[ { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "He defeated you.", "dagbani": "O nyaŋ a." }, { "english": "Even if your dog runs fast, you don't chase elephants with it.", "dagbani": "A baa yi zɔra, a bi mal' o kariti wɔbiri." }, { "english": "Make sure your clothes are always clean.", "dagbani": "chɛ ka a situra viɛli sahakam" }, { "english": "Wow! You have arrived!", "dagbani": "A! a paaina!" }, { "english": "Oh, don't arrest them!", "dagbani": "A, di gbahi ba." }, { "english": "That will never happen.", "dagbani": "Lala ku niŋ, hali abada" }, { "english": "God blessed Noah.", "dagbani": "Naawuni daa niŋ alibarika niŋ Nuhu" }, { "english": "God bless you, son!", "dagbani": "'M bia, Naawuni niŋm' alibarika niŋ a ni!'" }, { "english": "We remember the fish we ate in Egypt at no cost.", "dagbani": "Ti teei ti ni daa yi ŋubiri zahim shɛli yoli Ijipti la" }, { "english": "They write the sin of Judah's people with an iron pen.", "dagbani": "Bɛ zaŋla kurugu alikalimi sabi Judanim' daalahichi" }, { "english": "I take pen and ink and write it.", "dagbani": "n zaŋ alikalimi mini tadabo n-sab' li" }, { "english": "The Muslim scholar doesn't only ask about the pen.", "dagbani": "Afa bi bɔhira alikalimi kɔŋko yɛla." }, { "english": "Vitex leaves also, are added to the bark to make ink. This ink is what mallams use to dip a pen in and write.", "dagbani": "Ŋariŋga vari maa gba nti pahi di ti pɔɣiri duɣiri tadabo. Tadabo nyɛ la afanim ni mali alikalimi n-suɣiri binshɛli sabiri la." }, { "english": "It is the blessed shrub that will grow up and become a tree.", "dagbani": "Alibarika tutuɣu ni leei tia." }, { "english": "Bargaining brings happiness to the market.", "dagbani": "Alibarika n-nyɛ daa nyaɣisim." }, { "english": "The Lord's curse is on the house of the wicked, but he blesses the home of the righteous.", "dagbani": "Yawɛ yɛlila noli niŋ ninvuɣ' biɛri yinsi, amaa o niŋdi alibarika niŋdi wuntizɔriba biɛhigu shee." }, { "english": "I am setting before you today a blessing and a curse.", "dagbani": "n zaŋla alibarika mini noli dibu zali ya zuŋɔ dabisili ŋɔ" }, { "english": "A dishonest person's dog catches a chameleon.", "dagbani": "Aliguufulana baa gbaarila gumachuɣu" }, { "english": "He is a fraudster.", "dagbani": "O niŋdi aligufu." }, { "english": "Six.", "dagbani": "ayɔbu" }, { "english": "Leah again fell pregnant and bore a sixth child to Jacob.", "dagbani": "Liya daa ti lan niŋ pua n-dɔɣi bidibiga ŋun pah' ayɔbu ti Yaakubu." }, { "english": "Seven.", "dagbani": "ayɔpɔin" }, { "english": "The patient should be shut in a room for seven days.", "dagbani": "(bɛ) zaŋ o yɔ n-niŋ duu dabsa ayopɔin." }, { "english": "A transient worker.", "dagbani": "ayuɣuba" }, { "english": "Muslim prayer-time between noon and 3 o'clock p.m.", "dagbani": "azafari" }, { "english": "Fate, inevitable future, destiny.", "dagbani": "azali" }, { "english": "Trouble, woe.", "dagbani": "azaaba" }, { "english": "Treasure, riches.", "dagbani": "azichi" }, { "english": "Food.", "dagbani": "azua" }, { "english": "Pilgrimage to Mecca.", "dagbani": "aʒi" }, { "english": "A female who goes on pilgrimage to Mecca.", "dagbani": "aʒia1" }, { "english": "Belongings.", "dagbani": "aʒia" }, { "english": "Ah! - exclamation of disgust or censure.", "dagbani": "aa" }, { "english": "Equity, justice.", "dagbani": "aadalisi" }, { "english": "No.", "dagbani": "aai" }, { "english": "Disapproval.", "dagbani": "aakai" }, { "english": "Ride.", "dagbani": "ba" }, { "english": "To shackle, fetter someone.", "dagbani": "ba" }, { "english": "Father.", "dagbani": "ba" }, { "english": "Legitimize.", "dagbani": "ba" }, { "english": "Them [third person pronoun, animate, singular, neutral, object].", "dagbani": "ba" }, { "english": "Title of the second chief butcher.", "dagbani": "baba" }, { "english": "Entirely nil, absolutely nothing.", "dagbani": "babiɛlifu" }, { "english": "Puppy.", "dagbani": "babila" }, { "english": "A half-brother, half-sister born of the same father.", "dagbani": "babito" }, { "english": "A glutton.", "dagbani": "badirikoro" }, { "english": "Tree [sp.] Acacia arabica: used in tanning hides.", "dagbani": "bagalua" }, { "english": "A soothsayer, diviner.", "dagbani": "baɣa" }, { "english": "to mount, get on (cycle, horse)", "dagbani": "M baya." }, { "english": "They shackled him.", "dagbani": "Bɛ ba o bandi." }, { "english": "Stand firm like men, and face them!", "dagbani": "bamiya zani kaman dɔbba la n-tuhi ba" }, { "english": "Father.", "dagbani": "ba" }, { "english": "A man turns from his father and his mother.", "dagbani": "doo ŋmaligir' o ba min' o ma sani" }, { "english": "Sir, here is the hem of your shirt in my hand!", "dagbani": "M ba, nyam' a binyɛrigu naŋgbambili n nuu ni." }, { "english": "God bless you, son!", "dagbani": "'M bia, Naawuni niŋm' alibarika niŋ a ni!'" }, { "english": "Alphabet.", "dagbani": "bachi" }, { "english": "It was letters that God used to write His Law on slabs of stone.", "dagbani": "Bachibihi ka Naawuni daa zaŋ sab' o fukumsi zaligu la pa kuɣiparilana zuɣu" }, { "english": "A soothsayer, diviner.", "dagbani": "baɣa" }, { "english": "No one of you must consult any kind of diviner.", "dagbani": "Yi ni so miri ka o ti .. buɣiri baɣa bee n-nyɛ bɔha bee bukpaha" }, { "english": "palm nuts", "dagbani": "abe" }, { "english": "oil palm", "dagbani": "abe tia" }, { "english": "balloon", "dagbani": "abinfuura" }, { "english": "state of collapse brought on by fear", "dagbani": "abirima" }, { "english": "plantain", "dagbani": "aboboi" }, { "english": "friend", "dagbani": "abuya" }, { "english": "box", "dagbani": "adaka" }, { "english": "ballot box", "dagbani": "adakabila" }, { "english": "pledged amount", "dagbani": "adashi" }, { "english": "You did steal.", "dagbani": "A zumi." }, { "english": "He defeated you.", "dagbani": "Nyaŋ a." }, { "english": "You have arrived.", "dagbani": "A! a paaina!" }, { "english": "Why have you done this?", "dagbani": "Aa! bozuɣu ka a niŋ lala?" }, { "english": "That will never happen.", "dagbani": "Lala ku niŋ, hali abada." }, { "english": "I received the pledge amount this month.", "dagbani": "Man su adashi goli ŋo ni." }, { "english": "religion", "dagbani": "adiini" }, { "english": "bag or cloth in which travellers carry their kit", "dagbani": "adiko" }, { "english": "bag, luggage", "dagbani": "adiku" }, { "english": "prayer", "dagbani": "adua" }, { "english": "pigeon-pea", "dagbani": "adua" }, { "english": "Cajanus cajan", "dagbani": "adua" }, { "english": "Muslim priest", "dagbani": "afa" }, { "english": "moths which swarm on animals' eyes, at dawn and dusk", "dagbani": "afa" }, { "english": "pig (epithet)", "dagbani": "afa" }, { "english": "comb", "dagbani": "afi" }, { "english": "a disease of the eyelid", "dagbani": "afu" }, { "english": "recovering from sickness", "dagbani": "afua" }, { "english": "health", "dagbani": "afua" }, { "english": "easy, not difficult", "dagbani": "afua" }, { "english": "reasonable or moderate in price", "dagbani": "afua" }, { "english": "exclamation to ward off witchcraft", "dagbani": "afulo" }, { "english": "exclamation rejecting accusation", "dagbani": "afulo" }, { "english": "He offered a prayer (as a Muslim priest).", "dagbani": "O niŋ adua." }, { "english": "He offered a prayer (as an individual supplicating).", "dagbani": "Suhi adua." }, { "english": "He is recovering from illness.", "dagbani": "O doro maa niŋ afua." }, { "english": "He has health, or, he has recovered.", "dagbani": "O nya afua." }, { "english": "The work is easy, or, the work is not difficult.", "dagbani": "Tuma maa mali afua." }, { "english": "The price of kola nuts is reasonable.", "dagbani": "Guli daa mali afua." }, { "english": "It is a moderate price.", "dagbani": "Di daa niŋ afua." }, { "english": "The curse be on you. (lit. I am before you; I am free from your curses.)", "dagbani": "Afulo! n daŋ a." }, { "english": "Impossible, I will not steal.", "dagbani": "Afulo gba, n ku zu." }, { "english": "noon, twelve o'clock; zenith", "dagbani": "agbaa" }, { "english": "leaves of an edible shrub, used in broth", "dagbani": "agbadudu" }, { "english": "velvet cloth", "dagbani": "ago" }, { "english": "watch; clock", "dagbani": "agogo" }, { "english": "interpreter", "dagbani": "agufu" }, { "english": "no", "dagbani": "ai" }, { "english": "disease that causes rough patches in the skin", "dagbani": "akabiya" }, { "english": "drummer", "dagbani": "akarma" }, { "english": "accountant", "dagbani": "akunta" }, { "english": "dock", "dagbani": "akpaaku" }, { "english": "cold, shivering", "dagbani": "akpaɣila" }, { "english": "Thursday", "dagbani": "alaamiisi" }, { "english": "how much? ", "dagbani": "ala?" }, { "english": "how many? ", "dagbani": "di ba ala?" }, { "english": "pineapple", "dagbani": "alaafee" }, { "english": "last Wednesday in the month", "dagbani": "alakli" }, { "english": "omen", "dagbani": "alaamu" }, { "english": "cheap price", "dagbani": "alaha" }, { "english": "red yam", "dagbani": "alahali" }, { "english": "Sunday", "dagbani": "alahari" }, { "english": "sin", "dagbani": "alahachi" }, { "english": "sinner", "dagbani": "alahachilan" }, { "english": "wonder, amazement", "dagbani": "alahaziba" }, { "english": "trouble", "dagbani": "alaka" }, { "english": "how much for each?", "dagbani": "alala" }, { "english": "cowardice", "dagbani": "alali" }, { "english": "pure; real", "dagbani": "alali" }, { "english": "lawful; legitimate", "dagbani": "alali" }, { "english": "No one knows", "dagbani": "alamyalam" }, { "english": "He has 'akabiya.'", "dagbani": "O mali akabiya." }, { "english": "The regent has succeeded his father.", "dagbani": "Aku! Gbonalana di o ba yili." }, { "english": "The matter amazes me.", "dagbani": "Yalli maa niŋ ma alahaziba." }, { "english": "The aeroplane is very wonderful.", "dagbani": "Motuka yiɣirgu mali alahaziba pam." }, { "english": "He has had much trouble.", "dagbani": "O nya alaka pam." }, { "english": "They punished him.", "dagbani": "Be niŋ o alaka." }, { "english": "He is cowardly.", "dagbani": "O niŋ alali." }, { "english": "This is real silver.", "dagbani": "Doliŋo nyela anzinfa alali." }, { "english": "His legitimate child.", "dagbani": "O bi alali." }, { "english": "Wednesday", "dagbani": "Alaraba" }, { "english": "large bird which feeds principally on grasshoppers", "dagbani": "alacheɣu" }, { "english": "cape with a hood", "dagbani": "alcheba" }, { "english": "bucket", "dagbani": "alchiidiri" }, { "english": "the last day; the resurrection day; the judgement day", "dagbani": "Alchiyama" }, { "english": "disgraceful act", "dagbani": "alebo" }, { "english": "palm kernel oil", "dagbani": "aleji" }, { "english": "spinach", "dagbani": "aleefu" }, { "english": "honey cooked until hard, sold as a sweet", "dagbani": "aleewa" }, { "english": "shawm", "dagbani": "alegeeta" }, { "english": "doubtful", "dagbani": "alehitama" }, { "english": "Assemblies of God church", "dagbani": "aleluyani" }, { "english": "Muslim priest; one versed in the Koran", "dagbani": "alfa" }, { "english": "usefulness", "dagbani": "alfaani" }, { "english": "grace; blessing", "dagbani": "alfaani" }, { "english": "picture", "dagbani": "alfoni" }, { "english": "exceptionally", "dagbani": "algaya" }, { "english": "a pilgrim who has been to Mecca", "dagbani": "alhaji" }, { "english": "blessing; grace", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "He played a trick on me.", "dagbani": "O niŋ ma aleewa." }, { "english": "It is useful.", "dagbani": "Di mali alfaani." }, { "english": "May God bless your children.", "dagbani": "Naawuni ni niŋ alfaani niŋ a bihi ni." }, { "english": "It is exceptionally beautiful.", "dagbani": "Di viella algaya." }, { "english": "little", "dagbani": "aliguufu" }, { "english": "gift", "dagbani": "aliheeri" }, { "english": "kindness", "dagbani": "aliheeri" }, { "english": "pencil, pen", "dagbani": "alikaalimi" }, { "english": "covenant, promise, bond, contract", "dagbani": "alikaule" }, { "english": "helicopter", "dagbani": "alikota" }, { "english": "long cassock", "dagbani": "alikundoŋ" }, { "english": "big horse", "dagbani": "aliŋgurma" }, { "english": "ablution", "dagbani": "aliwalla" }, { "english": "joker; a comedian", "dagbani": "aliwurti" }, { "english": "conversation", "dagbani": "alizama" }, { "english": "heaven; paradise", "dagbani": "alizanda" }, { "english": "Friday", "dagbani": "alizimba" }, { "english": "spirit; genie", "dagbani": "alizini" }, { "english": "disposition or mood", "dagbani": "alizini" }, { "english": "evil spirit", "dagbani": "alizimbieɣu" }, { "english": "pen, pencil or anything used for writing", "dagbani": "alkalami" }, { "english": "judge", "dagbani": "alkali" }, { "english": "soothsayer", "dagbani": "alkali" }, { "english": "a literate", "dagbani": "alkali" }, { "english": "Muslim priest", "dagbani": "alkali" }, { "english": "promise", "dagbani": "alkauli" }, { "english": "pledge", "dagbani": "alkauli" }, { "english": "grey baft", "dagbani": "alkudoŋ" }, { "english": "the Koran", "dagbani": "Alkuraan" }, { "english": "palm-oil", "dagbani": "alleeɣi" }, { "english": "a student of the Koran", "dagbani": "almaZiri" }, { "english": "plague", "dagbani": "alobu" }, { "english": "epidemic", "dagbani": "alobu" }, { "english": "calamity", "dagbani": "alobu" }, { "english": "good luck", "dagbani": "alobu" }, { "english": "a lucky person", "dagbani": "alobulana" }, { "english": "I met him in a good disposition.", "dagbani": "N chaŋmi tu o d-alizin'suŋ." }, { "english": "He is in a bad mood.", "dagbani": "O d-alizin'bieɣu n-yiɣsi." }, { "english": "Your good luck is still to come.", "dagbani": "A d-alobu na be nyaaŋa." }, { "english": "joker; jester", "dagbani": "alsahilana" }, { "english": "reddish dye", "dagbani": "aluura" }, { "english": "teak tree", "dagbani": "aluura" }, { "english": "ablution", "dagbani": "alwalla" }, { "english": "pocket", "dagbani": "alziifu" }, { "english": "but", "dagbani": "amaa" }, { "english": "the Sahara desert", "dagbani": "amaada" }, { "english": "trusteeship; the holding or keeping or administering something for another", "dagbani": "amaana" }, { "english": "corruption", "dagbani": "amaana" }, { "english": "stretcher; type of carriage", "dagbani": "amaŋka" }, { "english": "Amen.", "dagbani": "ami" }, { "english": "sword suspender made with wool yarn", "dagbani": "amiila" }, { "english": "a secret agreement, covenant, contract", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "charity; good will", "dagbani": "amiinsi" }, { "english": "bride", "dagbani": "amiliya" }, { "english": "marriage", "dagbani": "amiliya" }, { "english": "bridesmaid", "dagbani": "amilia" }, { "english": "attendants at a wedding", "dagbani": "amilianima" }, { "english": "ampe", "dagbani": "ampe" }, { "english": "answer", "dagbani": "amsa" }, { "english": "prophet", "dagbani": "anabi" }, { "english": "prophecy", "dagbani": "anabtali" }, { "english": "four", "dagbani": "anahi" }, { "english": "European", "dagbani": "anashaara" }, { "english": "handkerchief", "dagbani": "anchiti" }, { "english": "benefit, dividend", "dagbani": "anfaani" }, { "english": "one tenth of a penny", "dagbani": "aniini" }, { "english": "a salutation as an evening greeting", "dagbani": "aniwula" }, { "english": "mockery; ridicule", "dagbani": "ansarsi" }, { "english": "a salutation as a midday greeting", "dagbani": "antire" }, { "english": "five", "dagbani": "anu" }, { "english": "worth; value", "dagbani": "anuura" }, { "english": "usefulness", "dagbani": "anuura" }, { "english": "maize", "dagbani": "anyangbana" }, { "english": "unfaithfulness", "dagbani": "anyibi" }, { "english": "untrustworthiness", "dagbani": "anyibi" }, { "english": "Thank you for yesterday's favour (or hospitality).", "dagbani": "N'a soha, amazara." }, { "english": "Do you know, will you return tomorrow, or will you not return?", "dagbani": "Amii a sa ni labna bieɣu bee a ku labna?" }, { "english": "Who knows whether I will return or not?", "dagbani": "Amii n sa ni labna bee n ku labna?" }, { "english": "He and I have a secret agreement.", "dagbani": "M min' o mali amiinsi." }, { "english": "He is a charitable person (a man of good will).", "dagbani": "O mali amiinsi ni nirba." }, { "english": "To marry.", "dagbani": "Lo amiliya." }, { "english": "To entrust; to break confidence, or to defraud.", "dagbani": "Niŋ amaana, mali amaana." }, { "english": "yam cultivar", "dagbani": "anyoɣti" }, { "english": "courage; persistence", "dagbani": "anzansi" }, { "english": "silver", "dagbani": "anzinfa" }, { "english": "a big horse", "dagbani": "aŋgarma" }, { "english": "bridegroom", "dagbani": "ango" }, { "english": "best man", "dagbani": "ango zo" }, { "english": "occult powers by which other powers may be bound", "dagbani": "aŋkadi" }, { "english": "omen", "dagbani": "aŋko" }, { "english": "loss; misfortune", "dagbani": "asaara" }, { "english": "dowry", "dagbani": "asadachi" }, { "english": "comical conduct", "dagbani": "asafi" }, { "english": "comical person", "dagbani": "asafi" }, { "english": "joke; jest", "dagbani": "asahi" }, { "english": "joker, jester", "dagbani": "asahilana" }, { "english": "cheapness of price", "dagbani": "asama" }, { "english": "ease, i.e. without difficulty", "dagbani": "asama" }, { "english": "one with an exemplary character; a distinguished person; a brave person", "dagbani": "asanza" }, { "english": "morning", "dagbani": "asiba" }, { "english": "early morning", "dagbani": "asibasi" }, { "english": "Saturday", "dagbani": "asibiri" }, { "english": "A plant with bulbous roots used in dying skins yellow, hence yellow colour", "dagbani": "asooma" }, { "english": "in reality, or not knowing", "dagbani": "ashaala" }, { "english": "equivalent to the English 'really,' 'in reality,' 'actually'", "dagbani": "ashee" }, { "english": "secretly", "dagbani": "ashiloni" }, { "english": "name of an elder male twin", "dagbani": "Ata" }, { "english": "three", "dagbani": "ata" }, { "english": "really; of a truth (in explaining facts)", "dagbani": "ataa" }, { "english": "Tuesday", "dagbani": "atalata" }, { "english": "farm produce", "dagbani": "atam" }, { "english": "rich soil", "dagbani": "atam" }, { "english": "Monday", "dagbani": "atani" }, { "english": "meaning 'that is true.'", "dagbani": "achiika" }, { "english": "shrub, the roots of which are used for medicine", "dagbani": "atuZieɣu" }, { "english": "nine", "dagbani": "awai" }, { "english": "educated woman", "dagbani": "awuraba" }, { "english": "It's price is cheap.", "dagbani": "Di daa mali asama." }, { "english": "Horse riding is easier than donkey riding.", "dagbani": "Wor'bali mali asama n-gari buŋbali." }, { "english": "Silence! Wait until you hear the truth.", "dagbani": "Asibirr! chel ka a wum di yelmaŋli." }, { "english": "I said that he did not know there, in reality, he already knew the place.", "dagbani": "N yeliya ni o zi ni ashaala o pun mi ni." }, { "english": "Really! Has he died?", "dagbani": "Ashe'e! O kpiya?" }, { "english": "Of a truth, he came to my house at night.", "dagbani": "Ataadee, o daa ka n yiŋ' na, yuŋ." }, { "english": "He sold his farm produce and bought a cow.", "dagbani": "O kohi i puu atam n-da nahu." }, { "english": "The field has rich soil.", "dagbani": "Palo maa mali atam." }, { "english": "an expression used to arouse shame", "dagbani": "ayayoo" }, { "english": "The self conceited one has stolen, oooooh!", "dagbani": "Nyarimaŋa zuya, ayayoo!" }, { "english": "an expression of displeasure, regret or disappointment", "dagbani": "ayei" }, { "english": "six", "dagbani": "ayi" }, { "english": "small seeds, imported from Nigeria, used for medicinal purposes", "dagbani": "ayihali" }, { "english": "dishonesty", "dagbani": "ayiinsi" }, { "english": "unreliability", "dagbani": "ayiinsi" }, { "english": "He was dishonest with me.", "dagbani": "O niŋ ma ayiinsi." }, { "english": "seven", "dagbani": "ayopoin" }, { "english": "trouble", "dagbani": "azaaba" }, { "english": "woe", "dagbani": "azaaba" }, { "english": "fate", "dagbani": "azali" }, { "english": "beginning", "dagbani": "azali" }, { "english": "His fated sickness.", "dagbani": "O d-azali doro." }, { "english": "He was a thief from the beginning.", "dagbani": "Tum azali, nayiɣa nye o." }, { "english": "treasure; riches", "dagbani": "azichi" }, { "english": "wealthy person", "dagbani": "azichilana" }, { "english": "food", "dagbani": "azua" }, { "english": "pilgrimage to Mecca", "dagbani": "aZi" }, { "english": "female who goes on a pilgrimage to Mecca", "dagbani": "aZia" }, { "english": "belongings", "dagbani": "aZia" }, { "english": "His belongings are with me.", "dagbani": "O d-aZia be n sani." }, { "english": "father", "dagbani": "ba" }, { "english": "to ride", "dagbani": "ba" }, { "english": "dog", "dagbani": "baa" }, { "english": "low, marshy ground, swamp", "dagbani": "baa" }, { "english": "tale-bearing", "dagbani": "baachali" }, { "english": "gossiping", "dagbani": "baachali" }, { "english": "to put up shoots grow", "dagbani": "baai" }, { "english": "to revive (of plants)", "dagbani": "baai" }, { "english": "The rain an stopped", "dagbani": "saa maa baai ya" }, { "english": "He wore out his bicycle before selling it.", "dagbani": "o baai o cheche maa kaŋa zaa ka naai yi kohili." }, { "english": "bag", "dagbani": "baaji" }, { "english": "quietly", "dagbani": "baalim" }, { "english": "slowly", "dagbani": "baalim" }, { "english": "gently", "dagbani": "baalim" }, { "english": "carefully", "dagbani": "baalim" }, { "english": "smell or odour", "dagbani": "baam" }, { "english": "baamaya dance (Type of Dagomba dance)", "dagbani": "baamaya" }, { "english": "singer", "dagbani": "baaŋa" }, { "english": "battery", "dagbani": "baatiri" }, { "english": "hunter's dog", "dagbani": "baatoha" }, { "english": "dog trained to scent out game", "dagbani": "baatoha" }, { "english": "title of the second chief butcher", "dagbani": "baba" }, { "english": "none", "dagbani": "babiela" }, { "english": "entirely nil", "dagbani": "babielfu" }, { "english": "half brother or sister, born of the same father", "dagbani": "babito" }, { "english": "featherless fowl", "dagbani": "babli" }, { "english": "alphabet, letter(s) of alphabet", "dagbani": "bachi" }, { "english": "letter of the alphabet", "dagbani": "bachi bia" }, { "english": "attention, concern, interest", "dagbani": "baɣa" }, { "english": "soothsayer", "dagbani": "baɣa baɣsi" }, { "english": "acacia arabica tree (used in tanning hides)", "dagbani": "bagalua" }, { "english": "magical powers and practices", "dagbani": "baɣayuli" }, { "english": "superstition", "dagbani": "baɣayuli" }, { "english": "bead", "dagbani": "baɣbia" }, { "english": "stick of a soothsayer", "dagbani": "baɣgbee" }, { "english": "It is pregnant", "dagbani": "O mal baɣli" }, { "english": "He is weaving leaves", "dagbani": "O baɣila vari" }, { "english": "coucal", "dagbani": "baɣimpioŋ" }, { "english": "to grind (wet things, spices)", "dagbani": "baɣisi" }, { "english": "grinding stone", "dagbani": "baɣisi kuɣili" }, { "english": "to recline", "dagbani": "baɣli -nda" }, { "english": "to lean an object against anything", "dagbani": "baɣli -nda" }, { "english": "to mount another back of a rider of a horse or bicycle", "dagbani": "baɣli -nda" }, { "english": "pregnancy in animals", "dagbani": "baɣli" }, { "english": "mud", "dagbani": "baɣri" }, { "english": "soothsaying", "dagbani": "baɣri" }, { "english": "to grind (of groundnuts, shea nuts or beans)", "dagbani": "baɣsi" }, { "english": "to walk stealthily, with a purpose", "dagbani": "baɣsi" }, { "english": "The policeman is walking cautiously behind the house.", "dagbani": "Piringa baɣsiri gulinyaaŋa." }, { "english": "to dismiss", "dagbani": "bahi" }, { "english": "to finish", "dagbani": "bahi" }, { "english": "to let go (free)", "dagbani": "bahi" }, { "english": "to throw away", "dagbani": "bahi" }, { "english": "to miscarry", "dagbani": "bahi" }, { "english": "expire, terminate; finish; die", "dagbani": "bahi" }, { "english": "to throw underhand, to toss", "dagbani": "bahi" }, { "english": "to cast a net", "dagbani": "bahi" }, { "english": "to keep animals for breeding", "dagbani": "bahi" }, { "english": "to lose", "dagbani": "bahi" }, { "english": "to stretch, as a rope or thread", "dagbani": "bahi" }, { "english": "The child lost the key.", "dagbani": "Bia maa zaŋ saafi maa bahi." }, { "english": "feed a household (give out a ration of grain for women to cook for household)", "dagbani": "bahi moni" }, { "english": "permit", "dagbani": "bahi .. noli" }, { "english": "become useless; be lost, come to ruin", "dagbani": "bahi yoli" }, { "english": "puff adder", "dagbani": "bahigu" }, { "english": "ending", "dagbani": "bahigu" }, { "english": "doom", "dagbani": "bahigu" }, { "english": "good fortune", "dagbani": "bahigu suŋ" }, { "english": "good ending", "dagbani": "bahi'sun" }, { "english": "bad ending", "dagbani": "bahi'bieɣu" }, { "english": "forever; time which not have ending", "dagbani": "saha din ka bahigu" }, { "english": "to learn", "dagbani": "bahim -nda" }, { "english": "illegitimate child; bastard", "dagbani": "bahiri" }, { "english": "doom, perishing", "dagbani": "bahiyoli" }, { "english": "a week", "dagbani": "bakwoi" }, { "english": "that", "dagbani": "bala" }, { "english": "to be soft", "dagbani": "bala" }, { "english": "to be keen of hearing", "dagbani": "bala" }, { "english": "to be cheap", "dagbani": "bala" }, { "english": "The skin is soft.", "dagbani": "Gboŋ maa bala." }, { "english": "He hears very well.", "dagbani": "O tiba bala." }, { "english": "The market price is cheap.", "dagbani": "Di daa bala." }, { "english": "This question is easier than that other.", "dagbani": "Bohigu dimboŋo bala gari di kpee." }, { "english": "He is eating luxuriously.", "dagbani": "O diri din bala." }, { "english": "He likes an easy place.", "dagbani": "O bori dim bala." }, { "english": "to be soft after having been hard, as leather", "dagbani": "balgi" }, { "english": "to be tamed", "dagbani": "balgi" }, { "english": "The work has slackened.", "dagbani": "Tuma maa balgiya." }, { "english": "an assortment of small units", "dagbani": "balgu" }, { "english": "horse riding", "dagbani": "worbali" }, { "english": "donkey riding", "dagbani": "buŋbali" }, { "english": "bicycle riding", "dagbani": "chechebali" }, { "english": "to pass over, as rain clouds", "dagbani": "bali" }, { "english": "to go away not to return", "dagbani": "bali" }, { "english": "to remove stones or chaff", "dagbani": "bali balnda" }, { "english": "to put poison on arrows", "dagbani": "bali loɣu" }, { "english": "to be downcast, dejected", "dagbani": "bali loɣu" }, { "english": "become soft; slow down", "dagbani": "baligi" }, { "english": "to entreat", "dagbani": "balim -nda" }, { "english": "to soothe", "dagbani": "balim -nda" }, { "english": "to lull to sleep", "dagbani": "balim -nda" }, { "english": "shrub, the base of which are used as an aphrodisiac", "dagbani": "balima" }, { "english": "slowly, quietly, carefully", "dagbani": "balimbalim" }, { "english": "stink bug", "dagbani": "balimbieɣu" }, { "english": "grass", "dagbani": "balimgbini" }, { "english": "bed bug", "dagbani": "balimkpieɣu" }, { "english": "how much more", "dagbani": "balintee" }, { "english": "species of long pepper", "dagbani": "balinchon" }, { "english": "a Dagbamba gown with large long sleeves", "dagbani": "balnaɣu" }, { "english": "to stare at", "dagbani": "balsi" }, { "english": "to canter", "dagbani": "balsi" }, { "english": "place where a litter of pups is born", "dagbani": "baluli" }, { "english": "odour", "dagbani": "bam" }, { "english": "to chant or sing to drum accompaniment", "dagbani": "bam -da" }, { "english": "to make a sham excuse", "dagbani": "bam -da" }, { "english": "His actions are pitiful", "dagbani": "O bamda ka di mali namboɣu." }, { "english": "The drummer chants", "dagbani": "Luŋ' maa bamda." }, { "english": "It is not true, he is making a sham excuse.", "dagbani": "Di pala yel-maŋli, o bamdimi." }, { "english": "sham excuse", "dagbani": "bama" }, { "english": "It is a sham excuse.", "dagbani": "Bama m-bala." }, { "english": "tributary of a river", "dagbani": "bambali" }, { "english": "person having least knowledge", "dagbani": "bambu" }, { "english": "red-flanked duiker", "dagbani": "bambua" }, { "english": "those who (relative, not Q); they, them, their", "dagbani": "ban" }, { "english": "pronoun, 3rd person plural, nom. case. those, these", "dagbani": "bana" }, { "english": "skink", "dagbani": "banakansilnli" }, { "english": "cassava", "dagbani": "banchi" }, { "english": "chains", "dagbani": "bandacheen" }, { "english": "fifth month of the Dagomba year", "dagbani": "Bandacheena" }, { "english": "shackle", "dagbani": "bandi" }, { "english": "leg iron", "dagbani": "bandi" }, { "english": "a climbing plant, the leaves of which are used as a purgative", "dagbani": "bandoba" }, { "english": "male agama lizard", "dagbani": "bandoɣu" }, { "english": "bushy plants usually grown on or near compounds, effective against fever", "dagbani": "banduɣirgu" }, { "english": "horn; bugle; musical instrument made from the horn of a water buck", "dagbani": "bani" }, { "english": "who? (plural form)", "dagbani": "banima" }, { "english": "toilet", "dagbani": "banjida" }, { "english": "the others; those others", "dagbani": "banla" }, { "english": "female agama lizard", "dagbani": "bannyaŋ" }, { "english": "turban", "dagbani": "bantabga" }, { "english": "large black malodorous cat", "dagbani": "bantibo" }, { "english": "bitch, female dog", "dagbani": "banyaŋ" }, { "english": "dog teeth = bite by a dog", "dagbani": "banyini" }, { "english": "to know", "dagbani": "baŋ -da" }, { "english": "to recognise", "dagbani": "baŋ -da" }, { "english": "to understand", "dagbani": "baŋ -da" }, { "english": "understand", "dagbani": "baŋ gbínní" }, { "english": "bangle", "dagbani": "baŋa bansi" }, { "english": "collective word for musicians and singers", "dagbani": "baŋa bansi" }, { "english": "knowledge", "dagbani": "baŋbu" }, { "english": "doctrine", "dagbani": "baŋbu" }, { "english": "They", "dagbani": "ba" }, { "english": "knowledgeable person", "dagbani": "banda" }, { "english": "knowledgeable people", "dagbani": "bandiba" }, { "english": "They are knowledgeable people", "dagbani": "Ba nyela bandiba" }, { "english": "He is a knowledgeable person", "dagbani": "O nyela banda" }, { "english": "dark bay horse", "dagbani": "baŋdari" }, { "english": "triumph or victory dance", "dagbani": "baŋgumaŋa" }, { "english": "skink", "dagbani": "baŋkalansilnli" }, { "english": "new cocoyam", "dagbani": "baŋkani" }, { "english": "Xanthosoma mafaffa", "dagbani": "baŋkani" }, { "english": "tick", "dagbani": "baŋkaŋa" }, { "english": "a tick in its larva or half-developed state", "dagbani": "baŋkaŋfiŋa" }, { "english": "small bustard, commonly called 'bush turkey'", "dagbani": "baŋkargu" }, { "english": "bank (for money)", "dagbani": "baŋki" }, { "english": "African sand snake Psammophis sibilans", "dagbani": "baŋkôm" }, { "english": "greenish-blue colour", "dagbani": "baŋkom" }, { "english": "measles", "dagbani": "baŋkoɣu" }, { "english": "grass", "dagbani": "baŋlari" }, { "english": "creeping pea plant", "dagbani": "baŋli" }, { "english": "creeping vine", "dagbani": "baŋnarga" }, { "english": "sand crack between the toes", "dagbani": "baŋpali" }, { "english": "knowledge", "dagbani": "baŋsim" }, { "english": "craft", "dagbani": "baŋsim" }, { "english": "art", "dagbani": "baŋsim" }, { "english": "sparrow hawk", "dagbani": "baŋtooŋa" }, { "english": "one's father's younger brother", "dagbani": "bapira" }, { "english": "sick person, patient", "dagbani": "bara" }, { "english": "boasting, bragging", "dagbani": "bara" }, { "english": "to boast, brag", "dagbani": "nyu bara" }, { "english": "begging", "dagbani": "bara" }, { "english": "alms", "dagbani": "bara" }, { "english": "to beg", "dagbani": "mali bara" }, { "english": "to be big, large, fat", "dagbani": "bara" }, { "english": "braggart", "dagbani": "baralana" }, { "english": "beggar", "dagbani": "baramaana" }, { "english": "cat-o-nine-tails", "dagbani": "barazim" }, { "english": "a wide kind of trousers", "dagbani": "baraZe" }, { "english": "a small pony", "dagbani": "barba" }, { "english": "syphilis", "dagbani": "barga" }, { "english": "a plant of which the leaves are used for broth", "dagbani": "barga" }, { "english": "the bark for making rope", "dagbani": "barga" }, { "english": "to rot (of meat)", "dagbani": "bargi -ra" }, { "english": "to over-boil until a thing loses its form", "dagbani": "bargi -ra" }, { "english": "sickness", "dagbani": "bargu" }, { "english": "to set a trap", "dagbani": "bari -ta" }, { "english": "to rake together (as leaves or rubbish)", "dagbani": "bari -ta" }, { "english": "rest house", "dagbani": "barichi" }, { "english": "undo a trap", "dagbani": "barigi" }, { "english": "sickness, illness", "dagbani": "bar(i)gu" }, { "english": "blessing", "dagbani": "barika" }, { "english": "an expression used in bargaining", "dagbani": "barika" }, { "english": "said after one sneezes", "dagbani": "barika" }, { "english": "beggar", "dagbani": "barimaaŋga" }, { "english": "a divided gown worn when riding horses", "dagbani": "barmaasu" }, { "english": "danger", "dagbani": "barna" }, { "english": "risk", "dagbani": "barna" }, { "english": "fake, not so good", "dagbani": "bariŋ" }, { "english": "lose, get lost", "dagbani": "barisi" }, { "english": "patient", "dagbani": "barkoɣu" }, { "english": "disease", "dagbani": "baroŋ" }, { "english": "disorder", "dagbani": "basaa" }, { "english": "a curved Basari dagger", "dagbani": "basali" }, { "english": "a field the first year after the yam crop has been harvested", "dagbani": "batandálí" }, { "english": "conjurer", "dagbani": "batuuta" }, { "english": "anvil", "dagbani": "baula" }, { "english": "plentiful, abundance", "dagbani": "bayaana" }, { "english": "barking dog", "dagbani": "bawahiriga" }, { "english": "indisputable", "dagbani": "bazinta" }, { "english": "patent", "dagbani": "bazinta" }, { "english": "to be present", "dagbani": "bè" }, { "english": "to exist", "dagbani": "bè" }, { "english": "to be at a certain place", "dagbani": "bè" }, { "english": "to be in trouble", "dagbani": "be mii ni" }, { "english": "lead (lit.: be in front)", "dagbani": "be tooni" }, { "english": "leading", "dagbani": "tooni benibu" }, { "english": "habit", "dagbani": "bebu" }, { "english": "the outward actions of a person's life, lifestyle", "dagbani": "bebu" }, { "english": "to cut a straight line (through grass or leather)", "dagbani": "bee -ra" }, { "english": "to bridge a stream", "dagbani": "bee -ra" }, { "english": "to seal up", "dagbani": "bee -ra" }, { "english": "or (always used between two parts of a double question)", "dagbani": "bee" }, { "english": "lower leg", "dagbani": "bee behi" }, { "english": "character", "dagbani": "behigu" }, { "english": "the inner character or disposition of the heart", "dagbani": "behigu" }, { "english": "His character is very good", "dagbani": "O behigu viela pam" }, { "english": "His character is good", "dagbani": "O behigu viela" }, { "english": "to doubt", "dagbani": "behim" }, { "english": "doubt", "dagbani": "behuŋ" }, { "english": "mattress", "dagbani": "belli" }, { "english": "dwelling", "dagbani": "benibu" }, { "english": "personal pronoun, third person plural, nom. case. they", "dagbani": "b'" }, { "english": "They are good", "dagbani": "b' viela" }, { "english": "to reach the age of puberty", "dagbani": "bi" }, { "english": "She has reached the age of puberty", "dagbani": "O bi paɣa" }, { "english": "to be grown", "dagbani": "bi" }, { "english": "He is grown.", "dagbani": "O biya" }, { "english": "to be cooked completely", "dagbani": "biya" }, { "english": "It is cooked completely", "dagbani": "Di biya" }, { "english": "not (used with past and present tenses of verbs)", "dagbani": "bi" }, { "english": "He is not good.", "dagbani": "O bi viela" }, { "english": "child", "dagbani": "bia" }, { "english": "to seize", "dagbani": "bibgi -ra" }, { "english": "to pounce upon", "dagbani": "bibgi -ra" }, { "english": "a pilferer", "dagbani": "bibiee" }, { "english": "a rascal", "dagbani": "bibiee" }, { "english": "always added to words to make them plural", "dagbani": "nima" }, { "english": "nyela", "dagbani": "are" }, { "english": "mischief", "dagbani": "bibietali" }, { "english": "mischief", "dagbani": "bibilim" }, { "english": "a rascal", "dagbani": "bibilim" }, { "english": "a shrub putting forth a new shoot each year", "dagbani": "biblitutuɣu" }, { "english": "a grub", "dagbani": "bibilli" }, { "english": "maggot", "dagbani": "bibilli" }, { "english": "backwards in direction", "dagbani": "bibirli" }, { "english": "a boy", "dagbani": "bidibga" }, { "english": "He is a boy", "dagbani": "O nyela bidibga" }, { "english": "bravery", "dagbani": "bidiblim" }, { "english": "He has bravery", "dagbani": "O mali bidiblim" }, { "english": "weapon, boys' equipment", "dagbani": "bidibbini" }, { "english": "parents", "dagbani": "bidoɣiriba" }, { "english": "to seal by besmearing", "dagbani": "bie" }, { "english": "to be bad", "dagbani": "bie" }, { "english": "to be ugly", "dagbani": "bie" }, { "english": "one day", "dagbani": "bie'sheli" }, { "english": "early morning just after dawn", "dagbani": "bieɣasiba" }, { "english": "day", "dagbani": "bieɣu" }, { "english": "morning", "dagbani": "bieɣu" }, { "english": "daily, every day", "dagbani": "bieɣu kam" }, { "english": "tomorrow", "dagbani": "bieɣu ni" }, { "english": "wicked (singular)", "dagbani": "bieɣu" }, { "english": "wicked (plural)", "dagbani": "bieri" }, { "english": "malicious (singular)", "dagbani": "bieɣu" }, { "english": "malicious (plural)", "dagbani": "bieri" }, { "english": "It is something bad", "dagbani": "Di nyela bin bieɣu" }, { "english": "It is something bad", "dagbani": "Di nyela bin bieɣu" }, { "english": "They are bad things", "dagbani": "B' nyela bin bieri" }, { "english": "bad", "dagbani": "bieɣu bieri" }, { "english": "mean", "dagbani": "bieɣu bieri" }, { "english": "ugly", "dagbani": "bieɣu bieri" }, { "english": "calf of leg", "dagbani": "biee biehi" }, { "english": "dawn", "dagbani": "biekaali" }, { "english": "small", "dagbani": "biela" }, { "english": "little", "dagbani": "biela" }, { "english": "few", "dagbani": "biela" }, { "english": "gradually; carefully; quietly", "dagbani": "bielabiela" }, { "english": "infinitesimal", "dagbani": "bielfu" }, { "english": "to accompany, show someone the way", "dagbani": "bieli" }, { "english": "elder brother or sister (same sex as Ego)", "dagbani": "bieli bieya" }, { "english": "19th and last day of Damba", "dagbani": "Bielikulisi dali" }, { "english": "seed", "dagbani": "bielim" }, { "english": "cantankerous, malice", "dagbani": "biem" }, { "english": "temper", "dagbani": "biem" }, { "english": "stinginess", "dagbani": "biem" }, { "english": "person motivated by malice, stinginess or ill will", "dagbani": "biemlana" }, { "english": "morning star (Venus)", "dagbani": "Bieŋmarga" }, { "english": "dawn", "dagbani": "bienoli" }, { "english": "calf of the leg", "dagbani": "biepuɣli" }, { "english": "paining, hurting", "dagbani": "biergu" }, { "english": "placenta", "dagbani": "bieri" }, { "english": "pain", "dagbani": "bieri" }, { "english": "revenge: 'seeking of evil'", "dagbani": "bieri boribu" }, { "english": "illness, pain", "dagbani": "bierim" }, { "english": "to boil pito the second day", "dagbani": "bihi" }, { "english": "to complete a yam mound", "dagbani": "bihi" }, { "english": "doll (child's plaything)", "dagbani": "bihibindiem" }, { "english": "sand", "dagbani": "bihigu" }, { "english": "breast of animals", "dagbani": "bihigu" }, { "english": "milk", "dagbani": "bihikpaam" }, { "english": "female breast", "dagbani": "bihilibiha" }, { "english": "breast", "dagbani": "bihili" }, { "english": "nipple, teat", "dagbani": "bihinoli" }, { "english": "to become hot", "dagbani": "bii" }, { "english": "famous, heroic", "dagbani": "biiŋga" }, { "english": "heat", "dagbani": "biisim" }, { "english": "illness, particularly fever", "dagbani": "biisim" }, { "english": "loss of a child by miscarriage or early death", "dagbani": "bikoba" }, { "english": "conjugal separation period after a miscarriage or the death of an infant", "dagbani": "bikoba" }, { "english": "woman who has been bereaved by the loss of an infant by miscarriage or early death", "dagbani": "bikobalana" }, { "english": "abortion", "dagbani": "bikpaɣibu" }, { "english": "a pampered child", "dagbani": "bikpamdiga" }, { "english": "little or small (singular)", "dagbani": "bila" }, { "english": "little or small (plural)", "dagbani": "bihi" }, { "english": "a domestic slave, a serf", "dagbani": "bilaa" }, { "english": "child born by slaves in their master's house", "dagbani": "bilaa" }, { "english": "naturalised captives or slaves", "dagbani": "bilaa" }, { "english": "sons or daughters of witches, seized by a chief", "dagbani": "bilaa" }, { "english": "uprising", "dagbani": "bilbili" }, { "english": "well, spring, cistern", "dagbani": "bilga" }, { "english": "turn over; roll and shift a little", "dagbani": "bilgi" }, { "english": "to grow, to sprout, to shell, to rape, to launch a project or campaign", "dagbani": "bili or binda" }, { "english": "noble person, patriot", "dagbani": "bilichini" }, { "english": "an infant, suckling", "dagbani": "bilieɣu" }, { "english": "water bird", "dagbani": "bilikpiiŋa" }, { "english": "childishness, childhood", "dagbani": "bilim" }, { "english": "to roll, to roll on the ground", "dagbani": "biliminda" }, { "english": "roller", "dagbani": "bilimbiliŋ" }, { "english": "hypocrite, rascal, evil doer", "dagbani": "bilkoɣuno" }, { "english": "hypocrisy, rascality, villainy", "dagbani": "bilkoɣinsi" }, { "english": "seedling, sprout", "dagbani": "bilinli" }, { "english": "to spring (of water), to make a despairing gesture, to challenge a soothsayer to divine correctly", "dagbani": "bilsira" }, { "english": "nobleman, a person of good deportment and free truth", "dagbani": "bilchina" }, { "english": "uprightness, nobility", "dagbani": "bilchinsi" }, { "english": "essence of meat, broth containing such essence", "dagbani": "bim" }, { "english": "tributary of a river", "dagbani": "bimbali" }, { "english": "sleeping place", "dagbani": "bimbini" }, { "english": "seed for planting", "dagbani": "bimbirli" }, { "english": "cesspit, latrine", "dagbani": "bimboɣli" }, { "english": "darkness", "dagbani": "bimboŋ ni" }, { "english": "breast-feeding children", "dagbani": "bimoɣirisi" }, { "english": "breast-feeding child", "dagbani": "bimoɣirili" }, { "english": "deformed", "dagbani": "bin nani" }, { "english": "dung beetle", "dagbani": "binajaɣirgu" }, { "english": "seed", "dagbani": "binbirli" }, { "english": "toilet pit or 'faeces pit'", "dagbani": "binboɣili" }, { "english": "a need", "dagbani": "binboriga" }, { "english": "measuring, scale", "dagbani": "binbuɣsirigu" }, { "english": "a rag", "dagbani": "bincherli" }, { "english": "tattered clothing", "dagbani": "bincherli" }, { "english": "a raggedly attired person", "dagbani": "bincherlana" }, { "english": "excrement, faeces, shit", "dagbani": "bindi" }, { "english": "toilet paper (stick)", "dagbani": "bindibga" }, { "english": "Mossi talking drum, made of calabash", "dagbani": "bindili" }, { "english": "food", "dagbani": "bɔndírgù" }, { "english": "bed or sleeping-mat", "dagbani": "bindoo" }, { "english": "epithet for the elephant", "dagbani": "binjua" }, { "english": "flatulence, fart or wind", "dagbani": "binfam" }, { "english": "button", "dagbani": "bingarli" }, { "english": "skin cooked for eating (usually cow)", "dagbani": "bingbaŋ" }, { "english": "carcass", "dagbani": "binkpiŋ" }, { "english": "carcasses", "dagbani": "binkpima" }, { "english": "all living things (a recently created term mostly in Christian usage)", "dagbani": "bɔnnámda" }, { "english": "creator (a recently created term mostly in Christian usage)", "dagbani": "bɔnnamdalana" }, { "english": "insect", "dagbani": "bɔnnééŋa" }, { "english": "female animal", "dagbani": "binnyaŋ" }, { "english": "intestine", "dagbani": "binnyori" }, { "english": "a small thing", "dagbani": "binnyiringa" }, { "english": "a small things", "dagbani": "binnyirinsi" }, { "english": "a drink, something drinkable", "dagbani": "binnyurgu" }, { "english": "a drink, something drinkable", "dagbani": "binnyura" }, { "english": "diarrhoea, watery stool", "dagbani": "biŋmaa" }, { "english": "smock [type]", "dagbani": "binŋmaa" }, { "english": "shroud: calico used for burial", "dagbani": "binpielli" }, { "english": "diarrhoea", "dagbani": "binsaa" }, { "english": "liver", "dagbani": "binsabli" }, { "english": "pocket; sheath", "dagbani": "binsurigu" }, { "english": "anything, everything", "dagbani": "binsheɣu" }, { "english": "everything; all things; anything", "dagbani": "binsheɣukam" }, { "english": "something", "dagbani": "binsheli" }, { "english": "dog-shit", "dagbani": "binto" }, { "english": "the womb of animals", "dagbani": "binvili" }, { "english": "creeping creature", "dagbani": "bɔnvurgu" }, { "english": "wild animals brought up in the house", "dagbani": "bɔnyárgá" }, { "english": "a number of things, a collection of things", "dagbani": "binyarsi" }, { "english": "any garment covering the shoulders", "dagbani": "binyergu" }, { "english": "flying creature (includes birds and insects)", "dagbani": "bɔnyíɣírgù" }, { "english": "a very small child", "dagbani": "binyiringa" }, { "english": "I will go to my boyfriends who give me food and water and 'velvets and silks'.", "dagbani": "mamanim’ bɛn tiri ma bindirigu mini kom ni ago ni atampanima" }, { "english": "The Germans had big guns that they call cannons and ?? in battle.", "dagbani": "Jaamannim maa bɛn daa malila malifa kara shɛŋa bɛ ni booni agbahi ni sarimana la n-tuhira." }, { "english": "Danger which comes at the noontime.", "dagbani": "mbusim din paari na wuntaŋ’ ni agbaa saha la danger" }, { "english": "Everywhere went dark from exactly noon until three o'clock.", "dagbani": "Luɣ' shɛlikam zaa daa zibigimi agbaa dɛde zaŋ ti paai kurig’ ata saha" }, { "english": "God let them have children of their own.", "dagbani": "Naawuni daa ti ba bɛ dahalali bihi" }, { "english": "God's Own People.", "dagbani": "Naawuni dahalali niriba" }, { "english": "Every man should have his own lawful wedded wife, and every woman her own husband.", "dagbani": "di niŋ kamaata ni doo kam mal’ o dahalali paɣa, ka paɣ’ kam mi mal’ o dahalali yidana" }, { "english": "A resting on Saturday and Sunday, and whenever you feel tired.", "dagbani": "vuhiri Asibiri ni Alahiri ni saha kam zaa wumsim yi ti gbaag’" }, { "english": "The numbers on each day were: Monday 12, Tuesday 13, Wednesday 13, Thursday 15, Friday 7, Saturday 10, Sunday 8.", "dagbani": "Biɛɣukam ni di kalinli m-bɔŋɔ; Atani 12, Atalaata 13, Alaaba 13, Alaamishi 15, Alizumba 7, Asibiri 10, Alahari 8." }, { "english": "Very early on Sunday morning, at sunrise, they went to the tomb.", "dagbani": "Alahiri dali asibaasi wuntampuhili saha ka bɛ daa chaŋ siliga maa gbini." }, { "english": "The matter amazes me.", "dagbani": "Yalli maa niŋ ma alahaziba." }, { "english": "They were all amazed.", "dagbani": "di daa niŋ bɛ zaa alahiziba" }, { "english": "The airplane is very wonderful.", "dagbani": "Motuka yiɣirigu mali alahaziba pam." }, { "english": "Used testings and signs and wonderful deeds, and warfare.", "dagbani": "zaŋ zahimbunim’ mini shihira ni alahiziba tuma ni tɔbu" }, { "english": "We have never seen a wonderful act like this.", "dagbani": "Ti na ʒi nya alahiziba tuuni ŋɔ tatabo." }, { "english": "Call him Jesus because he will save his people from their sin.", "dagbani": "a bol’ o yuli Yisa, dama o ni ti tilig’ o niriba bɛ daalahichi ni." }, { "english": "Every kind of sin and blasphemy.", "dagbani": "alahichi balibu kam tumbu mini Naawuni mɔbu zaa" }, { "english": "So if someone has set fire to the bush he should seek pardon from his Lord God, because he has committed a great sin.", "dagbani": "Dinzuɣu di yi niŋ ka nira nyo mɔɣu, ŋun bom gaafara o Duuma Naawuni sani, dama alahachi zaɣititali ka o tum maa." }, { "english": "The end of mutual desire if it is not in holy matrimony is sin.", "dagbani": "Taba bɔbu ka di pa taba kpuɣi kasi puuni nyaaŋa nyɛla alahachi." }, { "english": "I am a sinner but I won't behave like that again.", "dagbani": "N nyɛla alahichilana, amaa n ku lan tum lala yaha." }, { "english": "He is 'set apart from sinners'.", "dagbani": "o be o ko ka chɛ alahichinima" }, { "english": "No doubt about it, the Lord won't fail to punish a sinner.", "dagbani": "Biɛhiŋ kani, Yawɛ ku chɛ alahichilana tibili darigibu." }, { "english": "When the scribes who were Pharisees saw that Jesus was joining with sinners and tax-collectors to eat.", "dagbani": "Naawuni zaligubaŋdib’ bɛn nyɛ Farisiinim’ ni daa nya ka Yisa mini alahichinima ni farigudeeriba laɣim diri maa" }, { "english": "He has had much trouble.", "dagbani": "O nya alaka pam" }, { "english": "Do not mistreat any widow or orphan.", "dagbani": "Di niŋdiya pakoli kam bee kpibiga alaka." }, { "english": "Trouble or hardship or persecution or famine or nakedness or danger?", "dagbani": "Muɣisigu bee wahala bee alaka bee finfali bee gbinfin bee barina...?" }, { "english": "And crown him with a crown of pure gold.", "dagbani": "ka zaŋ salima alali nam zuɣupiligu pil’ o" }, { "english": "I will change peoples speech to become pure speech.", "dagbani": "n ni ti taɣi niriba yɛtɔɣa ka di leei alali yɛtɔɣa" }, { "english": "His legitimate child.", "dagbani": "O bi' alali" }, { "english": "Their purpose is to prove that your faith is genuine.", "dagbani": "di nyɛla din ni wuhi yi yɛda niŋbu alalitali ni nyɛ shɛm" }, { "english": "If she (woman in labour) 'groans' for a long time - like two days - and there is no sign of the child.", "dagbani": "o yi ŋuhi yuui kaman daba-ayi ka bia maa daalama bi wuhi" }, { "english": "Take the swelling or indication which you have seen on the child's body and show a Doctor.", "dagbani": "Zaŋmi mɔrilim maa bee alaama shɛli a ni nya bia maa niŋgbuna ni n wuhi Dɔɣite" }, { "english": "The numbers on each day were: Monday 12, Tuesday 13, Wednesday 13, Thursday 15, Friday 7, Saturday 10, Sunday 8.", "dagbani": "Biɛɣukam ni di kalinli m-bɔŋɔ; Atani 12, Atalaata 13, Alaaba 13, Alaamishi 15, Alizumba 7, Asibiri 10, Alahari 8." }, { "english": "sinner", "dagbani": "alahichilana" }, { "english": "sinners", "dagbani": "alahichinima" }, { "english": "trouble", "dagbani": "alaka" }, { "english": "pure", "dagbani": "alali" }, { "english": "genuineness", "dagbani": "alalitali" }, { "english": "sign", "dagbani": "alaama" }, { "english": "Thursday", "dagbani": "Alaamihi" }, { "english": "I am Alpha and Omega, and that means the beginning and the end.", "dagbani": "N nyɛla Alfa mini Omega. Di gbinni nyɛla, n nyɛ piligu ni bahigu." }, { "english": "The Lord's curse is on the house of the wicked, but he blesses the home of the righteous.", "dagbani": "Yawɛ yɛlila noli niŋ ninvuɣ’ biɛri yinsi, amaa o niŋdi alibarika niŋdi wuntizɔriba biɛhigu shee." }, { "english": "I am setting before you today a blessing and a curse.", "dagbani": "n zaŋla alibarika mini noli dibu zali ya zuŋɔ dabisili ŋɔ" }, { "english": "A shrub that is blest will grow up and become a tree.", "dagbani": "Alibarika tutuɣu ni leei tia." }, { "english": "God blessed Noah.", "dagbani": "Naawuni daa niŋ alibarika niŋ Nuhu" }, { "english": "God bless you, son!", "dagbani": "'M bia, Naawuni niŋm’ alibarika niŋ a ni!'" }, { "english": "We remember the fish we ate in Egypt at no cost--also the cucumbers, melons, leeks, onions and garlic.", "dagbani": "Ti teei ti ni daa yi ŋubiri zahim shɛli yoli Ijipti la mini kukombanim’ ni watamilo ni gabo ni alibarisa ni tafarinom la yɛla" }, { "english": "These are the garments they are to make: a breastpiece, an ephod, a robe, a woven tunic, a turban and a sash.", "dagbani": "Bɛ ni yɛn she binyɛr’ shɛŋa maa n-nyɛ: Nyolɔrigu mini binyɛribil’ din yɛri pari zuɣusaa ni alichɛbba ni bɛ ni wuɣi zabba shɛli ni bantabiga ni shɛlɔrigu." }, { "english": "To go all around the bottom edge of the robe.", "dagbani": "hal ti gili alichɛbba maa tiŋli zaa" }, { "english": "No one will again hear the sound of harp players, or horn, oboe and trumpet players in it.", "dagbani": "so ti ku lan wum mɔɣilo ŋmɛriba mini bana ni alijeeta piɛbiriba ni kika' piɛbiriba damli a ni" }, { "english": "When a person who has a voice affected by a goitre comes out and speaks a trumpet blower hears and runs away.", "dagbani": "Lɔŋgbɔɣulan’ yi palo ka alijeeta piɛbira wum zɔra." }, { "english": "They write the sin of Judah's people with an iron pen, and use a diamond graver to engrave it.", "dagbani": "Bɛ zaŋla kurugu alikalimi sabi Judanim’ daalahichi, ka zaŋ daamɔn chiriga n-chirigi li" }, { "english": "I take pen and ink and write it.", "dagbani": "n zaŋ alikalimi mini tadabo n-sab’ li" }, { "english": "The Muslim scholar doesn’t only ask about the pen.", "dagbani": "Afa bi bɔhira alikalimi kɔŋko yɛla." }, { "english": "airport", "dagbani": "alepile-paachi" }, { "english": "candy, toffee, taffy", "dagbani": "aleewa" }, { "english": "trick", "dagbani": "aleewa" }, { "english": "alpha", "dagbani": "Alfa" }, { "english": "onion", "dagbani": "alibasa" }, { "english": "pestilence, epidemic, plague", "dagbani": "alibalaayi" }, { "english": "blessing", "dagbani": "alibarika" }, { "english": "cape with a hood", "dagbani": "alichɛbba" }, { "english": "last day, resurrection day, judgement day", "dagbani": "alichiyama" }, { "english": "bucket", "dagbani": "alichiidiri" }, { "english": "musical instrument (similar to oboe or shawm)", "dagbani": "alijeeta" }, { "english": "pen", "dagbani": "alikalami" }, { "english": "Vitex leaves also, are added to the bark to make ink. This ink is what mallams use to dip a pen in and write.", "dagbani": "alikalimi n-suɣiri binshɛli sabiri la." }, { "english": "Arauna was at his threshing-floor threshing wheat.", "dagbani": "Arauna daa bela o kabɔɣili maa ni buri alikama" }, { "english": "During wheat harvest, Reuben went out into the fields and found some mandrake plants, which he brought to his mother Leah.", "dagbani": "Rubin daa ti chaŋ mɔɣu ni alikama chɛbu saha ti bo ŋmaankpihiga na ti ti o ma Liya" }, { "english": "Jesus has become the guarantee of a better covenant.", "dagbani": "Yisa leeg’ alikauli din so nyaanzaana" }, { "english": "He didn't doubt God's promise one little bit.", "dagbani": "O daa bi biɛhim Naawuni daalikauli hal baabiɛla." }, { "english": "The Lord made a promise which cannot be annulled.", "dagbani": "Yawɛ ... daa lola alikauli din ka lɔrigibu" }, { "english": "They reaffirmed their covenant.", "dagbani": "Bɛ lan neei bɛ daalikauli" }, { "english": "I will not break the promise that I gave him.", "dagbani": "N ku saɣim n ni lo o alikauli shɛli" }, { "english": "I said I would never break my covenant with you.", "dagbani": "N daa yɛliya ni n ku lɔrigi alikauli shɛli n ni lɔn ya maa." }, { "english": "pen", "dagbani": "alikalimi" }, { "english": "judge", "dagbani": "alikali" }, { "english": "wheat", "dagbani": "alikama" }, { "english": "covenant, promise, bond, contract, pledge", "dagbani": "alikauli" }, { "english": "large horse", "dagbani": "aliŋgurima" }, { "english": "Praise the Lord. Amen, amen.", "dagbani": "Paɣimiya Yawɛ sahakam. Ami, ami." }, { "english": "And everyone answered 'Amen!'.", "dagbani": "Ka sokam garigi yɛli, ‘Ami!’" }, { "english": "The bride belongs to the bridegroom. The friend who attends the bridegroom waits and listens for him, and is full of joy.", "dagbani": "Ŋun su amiliya n-nyɛ ango; amaa ango zo so ŋun be o sani wumd’ o yɛtɔɣa nyari suhupiɛlli" }, { "english": "The wedding household's wine was not enough for them.", "dagbani": "amiliya yilinim’ maa wain daa ti pooi ba" }, { "english": "They will have sorrow and regret in their married life.", "dagbani": "bɛ yen malila suhusaɣiŋgu ni yolitim bɛ amiliya bebu puuni" }, { "english": "If a man has just recently got married.", "dagbani": "Doo yi na yoli niŋ amiliya" }, { "english": "A man writes a divorce-certificate.", "dagbani": "doo sabirila amiliya lɔrigibu gbaŋ" }, { "english": "He should give her a divorce certificate and send her away.", "dagbani": "ŋun’ tim’ o amiliya lɔrigibu gbaŋ ka yih’ o" }, { "english": "When the wedding is over, the couple must report their marriage to the Registrar of Muslim Marriage and Divorce within a week.", "dagbani": "Amiliya yi niŋ naai, di tu ni amiliyanim’ ti ŋun su musulinsi paɣ’ kpuɣibo ni yihibu sabbu fukumsi bɛ daamiliya maa lahabali ka bakɔi naanyi yaɣi." }, { "english": "Is the Lord with us, or not?", "dagbani": "Amii Yawɛ be ti sani bee o kani?" }, { "english": "Who knows whether I will return or not?", "dagbani": "Amii n sa ni labna bee n ku labna?" }, { "english": "Do you know, will you return tomorrow, or will you not return?", "dagbani": "Amii a sa ni labna biɛɣu bee a ku labna?" }, { "english": "You don't know when the landlord will come home, whether evening or midnight.", "dagbani": "yi bi mi yil’ yidan’ ni ti yɛn kuna saha shɛli, amii zaawuni bee yuntisua ..." }, { "english": "Whatever he does they will arrest him.", "dagbani": "O yi niŋ amii bɛn gbaag' o." }, { "english": "However beautiful red dawadawa flowers are they will never be like a red scarf.", "dagbani": "Dokulʒiɛm mali waayo ku ŋmani amiila." }, { "english": "dance", "dagbani": "amaajiro" }, { "english": "trusteeship, embezzling", "dagbani": "amaana" }, { "english": "the poor, the weak, handicapped, small children", "dagbani": "amaasachina" }, { "english": "amethyst", "dagbani": "amɛtisit" }, { "english": "Amen", "dagbani": "ami" }, { "english": "bride, marriage", "dagbani": "amiliya" }, { "english": "wedding attendants, the couple at a wedding", "dagbani": "amiliyanima" }, { "english": "bridesmaid", "dagbani": "amiliya·zo" }, { "english": "introductory particle used with double questions", "dagbani": "amii" }, { "english": "sword belt", "dagbani": "amiila" }, { "english": "He and I have a secret agreement.", "dagbani": "M min'o mali amiinsi." }, { "english": "He is a charitable person.", "dagbani": "O mali amiinsi ni nirba." }, { "english": "I am not a prophet or the son of a prophet.", "dagbani": "M pala anabi, m mi pala anabi bia" }, { "english": "You people who killed prophets.", "dagbani": "Yinim’ bɛn kuri anabinima" }, { "english": "You will meet a crowd of prophets.", "dagbani": "a ni tuhi anab’ bɔbili soli" }, { "english": "Chimsi festival began in the time of the prophet Abraham.", "dagbani": "Chimsi chuɣu pilla anabi Ibrahima saha" }, { "english": "When water was going to flood the world in the time of the prophet Noah.", "dagbani": "anabi Nuhu saha la ka kom daa yɛn di duniya" }, { "english": "Then the Prophet asked him where there was water.", "dagbani": "Di saha ka anabi bɔhi o ni ya ka kom be." }, { "english": "The prophet’s eye powder is applied to the eyes of those girls who don’t have parents.", "dagbani": "Anabi chilitɔŋ, ban ka laamba m-banda" }, { "english": "Prophesy about the shepherds of Israel.", "dagbani": "tɔɣisim’ anabitali yɛtɔɣa jɛndi Izraɛl piɛguliba" }, { "english": "This is David son of Jesse's prophetic word.", "dagbani": "Dauda Jɛsi bia daanabitali yɛtɔɣa m-bɔŋɔ" }, { "english": "The fourth river was called Euphrates.", "dagbani": "mɔɣ’ shɛli din pah’ anahi mi yuli booni Yufretiiz" }, { "english": "Those four people were those who came from Gath.", "dagbani": "Bɛ niriba anahi ŋɔ daa nyɛla bɛn yi Gaat" }, { "english": "Four supporting poles don’t raise chieftaincy.", "dagbani": "Daantalisi anahi bi duhiri nam." }, { "english": "When handkerchiefs and scarves which had been in contact with his, Paul's, skin were carried to the sick, they were cured of their diseases.", "dagbani": "bɛ daa yi zaŋ anchitinima bee situra din shihi ŋun’ Pool nti pa barinim’ zuɣu bɛ nyarila alaafee" }, { "english": "The remaining people will enjoy the benefit of all these things.", "dagbani": "ninvuɣ’ shɛb’ bɛn kpalim ŋɔ di binyara ŋɔ zaa daanfaani" }, { "english": "The shea tree is very useful to the Dagomba, and Dagomba women make a lot of money out of it.", "dagbani": "nyari buni pam di ni." }, { "english": "A land which has benefit and fertility.", "dagbani": "Tiŋgban’ shɛli din mali anfaani mini atam" }, { "english": "By God's grace you are saved.", "dagbani": "Naawuni daanfaani maa zuɣu ka yi tiligi" }, { "english": "May God bless your children.", "dagbani": "Naawuni ni niŋ alifaani niŋ a bihi ni." }, { "english": "Whose picture and writing is on it here?", "dagbani": "Ŋun’ daanfoni mini sabbu n-lee be di ni ŋɔ?" }, { "english": "It was a picture of the Babylonians that they had put on the walls.", "dagbani": "Di daa nyɛla Babilɔnnim’ anfooni ka bɛ mali pa dukpina zuɣu" }, { "english": "The table above shows the number of fathers and the number of their children.", "dagbani": "Aŋfooni din do zuɣusaa ŋɔ wuhiri la bihi banim mini bɛ bihi kalinli." }, { "english": "The important baobab that you see in the picture is still growing in the place they call Adiboo.", "dagbani": "ninmoo tu’ shɛli yi ni nyari anfooni ŋɔ ni maa na sa tin' yuli booni Adiboo" }, { "english": "They took time to collect the data and take photographs/draw pictures.", "dagbani": "bɛ ni zaŋ dahima shɛli n laɣisi lahabaya ka ŋmahi anfooni" }, { "english": "We won't forget to thank ... A.M.G. who made the pictures which are in this calendar.", "dagbani": "Ti bi tam ka lam puhiri ... Abdulai Mohammed Gong ŋun sɔŋ yaai anfooni shɛŋa dim be kalɛnda ŋɔ ni maa." }, { "english": "He made representations of lions, bulls and cherubs on the crossbars which he had fitted into the frames.", "dagbani": "O daa ŋme gbuɣima mini naɣilahi ni chɛrubimnim’ anfɔninim’ pa dapaɣ’ shɛŋa o ni daa zaŋ kpɛhikpɛhi firimnim’ la ni zuɣu" }, { "english": "Use the chart below to enter a chart of your household.", "dagbani": "Zaŋmi aŋfooni-kahigirili din do gbunni ŋɔ n sabi a yiŋnim' aŋfooni kaligirili" }, { "english": "It is laid down that this should be done between eight o'clock in the morning and six o'clock in the evening.", "dagbani": "di ʒɛmi ni bɛ niŋ lala asiba kuriga anii mini zaŋ chaŋ zaawuni kuriga ayobu sunsuuni" }, { "english": "Jehoiachin went to Babylon in the eighth year of his reign.", "dagbani": "Jɛhɔyachin o nam dibu yuma anii saha kuli Babilɔn." }, { "english": "one tenth of a penny", "dagbani": "aniini" }, { "english": "handcuff", "dagbani": "ankufo" }, { "english": "mockery, ridicule", "dagbani": "ansarisi" }, { "english": "abusing, derision", "dagbani": "ansarisimalibo" }, { "english": "a mocker", "dagbani": "ansarisimaana" }, { "english": "hush! be quiet! call for silence", "dagbani": "anshituu" }, { "english": "salutation as midday greeting", "dagbani": "antire" }, { "english": "a cashew tree", "dagbani": "antirinya" }, { "english": "five", "dagbani": "anu" }, { "english": "worth, value, usefulness", "dagbani": "anuura" }, { "english": "envelope", "dagbani": "anvuloku" }, { "english": "courage, persistence", "dagbani": "anzansi" }, { "english": "silver", "dagbani": "anzinfa" }, { "english": "maize", "dagbani": "anyangbana" }, { "english": "unfaithfulness, untrustworthiness", "dagbani": "anyibi" }, { "english": "laziness, ineffectuality, injustice", "dagbani": "anyinsi" }, { "english": "evildoing", "dagbani": "anyɔ" }, { "english": "Let their insults turn back and fall on their own heads.", "dagbani": "chɛ ka bɛ daansarisi maa ŋmaligi lu bɛ zuɣu" }, { "english": "They are people who just mock me disrespectfully and won't stop.", "dagbani": "Bɛ nyɛla bɛn kul maani ma ninʒeensi ansarisi ka bi chɛra" }, { "english": "The proud hold me in utter contempt.", "dagbani": "Karimbaannim’ maani ma la ansarisi ka di ka yɛtɔɣa" }, { "english": "Drive out the mocker, and out goes strife; quarrels and insults are ended.", "dagbani": "Yihimiya ansarisimaana yi kɔbili ni, ka zabili naai, ka naŋgbankpeeni mini turi chɛ." }, { "english": "How long will mockers delight in mockery.", "dagbani": "Saha yuusim wula ka ansarisimaaniba kul yɛn be ansarisi malibu ni?" }, { "english": "It was the fifth day.", "dagbani": "di niŋ dabisili din pah’ anu." }, { "english": "And when the five chiefs of the Philistines saw that.", "dagbani": "Ka Filistia nanim’ anu maa ni daa nya lala maa" }, { "english": "Five of them were wise.", "dagbani": "Bɛ ni niriba anu daa nyɛla yɛnnima" }, { "english": "Ghana was one of the first five nations to be approved by the World Health Organisation.", "dagbani": "Ghana bela tuuli tiŋgbana anu shɛŋa dunia yili alaafee yɛla naŋgbani yini laɣingu shɛli bɛ ni booni" }, { "english": "God who gives us endurance and encourages us.", "dagbani": "Naawuni ŋun tiri ti anzansi ka kpaŋsiri ti suhuri ŋɔ ..." }, { "english": "Look, I'm giving you 1000 silver coins.", "dagbani": "Nyama, n zaŋ anzinfa laɣibaligu tuhili ti a" }, { "english": "Your gold and silver are covered with rust, and this rust will be a witness against you.", "dagbani": "Yi salima mini yi daanzinfa zahimya ka di zahimbu maa din ya shɛhira biɛɣu" }, { "english": "Silver entered the room first, but it won’t drive away gold (brass).", "dagbani": "Anzinfa daŋ duu ku kari salima (tahili)." }, { "english": "People should always pray to God and not give up.", "dagbani": "di simdi ni niriba suhiri Naawuni sahakam ka di niŋdi anyinsi" }, { "english": "Those who plant seeds of injustice will harvest disaster.", "dagbani": "Ninvuɣ’ so ŋun doli anyinsi soli biri shɛli ni ti kpuɣila mbusim" }, { "english": "To do evil.", "dagbani": "di anyɔ" }, { "english": "Pomegranate trees and palm trees and apple trees and trees of all sorts have dried up.", "dagbani": "pumpɔrinchihi tihi mini kpikpal’ tihi ni apil’ tihi ni tihi balibu kam zaa kuui." }, { "english": "If a smoker goes to hospital he will have to spend a lot for medications and operations.", "dagbani": "Shigaari nyura yi chaŋ Asibiti ni o nyɛla ŋun diri liɣiri pam zaŋ chaŋ tima dabu polo ni apolasa niŋbu zuɣu." }, { "english": "Leave useless and worthless talk and rude joking.", "dagbani": "chanya yɛtɔɣ’ yoya mini yɛtɔɣ’ chɔɣima tɔɣisibu ni asahi kpɛma niŋbu" }, { "english": "If you haven't escaped from someone who is running after you, you don't say it's a joke.", "dagbani": "A yi bi zo m-barigi a bi niŋdi asahi." }, { "english": "The people he had invited make a joke of it.", "dagbani": "o ni daa boli ninvuɣ’ shɛb’ maa zaŋ li niŋ asahi" }, { "english": "Both David and his son Absalom took his (Ahitophel's) advice seriously.", "dagbani": "Dauda min’ o bia Absalom zaa daa yi bi zaŋd’ o yɛligu niŋd’ asahi" }, { "english": "The market price is cheap.", "dagbani": "Di daa mali asama." }, { "english": "Do you think I could afford to become the king's son-in-law?", "dagbani": "Yi tɛhiya ni di nyɛla asama ni n leei naa deemba?" }, { "english": "Horse riding is easier than donkey riding.", "dagbani": "Wɔribali mali asama n-gari buŋbali" }, { "english": "These are things which will make breastfeeding easy for both the child and the mother.", "dagbani": "Dimbɔŋɔ nyɛla din ni sɔŋ ka bihili mɔɣisibu niŋ asama n-ti bia mini o ma zaa." }, { "english": "It is easy to undertake and it is of lasting value.", "dagbani": "Di gbibu be asama, ka di lahi yuura." }, { "english": "Life won't be easy for you.", "dagbani": "biɛhigu ti ku niŋ asama tin ya" }, { "english": "Between these two things, which is easy for someone to say?", "dagbani": "Yɛla ayi ŋɔ sunsuuni, dini lee be asama ni nir’ yɛli ... ?" }, { "english": "yam [cultivar]", "dagbani": "anyɔɣiti" }, { "english": "horse of large size", "dagbani": "aŋgarima" }, { "english": "occult powers by which other powers may be bound", "dagbani": "aŋkadi" }, { "english": "an omen", "dagbani": "aŋko" }, { "english": "a barrel, drum (oildrum)", "dagbani": "aŋkɔra" }, { "english": "apple", "dagbani": "apil" }, { "english": "a machine-gun, 'maxim gun'", "dagbani": "apirim" }, { "english": "an operation, surgery", "dagbani": "apolasa" }, { "english": "dowry", "dagbani": "asadachi" }, { "english": "joking, comical conduct", "dagbani": "asafi" }, { "english": "a joker, comical person", "dagbani": "asafilana" }, { "english": "comical conversation", "dagbani": "asafihili" }, { "english": "salat, a group reading of a portion of the Qur'an to ask for Allah's blessings", "dagbani": "asalaati" }, { "english": "Muslim night prayers during Ramadan", "dagbani": "asam" }, { "english": "cheapness of price", "dagbani": "asama" }, { "english": "ease, without difficulty", "dagbani": "asama" }, { "english": "It is advisable that you choose capable people who are well and fear God.", "dagbani": "Di simdi ni a lan pii asanza niriba bɛn mali alaafee ka zɔri Naawuni" }, { "english": "Nahshon, who was a prominent man of the descendants of Judah.", "dagbani": "Nashɔn ŋun daa nyɛ Juda bidibisi ni asanza nir’ la" }, { "english": "Their enemy catches them all with a hook, and pulls them out with a cast-net to put in his keep-net.", "dagbani": "Bɛ dim’ maa zaŋla ziŋgoo gbahi bɛ zaa, ka zaŋ o laŋa n-vo ba na ti niŋ o daasau ni" }, { "english": "Show us your true love in the morning.", "dagbani": "Wuhim’ ti a yurilim maŋli la asiba" }, { "english": "The priests add wood to the fire every morning.", "dagbani": "maligumaana niŋdi dari pahiri buɣim maa ni asiba kam" }, { "english": "The sound of the morning drum will be heard far away.", "dagbani": "Asiba guŋgɔŋ n-chani katiŋa." }, { "english": "The Dagomba elders say that 'What should be prepared (done) in the morning is prepared during the previous evening.'", "dagbani": "Dagbankpamba yɛliya, ni “asiba nari narila zaawuni.”" }, { "english": "Grasses which spring up in the morning.", "dagbani": "mɔri din puhiri yiri na asibaasi" }, { "english": "She got up early, very early in the morning.", "dagbani": "(o) daa ti daŋ yiɣisibu asibaasi ŋaraŋara" }, { "english": "From the crack of dawn till the stars came out at night.", "dagbani": "asibaasi ŋaraŋara saha zaŋ hal ti paai yuŋ saŋmarisi peebu saha" }, { "english": "They went into the Temple early in the morning and taught the people.", "dagbani": "bɛ chaŋ ti kpe Naawuni jɛmbu duu maa ni asisibaasi ti wuhiri niriba" }, { "english": "A resting on Saturday and Sunday, and whenever you feel tired.", "dagbani": "vuhiri Asibiri ni Alahiri ni saha kam zaa wumsim yi ti gbaag’" }, { "english": "The numbers on each day were: Monday 12, Tuesday 13, Wednesday 13, Thursday 15, Friday 7, Saturday 10, Sunday 8.", "dagbani": "Biɛɣukam ni di kalinli m-bɔŋɔ; Atani 12, Atalaata 13, Alaaba 13, Alaamishi 15, Alizumba 7, Asibiri 10, Alahari 8." }, { "english": "Silence! Wait until you hear the truth.", "dagbani": "Asibirr! chɛl k'a wum di yɛlimaŋli" }, { "english": "If there is no one sick in your house, you don't go to the hospital.", "dagbani": "A yiŋa yi ka bara nira, a bi chɛn' asibiti" }, { "english": "If a smoker goes to hospital he will have to spend a lot for medications and operations.", "dagbani": "Shigaari nyura yi chaŋ Asibiti ni o nyɛla ŋun diri liɣiri pam zaŋ chaŋ tima dabu polo ni apolasa niŋbu zuɣu." }, { "english": "The sufferer's housepeople should encourage him/her to go to hospital.", "dagbani": "Bari maa yiŋnima tu ni bɛ kpaŋs’ o k’o chaŋ ashibiti maa" }, { "english": "I said that he did not know there, in reality, he already knew the place.", "dagbani": "N yɛliya ni o ʒi ni ashaala o pun mi ni." }, { "english": "exemplary character", "dagbani": "asanza" }, { "english": "steadfast person", "dagbani": "asansalana" }, { "english": "hyena, ‘wolf’", "dagbani": "asare" }, { "english": "fishing-net [type], dragnet", "dagbani": "asau" }, { "english": "loss", "dagbani": "asaara" }, { "english": "the morning", "dagbani": "asiba" }, { "english": "in the early morning", "dagbani": "asibaasi" }, { "english": "Saturday", "dagbani": "Asibiri" }, { "english": "hospital", "dagbani": "asibiti" }, { "english": "hospitals", "dagbani": "asibitinima" }, { "english": "plant [sp.] with bulbous roots used in dying skins yellow", "dagbani": "asooma" }, { "english": "yellow colour", "dagbani": "asooma" }, { "english": "in reality", "dagbani": "ashaala" }, { "english": "It is the woman who wants to suffer a loss that marries an impotent man.", "dagbani": "Paɣa ŋun bɔri o daashaara ŋuna n-kuni yokpiŋlana." }, { "english": "The gains of the wicked bring trouble.", "dagbani": "ashaara kul lurila ninvuɣ’ biɛri nyamma zuɣu." }, { "english": "I have never been happy because those who hate me experience disaster.", "dagbani": "N daa na ʒi m-mali suhupiɛlli bɛn je ma daashaara nyabu zuɣu." }, { "english": "If misfortune follows a Dagomba he carries salt to Daboya to sell there.", "dagbani": "Ashaara yi doli Dagbambia o ʒirila yalim chani Daboya ni o ti kɔhi." }, { "english": "See, today I have set before you life and prosperity, death and adversity.", "dagbani": "Nyamiya, n zaŋla nyɛvili mini tɔŋsim ni kum mini ashaara n-zali yi tooni zuŋɔ dabisili ŋɔ." }, { "english": "Misfortune follows sinners, but success is the reward of the righteous.", "dagbani": "Ashaara doli alahichinima, amaa tɔŋbu n-nyɛ wuntizɔriba laara." }, { "english": "Really! Has he died?", "dagbani": "Ashee! O kpiya?" }, { "english": "I said that he did not know there, in reality, he already knew the place.", "dagbani": "N yɛliya ni o ʒi ni, ashee, o pun mi ni." }, { "english": "They say they are wise, but in fact they are fools.", "dagbani": "Bɛ yɛri ni bɛ nyɛla yɛmnima, ashee bɛ nyɛla jɛra." }, { "english": "Is the Pope a Catholic?", "dagbani": "Ashee baa bi zaɣisi talla?" }, { "english": "The foolish man’s dog chases an elephant, not knowing that it is actually the day of its death.", "dagbani": "Jɛrigu baa kariti wɔbigu ashee o kum dali m-bala." }, { "english": "The fool says the okro has finished fruiting, but it is still bearing fruit.", "dagbani": "Jɛrigu yɛliya ni mana chaaya ashee di na wandimi." }, { "english": "They went, but in fact some people knew about it and had already gone to dig the thing up.", "dagbani": "bɛ chaŋ, asheela ninvuɣu shɛb’ baŋ di yɛla n-chaŋ ti kurigi lala bini maa." }, { "english": "They had not yet managed to find out the secret of his strength.", "dagbani": "bɛ daa na bi jɛndi baŋ o kpiɔŋ maa daashili." }, { "english": "God will judge the secrets which are in people's hearts.", "dagbani": "Naawuni ni ti yɛn kari ashiya din be ninsalinim’ suhuri ni saria." }, { "english": "A servant does not know his master's private business.", "dagbani": "dabili bi mi o duuma daashili." }, { "english": "It will be a great help to you. -- You will have complete confidentiality.", "dagbani": "Di ni mali a sɔŋsim pam - A yi mali ashili viɛnyɛliŋga." }, { "english": "It is not good for a person who kills people to hear about secrets.", "dagbani": "Ashili bi veeni ka 'N-ku-ba' wum li." }, { "english": "It is because of its secret that the wild fig tree blossoms at night.", "dagbani": "Ashili zuɣu ka kiŋkaŋa pumdi yuŋ." }, { "english": "A ram gotten secretly/deviously is taken aside secretly.", "dagbani": "Ashilo piɛlaa, zaŋ kaɣi yi kpaŋa." }, { "english": "King Zedekiah swore an oath to Jeremiah secretly.", "dagbani": "Naa Zɛdikia daa po pɔri ashilo ni Jɛrimia sani" }, { "english": "Forgive my secret offence.", "dagbani": "Chɛli n daashilɔni taali." }, { "english": "He turned to his disciples and said to them privately.", "dagbani": "ŋmalig’ o nyaandoliba maa polo yɛli ba ashilɔni" }, { "english": "Johanan said to Gedaliah privately.", "dagbani": "Jɔhanan daa sɔɣi yɛli Gɛdalia ashilɔni" }, { "english": "Hold what the 7 thunders have said secret, and don't write it down!", "dagbani": "Gbib' satahins' ayopɔin maa ni yɛli shɛm maa ashilɔni, ka di sab' li sɔŋ!" }, { "english": "Something which is in darkness or secrecy.", "dagbani": "binshɛɣu din be zimsim ni bee ashilo ni" }, { "english": "He harbours evil thoughts.", "dagbani": "O mali ashiloni biɛm." }, { "english": "loss", "dagbani": "ashaara" }, { "english": "misfortune", "dagbani": "ashaara" }, { "english": "really, in reality, actually", "dagbani": "ashee" }, { "english": "secret", "dagbani": "ashili" }, { "english": "secrets", "dagbani": "ashiya" }, { "english": "secretly, privately", "dagbani": "ashilo" }, { "english": "in secret", "dagbani": "ashilɔni" }, { "english": "three", "dagbani": "ata" }, { "english": "He sold his farm produce and bought a cow.", "dagbani": "O kɔhi o puu atam n-da nahu." }, { "english": "Take your sickle and reap, because the time to reap has come, for the harvest of the earth is ripe.", "dagbani": "Dunia atam biya zaa ka di chɛbu saha paai. Zaŋm' a gɔrigu maa n-tim di ni n-chɛ." }, { "english": "To look after and eventually collect the produce of the farm for him... And the time to harvest the farm arrived.", "dagbani": "bɛ lihiri li hal ti kpuɣi puu maa atam ti o ... Ka puu maa atam kpuɣibu saha daa ti paai" }, { "english": "He looks for additional workers to bring in the harvest.", "dagbani": "O bo tuntumdiba m-pahi ka bɛ kpuɣi puu atam maa na" }, { "english": "The field has rich soil.", "dagbani": "Palo maa mali atam." }, { "english": "A land which has benefit and fertility.", "dagbani": "Tiŋgban’ shɛli din mali anfaani mini atam" }, { "english": "I will take back my 'velvets and silks'.", "dagbani": "N ni deei n daago mini atampa" }, { "english": "I will go to my boyfriends who give me food and water and 'velvets and silks'.", "dagbani": "N ni chaŋ m mamanim’ bɛn tiri ma bindirigu mini kom ni ago ni atampanima" }, { "english": "Of truth, he came to my house at night.", "dagbani": "Ataa dee, o daa ka n yiŋ na, yuŋ" }, { "english": "Even when he saw me he didn't greet me.", "dagbani": "Ataade ka o nya ma ka bi puhi ma." }, { "english": "They spent three full hours confessing their sins.", "dagbani": "Bɛ zaŋ awa muna ata kahigi bɛ daalahichi wuhi" }, { "english": "Tell the person in charge of your work and he can reduce some hours from your workload.", "dagbani": "Yɛlimi ŋun kpaɣ’a tuma ni maa, ka o filim hawa shɛŋa o ni t’ a ni a tumdi maa." }, { "english": "It is possible that a woman can be in labour for 12 or 14 hours.", "dagbani": "Di yi niŋ ka paɣa walisi m-paai hawa pinaanyi pinaanahi" }, { "english": "Slacken it (tourniquet) a little, (after) about half an hour.", "dagbani": "Waɣisimli biɛla, kaman hawa pirigili saha." }, { "english": "Leah again fell pregnant and bore a sixth child to Jacob.", "dagbani": "Liya daa ti lan niŋ pua n-dɔɣi bidibiga ŋun pah’ ayɔbu ti Yaakubu." }, { "english": "They were six people.", "dagbani": "bɛ daa nyɛla niriba ayɔbu." }, { "english": "Each die has six sides.", "dagbani": "Ludubiikam mali la yaɣa ayɔbu." }, { "english": "After six months you can begin to eat food in addition to your mother's milk.", "dagbani": "chira ayɔbu din deei kul paai ka a pili bindirigu dibu m pahi a ma bihili zuɣu." }, { "english": "It is laid down that this should be done between eight o'clock in the morning and six o'clock in the evening.", "dagbani": "di ʒɛmi ni bɛ niŋ lala asiba kuriga anii mini zaŋ chaŋ zaawuni kuriga ayobu sunsuuni." }, { "english": "About six weeks later they must receive medicine again.", "dagbani": "Zaŋ chaŋ bakɔi ayobu nyaaŋa ka bɛ lan ti o tim maa." }, { "english": "(The patient) should be shut in a room for seven days.", "dagbani": "bɛ zaŋ o yɔ n-niŋ duu dabsa ayopɔin." }, { "english": "He is to count seven days for his cleansing.", "dagbani": "ŋun’ zaŋmi dab’ ayopoin niŋ o daɣiri ni yibu dabisa." }, { "english": "About 287 years ago (about 1713) there was a battle there between the Gonjas and the Dagomba.", "dagbani": "Kaman zuŋɔ yuun’ kɔbsiyi ni pihinii ni ayɔpɔin laasabu m-bɔŋɔ (kaman 1713) ka Zabaɣisi mini Dagbamba daa tuhi nimaani." }, { "english": "By the seventh day.", "dagbani": "Zaŋ chaŋ dabisili din pahir’ ayopɔin dali daa ti yɛn paai." }, { "english": "The seven of them had all married her.", "dagbani": "bɛ niriba ayopɔin maa zaa daa kpuɣ’ o mi." }, { "english": "On the 27th day of the month Kpini.", "dagbani": "Kpini gɔli biɛɣu pisi ni ayopoin dali." }, { "english": "six", "dagbani": "ayɔbu" }, { "english": "seven", "dagbani": "ayɔpɔin" }, { "english": "Ah, the peoples are making noise.", "dagbani": "Aa, niriba maa yɔrila vuri." }, { "english": "Ah! Why have you done this?", "dagbani": "Aa! bɔzuɣu ka a niŋ lala?" }, { "english": "They acted/judged justly.", "dagbani": "Bɛ niŋdi aadalisi." }, { "english": "Let your 'Yes' just be 'Yes' and your 'No' just be 'no'.", "dagbani": "Chɛliya ka yi “Iin” kul nyɛla “Iin”, ka yi “Aai” mi kul nyɛla “Aai”" }, { "english": "They said to him 'No, we won't kill you ...'", "dagbani": "bɛ yɛl’ o, “Aai, ti ku ku a ...”" }, { "english": "Ask the priest and find out ...? And the Priest answered 'No.'", "dagbani": "“Bɔhim’ maligumaana m-baŋ...?” Ka Maligumaana maa garigi yɛli, “Aai.”" }, { "english": "No, he won't catch the disease.", "dagbani": "Aayi, O ku gbaai doro." }, { "english": "No, it is not just a problem for Ghana.", "dagbani": "Aayi ka Ghana kɔ yɛla m-bala." } ]