" }, { "english": "hold", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "hold", "dagbani": "mali" }, { "english": "history", "dagbani": "taarihi" }, { "english": "history chanted to drumbeat", "dagbani": "sambanluŋa" }, { "english": "hold sb./sth. tight, squeeze", "dagbani": "mirisi" }, { "english": "history recitation, drum-chant of Dagbon", "dagbani": "lunsariga" }, { "english": "hold sth. under water (as a water pot) until full", "dagbani": "gbiri" }, { "english": "hit", "dagbani": "ŋme" }, { "english": "hit", "dagbani": "gbiri" }, { "english": "hither", "dagbani": "gbinna" }, { "english": "hit", "dagbani": "gbirigi" }, { "english": "hit", "dagbani": "gbirigi" }, { "english": "hit the mark (in shooting)", "dagbani": "nyɔɣi" }, { "english": "hit the target", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "hitting", "dagbani": "buri" }, { "english": "hoarse", "dagbani": "gbirimagbirima" }, { "english": "hit the target", "dagbani": "gbaai" }, { "english": "hitting", "dagbani": "buri" }, { "english": "hoarse", "dagbani": "gbirimagbirima" }, { "english": "hoarseness, sore throat", "dagbani": "lɔŋshiliŋ" }, { "english": "hobble (horse-rope)", "dagbani": "tanachi" }, { "english": "hobble (the front legs of an animal)", "dagbani": "gbari" }, { "english": "hoe", "dagbani": "koli" }, { "english": "hold the breath", "dagbani": "liɣi" }, { "english": "hold under the arm", "dagbani": "ŋmabi" }, { "english": "hole", "dagbani": "voli" }, { "english": "hole (have a ~ in (as a pot))", "dagbani": "vibigi" }, { "english": "hole, hollow opening", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "hole, pit", "dagbani": "bimbɔɣili" }, { "english": "hole, to punch", "dagbani": "vibigi" }, { "english": "hole in a tree", "dagbani": "tiyɔɣu" }, { "english": "holey (cloth)", "dagbani": "vubi" }, { "english": "hoe (broad-bladed)", "dagbani": "kuligbɛɣu" }, { "english": "holiday", "dagbani": "liifu" }, { "english": "hole in a tree", "dagbani": "tiyɔɣu" }, { "english": "holey (cloth)", "dagbani": "vubi" }, { "english": "hoe (broad-bladed)", "dagbani": "kuligbɛɣu" }, { "english": "holiday", "dagbani": "liifu" }, { "english": "hoe (partly worn-out)", "dagbani": "kuʒia" }, { "english": "holiday, 'vacation,' [Am.]", "dagbani": "paabi" }, { "english": "holidays, vacation (educational)", "dagbani": "paasi" }, { "english": "hook sth. (into a hole)", "dagbani": "ga" }, { "english": "holiness", "dagbani": "kasitali" }, { "english": "hook things together", "dagbani": "gɔhi" }, { "english": "holiness of life", "dagbani": "biɛrikasitali" }, { "english": "hoop", "dagbani": "fiili" }, { "english": "hoot at", "dagbani": "yɔhi" }, { "english": "hop", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "hope", "dagbani": "tahima" }, { "english": "hoop", "dagbani": "fiili" }, { "english": "hoot at", "dagbani": "yɔhi" }, { "english": "hop", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "hope", "dagbani": "tahima" }, { "english": "hollow (geographical)", "dagbani": "naɣiliŋga" }, { "english": "hollow", "dagbani": "tamaha" }, { "english": "hollow, depression (ground has)", "dagbani": "naɣilim" }, { "english": "hollowed-out, undercut banks", "dagbani": "gbiriŋkaba" }, { "english": "hopeless", "dagbani": "dachɛri" }, { "english": "hollow out wood or stone", "dagbani": "kpe" }, { "english": "horizon", "dagbani": "booli" }, { "english": "hollow place", "dagbani": "lɔŋ" }, { "english": "hollow tree", "dagbani": "tiyɔɣu" }, { "english": "horn (musical)", "dagbani": "kikaa" }, { "english": "holy", "dagbani": "kasi" }, { "english": "holy land", "dagbani": "tiŋkasi" }, { "english": "horn, bugle", "dagbani": "bani" }, { "english": "hornbill", "dagbani": "tuliŋkpi" }, { "english": "holy person", "dagbani": "kasitalilana" }, { "english": "horn, bugle", "dagbani": "yiligu" }, { "english": "holy land", "dagbani": "bani" }, { "english": "hornbill", "dagbani": "tiŋkasi" }, { "english": "holy person", "dagbani": "tuliŋkpi" }, { "english": "horn of an animal", "dagbani": "kasitalilana" }, { "english": "Holy Spirit", "dagbani": "yilli" }, { "english": "holy spirit", "dagbani": "Shia Kasi" }, { "english": "horns", "dagbani": "gbɛri" }, { "english": "horse", "dagbani": "wahu" }, { "english": "horse", "dagbani": "Vuhim" }, { "english": "Holy Spirit", "dagbani": "Kasi" }, { "english": "Holy Spirit", "dagbani": "Naawuni Shia Kasi" }, { "english": "home", "dagbani": "yiŋ" }, { "english": "home", "dagbani": "wɔhu" }, { "english": "home", "dagbani": "yuɣu" }, { "english": "at home", "dagbani": "yiŋa" }, { "english": "horse (dark bay colour)", "dagbani": "baŋdari" }, { "english": "to go home", "dagbani": "kuli" }, { "english": "first horse of the Ya-Naa", "dagbani": "binzaɣi" }, { "english": "homeless person", "dagbani": "ninvuɣichandigu" }, { "english": "roan horse", "dagbani": "chee" }, { "english": "home town", "dagbani": "ya" }, { "english": "horse boy", "dagbani": "wɔrimɔchima" }, { "english": "honey", "dagbani": "shikpam" }, { "english": "honey", "dagbani": "shiri" }, { "english": "horse", "dagbani": "chee" }, { "english": "home town", "dagbani": "ya" }, { "english": "horse boy", "dagbani": "wɔrimɔchima" }, { "english": "honey", "dagbani": "shikpam" }, { "english": "honey", "dagbani": "shiri" }, { "english": "honey-ant", "dagbani": "nayiliga" }, { "english": "honey-ant", "dagbani": "timbuli" }, { "english": "horse-brass", "dagbani": "nimpɔbirigu" }, { "english": "horse-brass", "dagbani": "ninpɔbira" }, { "english": "horse dance, performed in a ring", "dagbani": "wɔribarisili" }, { "english": "horse-fly", "dagbani": "kabiga" }, { "english": "honey bee", "dagbani": "shia" }, { "english": "horsefly", "dagbani": "sakabiga" }, { "english": "honeycomb", "dagbani": "shi^gbani" }, { "english": "horse grass [sp.]", "dagbani": "naɣiyihim" }, { "english": "honor", "dagbani": "tibigi" }, { "english": "honor", "dagbani": "wɔrikariwana" }, { "english": "honour", "dagbani": "jilima" }, { "english": "honour", "dagbani": "yihim" }, { "english": "honour", "dagbani": "tibiginsim" }, { "english": "honour, grace", "dagbani": "alihorima" }, { "english": "honour, respect", "dagbani": "sizuura" }, { "english": "hoof", "dagbani": "takarifeeni" }, { "english": "honour, grace", "dagbani": "alihorima" }, { "english": "honour, respect", "dagbani": "sizuura" }, { "english": "hoof", "dagbani": "takarifeeni" }, { "english": "hook, pull down (e.g. dawadawa pods)", "dagbani": "ye" }, { "english": "hook, pull up (e.g. clean out a well)", "dagbani": "ye" }, { "english": "hook sth", "dagbani": "goli" }, { "english": "horse-grass [sp.]", "dagbani": "dabolaari" }, { "english": "horse grass [sp.]", "dagbani": "dabiga" }, { "english": "horse of large size", "dagbani": "aliŋgurima" }, { "english": "huge, enormous", "dagbani": "aŋgarima" }, { "english": "house-fly", "dagbani": "zoo" }, { "english": "household", "dagbani": "maligu" }, { "english": "horse-racing", "dagbani": "wɔrikarili" }, { "english": "house-fly", "dagbani": "zoo" }, { "english": "household", "dagbani": "maligu" }, { "english": "horse-racing", "dagbani": "wɔrikarili" }, { "english": "horse-rider", "dagbani": "wɔribara" }, { "english": "horse-rider", "dagbani": "waribara" }, { "english": "housepeople of the chief", "dagbani": "nayilinima" }, { "english": "horse-riding", "dagbani": "wɔribali" }, { "english": "horses", "dagbani": "yuri" }, { "english": "householder", "dagbani": "yiliyidana" }, { "english": "householder", "dagbani": "yiŋlana" }, { "english": "horse-talisman", "dagbani": "wɔrisabili" }, { "english": "horse with white legs and white forehead", "dagbani": "danda" }, { "english": "horse", "dagbani": "gabiga" }, { "english": "horse [type]", "dagbani": "sɔriba" }, { "english": "House of ... (name of place or family)", "dagbani": "yili" }, { "english": "house owner", "dagbani": "yidana" }, { "english": "housepeople", "dagbani": "yilnima" }, { "english": "housepeople", "dagbani": "yilnima" }, { "english": "House of ... (name of place or family)", "dagbani": "yili" }, { "english": "house owner", "dagbani": "yidana" }, { "english": "housepeople", "dagbani": "yilnima" }, { "english": "housepeople of mother", "dagbani": "mayilinima" }, { "english": "hospitable gift", "dagbani": "saani" }, { "english": "houses.people", "dagbani": "yinsinima" }, { "english": "hospital", "dagbani": "asibiti" }, { "english": "housewife", "dagbani": "yidaanpaɣa" }, { "english": "housewife", "dagbani": "yilipaɣa" }, { "english": "host, hotelier, rest-house manager", "dagbani": "yilikpɛrilana" }, { "english": "hot", "dagbani": "'tulli" }, { "english": "why?", "dagbani": "wula?" }, { "english": "hot (as a pepper)", "dagbani": "'tɔɣu" }, { "english": "however", "dagbani": "waayo" }, { "english": "hot (as a pepper), to be", "dagbani": "to4" }, { "english": "however ..., be it ever so ...", "dagbani": "kabo" }, { "english": "however", "dagbani": "waayo" }, { "english": "hot (as a pepper), to be", "dagbani": "to4" }, { "english": "however ..., be it ever so ...", "dagbani": "kabo" }, { "english": "hot (food: too hot)", "dagbani": "ʒeei" }, { "english": "how far?", "dagbani": "haliya" }, { "english": "hot (liquid)", "dagbani": "'tulim" }, { "english": "how many times?", "dagbani": "bula" }, { "english": "how much? / many?", "dagbani": "ala" }, { "english": "hot", "dagbani": "duɣi" }, { "english": "hot (weather, feel ~)", "dagbani": "woligu" }, { "english": "hot, have fever, to be", "dagbani": "bii" }, { "english": "hot, to be", "dagbani": "tula" }, { "english": "hotel", "dagbani": "yilikpɛrili" }, { "english": "how much for each?", "dagbani": "alala" }, { "english": "how much less/more", "dagbani": "balle" }, { "english": "how much more ... ?", "dagbani": "balintee" }, { "english": "hub", "dagbani": "duɣu" }, { "english": "how much less/more", "dagbani": "balle" }, { "english": "how much more ...?", "dagbani": "balintee" }, { "english": "hub", "dagbani": "duɣu" }, { "english": "huddle", "dagbani": "tirisi" }, { "english": "hotelier", "dagbani": "yilikpɛrilana" }, { "english": "hot", "dagbani": "vili" }, { "english": "hot season", "dagbani": "agaʒiɛli" }, { "english": "huddle for protection", "dagbani": "mili" }, { "english": "hot-tempered person", "dagbani": "suhuyiɣisililana" }, { "english": "hug", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "hot water", "dagbani": "kɔtuulum" }, { "english": "hour", "dagbani": "hawa" }, { "english": "hour (period of time)", "dagbani": "awa" }, { "english": "house", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "house", "dagbani": "shɛbi" }, { "english": "hug, grip", "dagbani": "bɔbi" }, { "english": "hug, squeeze", "dagbani": "kahim" }, { "english": "house", "dagbani": "yili" }, { "english": "huge", "dagbani": "yiŋa" }, { "english": "huge, enormous", "dagbani": "'wubinli" }, { "english": "house-entrance near the main hall", "dagbani": "zompaɣa" }, { "english": "huge", "dagbani": "'gbulli" }, { "english": "huge", "dagbani": "wuruŋpiŋ" }, { "english": "house-entrance near the main hall", "dagbani": "zompaɣa" }, { "english": "huge, lofty", "dagbani": "'gbulli" }, { "english": "huge, lofty", "dagbani": "wuruŋpiŋ" }, { "english": "huge, lofty", "dagbani": "'pini6" }, { "english": "hungry season", "dagbani": "finfali" }, { "english": "huge and soft", "dagbani": "puŋguluŋ" }, { "english": "hunter", "dagbani": "tɔha" }, { "english": "human-", "dagbani": "nivuɣuhuman" }, { "english": "human", "dagbani": "mɔgɔra" }, { "english": "human", "dagbani": "adaam" }, { "english": "hunter (with a gun)", "dagbani": "kambɔntɔha" }, { "english": "hunters' dance", "dagbani": "tɔhiwaa" }, { "english": "human- (in fixed compounds)", "dagbani": "nin-" }, { "english": "hunters dog", "dagbani": "baatɔha" }, { "english": "human being", "dagbani": "ninsala" }, { "english": "hunting", "dagbani": "tɔhigu" }, { "english": "human being", "dagbani": "sala" }, { "english": "hunting ? travelling?", "dagbani": "wamwam" }, { "english": "human being, 'child of Adam'", "dagbani": "igunaadam" }, { "english": "hunting", "dagbani": "sala" }, { "english": "travelling", "dagbani": "wamwam" }, { "english": "human being, 'child of Adam'", "dagbani": "igunaadam" }, { "english": "hunting-dog", "dagbani": "yɔbaa" }, { "english": "human beings", "dagbani": "daadam" }, { "english": "hunting dog", "dagbani": "batɔha" }, { "english": "humanity", "dagbani": "ninsala" }, { "english": "hunting-party", "dagbani": "piɛli" }, { "english": "hurricane/bush-lamp, lantern", "dagbani": "kania" }, { "english": "humanity, humanitarian", "dagbani": "nimmaŋtali" }, { "english": "hurriedly, quickly", "dagbani": "tautau" }, { "english": "humanity, humanness", "dagbani": "ninsalitali" }, { "english": "hurry, unpreparedness, rush", "dagbani": "zuɣusaa" }, { "english": "human nature", "dagbani": "daadamtali" }, { "english": "hurt sb.", "dagbani": "muɣisi" }, { "english": "humans", "dagbani": "salinima" }, { "english": "husband", "dagbani": "doo" }, { "english": "humble person", "dagbani": "maŋsiɣisibulana" }, { "english": "hurt sb.", "dagbani": "muɣisi" }, { "english": "humans", "dagbani": "salinima" }, { "english": "husband", "dagbani": "doo" }, { "english": "humble person", "dagbani": "maŋsiɣisibulana" }, { "english": "humble person", "dagbani": "shira" }, { "english": "humble person", "dagbani": "siɣisimaŋlana" }, { "english": "humility", "dagbani": "maŋsiɣisibu" }, { "english": "humility", "dagbani": "maŋsiɣisibutali" }, { "english": "humility", "dagbani": "siɣisibutali" }, { "english": "humility", "dagbani": "siɣisimaŋtali" }, { "english": "humility", "dagbani": "suhuballi" }, { "english": "humility", "dagbani": "tarintali" }, { "english": "hump (on a cow or a camel)", "dagbani": "toozo" }, { "english": "hump (on person)", "dagbani": "gurigu" }, { "english": "hunchback", "dagbani": "gɔbili" }, { "english": "hunchback", "dagbani": "yidana" }, { "english": "husband, deceased", "dagbani": "dabɔɣulana" }, { "english": "husband, status and behavior of ~", "dagbani": "yidansili" }, { "english": "husband, woman's first ~", "dagbani": "yidantaa" }, { "english": "husbands, married men", "dagbani": "paɣanima" }, { "english": "husks of grain", "dagbani": "wurigu" }, { "english": "husks of millet", "dagbani": "zawurugu" }, { "english": "hypocrisy", "dagbani": "bilikɔɣinsi" }, { "english": "hypocrisy", "dagbani": "bilikɔɣintali" }, { "english": "hypocrisy", "dagbani": "gurugulana" }, { "english": "hunchback (abuse term)", "dagbani": "gɔɣiluŋ" }, { "english": "hunchback's hump", "dagbani": "gurigu" }, { "english": "hypocrisy", "dagbani": "bilikɔnsi" }, { "english": "hypocrite", "dagbani": "bilikɔɣindana" }, { "english": "hypocrite", "dagbani": "bilikɔɣino" }, { "english": "hunched", "dagbani": "gɔɣu" }, { "english": "hundred", "dagbani": "kɔbiga" }, { "english": "exclamation for hundred", "dagbani": "anshituu" }, { "english": "hundred", "dagbani": "tiŋ^ŋmara" }, { "english": "hundred/s", "dagbani": "kɔb-" }, { "english": "hypocrite, turncoat, person who secretly gives support to two opposing parties", "dagbani": "alifuzaa" }, { "english": "hundred 'pounds' = old ¢200", "dagbani": "kɔbiga" }, { "english": "hunger", "dagbani": "kum" }, { "english": "hunger", "dagbani": "naŋgbantɔɣu" }, { "english": "hunger season", "dagbani": "fifali" }, { "english": "hunger", "dagbani": "alifuzaa" }, { "english": "hunger season", "dagbani": "naŋgbantɔɣu" }, { "english": "hyæna", "dagbani": "asare" }, { "english": "impatient, hasty, rash", "dagbani": "bukalibila" }, { "english": "hyæna cub", "dagbani": "kunduŋbila" }, { "english": "hæmorrhage", "dagbani": "farigu" }, { "english": "hæmorrhoids", "dagbani": "kpante" }, { "english": "I", "dagbani": "mani" }, { "english": "illness", "dagbani": "barigu" }, { "english": "idea", "dagbani": "tɛhigu" }, { "english": "illness, particularly fever", "dagbani": "biisim" }, { "english": "idiot", "dagbani": "jɛrigu" }, { "english": "idea", "dagbani": "dɔro" }, { "english": "illness, particularly fever", "dagbani": "tɛhigu" }, { "english": "idiot", "dagbani": "biisim" }, { "english": "ill omen", "dagbani": "jɛrigu" }, { "english": "idleness", "dagbani": "mbusim" }, { "english": "ill-omened person", "dagbani": "gbinnyaɣili" }, { "english": "ill-temper, wickedness", "dagbani": "suhuyoli" }, { "english": "idler", "dagbani": "booribila" }, { "english": "ill treatment", "dagbani": "fitiina" }, { "english": "idly", "dagbani": "yiriŋ" }, { "english": "illuminate", "dagbani": "ne" }, { "english": "idol", "dagbani": "binnani" }, { "english": "illustrative", "dagbani": "kahigirili" }, { "english": "idolatry", "dagbani": "buɣijɛmbo" }, { "english": "if", "dagbani": "yi" }, { "english": "image", "dagbani": "anfooni" }, { "english": "image, statue", "dagbani": "ŋmahinli" }, { "english": "ignorance", "dagbani": "zilinsi" }, { "english": "anfooni", "dagbani": "n. anfooni" }, { "english": "ŋmahinli", "dagbani": "n. ŋmahinli" }, { "english": "yi", "dagbani": "ptc. yi" }, { "english": "ignoramus", "dagbani": "n. bambo" }, { "english": "image, statue", "dagbani": "n. biŋŋmahindili" }, { "english": "ignorance", "dagbani": "zilinsi" }, { "english": "Imam, a Muslim cleric", "dagbani": "n. Limam" }, { "english": "ʒilinsi", "dagbani": "n. ʒilinsi" }, { "english": "ignorant, to be", "dagbani": "v. ʒi" }, { "english": "ignore", "dagbani": "v. biri" }, { "english": "ignore, overlook", "dagbani": "v. yaɣi" }, { "english": "kpabi", "dagbani": "II.C.5 v. kpabi" }, { "english": "ill", "dagbani": "biɛra" }, { "english": "ill (of fowls), to be", "dagbani": "v. tiri" }, { "english": "imitate", "dagbani": "v. tɔɣisi" }, { "english": "imitate", "dagbani": "v. tɔɣi" }, { "english": "imitation, thing not genuine", "dagbani": "n. dabɔdabo" }, { "english": "immature", "dagbani": "adj. 'kahili" }, { "english": "immediately", "dagbani": "adv. dii" }, { "english": "immediately", "dagbani": "adv. pumpɔŋɔ" }, { "english": "immediately", "dagbani": "adv. yomyom" }, { "english": "ill, to be", "dagbani": "v. biɛ" }, { "english": "immediately, at once", "dagbani": "adv. wantam" }, { "english": "ill, to be mildly", "dagbani": "v. gbaɣiri" }, { "english": "ill, to be", "dagbani": "biɛ" }, { "english": "immediately, at once", "dagbani": "wantam" }, { "english": "ill, to be mildly", "dagbani": "gbaɣiri" }, { "english": "immerse, cause something to sink", "dagbani": "shim" }, { "english": "ill, to be slightly", "dagbani": "gbo" }, { "english": "immorality", "dagbani": "yolimyolim" }, { "english": "illegitimate child", "dagbani": "bahiri" }, { "english": "immunisation of cattle", "dagbani": "naabɔɣu" }, { "english": "impasse, stalemate", "dagbani": "mili" }, { "english": "illiteracy", "dagbani": "zuɣusabilitali" }, { "english": "impatience", "dagbani": "suli" }, { "english": "illiterate", "dagbani": "zuɣusabilli" }, { "english": "impatient, hasty, rash", "dagbani": "jiɣijiɣi" }, { "english": "impatient, hasty, rash", "dagbani": "jiɣijiɣi" }, { "english": "impatient, irritable person", "dagbani": "kpaakparalana" }, { "english": "indeterminate", "dagbani": "kpaŋsi" }, { "english": "improvement after sickness", "dagbani": "chaa" }, { "english": "impede", "dagbani": "garim" }, { "english": "improvised, temporary", "dagbani": "kpurikpuri" }, { "english": "implicate", "dagbani": "dabi" }, { "english": "impudence", "dagbani": "karimbaani" }, { "english": "implication", "dagbani": "dabili" }, { "english": "in, into", "dagbani": "ni" }, { "english": "implore", "dagbani": "kpam" }, { "english": "inadequate amount", "dagbani": "alebo" }, { "english": "inaugurate", "dagbani": [ "leei", "zali", "yooi" ] }, { "english": "importance", "dagbani": "talahi" }, { "english": "important", "dagbani": "karili" }, { "english": "inaugurate, found", "dagbani": "zali" }, { "english": "important", "dagbani": "'karili" }, { "english": "inaugurate, initiate", "dagbani": "yooi" }, { "english": "important", "dagbani": "'kpani" }, { "english": "important part", "dagbani": "ninvuɣ'" }, { "english": "important", "dagbani": "zuɣu" }, { "english": "important", "dagbani": "'tibisili" }, { "english": "important", "dagbani": "yɛlikpani" }, { "english": "important (to become)", "dagbani": "tibigi" }, { "english": "important, most ~", "dagbani": "'zuɣu" }, { "english": "important, to be", "dagbani": "tibisa" }, { "english": "important people", "dagbani": "yuyanima" }, { "english": "important part", "dagbani": "sabili" }, { "english": "important person", "dagbani": "karinjɛni" }, { "english": "important person", "dagbani": "yulilana" }, { "english": "important person, 'big' person", "dagbani": "biɛrisini" }, { "english": "incarcerate", "dagbani": "kpɛhi" }, { "english": "incinerator, rubbish/'garbage' [Am.] dump", "dagbani": "bɔla" }, { "english": "incinerator, rubbish/'garbage' [Am.] dump", "dagbani": "bɔla" }, { "english": "incisions (medical)", "dagbani": "chihi" }, { "english": "incisor", "dagbani": null }, { "english": "incinerator, rubbish/'garbage' [Am.] dump", "dagbani": "bɔla" }, { "english": "incinerator, rubbish/'garbage' [Am.] dump", "dagbani": "bɔla" }, { "english": "incisions (medical)", "dagbani": "chihi" }, { "english": "inclined, to be", "dagbani": "puli" }, { "english": "include", "dagbani": "tabili" }, { "english": "income", "dagbani": "nyamma" }, { "english": "inconsistent", "dagbani": "tɛhaayilana" }, { "english": "inconvenience", "dagbani": "takahi" }, { "english": "increase", "dagbani": "kirisi" }, { "english": "increase", "dagbani": "nabili" }, { "english": "important task", "dagbani": "sangali" }, { "english": "importunate, to be", "dagbani": "vuɣili" }, { "english": "importunity", "dagbani": "fini" }, { "english": "importunity", "dagbani": "finyia" }, { "english": "imposing, majestic", "dagbani": "zuɣa" }, { "english": "impotent", "dagbani": "yɔkpiŋlana" }, { "english": "impotent penis", "dagbani": "yokuŋ" }, { "english": "impoverish", "dagbani": "gbumisi" }, { "english": "impoverished, to be/make sb. poor", "dagbani": "gbimisi" }, { "english": "imprison", "dagbani": "kpɛhi" }, { "english": "impoverish", "dagbani": "gbumisi" }, { "english": "impoverished, to be/make sb. poor", "dagbani": "gbimisi" }, { "english": "imprison", "dagbani": "kpɛhi" }, { "english": "improperly", "dagbani": "chɔɣimata" }, { "english": "improve after sickness", "dagbani": "chaai" }, { "english": "improved", "dagbani": "pii" }, { "english": "improve in character", "dagbani": "baligi" }, { "english": "improve in health", "dagbani": "kahigi" }, { "english": "improve in health", "dagbani": "tihigi" }, { "english": "improvement", "dagbani": "soochi" }, { "english": "improvement", "dagbani": "nyindaa" }, { "english": "improvement", "dagbani": "pirisi" }, { "english": "increase (in weight, grace)", "dagbani": "polim" }, { "english": "increase in grace", "dagbani": "polim" }, { "english": "increase in number quantity", "dagbani": "pahi" }, { "english": "increase in weight, quantity", "dagbani": "nabi" }, { "english": "incur", "dagbani": "kpa" }, { "english": "indecision, hesitation", "dagbani": "nimpipilisi" }, { "english": "increase in weight, quantity", "dagbani": "nabi" }, { "english": "incur", "dagbani": "kpa" }, { "english": "indecision, hesitation", "dagbani": "nimpipilisi" }, { "english": "indecisive", "dagbani": "pipililana" }, { "english": "indeed!", "dagbani": "achiika" }, { "english": "independence", "dagbani": "maŋsulinsi" }, { "english": "indifference", "dagbani": "galimi" }, { "english": "injustice", "dagbani": "anyinsi" }, { "english": "indigo", "dagbani": "suuri" }, { "english": "indifferent, insolence", "dagbani": "bibiɛlim" }, { "english": "independent", "dagbani": "sumaŋa" }, { "english": "independently, act/experience all by oneself", "dagbani": "toli" }, { "english": "independently, alone", "dagbani": "gamazuɣu" }, { "english": "indeterminate", "dagbani": "yaɣi" }, { "english": "injured", "dagbani": "yili" }, { "english": "injection, give an ~", "dagbani": "kuhi" }, { "english": "indigestible, hard to stir", "dagbani": "jiŋ" }, { "english": "injustice", "dagbani": "anyinsi" }, { "english": "indigo", "dagbani": "suuri" }, { "english": "indigo", "dagbani": "bibiɛlim" }, { "english": "indigo", "dagbani": "shim" }, { "english": "indigo", "dagbani": "yɛlimaŋgɔbili" }, { "english": "indigo dye", "dagbani": "nuɣiso" }, { "english": "injustice, cheating", "dagbani": "boliyoli" }, { "english": "indisputable", "dagbani": "bazinta" }, { "english": "injustice, whim, volition", "dagbani": "suhuyurilim" }, { "english": "individualism, disagreement, disobedience", "dagbani": "n/a" }, { "english": "ink", "dagbani": "tadabo" }, { "english": "in-law", "dagbani": "dachia" }, { "english": "in-law", "dagbani": "kikaɣili" }, { "english": "in excess, to be ~", "dagbani": "gam" }, { "english": "infant", "dagbani": "bilɛɣu" }, { "english": "in-law relationships", "dagbani": "diɛndi" }, { "english": "in-law's funeral", "dagbani": "diɛnkuli" }, { "english": "infantry", "dagbani": "tinchanda" }, { "english": "inlawship", "dagbani": "dachihili" }, { "english": "infectious, contagious, catching", "dagbani": "loorili" }, { "english": "infantry", "dagbani": "tinchanda" }, { "english": "inlawship", "dagbani": "dachihili" }, { "english": "infectious, contagious, catching", "dagbani": "loorili" }, { "english": "innards of slaughtered animal", "dagbani": "bimpuli" }, { "english": "infectious skin irritation", "dagbani": "daɣiri" }, { "english": "inner-tube", "dagbani": "tipu" }, { "english": "infertile land, acidic land", "dagbani": "chichaɣili" }, { "english": "innertube", "dagbani": "tupu" }, { "english": "infertile man", "dagbani": "laŋgɔbili" }, { "english": "innocence (at law)", "dagbani": "yɛlimaŋli" }, { "english": "infinitesimal amount", "dagbani": "biɛlifu" }, { "english": "innocence, simplicity, naïveté", "dagbani": "taruŋ" }, { "english": "inflated, blown up, bushy (beard)", "dagbani": "gbuu" }, { "english": "inoculate", "dagbani": "chibi" }, { "english": "inform", "dagbani": "da" }, { "english": "inform", "dagbani": "garigi" }, { "english": "inform", "dagbani": "nyihi" }, { "english": "information", "dagbani": "lahibali" }, { "english": "inoculate", "dagbani": "chibi" }, { "english": "inform", "dagbani": "da" }, { "english": "inform", "dagbani": "garigi" }, { "english": "inform", "dagbani": "nyihi" }, { "english": "information", "dagbani": "lahibali" }, { "english": "inoculation", "dagbani": "chihiro-chihiro" }, { "english": "in order to", "dagbani": "ni" }, { "english": "in order to", "dagbani": "ti" }, { "english": "information, informal", "dagbani": "tibiwubiga" }, { "english": "informer", "dagbani": "munaafichi" }, { "english": "insanity", "dagbani": "yin^yatali" }, { "english": "informer, secret", "dagbani": "laliga" }, { "english": "insect", "dagbani": "binneembila" }, { "english": "insect", "dagbani": "binneeŋa" }, { "english": "in front of", "dagbani": "tooni" }, { "english": "infuriated", "dagbani": "taai" }, { "english": "insect, living thing", "dagbani": "binnɛɔŋ" }, { "english": "infuse (tea &c.)", "dagbani": "ti" }, { "english": "ingenuity, craftiness", "dagbani": "yɛmbimbiɛɣu" }, { "english": "insect [sp.]", "dagbani": "buduli" }, { "english": "insect [sp.]", "dagbani": "naaninye" }, { "english": "ingratitude", "dagbani": "gutulunsi" }, { "english": "ingenuity, craftiness", "dagbani": "yɛmbimbiɛɣu" }, { "english": "insect", "dagbani": "buduli" }, { "english": "ingratitude", "dagbani": "gutulunsi" }, { "english": "ingratitude", "dagbani": "tabilɔɣu" }, { "english": "ingredient of soup", "dagbani": "ʒiɛgbani" }, { "english": "ingredients, requisites, valuables", "dagbani": "bimbɔrigu" }, { "english": "inhabit", "dagbani": "ʒini" }, { "english": "inhabit", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "inhabitable", "dagbani": "'ʒiina" }, { "english": "inhale (medicinal vapour)", "dagbani": "nyɛli" }, { "english": "inheritance", "dagbani": "fali" }, { "english": "inject", "dagbani": "chibi" }, { "english": "injection", "dagbani": "shɛriga" }, { "english": "insecure repair or restoration of sth. broken", "dagbani": "dabili" }, { "english": "inside", "dagbani": "puuni" }, { "english": "inside-out (to turn clothes ~)", "dagbani": "lɛbi" }, { "english": "inside", "dagbani": "dabili" }, { "english": "inside-out (to turn clothes ~)", "dagbani": "puuni" }, { "english": "inside out, turn sth. ~", "dagbani": "lɛbi" }, { "english": "insolence", "dagbani": "kapirichi" }, { "english": "insolence", "dagbani": "niŋkpeensi" }, { "english": "insolent person", "dagbani": "kapirichilana" }, { "english": "invisibility charm, vanishing medicine", "dagbani": "zaɣa" }, { "english": "insoluble problem", "dagbani": "gbani" }, { "english": "insoluble problem", "dagbani": "gbani6" }, { "english": "interfere", "dagbani": "garigi" }, { "english": "interfere with, delay sb.", "dagbani": "tilim" }, { "english": "insomnia", "dagbani": "gɔgaliga" }, { "english": "interjections", "dagbani": "ʒinahigu" }, { "english": "insouciant person", "dagbani": "baadaaikaro" }, { "english": "intermediary, go-between", "dagbani": "chamlana" }, { "english": "in space", "dagbani": "paloni" }, { "english": "insouciant person", "dagbani": "baadaaikaro" }, { "english": "intermediary, go-between", "dagbani": "chamlana" }, { "english": "in space", "dagbani": "paloni" }, { "english": "intermediary in marriage", "dagbani": "chɛmlana" }, { "english": "inspect, look at", "dagbani": "kaai" }, { "english": "interminably, lengthily", "dagbani": "pii" }, { "english": "install a chief", "dagbani": "leei" }, { "english": "interpret, copy something., translate", "dagbani": "lɛbigi" }, { "english": "instep, ankle", "dagbani": "napɔnchee" }, { "english": "interpreter", "dagbani": "agufo" }, { "english": "instep of the foot", "dagbani": "chee5" }, { "english": "interrupt", "dagbani": "chirisi" }, { "english": "instigate, prompt", "dagbani": "kparisi" }, { "english": "interrupt, disturb, bother", "dagbani": "chirim" }, { "english": "instructor (in moral matters)", "dagbani": "sowuhira" }, { "english": "interrupt, in anger", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "instructor (in moral matters)", "dagbani": "sowuhira" }, { "english": "interrupt, in anger", "dagbani": "ŋahi" }, { "english": "instrument, stringed musical ~", "dagbani": "jinjɛluŋ" }, { "english": "interruption, intrusion", "dagbani": "kpɛriga" }, { "english": "insufficient, be ~", "dagbani": "pooi" }, { "english": "intersection", "dagbani": "sɔchira" }, { "english": "insult", "dagbani": "turi" }, { "english": "interval, space", "dagbani": "larigim" }, { "english": "intervene", "dagbani": "garigi" }, { "english": "interwoven", "dagbani": "bɔribɔri" }, { "english": "intelligence", "dagbani": "fahim" }, { "english": "intestine", "dagbani": "binpuli" }, { "english": "intelligence", "dagbani": "fɔhim" }, { "english": "intelligence", "dagbani": "neesim" }, { "english": "intelligence officer, scout", "dagbani": "tɔbipuɣisira" }, { "english": "intelligent, to be", "dagbani": "tula" }, { "english": "intend to", "dagbani": "ye" }, { "english": "intention", "dagbani": "daani" }, { "english": "intention", "dagbani": "nia" }, { "english": "intelligent, to be", "dagbani": "tula" }, { "english": "intend to", "dagbani": "ye" }, { "english": "intention", "dagbani": "daani" }, { "english": "intention", "dagbani": "nia" }, { "english": "intention, thought", "dagbani": "anifu" }, { "english": "intentionally", "dagbani": "digaŋgan" }, { "english": "inter", "dagbani": "sɔɣi" }, { "english": "intercession on behalf of another", "dagbani": "sandaani" }, { "english": "intercessor", "dagbani": "sandaantimda" }, { "english": "intercourse", "dagbani": "nyɛbili" }, { "english": "intercourse (for money)", "dagbani": "laɣi" }, { "english": "intercourse (sexual)", "dagbani": "bo" }, { "english": "intercourse, have ~", "dagbani": "laɣim" }, { "english": "intercourse, to have ~", "dagbani": "goli" }, { "english": "interest", "dagbani": "baɣa" }, { "english": "interest", "dagbani": "kpaɣu" }, { "english": "interest", "dagbani": "nyɔɣu" }, { "english": "intestine (of animal)", "dagbani": "binnyɔri" }, { "english": "in three days time", "dagbani": "dantali" }, { "english": "into", "dagbani": "ni" }, { "english": "intestine (of animal)", "dagbani": "nyɔɣu" }, { "english": "in three days time", "dagbani": "dantali" }, { "english": "into", "dagbani": "ni" }, { "english": "intoxicated, drunk, to be", "dagbani": "buɣi" }, { "english": "intoxicated, to be", "dagbani": "kuli" }, { "english": "intruder", "dagbani": "saŋgarili" }, { "english": "intrusion, interruption", "dagbani": "kpɛriga" }, { "english": "intuition", "dagbani": "yɛmgoliga" }, { "english": "in vain", "dagbani": "yoli" }, { "english": "in vain, uselessly", "dagbani": "tee" }, { "english": "invalid", "dagbani": "bara" }, { "english": "invariable", "dagbani": "diti" }, { "english": "invent", "dagbani": "nam" }, { "english": "investigate", "dagbani": "vihi" }, { "english": "investigate (e.g. by feeling)", "dagbani": "bɔhim" }, { "english": "investigation", "dagbani": "vihigu" }, { "english": "invisibility charm, vanishing medicine", "dagbani": "liliga" }, { "english": "investigation", "dagbani": "vihigu" }, { "english": "invisibility charm, vanishing medicine", "dagbani": "liliga" }, { "english": "irritate, itch", "dagbani": "ŋubiti" }, { "english": "places", "dagbani": "yɔɣu" }, { "english": "Islam, the Muslim faith", "dagbani": "Musulunsi" }, { "english": "Islamic, Muslim leader", "dagbani": "sheefu" }, { "english": "involved, to be", "dagbani": "yi" }, { "english": "invite", "dagbani": "zuhi" }, { "english": "mami", "dagbani": "iris (of eye)" }, { "english": "it", "dagbani": "di" }, { "english": "iron", "dagbani": "kurigu" }, { "english": "it, them", "dagbani": "li" }, { "english": "iron", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "it causes lumps and irritation of the skin", "dagbani": "IM" }, { "english": "iron (to ~ clothes)", "dagbani": "pirasi" }, { "english": "iron", "dagbani": "nyaribindi" }, { "english": "iron, press clothes", "dagbani": "nɛm" }, { "english": "irons", "dagbani": "kurugu" }, { "english": "itch", "dagbani": "kuriti" }, { "english": "itch", "dagbani": "ŋamli" }, { "english": "itch", "dagbani": "zaɣisi" }, { "english": "iron sheet", "dagbani": "tahili" }, { "english": "itch (disease)", "dagbani": "saŋkpani" }, { "english": "irresponsibility", "dagbani": "yibilisi" }, { "english": "itching disease", "dagbani": "wurigu" }, { "english": "irresponsible person, demon-possessed person", "dagbani": "yibilisilana" }, { "english": "itching-powder", "dagbani": "lam" }, { "english": "itching powder", "dagbani": "wurigu" }, { "english": "irreversible step", "dagbani": "sangbaanaakparibu" }, { "english": "itching powder", "dagbani": "wurigu" }, { "english": "irreversible step", "dagbani": "sangbaanaakparibu" }, { "english": "itinerant trader", "dagbani": "dazɔha" }, { "english": "irrigate (agric. sense)", "dagbani": "mihi" }, { "english": "irrigate (medical)", "dagbani": "dɔhi" }, { "english": "itinerant trading", "dagbani": "dazɔhigu" }, { "english": "irritable, impatient person", "dagbani": "kpaakparalana" }, { "english": "itself", "dagbani": "dimaŋa" }, { "english": "irritant, sharp", "dagbani": "taai" }, { "english": "ivory", "dagbani": "wɔbi^nyini" }, { "english": "jabber", "dagbani": "nyaɣim" }, { "english": "jawbone", "dagbani": "yeenbaŋa" }, { "english": "jawbone", "dagbani": "yeenkɔbili" }, { "english": "jacinth, a type of jewel", "dagbani": "jɛsint" }, { "english": "jacinth, a type of jewel", "dagbani": "jeesint" }, { "english": "jack (for lifting)", "dagbani": "jaaki" }, { "english": "jawbone (dry)", "dagbani": "yee" }, { "english": "jack (for lifting)", "dagbani": "jaaki" }, { "english": "jawbone (dry)", "dagbani": "yee" }, { "english": "jealous woman", "dagbani": "paɣinyulilana" }, { "english": "jealous woman", "dagbani": "yɔbaa" }, { "english": "jealousy", "dagbani": "nyuli" }, { "english": "jealousy", "dagbani": "zɔbaa" }, { "english": "jellabiya, man's long robe", "dagbani": "zalaabia" }, { "english": "jellabiya, man's long robe", "dagbani": "jɛriyali" }, { "english": "jalousie mat", "dagbani": "kpahiga" }, { "english": "jeopardy", "dagbani": "sababu" }, { "english": "Japanese person", "dagbani": "Jɛpaa" }, { "english": "jar, 'jug' [Am.], waterpot", "dagbani": "kɔyuli" }, { "english": "jasper, a type of jewel", "dagbani": "jasipa" }, { "english": "jasper, a type of jewel", "dagbani": "asafilana" }, { "english": "jasper, a type of jewel", "dagbani": "buɣubee" }, { "english": "Jesus Christ", "dagbani": "Yisa Masia" }, { "english": "jet (-black)", "dagbani": "timtim" }, { "english": "jet black", "dagbani": "libilibi" }, { "english": "jaw", "dagbani": "jira" }, { "english": "jaw", "dagbani": "jirili" }, { "english": "javelin", "dagbani": "kpani" }, { "english": "jet (black)", "dagbani": "timtim" }, { "english": "jaw", "dagbani": "jira" }, { "english": "jet black", "dagbani": "libilibi" }, { "english": "jirili", "dagbani": "n. jirili" }, { "english": "Jewish person", "dagbani": "Yahuda" }, { "english": "jingle, to trip along neatly", "dagbani": "sarisi" }, { "english": "jinn", "dagbani": "kpukpariga" }, { "english": "justice, equity", "dagbani": "kpukpariga" }, { "english": "job", "dagbani": "tumli" }, { "english": "job of work", "dagbani": "tuuni" }, { "english": "join", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "Jordan", "dagbani": "Jɔɔdɛn" }, { "english": "jostle", "dagbani": "kpaɣi" }, { "english": "journalist", "dagbani": "lahabalitira" }, { "english": "joy", "dagbani": "suhupiɛlim" }, { "english": "suhupiɛlli", "dagbani": "n. suhupiɛlli" }, { "english": "join end-to-end", "dagbani": "tɔŋ" }, { "english": "jubilation, liveliness, friskiness", "dagbani": "jɔŋ" }, { "english": "join end to end", "dagbani": "tuɣili" }, { "english": "jubilation, liveliness, friskiness", "dagbani": "jɔŋ" }, { "english": "join end to end", "dagbani": "tuɣili" }, { "english": "judge", "dagbani": "alikali" }, { "english": "joint", "dagbani": "kabaabo" }, { "english": "joint", "dagbani": "tuɣili" }, { "english": "joint", "dagbani": "sariakarita" }, { "english": "joint (of body)", "dagbani": "kɔbituɣili" }, { "english": "joint (of meat)", "dagbani": "nimpuɣili" }, { "english": "join together (of rope, wood, etc.)", "dagbani": "tuɣi" }, { "english": "judgement", "dagbani": "saria" }, { "english": "judgement", "dagbani": "sariadibo" }, { "english": "join together to do sth.", "dagbani": "gubi" }, { "english": "joints", "dagbani": "tuɣa" }, { "english": "judgement, the act/process of judging a case", "dagbani": "sariya" }, { "english": "joints, seams", "dagbani": "kpatuɣa" }, { "english": "joint", "dagbani": "sariakaribo" }, { "english": "join two pieces of rope", "dagbani": "gbini" }, { "english": "judgement day", "dagbani": "zaadali" }, { "english": "join with", "dagbani": "bali" }, { "english": "join two pieces of rope", "dagbani": "gbini" }, { "english": "judgement day", "dagbani": "zaadali" }, { "english": "join with", "dagbani": "bali5" }, { "english": "Judgement Day", "dagbani": "achiama" }, { "english": "joke", "dagbani": "diɛma" }, { "english": "joke, to", "dagbani": "diɛm" }, { "english": "joke, to ~", "dagbani": "kpɛli" }, { "english": "joke, trifle (a ~)", "dagbani": "faluvaɣili" }, { "english": "joker", "dagbani": "alisahilana" }, { "english": "joker", "dagbani": "aliwuriti" }, { "english": "joker", "dagbani": "asafilana" }, { "english": "joker", "dagbani": "asafilana" }, { "english": "joker", "dagbani": "asahilana" }, { "english": "joker, funnyman", "dagbani": "asafi" }, { "english": "joking", "dagbani": "asafi" }, { "english": "joking-partner, \"person who has a joking relationship with another\"", "dagbani": "laliga" }, { "english": "judgement day", "dagbani": "alichiyama" }, { "english": "judgement place", "dagbani": "chiyaama" }, { "english": "juice, liquid, water", "dagbani": "kom" }, { "english": "judgement day", "dagbani": "alichiyama" }, { "english": "judgement place", "dagbani": "chiyaama" }, { "english": "juice, liquid, water", "dagbani": "kom" }, { "english": "jumble, confusion", "dagbani": "garagara" }, { "english": "jumbled", "dagbani": "chɔribɔi" }, { "english": "jump", "dagbani": "yiɣi" }, { "english": "jump down, to leap", "dagbani": "chaɣisi" }, { "english": "jump from sth.", "dagbani": "chiɣisi" }, { "english": "jump up and down", "dagbani": "jɛm" }, { "english": "junior person", "dagbani": "bia" }, { "english": "juniper", "dagbani": "junipa" }, { "english": "just", "dagbani": "kuli" }, { "english": "just", "dagbani": "kulla" }, { "english": "joking-relationship", "dagbani": "dachɛhili" }, { "english": "joking relationship", "dagbani": "dachihili" }, { "english": "joking-relationship", "dagbani": "diɛm" }, { "english": "jolof rice", "dagbani": "dafaduka" }, { "english": "joking relationship", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "just, only", "dagbani": "kul" }, { "english": "justice", "dagbani": "yɛlimaŋli" }, { "english": "justice, equity", "dagbani": "adaalisi" }, { "english": "just, only", "dagbani": "kul" }, { "english": "justice", "dagbani": "yɛlimaŋli" }, { "english": "justice, equity", "dagbani": "adaalisi" }, { "english": "Ka'abah", "dagbani": "Kaaba" }, { "english": "kick (backwards like a horse)", "dagbani": "tabi" }, { "english": "KaMara, residents of Larabanga", "dagbani": "Laabaŋa" }, { "english": "kick (esp. backwards, like horse)", "dagbani": "tabigi" }, { "english": "Kantoonsi (ethnic group)", "dagbani": "Kantooŋa" }, { "english": "kid, young female goat", "dagbani": "busaa" }, { "english": "kapok, cotton", "dagbani": "gumdi" }, { "english": "kid, young goat", "dagbani": "bubila" }, { "english": "kapok, kapok floss", "dagbani": "guŋgundi" }, { "english": "kidney", "dagbani": "yaannini" }, { "english": "kapok-leaf soup", "dagbani": "guŋkaa" }, { "english": "kapok leaves", "dagbani": "gumpa^nyaaŋa" }, { "english": "kill", "dagbani": "bɔrigi" }, { "english": "kidney", "dagbani": "yaannini" }, { "english": "kapok-leaf soup", "dagbani": "guŋkaa" }, { "english": "kapok leaves", "dagbani": "gumpa^nyaaŋa" }, { "english": "kapok leaves", "dagbani": "yaamni" }, { "english": "kill", "dagbani": "bɔrigi" }, { "english": "kill", "dagbani": "ku" }, { "english": "kapok-leaves, soup made from kapok leaves", "dagbani": "kuriba" }, { "english": "killers", "dagbani": "guŋgumli" }, { "english": "kapok pod", "dagbani": "kura" }, { "english": "killing", "dagbani": "gumbɔɣu" }, { "english": "kapok seeds", "dagbani": "kilogiram" }, { "english": "kilo", "dagbani": "guŋa" }, { "english": "kilo(gramme)", "dagbani": "kilo" }, { "english": "kapok leaves", "dagbani": "guŋpa^nyaaŋa" }, { "english": "kebab", "dagbani": "kantɔŋ" }, { "english": "kilometre", "dagbani": "kilomita" }, { "english": "kilo", "dagbani": "chinchaŋga" }, { "english": "kin", "dagbani": "dɔɣira" }, { "english": "kind", "dagbani": "balli" }, { "english": "kebab skewer", "dagbani": "chinchandibiga" }, { "english": "kebab-spices", "dagbani": "yaazi" }, { "english": "kebab", "dagbani": "laasabu" }, { "english": "keen of hearing, to be", "dagbani": "bala" }, { "english": "kebabs", "dagbani": "nani" }, { "english": "keep", "dagbani": "tabo" }, { "english": "keep", "dagbani": "gbubi" }, { "english": "kebab-spices", "dagbani": "yaazi" }, { "english": "keen of hearing, to be", "dagbani": "bala" }, { "english": "kerosene", "dagbani": "karanʒini" }, { "english": "key", "dagbani": "jiŋlaa" }, { "english": "kindle", "dagbani": "saafi" }, { "english": "key point, essential meaning", "dagbani": "kpaa" }, { "english": "kind", "dagbani": "kaachii" }, { "english": "kindliness", "dagbani": "nirilimtali" }, { "english": "kindness", "dagbani": "aliheeri" }, { "english": "kind person", "dagbani": "nirilimlana" }, { "english": "kindred", "dagbani": "mabia" }, { "english": "king", "dagbani": "gbiliŋgbi" }, { "english": "king", "dagbani": "naa" }, { "english": "kingdoms", "dagbani": "nama" }, { "english": "kinsman/woman", "dagbani": "dɔɣim" }, { "english": "kitchen", "dagbani": "daaŋa" }, { "english": "kitchen", "dagbani": "duduhugu" }, { "english": "kitchen", "dagbani": "maŋkubia" }, { "english": "kitchen", "dagbani": "saafɛbia" }, { "english": "kind, species", "dagbani": "balibu" }, { "english": "kite (bird)", "dagbani": "wubiga" }, { "english": "kitten", "dagbani": "jɛŋkumbila" }, { "english": "knead", "dagbani": "kahi" }, { "english": "knead", "dagbani": "ŋɔri" }, { "english": "kneading-trough", "dagbani": "Kuga Naa, elder of the Yaan-Naa" }, { "english": "kitten", "dagbani": "jɛŋkumbila" }, { "english": "knead", "dagbani": "kahi" }, { "english": "knead", "dagbani": "ŋɔri" }, { "english": "kneading-trough", "dagbani": "ʒiŋŋɔritiŋmani" }, { "english": "knowing (not ~)", "dagbani": "ʒi" }, { "english": "knowledgeable, to be", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "knowledgeable person", "dagbani": "baŋtooŋa" }, { "english": "knowledge", "dagbani": "baŋsim" }, { "english": "kneecap", "dagbani": "dumbia" }, { "english": "kneel", "dagbani": "milinsi" }, { "english": "kneel", "dagbani": "yɛm" }, { "english": "kneel", "dagbani": "gbani" }, { "english": "knowledgeable, experienced, skilful person", "dagbani": "gɔnaate" }, { "english": "knicker", "dagbani": "jɛnjɛm" }, { "english": "knowledgeable person", "dagbani": "baŋda" }, { "english": "knickers", "dagbani": "piɛto" }, { "english": "known", "dagbani": "'mila" }, { "english": "known", "dagbani": "jɛŋjɛŋŋmahi" }, { "english": "knickers", "dagbani": "piɛto" }, { "english": "knife", "dagbani": "molifu" }, { "english": "knife", "dagbani": "sua" }, { "english": "knife (flint)", "dagbani": "piliŋ" }, { "english": "knife", "dagbani": "chilitɔŋ" }, { "english": "knife (small, curved)", "dagbani": "kɔrigu" }, { "english": "knife", "dagbani": "chilo" }, { "english": "knife", "dagbani": "banchiriga" }, { "english": "kohl-flask", "dagbani": "chilitɔŋ" }, { "english": "knife, small", "dagbani": "subila" }, { "english": "kola nut", "dagbani": "guli" }, { "english": "knife-handle", "dagbani": "sukpali" }, { "english": "kolanut, large", "dagbani": "guzuɣu" }, { "english": "knob", "dagbani": "chɛbili" }, { "english": "kolanut, pulp after chewing", "dagbani": "gutuɣiri" }, { "english": "kolanut, pulp after chewing", "dagbani": "gbini" }, { "english": "kola nuts (small-small or with weevils)", "dagbani": "tabataba" }, { "english": "knock, as at a door", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "kola nuts (small-small or with weevils)", "dagbani": "gbini" }, { "english": "knock, as at a door", "dagbani": "tabataba" }, { "english": "knock, to", "dagbani": "kpahi" }, { "english": "kola nuts, bowl of 100", "dagbani": "guŋmani" }, { "english": "knock/fall to pieces (many things)", "dagbani": "wurisi" }, { "english": "kola nut with sticky juice", "dagbani": "gusalli" }, { "english": "knock on the back (with the fist)", "dagbani": "kunti" }, { "english": "Konkomba", "dagbani": "Kpuŋkpana" }, { "english": "knock on the head", "dagbani": "zukɔɣili" }, { "english": "Kpanalana (title - Maasu)", "dagbani": "Maasu" }, { "english": "knock to pieces", "dagbani": "wurim" }, { "english": "Kpariba - people near the Gonja borders", "dagbani": "Jɛra" }, { "english": "knot", "dagbani": "Kpariba" }, { "english": "kola nuts (small-small or with weevils)", "dagbani": "gbini" }, { "english": "kola nuts (singular form)", "dagbani": "gbuni" }, { "english": "Kpariba - people near the Gonja borders", "dagbani": "Jɛra" }, { "english": "knot", "dagbani": "gbini" }, { "english": "kraal", "dagbani": "gariche" }, { "english": "kraal, corral, 'cattle garage'", "dagbani": "naɣigɔrigu" }, { "english": "Kpini, the Guineafowl Festival", "dagbani": "Kpini Chuɣu" }, { "english": "knotted, to become ~ (including mating dogs)", "dagbani": "naɣilua" }, { "english": "know", "dagbani": "baŋ" }, { "english": "knot, to ~ sth.", "dagbani": "gbini" }, { "english": "Kuga Naa, elder of the Yaan-Naa", "dagbani": "Kuɣa Naa" }, { "english": "labour (in childbirth)", "dagbani": "kahi" }, { "english": "lame person", "dagbani": "wɔbiga" }, { "english": "labour (in childbirth)", "dagbani": "kahi" }, { "english": "lame person", "dagbani": "wɔbiga" }, { "english": "labour, be in ~", "dagbani": "wolisi" }, { "english": "lame person from birth", "dagbani": "gbarigu" }, { "english": "labour, be in ~, travail", "dagbani": "wolim" }, { "english": "lamp", "dagbani": "furila" }, { "english": "labourer", "dagbani": "kpara" }, { "english": "lace", "dagbani": "lɛbira" }, { "english": "lampstand", "dagbani": "firilatamdigu" }, { "english": "lamp [type]", "dagbani": "ataninmiɛɣu" }, { "english": "lamp [type]", "dagbani": "gaasi" }, { "english": "lamp [type]", "dagbani": "tanvɔya" }, { "english": "laces for guŋgɔŋ drum", "dagbani": "gbandaa" }, { "english": "lack", "dagbani": "firila" }, { "english": "land", "dagbani": "tiŋa" }, { "english": "land", "dagbani": "kɔŋsim" }, { "english": "land", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "land", "dagbani": "kɔŋ" }, { "english": "land", "dagbani": "tiŋgbɔŋ" }, { "english": "land, come down (flying things)", "dagbani": "lu" }, { "english": "land, come down (flying things)", "dagbani": "pooi" }, { "english": "land, come down (flying things)", "dagbani": "kɔŋsim" }, { "english": "page", "dagbani": "tiŋgbani" }, { "english": "v. fly", "dagbani": "v. kɔŋ" }, { "english": "land", "dagbani": "tiŋgbɔŋ" }, { "english": "v. land", "dagbani": "v. kɔŋ" }, { "english": "land, come down (flying things)", "dagbani": "n. tiŋgbani" }, { "english": "land, fertile", "dagbani": "gbandaa" }, { "english": "lacking, minus, missing", "dagbani": "ka4" }, { "english": "land-owner, earthpriest", "dagbani": "tindana" }, { "english": "lacking, to be", "dagbani": "kɔŋ" }, { "english": "land which is uncultivated, virgin", "dagbani": "ŋariga" }, { "english": "lack initiative, application in any business", "dagbani": "kɔŋ" }, { "english": "language", "dagbani": "yɛligu" }, { "english": "v. speak", "dagbani": "yilim" }, { "english": "lad", "dagbani": "nachima" }, { "english": "language (specific)", "dagbani": "balli" }, { "english": "n. young lad", "dagbani": "nachimbila" }, { "english": "language of the Frafra/Farefare", "dagbani": "Gurunli" }, { "english": "lad", "dagbani": "naɣichima" }, { "english": "ladder", "dagbani": "darigu" }, { "english": "ladle", "dagbani": "chɛriga" }, { "english": "language of the Frafra/Farefare", "dagbani": "Gurunli" }, { "english": "ladder", "dagbani": "naɣichima" }, { "english": "ladder", "dagbani": "darigu" }, { "english": "ladle", "dagbani": "chɛriga" }, { "english": "ladle (for porridge)", "dagbani": "ŋmangbaa" }, { "english": "lair", "dagbani": "lɛli" }, { "english": "lake", "dagbani": "biɛŋ" }, { "english": "lake", "dagbani": "kɔpurim" }, { "english": "lake", "dagbani": "mɔɣili" }, { "english": "lamb", "dagbani": "yɛtɔɣili" }, { "english": "lamb", "dagbani": "piɛbila" }, { "english": "lamb (male)", "dagbani": "piɛlabila" }, { "english": "lamb (female)", "dagbani": "piɛsabila" }, { "english": "lamb (female)", "dagbani": "piɛsaa" }, { "english": "lambs", "dagbani": "piɛbihi" }, { "english": "lame", "dagbani": "napombara" }, { "english": "lame person", "dagbani": "gbariti" }, { "english": "lamely", "dagbani": "wabili" }, { "english": "lamely", "dagbani": "wɔbiliwɔbili" }, { "english": "lament", "dagbani": "ŋuhi" }, { "english": "lament, cry of distress", "dagbani": "alaali" }, { "english": "lanky", "dagbani": "laŋalaŋa" }, { "english": "lantern, bush/hurricane-lamp", "dagbani": "kania" }, { "english": "lap", "dagbani": "jɔɣu" }, { "english": "lanky", "dagbani": "laŋalaŋa" }, { "english": "lantern, bush/hurricane-lamp", "dagbani": "kania" }, { "english": "lap", "dagbani": "jɔɣu" }, { "english": "lapsed nobleman", "dagbani": "bilichinisɔɣu" }, { "english": "Larabanga people, KaMara", "dagbani": "Laabaŋa" }, { "english": "lard", "dagbani": "kpam" }, { "english": "large", "dagbani": "'karili" }, { "english": "large", "dagbani": "'titali" }, { "english": "large (be/get ~)", "dagbani": "karigi" }, { "english": "large (be/get ~)", "dagbani": "karigi" }, { "english": "large, to be", "dagbani": "bara" }, { "english": "large, to be", "dagbani": "galisi" }, { "english": "large basket for storing grain", "dagbani": "kunchuŋ" }, { "english": "large grasshopper", "dagbani": "dukpimbaɣinda" }, { "english": "large intestine", "dagbani": "bimpuli" }, { "english": "largeness", "dagbani": "barilim" }, { "english": "large number of ..., crowd", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "larger part of sth., lion's share", "dagbani": "dilaali" }, { "english": "larva", "dagbani": "zuli" }, { "english": "large number of ..., crowd", "dagbani": "bɔbigu" }, { "english": "larger part of something, lion's share", "dagbani": "dilaali" }, { "english": "larva", "dagbani": "zuli" }, { "english": "larvae", "dagbani": "zuya" }, { "english": "laundry, dirty laundry", "dagbani": "bidaɣiri" }, { "english": "larynx", "dagbani": "kukoli" }, { "english": "laundry woman doing laundry", "dagbani": "paɣipaɣira" }, { "english": "law", "dagbani": "lɔŋkpilli" }, { "english": "law, authority", "dagbani": "fukumsi" }, { "english": "law, legality", "dagbani": "loo" }, { "english": "lash", "dagbani": "zaligu" }, { "english": "last-(e.g. -year)", "dagbani": "la" }, { "english": "lawbreaker", "dagbani": "zaliguchihira" }, { "english": "last, finally, \"last but not least\"", "dagbani": "kpaliŋkpaa" }, { "english": "lastborn", "dagbani": "kaluɣi" }, { "english": "lawful", "dagbani": "zaligusaɣinda" }, { "english": "last, finally, \"last but not least\"", "dagbani": "kpaliŋkpaa" }, { "english": "lastborn", "dagbani": "kaluɣi" }, { "english": "judgement day", "dagbani": "alichiyama" }, { "english": "last long", "dagbani": "yuui" }, { "english": "last or concluding part of anything, end, finale", "dagbani": "tugulandamba" }, { "english": "last person", "dagbani": "nyaaŋa" }, { "english": "last price, to give the ~ (in selling)", "dagbani": "giligi" }, { "english": "late, to be", "dagbani": "yoli" }, { "english": "late in coming, to be", "dagbani": "yuui" }, { "english": "late millet plant", "dagbani": "zaali" }, { "english": "lawgiver", "dagbani": "zaliguzaana" }, { "english": "lawlessness", "dagbani": "zaliguzaɣisibutali" }, { "english": "lawless person", "dagbani": "zaliguzaɣisira" } ]